«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»

жобасыҚазақстанРеспубликасыныңТұңғышПрезиденті–

ЕлбасыНұрсұлтанНазарбаевтыңбастамасымен

«Руханижаңғыру»мемлекеттік

бағдарламасыаясында

іскеасырылды.

LITERARYTHEORY

ANANTHOLOGY

THIRDEDITION

EditedbyJulieRivkinandMichaelRyan

WileyBlackwell

ӘДЕБИЕТТЕОРИЯСЫ:

АНТОЛОГИЯ

III

ҮШІНШІБАСЫЛЫМ

ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен

ӘОЖ821.0

КБЖ83.3

Ә22

«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»жобасыныңредакциялықалқасы:

Редакциялық

алқаныңтөрағасы

–

ТәжинМ.М.

Төрағаның

орынбасары–

СағадиевЕ.К.

Жауаптыхатшы– КенжеханұлыР.

АлтаевЖ.А.

АлшановР.А.

ЖаманбалаеваШ.Е.

ЖолдасбековМ.Ж.

ҚасқабасовС.А.

ҚаринЕ.Т.

ҚұрманбайұлыШ.

МасалимоваӘ.Р.

МұтановҒ.М.

НұрышеваГ.Ж.

НысанбаевӘ.Н.

ӨмірзақовС.Ы.

СаңғылбаевО.С.

СыдықовЕ.Б.

Кітаптыбаспағаəзірлеген:Ұлттықаудармабюросы

Аудармашылар– ЖұмашеваЖ.

ИсембердиеваӘ.

ТөлегенМ.

СанжарұлыШ.

Ғылымиредакторы

–

ЕлеукеновШ.Р.,ф.ғ.д.,профессор

Əдебиредакторлар

–

МұхамедиевД.,ф.ғ.к.

Жауапты

шығарушы–

МұхамедиевД.

Жалпы

редакциясын

басқарған–

МатыжановК.,ф.ғ.д.

Пікіржазғандар– АқышН.,

ҚұранбекӘ.А.,филос.ғ.к.;

ҚалиеваА.,ф.ғ.к.

М.О.ƏуезоватындағыƏдебиетжəнеөнеринститутыныңТəуелсіздікдəуіріндегіəдебиет

жəнекөркемпублицистикабөліміндеталқыланып,мақұлданды.

Thisthirdeditionfirstpublished2017

©2017JohnWiley&Sons,Ltd.

Editionhistory:BlackwellPublishingLTD(1e,1998):BlackwellPublishing(2e,1998)

TherightofJulieRivkinandMichaelRyantobeidentifiedastheauthorsoftheeditorialmaterialinthisworkhasbeenassertedin

accordancewiththeUKCopyright,DesignsandPatentsAct1988

ThistranslationispublishedbyarrangementwithJohnWiley&Sons,Ltd.©2017by

«Ұлттықаудармабюросы»қоғамдыққоры(«NationalBureauofTranslations»Public

Foundation).Allrightsreserved.

Coverimage:BarbaraKruger:Untitled(NoRadio),photograph51»x68»,1988.

CollectionDon/DorisFisher,SanFrancisco,courtesyMaryBooneGallery,NewYork

Ә22Әдебиеттеориясы:Антология.3-том/ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен.–Алматы:«Ұлттық

аудармабюросы»қоғамдыққоры,2019.–440бет

ISBN978-601-7943-53-0

ISBN978-601-7943-56-1

«Əдебиет теориясы» антологиясының үшінші томы үлкен екі бөлімнен тұрады. Əр бөлім бірнеше тарауларға бөлінген.

Атап айтқанда, еңбек мəселесі, мемлекет пен идеология, тарихшылдық, тарих философиясы, құрылымдар, һабитус,

ориентализм, отарлық, жаһандану, мəдени бірегейлік пен диаспора, аударма, эмпиризм, этика тəрізді ауқымды мəселелер

теориялықтұрғыдажан-жақтызерделенеді.

Уилиям Шекспир, Елизабет Бишоп, Макс Жакоб, Джон Галт, ЭлисМанросияқты белгілі қаламгерлердің шығармалары

жаңашапайымдалады.Зерттеуеңбегінеарқауболғантыңтеориялықұғымдараталмышоқулықтыңқұндылығынарттыратыны

сөзсіз.

Оқулық əдебиеттану мен лингвистика, сондай-ақ оларға іргелес гуманитарлық мамандықтардың студенттеріне,

магистранттарымендокторанттарына,философтарменмəдениеттанушыларға,жалпыоқырманқауымғаарналған.

ӘОЖ821.0

КБЖ83.3

ISBN978-601-7943-53-0

ISBN978-601-7943-56-1

©2017JohnWiley&Sons,Ltd.

©«Ұлттықаудармабюросы»ҚҚ,2019

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамыған 30 елдің

қатарынақосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып

отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыруларды толықтырып қана қоймай,

олардыңөзегінеайналады.

Бізалдағыбірнешежылдагуманитарлықбілімніңбарлықбағыттарыбойыншаәлемдегіең

жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне аударып, жастарға дүниежүзіндегі

таңдаулыүлгілердіңнегізіндебілімалуғамүмкіндікжасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет сияқты сананы

жаңғыртудыңнегізгіқағидаларынқоғамдаорнықтыратынбастыкүшкеайналады.Осылайша

болашақтыңнегізібілімордаларыныңаудиторияларындақаланады...

ҚазақстанРеспубликасыныңПрезиденті

Н.Ә.Назарбаевтың

«Болашаққабағдар:руханижаңғыру»аттыеңбегінен

Мазмұны
Алғысөз
Теорияныңқыcқашатарихы
БІРІНШІБӨЛІМ.Марксизм,критицизмтеориясы,тарих
БІРІНШІТАРАУ.Кіріспе.Нөлденбастау.ДжулиРивкин,Майкл
Райан
ЕКІНШІТАРАУ.1844жылғыэкономикалық-философиялық
қолжазбалар.КарлМаркс
ҮШІНШІТАРАУ.Немісидеологиясы.КарлМаркс
ТӨРТІНШІТАРАУ.Тарихфилософиясытуралытезистер.
ВальтерБеньямин
БЕСІНШІТАРАУ.Құрылымдарменһабитус.ПьерБурдье
АЛТЫНШЫТАРАУ.Идеологияменмемлекеттіңидеологиялық
аппараттары.ЛуиАльтюссер
ЖЕТІНШІТАРАУ.Өлімменөміргебилікетуқұқығы.Мишель
Фуко
СЕГІЗІНШІТАРАУ.Қастерліадам.ДжорджоАгамбен
ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ.Жаңатарихшылдық.ЛуисМонтроуз
ОНЫНШЫТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.Себеппен
қажеттілік:«КорольЛир»менақсүйектікдағдарысы.РозалиКоли
ОНБІРІНШІТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.ЭлисМанроның
«Жексенбікүнітүстенкейін»жəне«Қызметшіқыз»
əңгімелеріндегіəлеуметтіктап.ИслаДункан
ОНЕКІНШІТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.Елизабет
Бишоп:модернизмжəнесолшылдық.БетсиЭрккила
ЕКІНШІБӨЛІМ.Этностық,байырғыхалықтық,
постотарлықжәнетрансұлттықтаным
БІРІНШІТАРАУ.Кіріспе.Көлеңкесізағылшын:əлемдік
деңгейдегіəдебиет.ДжулиРивкин,МайклРайан
ЕКІНШІТАРАУ.Ориентализм.ЭдуардУадиСаид

ҮШІНШІТАРАУ.Африкабейнесі:Конрадтың«Түнеккетүскен
сəуле»туындысындағынəсілшілдік.ЧинуаАчебе
ТӨРТІНШІТАРАУ.Үшəйелдіңшығармасыжəнеимпериализмді
сынау.ГаятриЧакравортиСпивак
БЕСІНШІТАРАУ.Түнектегіойын.ТониМоррисон
АЛТЫНШЫТАРАУ.Шағынмекен.ЯмайкаКинкейд
ЖЕТІНШІТАРАУ.Жаһандықмəдениэкономикадағыажыраумен
айырмашылық.АрджунАппадурай
СЕГІЗІНШІТАРАУ.Мəденибірегейлікпендиаспора.Стюарт
Холл
ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ.Аударма,эмпиризм,этика.Лоуренс
Венути
ОНЫНШЫТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.«Король
Лирдегі»ұлттықмессианизмжəнеаумақтанумəселелері.Джае-
ЧеолКим
ОНБІРІНШІТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.Елизабет
Бишоп«Бразилия,1502жылдың1қаңтары»жəнеМаксЖакоб
«Бразилиядақауымдастыққұру»:өзгермелітүсініктемеменоның
əсерітуралызерттеу.СильвияХеннеберг
ОНЕКІНШІТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.«Мұз
жылнамасы»:ДжонГалтпенЭлисМанрошығармаларында
империяның,мекенментарихтыңқалыптасуы.КэтиТрампенер
ГЛОССАРИЙ

Алғысөз

Бұл кітапты жазу идеясы дəрісханадан басталғанын іштей болжап

отырғанболарсыздар.Бізқазіргіəдебиеттеориясыкурсынсоңғыжиырма

жыл бойы оқытып келеміз. Осы уақыт аралығында жинақтаған ортақ

тəжірибеміздің нəтижесінде курсымызға қазіргі бар антологиялардың

ешқайсысы құрылымдық тұрғыдан сəйкес келмейтініне көз жеткіздік.

Жүйесіз құрастырылған үзінділерді шынайы антологияға айналдыру, бір

жағынан,оқытуəдістемеміздіңтабиғитүрдежетілуіменбайланыстыболса,

екінші жағынан, жүйелеу мен ғылыми тұрғыдағы негіздеу нəтижесіне

жүргізгенкүрделізерттеужұмыстарыныңықпалызорболды.Бұлкітаптың

тұсауы дəрісханада кесілгенімен, алдағы уақытта қолданылу өрісі өзінің

кең шалқарын табатынына, біздің оқыту əдістеріміз мүлде бөлек курстар

менүлкенаудиториялардыңдақажетінежарайтынынашүбəкелтірмейміз.

Іріктеп алынған тақырыптар кез келген курстың мазмұнын толықтырып,

олардығылымитұрғыданбайытуғаарналған.

Аталмыш еңбектің көлемді болуы осы уақытқа дейін жинақталған

тəжірибеміздің қомақты қорытындысы деп білеміз. Біз əдебиет

теориясыныңантологиясытек«Жаңакритицизмненкейінгі»(AftertheNew

Criticisim) кезеңді сипаттайтын теориялық пайымдаулар мен тəсілдердің

жиынтығын ғана емес, қазіргі əдебиет теориясы деп қабылдап отырған

кезеңдітүгелқамтуыкерекдегенойдыбасшылыққаалдық.Осышешімнің

нəтижесіндеструктурализм,постструктурализм,постотарлық,психоанализ

сияқты аса ауқымды мəселелер аталмыш антологияның құндылығын

арттырып, теориялық мəселелерді жан-жақты қамтыған оқулық ретінде

түрлікурстардатиімдіқолданылатынынасенімдіміз.

Антология америкалық жəне орыс формализмінен басталады. Оның

құрылымы жартылайхронологиялық əрі жартылай эвристикалық сипатта

берілген. Біз теорияға кіріспес бұрын студенттердің теориялық деңгейіне

сүйене отыра, формализмді америкалық жаңа критицизм ұғымында

қабылдаймыз. Аталмыш тақырып студенттерге əдеби талдаудың негізгі

əдісі – «мұқият оқу» (close reading) түрінде оқытылады һəм олар осы

тəжірибеарқылыформалистерменжақын танысуға мүмкіндік алады. Бұл

тəжірибенің Мольердің «Тоғышар ақсүйек» (Le Bourgeois Gentilhomme)

комедия-балетіндегіМ.Журденніңбейнесісияқтыөзіндікбітімібар.Жаңа

критицизм тəжірибелерінің теориялық алғышарттарымен таныса отырып,

оны тарихи негізде емес, теориялық тұрғыда орыс формализмінің

өкілдерімен сабақтастыра қарастыру – «теорияның» тиімділігін

арттырудыңбірден-бірқолайлытəсілі.

Бұл басылымда барлық бөлімдерге айтарлықтай өзгерістер енгізілді:

олардыңаражігінқалайажыратукерек,қандайшарттыбелгілердіқолдану

тиімді жəне кейбір жағдайда қалай таңдау жасау қажет дейтін мəселелер

төңірегіндегі жұмыстарды теориялық тұрғыдан тиянақтау оңайға түскен

жоқ. Себебі аталмыш мəселелерді негіздеп, жүйелеу жайы тəжірибелік

бағдарғақұрылған.Мысалы,Деконструкция(Deconstruction)кезеңі1970–

1980 жылдары АҚШ-тың əдеби сын тарихында елеулі орын алғанына

қарамастан, біз оның тарихи əрі интеллектуалдық түп-төркінін ескеріп,

французконтексімен байланыстырудыжөн санадық.Осыған байланысты,

сізДерриданыДелөзбенГуаттариден,Бодриарды«постструктурализмнің»

арасынан табасыз. Теорияның кейбір түрлерін жүйелеу барысында,

мəселен, гендерліктұрғыданжіктеугеқатысты тиянақтыжауаптабу оңай

болған жоқ. Əрқайсысы өзіндік классикалық мəтіндерін қалыптастырып

үлгерген кез келген теориялық жобаға жеке бөлім арнауға болар еді.

Дегенменосындайүдеріскеқатысу–антологияныңбастымақсаттарының

бірі, сондықтан біз дəстүрден тыс əрі жаңа теорияларды да кеңінен

қамтуды жөн көрдік. Сол себептен, кейбір бөлімдеріміздің атауы бірден

ұғынықтыболмауы,тіптіқұлаққатосаңестілуімүмкін.Аталғанмəтіндерді

антологияға енгізу арқылы,онымүмкіндігінше,қазіргізаманғалайықтап,

өзімізсүйенгенережелергеқатыстыпайымдарымыздыбарыншатиянақтап,

жүйелеуге баса мəн бердік. Осылайша жүйелеу арқылы оқу

дəрісханаларында қандай дүние қызықты əрі пайдалы болатынын

байыптауғатырыстық.

Жаңашылдықты басты мақсат ете отырып, осы кезге дейін антологияға

енбегеншығармалардымолынанқамтып,мейліншеіріктеп,үзіндіретінде

бердік. Біздің ұстанымымыз діттеген шығармалардың өзегіндегі негізгі

ойды аңдатуға назар аударуымен ерекшеленеді. Осы мақсат жолында

оқырман қажет деп санаған кейбір мəтіндерді құрбан еткен болсақ та,

біздің таңдауымызға іліккен үзінділеріміз, қалай болғанда да, келешекте

терең зерделеуге жол ашатын басты шығармалармен танысуға мүмкіндік

туғызады деген үміттеміз. Мəтін құрылымына енген осындай оғаштау

көрінетінқысқартуларүшіналдыналакешірімсұраймыз.

Мұқабадағыиллюстрациятуралыбірерсөз.«NoRadio»белгісінНью-

Йорктегікөліктерден жиі көруге болады.Бұл белгінің мағынасы «көлікті

қиратып əуре болмаңыз, ондағы радио əлдеқашан ұрланған немесе иесі

шешіп алған» дегенді білдіреді. Wiley-Blackwell баспа үйінен кітаптың

мұқабасындағы суретке осы тіркесті қоса жазуды өтіндік. Себебі тіркес

астарындағы «теория» тұжырымына сəйкес, бұл жазуды көрген адам

ұтымды«идеологиялық»ескертудіңарқасындакөліктіқиратуниетіненбас

тартуы тиіс. Əрине, осыған ұқсас теорияларды жинақтап-насихаттап

жүрген редактор ретінде «идеямыз» жүзеге асатынына іштей

қобалжығанымызды жасырмаймыз. Себебі «теориялардың» барлығы

тəжірибеде шүбəсіз жүзеге асып жатса, мұндай əрекетке бармас та едік.

Шындығын айтсақ, біздің кітапқа енгізген кейбір теориялық толғамдар

мұқабадағыаталғантіркеспенбіргеқолданылғансуреттегі,қолынаəйелдің

жүрегіналып,алаңсызмұқиятүңіліптұрғанерадамғаұқсауыдамүмкін.

Дегенменбұлеңбектенотаүстеліндегіəйелдіңахуалынаалаңдайтын,оның

сауығыпкетуінежəрдемшіболатынойлардыдатабасыздегенпікірдеміз.

Теорияныңқыcқашатарихы

Адамзат тарихы таңбаланған ең алғашқы жазба дерек – Перигё қаласы

маңындағы (Франция) Ласко үңгірінің қабырғаларында кескінделген

«Аңшылық» (The Hunt) деп аталатын сурет. Археолог Ричард Кляйннің

пікірінше,үңгіреденіндеқалғанқолменаяқіздерібұлсуреттердібаланың

салғаныннемесеоныңбалаларғаарнапсалынғанынкөрсетеді.Суретжай

аңшылықты бедерлеп қана қоймайды. Ол осыдан 42 мың жыл бұрынғы

адамның санасында үлкен серпіліс, өркендеу болғанын айғақтайды. Сол

кезеңнен бастап, адамзат біздің қазіргі түсінігіміздегі «адамгершілік»

ұғымынбойынабіртіндепсіңіребастадыдеугеболады.Оларсоқасияқты

қарапайым еңбек құралдарынан бастап, адамзат мəдениетінің жоғары

деңгейін айқындайтын ақша өлшемін ойлап тапты. Мұның барлығы

адамның дерексіз ойлау тұжырымдарын бейнелеуге жəне рухани əлемді

сезінуге деген бейімділігін көрсетеді. Уақыт өте келе, олар аңшылықтан

егіншілікке,оданкейінотырықшылықөмірсалтынакөшеді.Ендікішігірім

тобыртүріндежеке-жекеөмірсүрудідоғарып,бірнешетоптыңбірігуімен

ұйымдасып, қауым болып қоныстана бастайды. Алғашқы қауымдық

құрылыскезіндегідейқандасбауырларынакүшкөрсету,зорлық-зомбылық

жасау əрекеті біртіндеп бəсеңдеп, адамдар, керісінше, өзара тату, бейбіт

өмір сүруге дағдылана түседі. Мұндай жаңа өмір салтының пайда болуы

«Аңшылық» жазбасында бейнеленген адам санасындағы өзгерістен

көрінеді. Алғаш рет суреттерде бейнеленген адамның саналы түйсік

қабілеті қоғамдық өмірдің пайда болуында аса маңызды мəнге ие болды.

Санада бейнелей алу қабілеті сол кезеңдегі қоғамдық өмір сүру салтына

қарсылық түріндегі ыза-кек, ашу үстіндегі əрекетті көрсетумен бірге,

саваннада тірі қалудың амалы ретінде қауіптің алдын алу, қарсы күресу

немесе бас сауғалау кезіндегі сезімдерді игеру қабілетіне де тікелей

қатысты. Мұндай жаңа, танымдық мəні бар ишаралық, еліктеушілік

қабілеттің өзге біреудің өмірін бағалауда, соның негізінде туыстық

байланыс немесе жат қауымдастықтар туралы ақпарат алуда маңызы өте

зорболды.Тарихтыбаяндау, көпжағдайда,қазіргізаманғыадамөмірінің

пайдаболуынаықпалеткентанымдыққабілеттерментығызсабақтастықта

қалыптасқан.

Біздің бір-бірімізбен көбірек тілдесуімізге үлкен қауымда бірігіп өмір

сүруіміз себеп болған жоқ, керісінше, біз бір-бірімізбен тілдесу арқылы

үлкенқауымқұрдық.Тілдіңқызметіқазіргіқоғамөмірініңпайдаболуында

айрықша рөл атқарғанын айтуымыз керек. Болған оқиғалар мен оларға

қатысты əңгімелер бұрынғы адамдарға қоғамдық сипаттағы маңызы бар

ақпаратты сақтап, оны кейінгілерге жеткізуге мүмкіндік берді. Бұл жаңа

адамзат қоғамының қалыптасуына тікелей əсер етті. Осындай ақпараттар

жалғастығыарқылықалыптасатынтарих–өткенніңсабақтарыжазылатын

жəне оны келесі ұрпаққа жеткізетін жəдігер. Кейбір этнологтер қысқа

мерзімді есте сақтау қабілеті осыдан 42 мың жыл бұрын өмір сүрген

адамның танымдық революциясындағы басты өзгерістерінің бірі болды

дегенпікірдіқуаттайды.Адамныңертекездегіəңгімелерібастапқыдаесте

қалған оқиғаларға, қарапайым деректерге құрылғаны дау тудырмайды.

Уақытөтекеле,бұлқұжаттықжазбаларкөркемтуындыларға,əңгімелерге

айнала бастайды, өйткені бір кездерде өмір сүрген шынайы кейіпкерлер

ұмытылып, ондағы тұлғалар əдеби көркем бейнемен алмасады (олардың

кейбіреуі«қарға»немесе«тасбақа»түріндегіқоршағанортадан,табиғаттан

алынғанбейнелерболуыдамүмкін).Естелікəңгімелердіңойдасақталған

белгілі бір бөлігі оқиғаға негізделіп құрылса, толық айтылмаған бөлігі

болашақтыболжайтынбаян да болабілді. Өмірдегі іс-əрекеттерді белгілі

бір уақыт шегінде өткен шақ, осы шақ пен келер шақ тұрғысынан

қарастыратын мұндай баяндау тəсілінен ертедегі адамдардың табиғат

құбылыстарын күні бұрын болжай алғандығы, іс-əрекетін алдын ала

жоспарлай білгендігі, яғни мақсатты, саналы түйсік қабілеті көрінеді.

Олардың өмірі ендігі жерде қысқа мерзімді физикалық қажеттіліктерді

қанағаттандыруменғанашектелмеді.«Аңшылық»бейнеленуіндегі«Қорек

табу үшін сапарғашығу»(TheTrip toWholeFoods)аттыкөрініс осындай

тұжырымғаалыпкелді.

Оқиғаларды жүйелі баяндау күрделі əлеуметтік қоғам құруға, əртүрлі

адамдардың бірыңғай мəдениетке бірігуіне, жалпыға ортақ ойлар мен

идеяларды қалыптастыруға жəне мойындалған ортақ қағидалардың

дамуына жол ашар еді.Əңгімелеркөбінесе шектеулі ережеліксипатқаие

болды. Оларды баяндаудағы басты мақсат – жастарға бірлескен қоғамда

өмір сүрудің тəртібін үйретіп, тіршілік тəжірибесіне баулу. Ауызекі

əңгіменіңқағазғатүсірілгеналғашқыүлгілерініңбірі–Гомердіңэпосы.Ол

бір қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар арасындағы қонақжайлылық пен

сыйластық сынды қарым-қатынас қағидаларынан тағылым береді. V

ғасырдағы грек ағартушылық кезеңіндегі трагедиялар мазмұны жағынан

қалыптасқантəртіпкеқайшыкелетінтəрбиегеқарсылықбілдіреді.

Əдебиет теориясы баяндау түріндегі əңгімелердің нормативтік қызметі

айтарлықтай маңызға ие болған кезде пайда болды. Теорияның негізін

қалаушылардыңбірі–Платон;ол–2600жылбұрынАфинадаөмірсүріп,

Батыстағы тұңғыш жоғары оқу орны болған академияның негізін қалап,

оқытушылықпенайналысқан ғұлама. Оның ойынша, əдебиет – жастарды

жақсы мінез-құлыққа тəрбиелеуші құрал. Бұл өте маңызды қадам болды,

өйткені адам танымы біртіндеп дами келе, өмір сүру ортасында

қажеттілікті қалыптастырды жəне жаңа танымдық қабілеттерді дамытуға

жолашты.Мұндайжағдайғатекқалалардағанақолжеткізумүмкінболды.

Ол мектептерде, жазу түріндегі тəжірибеден көрініс тапты. Психологтер

ақыл-ойдың алдыңғы қатарлы танымдық қабілеті, сондай-ақ ақылдың

азаматтық қарым-қатынаста өмір сүруі оқыту мен модельдеуге тікелей

байланыстыекенінжақсыбілді. Толықтанымдық күштіңпайда болуына,

сонымен қатар дамуына қатысты эмоциялық қабілетке сыртқы əсер өте

қажет. Адамдардың ойлау қабілетінің осылайша қалыптасуы, мектеп

сындыоқу-тəрбиеорындарыныңпайдаболуықалыптыжағдайғаайналған

кезеңге сəйкес келеді. Адамның танымдық қабілетіндегі даму үдерісі

оларға адамзат басынан кешкен сол кезеңге дейінгі сана жетістіктерін

сақтап қалу үшін, кітап жазу мен дайындау сияқты сыртқы құралдарды

пайдалануға (бүгінде компьютерде қолданылатын қатты диск түрінде)

мүмкіндік берді. Басқа да құралдар мен əдістерді ақыл-ойды жетілдіру,

өткеннің жетістіктерімен танысу үшін қолдану үрдіске айналды. Адамзат

өркениетін сақтауда бүгінгі күні өзіміз мəдени жəне əлеуметтік құрылым

деп атап отырған тұжырымды қолдануға адамдардың қабілеті жеткілікті

болыпотыр.

42мыңжылбұрынпайдаболабастағанабстракцияныңжаңатанымдық

күшібілімдісезімəсерлеріжəнеабстрактіліидеялардегентоптарғабөліп

тастады. Ол өз кезегінде жаңа танымдық ойларға жол ашты. Платон өз

философиясын аталған топтардың өзара айырмашылығы негізінде

зерделеді. Ол сезімдік əсерлерге қарағанда, санада дамитын абстрактілі

идеялардың əлдеқайда нақты болатынын терең түсінді. Біздің қоршаған

ортамызда айрықша жаратылған əдемі дүниелер аз болғанымен, санамыз

идеалды, мінсіз сұлулықты елестетуге мол мүмкіндік береді. Платон

сұлулық, шындық, əділдік сынды дерексіз категориялар таза, мінсіз

формалар немесе идеялардың рухани əлемі іспеттес өмірдегі шынайы

ұғымдардегенқатепікірдеболды.Қазіргікездебізоныңтекадаммиының

жаңа танымдық қабілеттерін, сезімнен тыс ұғымдарды бейнелей алатын

жаңа қасиеттерін сипаттағанын ұғынамыз. Платонның айналасындағы

бүкіл əлем осы аталған жаңа танымдық қабілет арқылы адамзат ойлап

тапқан ақша, заңнама һəм риторика сияқты соны мəдени құралдарды

пайдалана отырып, жаңа өркениетті құрғанына куə болды. Ол адамзат

тарихындағы оқиғалардықабылдаудың мұндайөркениеттіңқұрылысында

маңызды рөлге ие екенін терең ұғынды. Өзгелердің өмірін елестетіп,

олардың өз өмірлерімен ұқсастығын сезіну арқылы бейбітшілікте бірге

өмірсүруқоғамменмəдениетүшінжаңаадамзатəлеуетініңүлкенмаңызға

ие екенін көрсетеді. Сондай-ақ əдебиет пен театрда оқырман мен

көрерменге өзгенің өмір салтын бейнелеу арқылы осы айтылған

тұжырымдыжандандыратүсті.Осыданбірнешежүзмыңжылбұрынхомо

(homo)қауымындағыларбір-біріменкүнкөрісүшінжанжалдасатын.Уақыт

өтекеле,Афинаайтарлықтайөркендеп,дамитүсті,бірақосыөркениеттің

артындаПлатонныңжаңаойлауəдісіменданалығытұрғаныақиқат.

Платон:«Қоғамымыздыңболашақиелері өзара түсініспеушілікке бармасындесек, қазірден

бастап тыңдалатын əңгімелер мен назарға ұсынылар көріністерді құдайлар мен алпауыттар

арасындағы соғыстар, досы мен жақындарына сатқындық жасау, зорлық-зомбылық сынды

сюжеттік желілерден тазартуымыз керек. Шынында, біз олардың санасына бір-бірімен

жауласудың дұрысемес екенінсіңіргіміз келсе,онда балалық шағынан бастапата-əжелерінен

тыңдайтын əңгіме, ертегілері осындай мазмұнда болуы тиіс; есейген кезде олар тыңдайтын

шығармалардағы сюжеттерде ақындар оқиғалардың балама нұсқаларын беруге дайын болуы

керек...Бүкілақпаратуақытөтекелетолықтайқорытылады,солсебептіалғашқытыңдалатын

əңгіменіңадамныңтəрбиеліктұрғыданқалыптасуынабарыншаықпалдыболуыөтемаңызды».

Платонның əділдікке, сұлулық пен шындыққа, тек қана идеалды я

болмаса саналы аяда кездесетін рационал идеяларға деген сенімі

сенсорлықтəжірибеденбөлекабстракцияғақабілетті,менталдыұғымдарды

сезімдік дəйектерден айыра білетін мидың (сананың) пайда болуын

көрсетеді. Ойша елестете білу қоршаған əлемнен бейімделе дамыған

ақылды айырып алып, сезімдік нысандарды бұрынғыдан да нақтырақ

бақылауғамүмкіндікберді.Бұлкезгедейінадамзаттыңмиыөмірінеқауіп

төнген кезде қорғану үшін барынша сақ һəм сезімтал болып келген.

Азаматтық қоғамда өмір сүру адамның миын одан əрі дамытып, жаңа

қатынас пен эмоциялық дағдылары арқылы əлеуметтік өмірге бейімдеп,

сақтық қасиеті сезімталдық қасиетімен тығыз байланыста дамыды. Қауіп

азайып, əлеуметтік байланыс дамыған сайын адамның саналы қабылдау

қабілетідамитүсіп, ендігіжердеолдүниегеқандайда бірнысан ретінде

қарау қабілетіне ие болды. Осы сəтте азаматтық қоғам мен ғылым қатар

дамибастады.СезімнентұратыншындықтыПлатоннақтышындықемес,

ол– текөмірдің көлеңкесі, нағыз шындықөмірлікидеяда деп түсіндірді.

Таным–дүниенібілуемес,ескетүсірудепуағыздады.Осыуақытқадейін

адамныңмиыөмірқауіпсіздігінсақтаумақсатындасергектіктіқамтамасыз

етті жəне қатер төндіретін белгілерге əсер ету сезіміне назар аударып

отырды.Жаңаданпайдаболғаназаматтыққоғамдаөміртəжірибелеріадам

миының одан əрі жетілуіне, айналасындағы əрекеттесуші əлеммен

байланыстыруды қажет ететін жаңа қарым-қатынастық һəм сезімдік

дағдыларды дамыту арқылы əлеуметтік өмірге бейімделуіне мүмкіндік

берді. Қауіп-қатердің төмендеуі мен қоғамның ілгерілеуі сананың өсуіне,

ақыл-ой əлеуетініңдамуына алып келді, əлемді нысан ретінде толығырақ

ұғынуға жəне зерттеуге мүмкіндік берді. Азаматтық өмірдің қалыптасуы

менғылымныңдамуыбірмезгілдежүзегеасыпотырды.

Платонның шəкірті Аристотель əдебиеттің құрылымы мен əсерін

геологияғылымынаұқсатып,осыдүниедебар,зерделенугелайықтынысан

ретінде зерттеді. Сондықтан ол əңгімелердің құрылымын сипаттай келе,

баяндаубарысындаоқиғажелісініңөрбуіменшиеленісуі,шарықтаушегі,

шешімісияқтысəттердіңайналасындашоғырланатынынбайқады.Сондай-

ақ ол баяндау тəсілі кейіпкерлердің арақатынасын айқындайтынын жəне

трагедия жанрынан комедияның айырмашылығын, олардың бір-бірінен

ерекшеленетін негізгі сипаттарын, сонымен қатар əдебиеттің аудиторияға

тигізер əсерін талдайды. Трагедия бейнеленетін кейіпкерлердің басынан

кешіргеназапты,қайғылыоқиғаларғақатыстыкүштіəсер,үрей,аяушылық

сезімдерін туғызады. Адамзат өркениетінің дамуында эмоцияның рөлі

ұлғайған сайын Аристотельдің көңіл күй туралы зерттеулерінің маңызы

артатүседі.Жаңасаналықелестетунегізіндегібейнеленгенкейіпкерлерге

жанашырлықтанытуқабілетіболмаса,адамдарөздеріөмірсүріпотырған

жаңакүрделіқоғамдықалыптастыраалмаседі.

Аристотель: «Трагедия – пьесаның əртүрлі бөлімдерінде бөлек қолдануға болатын,

көркемсөзбенсомдалғанэлементтер;толықəрісалмақтыойменəрекеттіңкөрінісі;қорқыныш

пен қайғының көмегімен рухтың тазалануына арналған сезімдерді баяндау түрінде ғанаемес,

адамдардыңіс-əрекеттеріарқылыкөрсетугенегізделгенэмоциялықарылу...

Əрине,бізатапөткенəрбір көрсетілімтүрі осы айырмашылықтарды жете қамтып отырады

жəне осындай жеке-жеке жіктелген нысандардың көрсетілімге қатысу-қатыспауы арқылы

түрленетінболады.Жоғарыдаатапөткенкөріністердіңəрқайсысыныңөзінетəнерекшелігібар;

ол ерекшелік əр нысанда əртүрлі... Трагедия мен комедияның бір-бірінен айырмашылықтары

мынада: комедия – ұсқынсыздықты суреттеу (біз бұрмаланған бірдеңені көрсек күлеміз), ал

трагедияның негізгі мақсаты – аяушылық, мұң һəм үрей сезімдері арқылы эмоция (катарсис)

туғызуды көздейтін байыпты іс-əрекетті бейнелеу. Трагедияның басты кейіпкері – өзге

кейіпкерлердіңарасындағыерекшебекзаттұлға.Осыорайдағыүшіншібірмəселеəрадамның

бұлжайттардықалайқабылдауынабайланысты.Өйткеніəрадамтүрлішеқабылдайды,мысалы,

кейбіреулербаяндаудыжақсықабылдайдыдегентəрізді.Басындаайтыпөткеніміздей,осы үш

айырмашылық – кейіпкер тағдырының өзгеруі, сюжеттің дамуы, шарықтау шегіне жетуі һəм

бастыкейіпкердіңазапшегуі–трагедияныңқұрылымдықерекшелігінайқындайды».

Грек мысалдарынан адам өміріндегі сана–мəдениет–сана қарым-

қатынасының ерекше маңызға ие екенін көруге болады. Грекиядағы

ағартушылық дəуірінде жаңа əлеуметтік, мəдени сана-сезімнің

қалыптасуына сол кезеңде орныққан орта тікелей ықпал етті. Сондай-ақ

Афинаөміріндемектептердіңмаңызыөтежоғарыболды.Афиналықтардың

ой-танымдарыныңертежетілуіосымəдениүлгініңнəтижесіекенідаусыз.

2100 жыл бұрын римдіктер Грекияны жаулап алғаннан кейін, Батыстағы

адамзатмəдениетіменадамзатақыл-ойыныңбірдендағдарысқаұшырауы

кездейсоқтық емес. Гректер қалыптастырған мəдени үлгінің жойылуынан

олардыңтұрақтысаналықдамуыдатөмендейбастады.Бұданкейінгіалты

ғасыр бойы саяси жəне қоғамдық өмірдегі ой мен сананы басқару

үдерісінде авторитаризм, қатыгездік пен қарақшылықтың иелік етуі

қалыпты жағдайға айналды. Рим империясы құлаған кезеңде гректер

қалыптастырған мəдени экожүйе толықтай жойылу алдында тұрды.Бірақ

бейнелі ойлауға деген қабілеттілік толығымен ойсыраған жоқ. Батыстағы

католик шіркеуі Грекияда пайда болған кейбір когнитивті қабілеттерді

сақтап қалды, əсіресе сезімдік тəжірибе немесе айнала дүниені

қабылдауданерекшеленетіндерексізұғымдардысанадабейнелеуқабілетін

бөлек атауға болады. Шіркеу ойшылдары діни мəтіндерде астарлы

мағыналар бар деген пікірге, яғни аллегорияға таңданыстарын жасыра

алмады.Інжілдегіəйелініңнемесебалаларыныңерадамдыемдеуітуралы

əңгіме қосалқы мағынаға ие болды, алғашқы мағынасы діни доктринаға

тікелейқатыстыболатын.

Шіркеу ойшылдары ізгі тəрбие нормаларына негізделген Платонның

мəдениеттуралыидеясындасақтапқалған.Аристотельдіңмысалтүріндегі

мəтіндері болмаса да, Аугустин сияқты кейбір шіркеу ойшылдары талдау

дəстүрін жалғастырып, логика мен тілдің қалай қызмет атқаратынын

зерттеді. Олар болашақта мəдениет сарапшылары үшін маңызды зерттеу

нысаныретіндетілтеориясынəзірледі.

Аугустин: «Жазбаша мəтіндердің түсінікті болмауы екі себепке байланысты: олардың

мағынасытүсініксізбелгілерменнемесеекіұштыұғымдарменжұмбақталады. Белгілер əріптік

яки метафоралық мағынада беріледі. Ұғымдар тек белгілі бір затқа не əрекетке атау ретінде

бекітілгенбастапқымағынасындақолданылғанжағдайдағанатурамағынасындатұрғанболып

есептеледі:мысалы,өгіз(bovem)дегенатаудыпайдалансақ,барлықлатынтіліндесөйлейтіндер

оның жануар екенін бірден түсінеді. Ал шынайы заттарға берілген нақты ұғымдардымүлдем

басқа дүниеге пайдалану, мысалы, сол өгіз сөзін алатын болсақ, метафоралық мағынада тек

жануарұғымындағана емес,осыатауменаталатын«Інжілдегіжұмысшы» дегенмағынаныда

береді. Бұл тіркестің мағынасын апостол Павел: «Диірмен тартуға жегілген өгізге мұрындық

кигізілмейді»,–дептүсіндіреді.

Тура мағынасындағысөздерді бейнелі сөздерге (метафоралық) ауыстырудан сақтандыратын

ереже секілді, біз тағы бір заңдылықты, яғни бейнелі түрде берілген сөздерді де тура

мағынасындақабылдайбермеудіескеруімізқажет.Жалпыайтқанда,бұлдінидискурстағының

барлығы – мағынасында мейірімділікке, таза діншілдікке қатысы жоқ ұғымдар – көркемдік

тұрғыданқабылдануытиісдегенсөз.МейірімділікбіздіңҚұдайғажəнежақындарымызғадеген

құрметімізбенсүйіспеншілігімізге,алтазадіншілдіколартуралытүсінігімізгебайланысты.Əр

адамның ар-ұжданы оның Құдайға жəне жақындарына деген сүйіспеншілік пен түсіністікке

дегенниетінетікелейқатысты».

700жылдайбұрынадамзатжоғалыпкеткенгрекжазбаларынтауыпалып,

грек жобасын қайта жаңғыртады. Қайта өрлеу дəуірінде зайырлы

мəдениеттің қайта оралуына орай, ойшылдар əдебиетті əдептілікке

тəрбиелеудің формасы ретінде жəне талдауды қажет ететін бірнеше

өлшемдіқамтығанмəденинысанретіндеқайтазерттеугемүмкіндікалды.

Данте Алигьери Қайта өрлеу дəуірінің танымал ақындарының бірі жəне

əдеби мəтіннің əртүрлі мағынаға ие бола алатынын зерделеген талғампаз

əдебиет теоретигі де болған. Герменевтика мен жаңаша зерделеуге деген

қызығушылық діни мəтіндерді аллегориялық тұрғыдан зерттеуден

туындаса керек, бірақ көп ұзамай бұл əдістер əдеби талдауда зайырлы

қолданысқаиеболады.

ДантеАлигьери:«Жазбалар,еңалдымен,түсініктітілдежазылуытиісжəненегізгітөрттүрлі

мағынанықамтуыкерек.Алғашқысы–турамағына.Мұндасөздертектурамағынасындағана

қабылданып,солмағыналықшектіңаясынаншықпайды.Екіншісі–аллегориялықмағынадағы

ауыспалы түрі. Бұған ақындардың шығармалары мысал бола алады. Айталық, Овидий

шығармасында өзінің кейіпкері Орфейдің ішекті-шертпелі музыкалық аспабының

сүйемелдеуімен жабайы аңдарды қолға үйретіп, ағаштар мен тастарды өзіне қарай

жылжытқанын суреттейді. Сөйтіп, ол қатыгез жүректі жан дүниені тебірентерлік əннің

құдіретімен жұмсартып, ізгілендіру арқылы адамның бойындағы білім мен өнерге деген

құштарлығын оятуға болатынын астарлап жеткізеді. Ал өз өмірінен саналы мəн-мағына таба

алмағанадамдыавтор жансызтасқа теңейді. Ойшылдың неліктенбұлайжұмбақтағаны соңғы

кітабында көрсетіледі екен. Шынында, құдайшылдар бұл мағынаны ақындарға қарағанда

мүлдем басқаша тұрғыдан қабылдайды; мен ақындардың шығармаларына сүйеніп, олардың

қолданысынасəйкесаллегориялықмағынанықарастырамын.

Үшіншісі ғибраттық мағына деп аталады; яғни ұстаздардың Библия мəтіндерінен өздеріне

жəнеоқушыларынапайдалымəліметтіалуынамəнберіледі;мысалы,ІнжілдеИсапайғамбардың

тау басына сиынуға барғанда, он екі шəкіртінің тек үшеуін ғана өзімен бірге ерткені белгілі.

Мұндағығибраттыңмəнімаңыздымəселедесерікболатынадамдардыңазболғаныабзалдеген

ойдыаңғартады.

Төртінші мағынасы – аналогтік, яғни сезімнен тыс деген мағынаға саяды; Библия рухани

мағынадатүсіндірілгенде,олдəлме-дəлмағынасындадақолданысқатүседі.БұлБиблияныңбір

бөлігі саналатын «Пайғамбар жырында» (song of the Prophet) көрініс тапқан. Онда Израиль

халқыМысырданшыққанда,күлліяхудейдіңбіртұтасəріеркінболғандығынанақпаратберіледі.

Шығарманың хатқа тікелей байланыста жазылғандығы сонымен қатар рухани дүниеге

арналғандығы айқын сезіледі. Əсіресе жан күнəдан тазарғанда оның рухы биіктеп, бүтін əрі

еркін қалыпқа түседі. Осындай сөз қолданыстарында əрқашан тура мағына алдыңғы қатарда

болуы тиіс. Өйткені өзге мағыналардың барлығы осы алғашқы тура мағынаның тасасына

жасырылады һəм онсыз сөздің өзге мағыналық сипатын аллегориялық тұрғыдан қарастыру

мүмкінемес».

Жан-жақты білім беру жүйесі орныққан Италиядағы Қайта өрлеу

дəуірінде адамның танымдық қабілеттерін дамытуға, əдеби теориядан

саяси теорияға дейінгі соны ойлардың бірнеше тармақтарын қайта

жаңғыртуға мүмкіндік туды. XVIII ғасырға дейін жалғасын тапқан Қайта

өрлеу дəуірі əдебиетінде грек идеялары басым болды, өйткені жастарды

тəрбиелеуде, білім беру жүйесінде ескі грек мəтіндеріне баса назар

аударылды. Дінбасылары əдебиетті оқу дегеніміз – моральдық тəрбиенің

формасы екеніне күмəн келтірмеді. Филипп Сидней сынды жазушылар

əдебиет шынайы өмірдегі кейіпкерге қарағанда, əлдеқайда мінсіз

суреткерлікке бой алдырады деген көзқараста болды. Əдебиет көркем

мысалдарарқылыүйретеді.

Осы кезеңдегі эстетика мəселесі төңірегінде туындаған тағы бір

пікірталасклассицизмдепаталды.МұндағыбастыидеяөнерПлатонмен

Аристотель бекіткен ережелерге сəйкес болуы керек деген ұстанымға

құрылды.Аристотельдіңөмірдіимитациялаутұжырымынантуғанмимесис

ұғымы жалпы өнер атаулының барлығы тек шынайы өмірді немесе

табиғатты имитациялау негізінде баяндалуы тиіс деген ереженің

туындауына себепкер болды. Жазушы табиғатты негізге ала отырып, өз

тарапынан көркемсөзге иелік бермей, мүмкіндігінше қарабайыр тілге

сүйенугетиістіболды.

Гуманистік дəуірдің ең жаңашыл ойшылдарының бірі ретінде

Джамбаттиста Виконы атауға болады. Оның жаңа ғылымы ХХ ғасырдың

тілдік философиясын зерделейді жəне бұл ұғымның тілдің барлық

метафоралықсипатындамойындалатындығынкөрсетеді.

XVIII ғасырда жаңа ойлау тəсілі алға шықты, сонымен қатар ол көп

жағдайда рационализм деген атауға ие болды. Өйткені ол ақыл-ойдың

(сананың) əрекеттерін тұжырымдауға негізделді. Ұтымды идеялар

трансцендентті(оларбізкүнделіктіқабылдайтынқарапайымдүниедентыс

тұрады) əрі əмбебап (олар біздің көз алдымызға жалғыз қызғалдақтың

бейнесінғанаалыпкелмейді,барлыққызғалдақтарғатəнортаққасиеттерді

жинақтап беруге мəн береді) болады. Сол себептен Сэмюэл Джонсон

сынды теоретиктер əдебиет жеке оқиғалар мен кейіпкерлерді қалай

бейнелей алатындығымен емес, «əрдайым ұқсас болатын ортақ

трансценденттік шындықтарға» қалай жете алатындығымен маңызды деп

пікірталастырабастады.

Осы кезеңде Германияның білім беру жүйесі айтарлықтай күрделенді.

Рационалистік əдебиет теориясын жетілдіруде Готхольд Лессинг,

Иммануил Кант пен Гегель сынды бір топ неміс ойшылдарының орны

ерекшеболды.Солкезеңдегіжазумəдениетінеклассикалықгрекжəнерим

үлгілеріəлідеықпалетіптұрғандықтан,Лессингпоэзияменсуретөнерінің

маңызды сипаттамаларын қарастыруғаназар аударды.Көптегенғалымдар

поэзияны оқығанда, адам сурет көріп отырғандай күйге енуі керек деген

пікірде болды, бірақ Лессинг басқаша көзқарасты ұстанды. Ол поэзия

құрылымыныңжүйеліліккенегізделетінін,соныменбіргеуақытқабасамəн

беретінін, ал сурет өнерінің бір сəттік көрініске негізделіп, кеңістікке

құрылатынерекшесипатынатоқталады.

Готхольд Лессинг: «Менің пайымдауымша, сурет өнері өзінің құрылымында поэзияға

қарағанда мүлдем бөлек əдістер мен белгілерді, яғни уақытқа қатысты артикуляцияланған

дыбыстардыемес,кеңістіктегісандарментүстердіпайдаланады.Егеруақытқатиістібелгілер

өздері беріп отырған мағынаға тікелей қатысты болса, кеңістіктегі белгілер белгілі бір

нысандардытолықтайнемесежартылайсипаттауғанегізделген.

Кеңістіктегі нысандар немесе олардың бөліктері дене деп аталады. Сол денелер көзге

көрінетінқасиеттеріменқоса,бейнелеуөнерініңбастынысандарыдаболады.

Бірінің ізін бірі басатын қозғалыстағы нысандар немесе олардың бөліктері əрекеттер деп

аталады.Іс-əрекеттерпоэзияныңбастынысандарыболадыдеугенегізбар.

Алайда поэзияның символдары тек дəйекті ғана емес, еркін формада да көрініс беретіндігі

жайында пікірлер болды; сондай-ақ еркін символдар ретінде олар ғарыштағы денелерді сол

қалпында толықтай сипаттай алады. Бұған мысалды Гомердің өзінен-ақ алуға болады.

Ахиллестің қалқаны туралы бір үзіндіден-ақ белгілі бір нысанның құрамдас бөліктерін бір

мезгілде дискурстық тұрғыдан да, поэтикалық тұрғыдан да сипаттауға болатынына көз

жеткіземіз.

Бірақ Гомер қалқанды толықтай аяқталған, пайдалануға болатын дайын қару ретінде емес,

дайындалу үстіндегі нысан түрінде суреттейді. Ол өзінің субъектісінде қатар өмір сүретін

нысанды қайта жасауда осы тамаша көркемдік əдісті қолданады;соның негізінде зеріктіретін

суреттеуденгөріұстаныңəрекетінберуарқылыжандысуретжасайды.Бізқалқанныңөзінемес,

хасшебердіңқұдіретіменоныңқалайжасалып,қалқанғаайналғанынкөреміз.Ұстаныңпішінсіз

қатты затты тістеуікпен ұстап, төстің үстіне қойып, балғаның соққысымен телшелерді қалай

шыңдағанына,қалқандыкөркемдеугеарналғанқоладанонықалайбедерлегенінекуəболамыз».

Кантөзініңжоғарыжəнетөменгі саналыққабілеттерімен ерекшеленеді.

Жоғары саналық қабілет дегеніміз – оның таза идеяға, абстракцияға

бейімділігі. Ол неғұрлым нақты пайымдаулар мен түйсінуге байланған

тəжірибелікһəмсезімдікқабілеттердентұрады.Жоғарысананыңəмбебап

идеялары адамның ең таңдаулы мінез-құлқына тəн. Канттың көзқарасы

бойынша, сана ұғымы риясыз əрі заңды болуы тиіс. Адамға қатысты кез

келген əрекетті реттеуде бейтарап ұстанымда болу үшін, ол біреуді

байытуғанемесебелгілібіржекесезімдіклəззаттарғабойалдырусияқты

ерекшемақсат-мүддеденаулақболуытиіс.Өнертазасебепкеемес,тікелей

сезімгеəсерететіндіктен,олмұндайжоғарыдеңгейдегіəмбебаптыққақол

жеткізе алмайды. Оның бар ұсына алатыны – «мақсатсыз мақсатқа

ұмтылу». Кант адам миының қалай дамығанын ескере отырып, одан не

күтуге болатынын болжады. Ол қабілеттердің сəйкестігін, сұлулықты

бағалайбілудіжəнененіңжақсыекенінайқындайалатынморальдықəдіске

тоқталды. Мысалы, оның ойынша, əдемілік жайында пікір айту баршаға

ортақорындалуғатиісморальғаұқсас.

ИммануилКант:«Ендіменадамгершілікізгіліктіңсимволыəдемілікекенінайтқымкеледі.

Текосытұрғыда(барлықадамдар арасындатабиғитүрде,сондай-ақбасқаадамдарданміндет

ретінде талап етілетін қатынас), ішкі қарсылығына қарамастан, басқалардың келісіміне

мойынсұнғандықтан,санақарапайымəсерлерденлəззаталудасезінуденбиіктұрады:1)əдемілік

бірден қызықтырады (бірақ адам түйсігіндегі бейнесінде ғана, моральдық тұжырымдамада

емес);2)олешқандайтартымдыболмасада қуантады; 3)қиялеркіндігі(біздіңқабілетіміздің

сезімталдығы) ұғынузаңына сай (моральдық түсініктеерік-жігербостандығы оның өз-өзімен

сананың əмбебап заңдарына сəйкес келісімде болуы тұрғысында қарастырылған) əдемілік

туралытүйсінутүріндекөріністабады;4)сұлулықтыбағалаудыңсубъективтіқағидасыəмбебап;

демек,барлықадамүшінортақболады».

Георг Гегель табиғат əлемі менталды жəне физикалық немесе біртұтас

деп пайымдады. Гректердің логикасы бойынша, «диалектика» деп атаған

ақылдыңлогикалықүдерістерінадамзаттарихыменадамзатқоғамынанда,

сондай-ақтабиғаттандакездестіругеболады.Табиғижəнеəлеуметтікəлем

делогиканыңменталдыəлемісияқтыдамужолынбасынанөткерді.Адам

логикалықдиалектикалықүдерістеқарапайымнақтыбақылаудан(«Сократ

–адам»/Socratesisaman)əмбебапидеяғабіріктіретінтұжырымға(«Барлық

адам о дүниелік» /All men are mortal) көшті де, соның негізінде нақты

мысалменəмбебапидеяныбірсинтетикалықпайымға(«сондықтанСократ

о дүниелік» / тherefore, Socrates is mortal) біріктіретін шешімге келді.

Адамзаттарихындаəділеттіқоғамтуралыидеябастапқыдаішінаражүзеге

асырылады; олар мағлұмат алуға болатын, қандай да бір дəйекті ақиқат

идеяныңқарапайымережелердентұратынформасынқабылдайды.Адамзат

тарихының осы кезеңіндегі ақиқат диалектикадағы нақты қарапайым

пайым болған сияқты. Алайда тарихтың ілгерілеуіне қарай əмбебап идея

көбіне-көп заң институттарымен біте қайнасып кетті. Бұл – шындықтың

əмбебап идеясы мен нақты институттардың əлеуметтік-тарихи жəне

логикалық дамуы ұзақ уақытқа созылатын бірігу сатысынан өтіп, бір

бүтінге айналғаннан кейін, жалпыға ортақ қолданылатын əмбебап

қағидаларға негізделген шынайы заңға айналуын қамтамасыз ететін

күрделіүдеріс.Үкіметнемесемемлекетмүддесітұрғысынанқалыптасқан

мұндай нақты тəжірибелік институттар ақыл-ой идеяларымен

қанықтырылған.

Осығанұқсасқұбылысөнердедеорыналды.Ертекезеңдегіөнерəмбебап

мағынаға ие болмаған қарапайым бейнелерден тұратын. Олар тек нақты

нысандардың ұқсас суреттері ретінде көрінді; ешқандай көркемдік

мағынаға ие болған емес. Бірақ уақыт сынағында өнер өзінің логикалық

үдерісіне тəн даму жолын басынан өткере келе, жалпыға ортақ идея мен

сезімдік объектіні, сананы жəне нақты қауымдық форманы біріктіретін

күрделіқұбылысқаайналды.

Г.В.Ф. Гегель: «Өйткені əмбебап идея нақты осындай бірлікке құрылған, бұл бірлік тек

əмбебапидеяныңқұпияларынтолықтайигеріп,олардыбіріктіргенненкейінғанаөнерменбіте

қайнасады.Осыүдерістіңнегізінде көркемдікнақтыкезеңдермен формалардыңжиынтығына

айналады.Солсебептенбойымыздағыкөркемдіктіəріөзіміздізерттейотырып,бізəдеміліктің

жиынтығы ерекше формаларға қалай таралып жатқанын анықтауымыз керек. Біздің

зерттеуіміздің бұл екінші бөлімі өнер формаларымен танысуды айқындайды. Ал формалар

өздерініңшығу тегін анықтаудатүрлітəсілдер мен мазмұнретіндегіəмбебапидеянытүсінуге

ұмтылады.Өнерформасыдегеніміз–түрлімағыналарменқалыптардыңқарым-қатынасыдеуге

болады.Мұндағықарым-қатынасəмбебап идеяға құрылған, солсебептенолаталғансаладағы

түрліформалардыңшынайынегізіболаалады».

КантпенГегельдіңидеялары,сезімдіктəжірибеəлеміменшынайысана

əлемі арасындағы айырмашылық Фридрих Шиллер, Уильям Уордсуорт,

СэмюэлТейлорКолриджбенРальфУолдоЭмерсонсындыжазушылардың

романтикалық бағытына əсер етті. Шиллердің ақыл-ой жүйесі рухани

əлемге құрылған көркем əңгімелермен танысу негізінде қалыптасты,

сөйтіп, оның барынша азаматтық көзқарасының өрістеуіне тікелей əсер

етті. Өнер кең қоғамдық мақсатты көздеді. Бұл идея қазіргі замандағы

адамныңқұлағынелеңеткізуімүмкін,бірақоныңнақтылығынтүсіндіруге

болады. Ол үшін рухани əлемді ақыл-ойдың абстракцияға деген қабілеті

ретінде қабылдау керек. Бұл қабілет сананың жағымсыз эмоцияларды

басқару мақсатындағы ақыл-ойды пайдалану мүмкіндігімен тығыз

байланысты. Көркем əдебиетті оқу эмпатияны арттыратыны белгілі.

СондықтандаШиллерсияқтыжазушылардың«əдебибілімберуадамның

азаматтық көзқарасын қалыптастыруға ықпал етеді» деген пікірі көкейге

қонады.

Əдебиет ақыл-ойды дамытады деген идея XIX ғасырдың соңындағы

Мэтью Арнольдқа дейінгі əдебиет теоретиктерінің арасында танымал

болды. Арнольд əдебиеттің білім беру мақсатына қызмет ететініне сенді.

Олсананысоншалықтыбиіктетіп,сондай-ақақыл-ойдыңтəжірибелікжəне

табиғиэмоциялықжағынжекеқарастырды.

Мэтью Арнольд: «Бір қарағанда, Француз революциясының кең қанат жаюы мен оның

ұзаққа созылуы салдарынан, Грекиядағы ұлы шығармашылық кезеңіндегідей немесе күшті

қайта құру қозғалыстарының куəсі болған Қайта өрлеу дəуіріндегідей, ұшқыр ойлы

шығармалардың көптеп жарыққа шығуын ешкім күтпеген еді. Бірақ, шындығына келгенде,

Француз революциясы осы сияқты көтерілістерденөзіне тəн сипатымен ерекшеленді. Мұнда,

негізінен,таза зияткерлікһəм руханиқозғалыс орыналды. Француз революциясысаяси жəне

тəжірибелікмазмұнғаиеболды.1700–1789жылдараралығындаФранциядаескіжүйедеөткен

қозғалыс,Қайтаөрлеукезіндегікөтеріліскеқарағанда,əлдеқайдашынайыболды.Вольтермен

Руссо тұсындағы, Француз революциясы кезеңіндегі Францияға қарағанда, Еуропа білімінің

биікдеңгейінкөрсетеалды.Гётесоңғысын(революциякезеңінайтыпотыр)«бейбітмəдениетті

артқа тастағаны» үшін жазғырған болатын. Жоқ, біздің Байронның да, тіпті Уордсуорттың та

шындықтың кілті болуының мəнісі мынада – олар ақыл-ойдың айтарлықтай дамуынан емес,

сезімдішарықтатыпдамытатынқайнаркөзденнəралды.ДегенменФранцузреволюциясыөзінің

қозғаушы күшін айқындауда адамдардың тəжірибесінен гөрі ақыл-ойына көбірек үміт артты.

Бұл– оны І Карлдыңкезеңіндегіағылшын революциясынанерекшелейтін басты сипаты.Нақ

осы жайт, аталған революция аса сəтті болмағанына қарамастан, біздің төңкеріске қарағанда,

əлемқызығушылығынтудырған анағұрлымкүшті руханиоқиғаға айналдырды. Ол белгілібір

тұрақты идеялардан тұратын əмбебап тəртіпке үндейді. 1789 жылға тəн сұрақ «бұл ақылға

қонымдыма?»болса,1642жылыбұлсауал«бұлзаңдыма?»дегенсұрақтүріндеболатын.Бұл

жерде ескеретін жайт: бір жағдайдағы заң, екінші жағдайда заң ретінде танылмауы мүмкін.

Сананыңбастықағидасы–əмбебапшындықтыңабсолюттігіһəмтұрақтылығы.

Өзінің беталысын бағдарлап ашылған жаңа саланың жемісін пайдалану мақсатында қандай

ережені ұстанатынын нақтылы айқындау ағылшын сыны үшін аса маңызды. Ереженің

мағыналық қағидасы бір сөзге саяды: ол – риясыздық (disinterestedness). Ал сын қалайша

риясыз, адал ниетке құрылады? Біріншіден, «заттарға деген тəжірибелік көзқарастан» аулақ

болу арқылы; екіншіден, ол өзі жанасатын барлық субъектіде еркін сана ойынына айнала

алатын,оныңтабиғатынатəнзаңдылықтыұстанунегізінде.Сондай-ақидеялартуралықандай

дабіржасырынсаясиидеялардыңықпалынанбастартуарқылы...Оныңбизнесі,менайтқандай,

дүниедегіеңтанымалəріойғанегізболғантаңдаулыдүниелердіигерудентұрады».

Соныменқатарөнердізерттеукезіндекөңілкүйтолқуларынаһəмақыл-ой

əсерлеріне басымдық беретін эстетикалық философия да айтарлықтай

ықпалды болды. Шарль Бодлер мен Уолтер Патер секілді жазушылар

үстіртін тəжірибенің, дүниедегі тəн лəззатының жəне көркем тəжірибе

тұжырымдамасының өзіндік мақсат ретіндегі құндылығын атап өтті.

Өнерді ұнату тек өнер үшін керек; оның рухани маңызына, мінсіздігіне

немесеморальдықмақсатынамəнберудіңқажетіжоқдегенпікірдеболды.

Бодлердетабиғаттыңромантикалықидеалынанбастартып,оныңесесіне,

айла-шарғыныңрахатынабөленді.

ШарльБодлер:«Кофеханатерезесіненжұртқақызыға қарап отырғанемделушіастан-кестең

сапырылысқанойларынтізгіндеуменарпалысқатүсті.Бірақсоңғыуақыттасанасынаөлімелесі

оралаберетінол,маңайындағыбарлықөмір құбылыстарынашаттануменболды,есіненадасуға

шаққалғандықтан,барлығындаесіндесақтапқалуғаөршеленеұмтылды.Ақырында,тізгіндеуге

ерікбермегенауыройдысілкіптастап,өзінəп-сəттесиқырлапалғанбеймəлім,болмашыкүңгірт

елестіңсоңынатүсті.Қуаттықұштарлықбилегенəуесқойлығықатергеайналды!»

Əрдайымемделушініңруханикүйінкешкенсуретшініелестетіпкөріңіз,сонда сіз табиғаттың

(мінсізсуретшінің)ішкеенгізетінкілтінеиеболасыз.

Сауығубалалыққақайтаоралудыескетүсіреді.Емделушілерде,балатəрізді,барлықнəрсеге,

тіптіешқандаймаңызыжоқдүниегедеерекшеқызығушылықтанытады.Қиялдыңретроспективті

(өткенге оралу) күші арқылы, егер мүмкін болса, біз артқа шегініс жасап, өзіміздің балалық

шағымыз бен жас кезіміздегі əсерімізге оралайық. Төніп тұрған сыртқы қауіп-қатердің

салдарынан рухани қабілеттеріміз «зақымдалмай» таза күйінде сақталған жағдайда, балалық

шақтантуғанжарқынəсерлердіңтəнауруынаұшырағаннанкейінгітуындағанəсерлерменрухани

байланысын көре аламыз. Бала барлық нəрсені жаңалық ретінде қабылдайды; ол əрқашан

масаттанаалады.Баланыңтүспенпішіндіұғынуданалатынлəззатыбізшабытдепатапжүрген

ұғымды еске салады. Мен бұдан да тереңдей түсіп, асқақ ойдың қуатты əсер тудырып, адам

миынаөзіндікықпалынтигізетінінрастаймын.Данышпанадамныңжүйкежүйесісау,мықты,ал

балалардікі əсершіл, əлсіз болып келеді. Бұлардың біреуінде сана айтарлықтай орныққан

позицияға ие; ал екіншісінің барлық болмысы сезімталдыққа тəуелді. Алайда данышпандық –

балалықшақтанбастапқалыптасатынқұбылыс.Ендібалалықшақеркінентысжинапалғаншикі

материалдардыорныменқажетінежаратуғамүмкіндікберетін,ішкіболмысынтанытуғамүдделі

кемелшақтыңқайратынажəнеталдауқабілетіменкүшінеиеболады.

Құстың ауаға, балықтың суға қатыстылығы секілді, оның элементі қауым болады. Оның

əуесқойлығы мен кəсібі қауыммен біте қайнасып кетуді мақсат етеді. Нағыз көрермен үшін

қозғалыстың тасуы мен қайтуы шегінде, жақындық пен шексіздік аралығы сияқты көпшіліктің

жүрегінен орын табу – үлкен бақыт. Əмбебап өмірді сүйетін адам мол электр қуатындай күші

болған жағдайда, жұртшылықтың ортасына ене алады. Біз оны жұртшылықтың өзі сияқты

соншалықты үлкен айнамен салыстырар едік, немесе сана сезім дарыған құбылнамадай

(калейдоскоп) өмірдің əр қозғалысын қалт жібермей, оның көпқырлылығын жаңғыртып,

жарқырағансұлулығынпашеткенболаредік.Əрбіржылтеткенкөрінісөмірдіңөзінеқарағанда

тұрақсызһəмбаянсыз... Барлықəдеміжəнежақсынəрселер ақыл-ойменбелгілібір мақсаттың

нəтижесінен туындайды. Адам баласы анасының құрсағында жатқанда-ақ қаскүнемдік пен

қылмыстың «дəмін» сезінеді. Екінші жағынан, рақым етуші жасанды табиғаттан тыс

тұрғандықтан, барлық уақытта жəне барлық жерлерде адамзатты рухтандыруға үйрету үшін

құдайлар мен пайғамбарлар керек болды, өйткені адам оны өздігінен ашуға дəрменсіз еді.

Жамандықтабиғи түрде,күштеусізжүреді;жақсылық – əрқашанқандайдабірөнердіңжемісі.

Менің бар айтпағым: табиғат моральдық мəселелерге келгенде нашар кеңесші, ал себеп –

еліктіргішəріжаңартушы,осыайтқандарымдысұлулыққадақатыстықолдануғаболады.Сөйтіп,

сыртқы əдемілікті адам жанының қарапайым кісілігін танытатын нышандарының бірі ретінде

қарастыруғатырыстым.

Біздің шиеленіске толы, əбден шатасқан өркениетіміздің өзге нəсілдерді жабайы деп тануы,

оларғаастамшылықпенменсінбейқарауыжасбаланыңопа-далапжағуғадегенкөзқарасысияқты.

Бұлжердегібастынəрсеадамтерісініңтүсінде,сырткелбеттіңерекшелігіндеболыпотыр;яғни

жас бала да, сол нəсілдің өкілі де нақты көрініске мойынсұнғысы келмей, ақырында, адам

жаныныңматериалдыемесекенінмойындауғамəжбүрболады.

Сəн үлгісін адамның ақыл-ойының жетістігі мен алға қойған мақсатының нышаны ретінде

қарастырукерек; оның табиғи сұранысының адам миында шоғырлануы немесе оның жаңаруға

дегентынымсызталпынысыдегендұрыс.Сондықтандаəрбірсəнүлгісіөзіншеəдемі,олардың

əрқайсысының шынайы сұлулыққа жақындауы анық көрсетілген (себебі табылмаса да), азды-

көптікүш-жігержұмсаудыңнəтижесіндетынымсызадаммиыныңқанағатсыздығысезіледі».

УолтерПатерОксфордуниверситетіндеэстетикапрофессоры болды,ол

өзінің ғылыми мақалалары арқылы суретшілер мен жазушылар буынына

елеулі ықпалынтигізді.Қайта өрлеудəуірінде«Қорытынды»(Сonclusion)

атты зерттеуінің төңірегінде дау-дамай туындады, бұл шығармада

викториандықтарды өмір мен өнерден қара бастың қамын биік қоюға

шақырды. Ол «жоғарғы» рухани мəнге немесе моральдық мақсатқа

ұмтылудыңқажетіжоқ,өнердіңөзтəжірибесі жеткіліктісыйақыболады»

дегенойдынегіздеді.

УолтерПатер: «Философия мен таза мəдениетке, адам рухына қатысты қызмет – ояту, өмір

құбылыстарын ұдайы бақылау арқылы оны жандандыру. Əр сəтте қолыңдағы немесе бет

əлпетіңдегіқандай да бір формамінсізденетүседі;жотадағы немесе теңіздегіқандай да бір үн

басқаларынақарағандаерекшеболыпестіледі;əлдебірқұштарлықнемесетүсіну,интеллектуалды

толқу сезімі бізге сондай ыстық, соншалықты тартымды болып көрінеді – мұның бəрі сол бір

сəткеғанабағынышты.Тəжірибеніңжемісіғанаемес,солтəжірибеніңөзіденəтиже.Драманы,

сан алуан өмірді сезіне білу үшін бізге берілген жүрек лүпілінің соғысы шектеулі. Олардың

ішіненеңізгісезімменкөругеболатынбарлықнəрсенітұтаскүйіндеқалайкөреаламыз?Өмірлік

қуат-күшіміздіөзініңтазаэнергиясындатоғыстыратындайжігерменбірнүктеденекіншінүктеге

дейінқалайшажылдамжеткізеаламыз?

Дəлосылайшажалындапжану,соллəззаттыұстаптұру–өмірдегіжетістіктіңкілті.Тіптібіздің

өмірдегісəтсіздіктерімізəдеткеайналадыдеугеболады:алəдеттаптаурындылықтытуындатады,

егерəрбірнəрсегетереңүңілеқарамасаң,екіадам,екізат,екіоқиғабір-біріненажырағысызұқсас

болыпкөрінеді.Бəріқұрдымғакеттідепжүргенкезіміздебұрын-соңдыбайқамайтынəсерімізді,

жаңалықтарды, сезімімізді, түс пен иісті, суретшінің ғажап туындысын, қасымыздағы

досымыздыңбет-əлпетінрухымызбірсəткекөкжиектенбиіктепкөтерілгендейшынайыбейнеде

көругебейімболамыз.Мұндайкездеəрбірсəттіжетесезінеалмасақ,олсəттердіңосындайқиын

кезде ұсынып тұрған тосын сыйын түйсіне алмасақ, бұл – аяздан кейін күн шуағы сезілетін

уақыттыкүтпей,ертеұйықтапқалументең.Осындайбасымызданөткенсезімдердіжинақтамай,

ол сезімді нақты сезініп көрмей, дəл сол сезім туралы өз теориямызды қалыптастыруға

мүмкіндігімізболмайды.Қолымызданкелетіні–сезімтуралыжаңа пікір қалыптастырып,жаңа

əсер алу; бірақ Кант, Гегельдің немесе өзіміздің жеңіл ортодоксті ұстанымымызға назар

аудармаймыз.

Руссоның «Мінажат» (Confession) атты туындысының алтыншы кітабындағы ең əдемі

үзінділерініңбіріндеолөзініңбойындаəдебитүйсіктіңоянғанынсипаттайды.Күтпегенжерден

жабысқанбеймəлімажаліндеті оның жанын жегідей жеді, енді өзін жалындаған жас шағында

айықпасдерткешалдыққанжандайсезінді.Олөзініңалдындаболжаусызөмірініңқалғанбөлігін

қалайша ұзартуға болатыны, ол үшін не істей алатыны туралы сұрақ тұрғанын түсінді. Оның

шешімін зияткерлік пайыммен Вольтердің жаңа еңбектерінен тапты. Олай болса ше?! Виктор

Гюго айтқандай, біз бəріміз де сотталғандармыз, бəрімізге өлім үкімі алдын ала шығарылып

қойылған, алайда олбелгісіз мерзімге шегерілгендігі себепті, осы аралықтағы біздің орнымыз

уақытша бос тұрады..; кейбіреулер бұл аралықты əрекетсіздікпен өткізеді, кейбіреулер тым

əуесқойлыққа салынады; ең парасаттылары, тым болмағанда,«осы дүниедегі қауыммен» бірге

өнер мен əннің ортасында өткереді. Біздің қолымыздағы жалғыз мүмкіндігіміз – тамырдың

соғуынертетоқтатпай,осыуақытаралығынбарыншаұзарту.Бізгеосыөмірдіңқуанышынсезіну,

шексіз шабыт пен махаббат мұңы, көпшілігіміздің бойымыздан табылатын табиғи қасиеттер,

түрлі-түрліриясызжəнебасқадақұлшынысұлықұштарлықарқылыберіледі.Текосықұштарлық

жалындаған, сөнбес сезімнің жемісін беретінініне сеніңіз. Мұндай даналықтан туындайтын

поэтикалыққұштарлық,əдеміліккеұмтылыс,өнергедегенсүйіспеншілікасазормəнгеиеболады.

Өйткеніөнерсізге,турасынайтқанда,мінсізсападанбасқаештеңеберместен,бірсəткежайғана

келіп-кетеді».

ХІХғасырдақұрлықтыңбасым бөлігінбилегенреакциялықмонархияға

қарсы революциялар бас көтерді. Табысқа кейбіреулер ғана жеткенімен,

əдебиетпенайналысатындардыңой-пікіріəдебиеттіңəлеуметтікжəнесаяси

рөлі туралы ойларға ойысты. Эмиль Золя сияқты реалистік жəне

натуралистік жазушылар əдебиет ғылымның жаңа əдістерін пайдалану

арқылы жəне бұрыннан келе жатқан нормалар мен қалыптасқан

заңдылықтарғакүмəнменқарайотырып,өзгерістерменбіргеөзгеругетиіс

екенін сезінді. Виссарион Белинский сияқты орыс сыншылары елді

неғұрлым ілгерілету үшін əдебиет белгілі бір рөл атқаруы керектігін

сезінді.

Карл Маркс шығармашылық, саяси қызмет жолын философ ретінде

бастағанымен, 1840 жылдары Еуропадағы радикалды саясатқа ауысты.

Еуропаутопиялықсоциализмидеяларыменқаруланғанболатын,сондықтан

оларЕуропадағы монархияға қарсы көтеріліске қосылып, ақыр соңында,

посткапиталистік демократиялық қоғамды құруға ұмтылды. Сөйтіп,

жұмысшылар капиталистерге құл болудан босатылып, байлық теңдей

бөлінетін коммунистік жəне анархиялық қозғалыстың туындауына

себепкерболды.Марксқуғынғаұшырап,Англияданкетугемəжбүрболады.

Мұнда капиталистер құрған, индустрияландырылған еркін экономикалық

нарық арқылы пайда болған əлеуметтік тəртіпті талдау мүмкіндігіне ие

болды. Ол əдебиетті өзінің əлеуметтік, тарихи, саяси һəм экономикалық

сипатында таныды. Əдеби шығарманың мəнін түсіну үшін оны құрған

əлемгеəрітуындағанəлеуметтікжағдайларғаназараударукерек.Əдебиет

көбінесесаясимақсатқақызмететіп,«билеушітаптыңбилеушіидеяларын»

білдірді.

Карл Маркс: «Санадағы идеялар мен тұжырымдамалар, алдымен, материалдық белсенділік

пенадамдардыңматериалдыққарым-қатынасына,шынайыөмірдегіорнынатікелейбайланысты

шығады.Аспаннанжергетүскеннемісфилософиясынатікелейқарама-қайшыұғымдарұсынамыз,

яғнижерденаспанғакөтерілеміз;адамныңтəнінажыратаалуымызүшіноладамныңнеайтатыны,

неніармандайтыны,сондай-ақоладамтуралыбасқалардыңнеайтатыны,неойлайтынымаңызды

емес. Нақты белсенді адамдардан жəне олардың нақтылы өмірлік үдерістері негізінде

идеологиялықрефлекстердіңдамуын,өмірлікүдерістіңжаңғырығынкөреміз.Адаммиындапайда

болатын ғажайып құбылыстар, сонымен бірге, эмпирикалық тұрғыдан тексерілетін жəне

материалдықжағдайғатəуелдіөмірпроцестерініңсублиматтары.

Мораль, дін, метафизика, өзге идеологиялардың барлығы – тағы соған сəйкес сананың

формаларыбұданəріөзараұқсастəуелділіктісақтамайды.Олардатарихжоқ,дамужоқ;алайда

адамдар өздерінің материалдық игілігі мен өндірістік қатынастарын дамыта отырып, шынайы

тіршілігін, ойлау қабілетін əрі дүниетанымының аясын өзгерте алды. Өмір санамен емес,

керісінше, сана өмірді танумен анықталады. Бірінші əдісте бастапқы шығу нүктесі тірі адам

ретінде қабылданған санадан бастау алады; нақтылы өміргесəйкес келетін екінші əдісте бұлар

нақтылытірітұлғалардыңөздері,алсанаолардыңөздерінеғанатəнболады.

Билеуші таптың идеялары əр дəуірде де үстемдікке ие; қоғамның материалдық байлығын

иеленген тап бірден оның үстемдік етуші зияткерлік күші болып қалады. Өз меншігінде

материалдық өндірісті иеленген тап, сонымен бірге, оның ақыл-ой өндірісі құралдарын да

бақылауына алады, ақыл-ой өндірісі құралдарын иеленбегендердің идеялары оған бағынышты

болады. Үстем идеялар материалдық қатынастарға үстемдік құрушылықтың мінсіз көрінісінен

басқаештеңедеемес,идеяретіндеұғынылғанүстемматериалдыққатынастарбіртаптыүстемдік

құрушы ретінде жасайды, сондықтан оның идеялары үстемдікке негізделеді. Үстемдік құрушы

таптықұрайтынтұлғаларбұлардыөзмүддесітұрғысынанпайымдайды.Сондықтандаолартап

ретіндебиліктіиеленіп,заманныңауқымыменбағдарынайқындайды,осыныңбарлығыноларөз

мүддесіне лайықтап жасайтындықтан, өз заманындағы идеяларды өндіруші жəне өндірісті

реттеушіойшылдарретіндеəрекететеді.Мысалы,корольдікбилік,аристократияменбуржуазия

бірзамандаһəм бір елде билік үшінкүреседі, нəтижесінде билік бөліске түседі,биліктібөлісу

доктринасыүстемидеяғаайналып,«мəңгілікзаң»ретіндекөріністабады.Айталық,аристократия

үстемдік құрған кезеңде абырой, адалдық ұғымы жоғары тұрды деуге болады. Үстем таптың

жалпытүсінігіосығансаяды».

Əдебиет теориясын кері бағытта қабылдаған француз символистерінің

алдыңғы сапында Стефан Малларме тұрады. Бұл қаламгер мінсіз рухани

шынайылыққақолжеткізудегіпоэзияныңерекшеқабілетіненазараударды.

Поэзия моральдық мақсатқа қызмет еткен жоқ, оған қоса, əлеуметтік

қолданысқадаиеболмады.Есесіне,бұлидеалдыжаулапалудыңайрықша

үстем тəсілі болды. Əдебиетте оның шебер қиыстырылған құрылымына,

тіліне жəне мазмұн байлығына зейін аударылуы тиіс. Нағыз табиғи

гүлдердіңорнына ақынның «барлықгүлшоқтарынатəн қасиетті бір гүлге

жинақтапсуреттеуі»жайындажазады.

ФридрихНицшеөнертеориясынақарағандаөзініңэпистемологиясымен,

түбегейлі танымдық теориясымен көбірек танымал болды, алайда

«Трагедияның тууы» (The Birth of a Tragedy, 1872) атты еңбегінде ол

трагедия теориясын қарастырып, онда белгілі бір мөлшерде ХХ ғасыр

философиясыныңқайшылықтыəрікүтпегенөзгерулержағдайыналдынала

анықтаған теориясын ұсынды. Философтардың көпшілігі сана

категориясын қолданып, болмысты болымсыз түсініктегі əлдене деп

санады. Алайда Ницше болмысты қалыптасу барысында сипатын анық

танытпаған жалынды ағынға көбірек ұқсайтын үдеріс ретінде көрді.

Дəстүрліфилософиябұлрадикалдықалыптасудыбасып-жаншып,əлемнің

тұрақсыздығын жасыру үшін жалған ұстанымға барды. Ницше Грекияда

пайда болған балама дəстүрге оралды жəне тұжырымдамалық

тұрақтылыққабағынбайтынөмірдіңасауағыныноныңбелсендіқалыптасу

барысындакөрсетті.

«Трагедияның тууы» атты еңбегінде осы философиялық айырмашылық

тақырыбына оралаотырып,өнердегіаполлондықүдерісті, философиялық

ізденіс көзқарасы тұрғысынан танылған тіршілік иесін оқиғадан кейінгі

бірлік негізінде дəйектілікпен сипаттайды. Дионистің принципі

тұрақтылық пен бірлік принципіне қарама-қайшы сипатта болды, қай

нəрсенідеуақытша,өзгеріскебейім,қалыптасуүдерісіүздіксізжалғасады

дептануғашақырды.

ФридрихНицше:«Дионисəрнəрседен,тіптіауру-сырқаудыңөзіненделəззаталуғатырысады,

осыданкеліпмузыкаментрагедиялықаңыздарөміргекелген.

Трагедияныңсалдарынжоюғамузыкалықдиссонанстыңкөмегідетигеншығар?Бізөзіміздің

көругедегенұмтылысымыздыңмəнінтүсінебастаймыз,əрнəрсегемұқиятқарағанымыздан,тіпті

трагедияға беріле үңілгенімізден тапқан проблемаларымызды мойындаймыз; диссонансты

көркемөнер саласында қолдану туралы айтар болсақ, диссонанстың дəл бұл күйін нақты бір

ғылыми терминмен белгілеуге тиіспіз; біз əлденені тыңдағымыз кеп тұрады, бірақ соны тек

тыңдап қана қойғымыз келмейтіні де рас. Шексіздікке ұмтылысымыз, барынша көбірек лəззат

алуғатырысуымыз–бəріқосылыпосындайкүйдеДионистіңприцниптерінмойындауғамəжбүр

етеді, Гераклит бұл жағдайларды салыстыра келе, бəрі де жас баланың тас пен құм үйшікті

соңындабəрібірбұзуүшінжасағаныментеңдеген.

Музыкаментрагедиялықмифекеуідеадамзаттыңдионистікқабілетінкөрсетеді,сондықтанол

екеуін бір-бірінен ажыратып бөліп қарауға болмайды. Екеуі де Апполлон философиясының

шеңберінентысұғым;екеуідемынадүниеніңдиссонанстыбейнесінқуанышарқылыбейнелейтін

ұғым; екеуі де бір сиқырлы күйге енгізетін ұғым; екеуі де «дүниедегі ең болымсыз» нəрсенің

өзінің бар екенін көрсете алатындай ұғым. Бұл орайда, дионистік философия апполлондық

философияғақарағандамəңгіəрі бастауынөнерденалыпотырғанфилософияболып,дүниедегі

жекеадамныңөмірінбастыорынғашығарыпотыр.Егерадамзаткейпіндегідиссонанстысезініп

отырсаң,ондаолдиссонанстыөміріңүшінқажеттінəрседепқабылдағаныңды,өзтабиғатыңнан

басқасұлулықтыжоғарықойыпотырғаныңдыкөрсетедідегенгесаяды.Бұндайтүсінік–Аполлон

философиясының нағыз өнер саласындағы басты мақсаты; дəл осындай түсінік үшін бар

сұлулықтыпашетіп,бұдандазорсұлулыққаұмтылуғакүшсалыпжүретінімізаян.

Мұнда Дионис, Аполлонмен салыстырғанда, бүкіл əлемдегі құбылыстардың ішінен өнердің

мəңгілікжəнебірегейқуатысияқтыөмірменəлемдідербестендіруүшінжаңа,жасампазұқсастық

тудырады. Егер сіздер диссонансты көз алдарыңызға адам бейнесінде елестете алсаңыздар, ол

өмірсүрумүмкіндігінеиеболуыүшінжаратылысынанəдемілікшымылдығынкеңейтетінтамаша

иллюзияғасүйенеді.Аполлонныңшынайыкөркемдікмақсатыарқылы,оныңатынанбəрімізбірге

сансыз тамаша ұқсас иллюзияларды жинадық, соның арқасында мынадай жайттарды

байқауымызға түрткі болды. Сол мезетте, бүкіл тіршіліктің тек осындай негізі – дионистік

астыртын əлем – адамның санасына кіруі мүмкін, өз кезегінде аполлондық күш қайта өзгеруді

еңсеруіғажапемес, сондықтан бұлекікөркемдікəрекеттеөзқуатынмəңгілік ақиқатқағидасы

тұрғысынан қатаң, өзара үйлесімді ашуы тиіс. Дионистің күші, қазір көріп отырғанымыздай,

шексізалапатқуатпенкөтерілгенкезде,Аполлонбұлтарасындағынайзағайдайбіздіңортамыздан

жарқ етіп шығуы керек, сонда ғана оның ғажайып сұлулығының əсерін бізден кейін келетін

ұрпақтардасезінгенболареді».

Ницшебүкілбілімболашақтадептұжырымдады.Адамəлемдібелгілібір

көзқараспен қабылдайды; сондықтан онда санадан тыс өмір сүретін

«əмбебап шындық» немесе «объективті білім» жоқ. Келешекке тəуелсіз

шындық идеясы елес болып саналады. Оның айтқаны, əрине, рас еді.

ФилософтарПлатонсияқты,жаңакогнитивтіқабілеттіқабылдағаннанбері,

əлемде тіршілік етуші əмбебап идеялардың санадан тыс үстемдік

құратынынаназараударды.Бұлəмбебаптар,шынындада,математикатілі

сияқты ойша елестетулерге құрылатын жалпылаушы сипаттың мəнін

айқындаушы үлгі болғандықтан, əлемді қайта жасау мен айла-шарғыға

арналған мəдени құрал ретінде əрекет етеді. Бірақ математика оның

идеяларын ойда немесе жазбаша символдарда жүзеге асырады, бірақ

дүниедеемес.Бұлабстрактіліидеяларғадақатысты.

ХХ ғасырдың бас кезінен бастап қолына қалам алған Эдмунд Гуссерль

келер шақ пен объективті шындықты, ой əрекеті (абстрактілі идеялар

ұғымымен) мен шынайы идеялар (шындық əмбебап болып саналған

идеялар) арасындағы үзікті игеруге тырысты. Ол мұны шындықты

келешектен таба отырып жасады. Оның «феноменологиясы» шындықтың

идеялардытұжырымдайтынақылдыңқабілетінеқарайкелешектіңшегінен

тысқарышыға алса да,сананың пайымдауменорныққанын негіздеді.Бұл

тазаидеяларпендешілікэлементтердентазарғанжағдайдаформалдыжəне

трансцендентті, əрі ақыл-ойдағы идеялар «түйсіктің» құрсауына түскенде

ғана тым шынайы болып көрінді. Олар ең дұрыс сенсорлық деректерден

алынған идеяларға қарағанда, анағұрлым таза идеялар болуымен

ерекшеленді.

ФеноменологияғаалғашқыболыпбағаберушілердіңбіріБенедеттоКроче

еді.Олөнерақиқатындағытүйсіклогикаменғылымнанерекшеленедідеп

санады. Бұлардабілім анағұрлымтазатүрінде көрінеді.Крочееуропалық

саяси консерватор бола тұра, бұл теорияны дербес азаттық идеалының

терминіретінде,«мен»моделініңиесіжоқһəмештеңегетəуелдіемесдеп

тұжырымдады.

Бенедетто Кроче: «Енді ойда берік орнығуға тиіс алғашқы пікірдің мəніне келсек:

интуитивтік (сезімдік) білім иелікке мұқтаж емес əрі өзгеге иек сүйемейді; ол басқалардың

көзқарасына тəуелді емес, өйткені оның өзіндік көзқарасын қалыптастыра алатын ой көздері

бар.Əрине,интуицияменараласұғымдардытабуғаболады.Бірақкөптегенбасқаинтуицияларда

мұндай қоспаның белгісі жоқ, бұл оның дəл осы қалпында болуы міндетті емес екенін

айғақтайды. Суретші туындысындағы ай жарығы көрінісінің əсері, картограф құрастырған

жердің сызбасы, нəзік немесе жігерлі музыка əуені, қисынсыз лириканың сөздері немесе

күнделікті өмірде біздің өтініп, бұйырып немесе жылап-сықтап айтқан сөздеріміз зияткерлік

парасаттықарым-қатынасқаешбірқатысыжоқинтуитивтіойəрекетінеқұрылуыəбденмүмкін.

Бірақосыжағдайдане болатыныжайлыойланғанда,өркениеттіадамның ой-түйсігініңбасым

бөлігі ұғымдармен қаныққанын дəлелдеу мүмкін болса, алдымызда одан да маңызды жəне

нанымды əлденені көруіміз мүмкін. Басқа интуициялармен бетпе-бет келіп, қосылып кеткен

тұжырымдамалар араласып, сапырылысып кеткендіктен, тəуелсіздігі мен автономиясынан

айырылыпқалады да, ұғымдық мəні жойылыпкетеді. Олар əу баста өзінше ұғым болғанеді,

бірақ қазір интуицияның қарапайым элементтері болып қалды. Трагедия мен комедия

кейіпкерінің аузымен айтылған философиялық ойлар ұғым үшін емес, осы кейіпкердің

мінездемесін ашу үшін қызмет атқарады; мұнда салынған бейнедегі қызыл түс физикалық

қызылтүстібілдірмейді.Ол– портреттің сипаттықэлементі.Тұтастай алғанда, бұл детальдің

сапасынанықтайды.Өнертуындысыфилософиялықтұжырымдамаларғатолыболуымүмкін;ол

философиялықдиссертациядандаөтебайтереңмазмұнғаие,əріөзкезегіндесипаттаулармен

интуицияларға толы болуы əбден мүмкін. Алайда болуы мүмкін барлық тұжырымдамаларға

қарамастан,өнертуындысыныңнəтижесіинтуицияболыптабыладыжəнебүкілинтуицияларға

қарамастан,философиялық диссертацияның нəтижесі тұжырымдамаболмақ.«Некелескендер»

(Promessi Sposi) атты тарихи романда этикалық сынақтар мен айырмашылықтар молынан

кездеседі, бірақ толық нəтижесінде өзінің қарапайым тарихына, интуициясына қатысты

сипатынан айырылмаған. Шопенгауер сияқты философтардың еңбектерінде кездесетін осы

сипаттағы күлкілі əңгімелер мен сатиралық шығармалар бұл еңбектердің интеллектуалдық

трактаттарға тəн ерекшелігін жоққа шығармайды. Ғылыми жұмыс пен өнер туындысының

арасындағы айырмашылық немесе интеллектуалдық шындық пен интуитивті шындық

арасындағы айырмашылық авторлар анықтаған əртүрлі нəтижелерге байланысты. Бұлар осы

жекесалалардыңəрқайсысынөзіншедəйектеуарқылыкөрсетеді».

ФеноменологияXXғасырдыңортасындаайрықшаықпалғаиеболды.Бұл

кезде ақыл-ой интуициясын қамтыған таза идеялардың басым болуына

айрықшамəнберіліп,күнделіктітəжірибеағыныментұлғааралықақыл-ой

шарпысуымен жəне оқу əрекеті құралдарының көмегімен оны саналы

түрдетүсінугеалыпкелді.ШвейцарлықфеноменологЖоржПулеАҚШ-қа

дəріс беруге келгенде бірқатар ғалымдарға, соның ішінде,

феноменологияны «оқырман сынына жауап» ретінде қайта қарастырған

СтэнлиФишкедеықпалынтигізді».

Жорж Пуле: «Бұл – кітапты оқи бастаған кезде туындайтын ең əуелгі феномен. Нысаннан

қалқып шығып, санамды шарпыған дүниенің мəн-мағынасы бар екенін түсінген кезде, мен

қолымда ұстаған нəрсенің жай ғана нысан немесе қарапайым тіршілік иесі емес екенін

пайымдаймын. Пайдалы тіршілік иесінің, кездестіріп жүрген өзге адамдардан ерекшелігі жоқ,

өзімдағдылытүрдеқабылдайтынбасқаадамныңсанасезіміөзімнің ішкі жан дүниеме үңілуге,

тіптіестімегенлицензияныойлап,оныңнежайлы,нетуралыекенінпайымдауға,несезінетінін

сезінуімемүмкіндікбереді.

Бір ғажабы, мен мұндайды бұрын естіп көрмеппін. Біріншіден, таңғалатын жағдай –

«нысанның» жоғалуы. Қолыма ұстап тұрған кітап қайда кетті? Ол əлі де сонда, солай бола

тұрғанмен,олендіжоқ,ешжердентаппайсың.Бұл–түгеліменқағазданжасалғанзат,металлмен

фарфордан да жасалатын заттар бар, егер мен кітапты оқып шықсам, бұл зат енді ғайыпқа

айналатынсияқты. Кітап бұдан əрі материалдық нақтылық болудан қалады ғой. Ол сөз, образ,

идеялардың жиынтығы ретінде тіршілік ете бастайды. Бұл жаңа тіршілік қайда пайда болуы

мүмкін?Қағазнысанындаболмайтыншығар,əрине.Сондай-ақсыртқыəлемдедеболмасакерек.

Бұлжаңатіршіліктіңөмірсүруінебірғанаорынқалды:ол–өзімніңішкідүниемдегі«Мен».

XXғасырдыңбасындағыəдебиеттеориясыныңнегізгімектептерініңбірі

орыс формализмі болды. Ол əдебиетті зерттеуді неғұрлым ғылыми

əдебиетпен тығызбайланыстыруға тырысты,əдебиет жəне жазба өнердің

басқа түрлерінен ерекшелендіретін əдеби əдістерді зерттеуге ден қойды.

Орыс формализмі өзінің бастауын сезімге толы өнер адам санасын

алмастырып, əлемді өзгерте алады деген көркемдік радикализммен

байланыстырды. 1916 жылы құрылған «Дада» қозғалысының радикал

авторлары Бірінші дүниежүзілік соғысқа жауап ретінде өнердің жаңа

қиратушы түрін жасауға ұмтылды. Өркениетті Еуропаның милитаризм

қыспағынатүсуқаупіжəнесоғыссолшылжазушылардыңбұлтобынелең

еткізді. Егер сана осындай тығырыққа алып келсе, поэзия сөзсіз

иррационал болуы керек. Ойлаудың жоғарғы деңгейіне шығу үшін ол

өлеңнің тиімді формаларын бұзуы тиіс. «Дада» мəнсіз жəне

антибуржуазиялық сипатта болар еді. Ол шіркеу мен отбасының

қарабайырлығынжоққашығарып,бүгінгібіздің«отбасылыққұндылықтар»

депатағанмаңыздымəселегеXIXғасырда-ақназараудартареді.

Тристан Цара: «Жаңалыққа деген құмарлық жанашырлыққа кереғар жүреді, ондай адам

«мағанбəрібір» дегенаңғалұстанымға бейімболады;ол– түсіндірумүмкінемес жағымды да,

өткіншікөңілкүй.Бірақбүгінгітаңдабұлдаескірген.Өнердіжоғарғықарапайымдылықнегізінде

рəсімдеуде жаңалық пайда болды, ендігі жерде «біз адамбыз, ойын-сауыққа, желігуге, көңіл

көтеруге бейімбіз» деген ұғым пайда болды. Орман ішіндегі сəулелер тоғысындай алабұртып,

өмір де өтіп жатыр. Үндеухат жазып отырмын; артық нəрсе жазбаймын, тек нақты нəрселерді

айтамын. Үндеухат жазғанды ұнатпаймын, бірақ қандай да бір принципті де ұстанбаймын (əр

сөздіңморальдық құндылығын бірден-ақ аңғаруғаболады;ал жуықтату (approximation)дегенді

импрессионистеройлаптапқан).Бұлүндеухатымдыкезкелгенадамбірмезеттебір-бірінемүлде

қарама-қайшы əрекеттерді істей алатынын көрсету үшін жазып отырмын; ал мен ондайға

қарсымын; жағымды да, жағымсыз да іске қарсымын, ешқайсысын қолдамаймын, себебі мен

əлдененіқисынғасалып,пайымдапотырғандыжеккөремін...

Өнердің сұлулығын күшпен мойындата алмайсың, сондай-ақ өнер туындысы бəріне бірдей

объективті түрдеұнай бермейтіні де анық. Сондықтан өнердісынаудың пайдасы жоқ.Сын тек

субъективті болады, əркімнің сыны əртүрлі болады, сын жалпыға ортақ болуы мүмкін емес.

Сынныңадамзатқаортақ психологиялықнегізінтапқан ешкім жоқшығар. Иса мен Библияның

шапағаттымейірімідүниенітегісқамтуға,шайтандыда,хайуанаттыда,күнделіктітіршіліктіде

қамтуғатырысқан. Осынша шексіз,пішінсіз хаосты адам баласы бір жүйеге келтіреалады деу

мүмкінбееді?«Жақыныңдыжаттайсыйла»дегенұстаным–екіжүзділіктіңбелгісі.«Өзіңдітаны»

дегенұстанымтіптіутопия,бірақбұлутопиядақатыгездіктітануғадегенұмтылысбар...Өкінетін

ештеңе жоқ. Тіпті қатыгез, қылмыс жасаған адамның да жанының тазаратынына сенеміз. Бұл

жердеменөзім жайлы айтып отырмын.Басқалардыөзойымаүгіттеуден аулақпын.Өз ойымды

əлдебіреугетаңуғақұқымжоқ.Ешкімгедеменжүргенжолғатүсдемеймін.Өнердеəркімніңөз

жолыбар.Еңбастысы,жұлдыздыəлемгеапаратынтуражолдыбілукерек,сондай-ақəркімөзінің

қиялыменшабытынабараржолындұрыстаңдағаныжөн.Əрбіржолдыңөзтиімділігібар.Бұндай

тиімділіккеқолжеткізуменеджменттіңұзақтаауыржолыарқылығанакеледі,бұлсапардаүлкен

тəуекел бар. Осыдан келіп дадаизм (dada) өз алдына дербес ағымға айналды, бірлікке деген

бұрынғы сенімінен айырылды. Ал бірлікке сенімін жоғалтпағандар еркіндігін де сақтап қалды.

Бізешбіртеориянымойындамаймыз…

Бірлікті жоққа шығаратын істің бəрі – дадаизм; бірлікті қирататын істің бəрі – дадаизм;

ыңғайлыымыраға келумен жағымды əдеттің ұяңүйлесімінтеріскешығаратынбілімніңбəрі –

дадаизм;қисынсызістердіқолдап,қисынғамəнбермейтінніңбəрі–дадаизм;біздіқұлетуүшін

құрылғанəлеуметтікиерархияментеңдіктіңбəрі–дадаизм;бастымақсатыкімменболсадакүрес

болыптабылатынкезкелгенобъектте,сезімде,түсініксіздіктерменқарама-қайшылықтарда–

дадаизм; тарихын ұмыту да – дадаизм; археологиясын ұмыту да – дадаизм; пайғамбарларды

ұмытуда–дадаизм;келешегінбілмеуде–дадаизм;білімсіздіктіңкесіріненкезкелгенқұдайға

сөзсіз құлай табыну да – дадаизм; үйлесімді күйде отырып, басқа бір көңіл күйді аңсау да,

дыбысы шайналып шыққан пластинкадай күй кешу де, кейбіреудің шын көңілмен, беріле

жасаған, ұяңдықпен қымсына жасаған ақымақ ісін қолдау да, əлдебіреудің мінажат орнындағы

аксессуарғақарсылықбілдіруіде,жағымсызболсада,қарқынысарқыраманыңекпініндейкүшті

идеяларды алтынмен апталған періштедей етіп көрсетіп, нысананы дөп қирататындай етіп

қолдану да осылардың қатарына жатады. Біз еркіндік, Дада, Дада, Дада деп жүргеніміз – сан

алуан түстердің қосындысы, қарама-қайшылықтардың шиеленіскен түрі, гротеск мен

үйлесімсіздіктіңбейнесі,яғниӨМІР».

Орыс əдебиеттанушысы Виктор Шкловский (1893–1984) Дада

идеяларына сүйене отырып: «Поэзия біздің күнделікті сезімімізді ұштай

түсетіні сонша, уақыт өте келе айналамыздағы ортаның сипатын əдеттегі

қарапайымқұбылысретіндеқабылдайбастаймыз»,–дегенеді.Поэзиябұ

дүниенің шынайы сипатын теріске шығарғандай болса да, бəрібір оны

қайтамойындауғамəжбүрміз.

Виктор Шкловский: «Егер біз қабылдаудың жалпылама заңдылықтарын зерттей бастасақ,

қабылдауəдеткеайналғансайынолқалыптыдағдығаайналады.Біздіңбарлықəдетімізсанадан

тыс қалыптасатын үйреншікті дағдыдан құралады. Егер адам алғаш қалам ұстағанын немесе

тұңғыш рет шет тілінде сөйлегенін есіне түсіріп, оны онмыңыншы рет орындаған əрекетімен

салыстырса,бізбенкелісереді…

Адамның жұмысы, киімі, дүние-мүлкі, əйелі жəне соғыс жайындағы қорқынышы – бəрі де

үйреншікті дағдының құрбаны болады. «Егер мына өмірге адамдардың көпшілігі ойсыз келсе,

ондамұндай өмір тіптіболмағандай, адам ондай өмірдібастан кешпегендей». Сондықтан өнер

өмірдіқайтақалпынакелтіруүшін,адамдызаттарменқұбылыстардытүйсінугемəжбүрлеуүшін,

санасында тасты тас етіп бейнелеу үшін өмір сүреді. Өнердің мақсаты – белгілі бір нысанды

таныскүйіндеемес,қабылдануыбойыншасезінетіндейетіпкөрсету.Өнертехникасыныңмəні–

нысандарды«бейтаныс»етуүшінформаларынқиындатып, қабылдануынұзартыпкүрделендіру,

өйткеніқабылдануүдерісі–бұлөз-өзіненұзартылуытиісэстетикалықсипатыбарүдеріс.Өнер–

нысанныңикемділігінсынаутəсілі;нысанмаңыздыемес...».

Шкловский, Борис Эйхенбаум мен Юрий Тынянов əдебиетті зерттеуді

батыстық философияға негізделген теориядан лингвистика жəне əдеби

құрылым əдістеріне негізделген зерттеулерге қарай ауыстырды. Оған

баяндау желісі, сатылы əңгіме, поэзияның аллитерация мен эуфония

сияқтытəсілдеріжатады.

XXғасырдыңбасыпоэзияжайындақызутолғаныстардыңкезеңі болған

еді.ЭзраПаунд«поэзиямүмкіндігіншееркінболуыкерек»деппайымдады.

Викториандық нақыш пен күйректікті жоққа шығарған модернистік

көзқарасқа сəйкес, сөздер əсерлі жəне эмоциядан азат болуға тиіс деген

ұстанымда болды. T.С. Элиот ақындарды дəстүрден иеленген орны

бойынша қарастырды. Ол романтикалық субъективизм идеалына қарсы

бола отырып, пайым тұрғысынан бейжай сезімнен жоғары тұрудың

орнына,ақындардыдəстүрденалатынорнынақарайбағалады.

ЛингвистикаXX ғасырдың бас кезінде кемеліне келді. Оған Фердинанд

де Соссюрдің (1857–1913) еңбегінің ықпалы ерекше болды. Ол тілді

біртұтас таңбалар жүйесі ретінде зерттей келе, сөздер өзара байланысу

арқылы қандай да бір қызмет атқарады əрі белгілі бір мəнге ие болу

мүмкіндігі бар деген тұжырымға келді. Мəскеудің ақындық ұйымына

В.Шкловскиймен қатар мүше болған Роман Якобсон метафора (поэзия

сипатында) жəне метонимия (ойдан шығарылған əңгіме сипатында),

лингвистикалық формалардың жəне когнитивті үдерістер мен афазия

сияқты ахуалдың байланысын зерттеуді ерте бастан құптады. Ол

антрополог Клод Леви-Стросс сияқты француз ойшылдарын Соссюрдің

идеяларымен таныстырып, мəдениетті лингвистиканың құралдары мен

əдістерін пайдалану арқылы структурализм деп аталатын қозғалысты

бастауға ұйытқы болды. Леви-Стросстың мифтің құрылымына арналған

зерттеу еңбектері айрықша ықпалды болды. Ол əртүрлі этникалық

мəдениеттердің жүздеген мифтерін салыстыра келе, олардың ортақ

құрылымдықбөліктердентұратынынанықтады.ВладимирПроппертегілер

арасындағықұрылымдықұқсастықтардытапты,олардыңбарлығыдаұқсас

нарративті жүйеге құрылады, яғни кейіпкердің сапарға аттануы,

қиыншылыққа тап болуы, ғайыптан көмек келуі, ақырында арман-

мұратына жетуі. Леви-Стросс мифтердің осындай құрылымдық

ұқсастықтарының болуы олардың жалпыадамзаттық ортақ мəселелермен

байланыстыболуындадегенболжамайтты.Бұлертегілерменхикаяларға

қатысты мəселе əдебиетті құрылымдық тұрғыдан зерттеудің өзегіне

айналды. Жерар Женетт жəне Цветан Тодоровтың ой-пікірлері

«нарратология» ғылымының дамуына алып келді. Таңбаларға құрылған

семиологиялық жүйедегі құрылымдық лингвистиканың мəнділігі Ролан

Барт сияқты француз теоретиктерін де лингвистикалық құралдардың

көмегімен мəдениетті зерттеуге құлшындырды. Барттың қысқаша

«мифологиялары» көпшілікке танымал мəдениеттің жарнамалық

хабарландырулар мен жолнұсқа сияқты таңба белгілерді қолдану арқылы

белгілібірмағынаныбілдіретінтаңбаларжүйесініңқырларынқарастырды.

Еуропалық əдеби сын теоретиктері əдебиетті зерттеуді барынша

ғылымиландыруға тырысқан кезде, америкалық теоретиктер əдебиетті

ғылымға қарсы қоюды дəлелдеуге тырысты. Ғылымда сөздер нақты бір

ғана мағына білдіреді, алайда əдебиетте Клинс Брукс сияқты жаңа

сыншылар əдеби шығарманың контексіндегі сөздердің

орналастырылуының əсері рухани тұрғыдағы қосымша коннотативті-

үстеме мағынаға алып келуі мүмкін болатынын пайымдады. Ғылым

нақтылы заттардыңатынтураатап,шындықты іздестірген кезде, əдебиет

ирония мен парадокс сияқты сөздердің өзара мағыналық байланысуына

құрылған күрделі троптарды қолдану арқылы шындықты жеңілірек

сипаттауғақолжеткізеді.

Туындаған жаңа мағыналар сенсорлық объектіге қарағанда, ғылыми

лексиканың көмегімен (сөздікті қолдану арқылы) ғана нақтылы атауға

болатын абстрактілі идеяларға ұқсайды. Жаңа сыншылар идеалистік

дəстүрдіəдіспенформалардызерттеугебағытталған(өнердікезкелгенрух

пенсананың көрінісі ретінде таныған) жаңа қозғалыспен біріктірді.Олар

«мұқиятоқуды»жақтадынемесежекелегенəдебишығармалардағыбейнелі

образдар мен олардың мағынасын көрсететін күрделі əдістерді бірлікте

алып зерттеуге көңіл бөлді. Клинс Брукс сөз мағынасын шыңдау үшін

қарапайымсөзқолданысыпоэзияныңқыспағындақалайтарылғанынатап

көрсетті.

КлинсБрукс:«Міне,Уордсуорттың«Құпиясыр»(Intimations)аттыодасындаөтекүштіирония

жатыр.Ақынбұлодадаүмітпенмəжбүрліктісаналуансимволменжеткізебілген:одадаүмітпен

мəжбүрлікбір-бірініңбасымдығынескереотырып,өзарақаталқақтығысқатүскен.Шындығында,

ғылыми тұрғыдан қарасақ, бұл одадағы символдар бұрмаланып, яғни нағыз философтың

көзқарасына сай қолданылған; тұңғиықтан бастау алған қараңғы көлеңкеден шығып, жарыққа

ұмтылып жатқандай көрінеді; құрсаудан босағандай емес, керісінше, құрсаудың ішіндегі тар

қапасқақамалыпжатқандайкөрінеді.

Бұлдасырышешілмейтінжұмбақемес.Ғылымитерминдер–абстрактілісимволдар,яғниолар

ешбірконтекске бейімделіпөзгермеуітиіс.Ғылымитерминдер– объективті (немесеобъективті

болуға ұмтылған) ұғымдар; яғни ол терминдер – бұрыннан бар атаулар. Сондықтан, жаңа

құбылысты атаған кезде ол терминдерді бейімдеп өзгерту мүмкін емес. Бірақ поэмадағы

ұғымдарғаанықтамаберетінтерминжоқдепайтааламызба?Ақынныңкезкелгенсөздібұрмалап

өзгерте алатынын білеміз ғой. Элиот айтқандай, «ақынның басты міндеті – сөзді түсінікті

мағынағаайналдыру».

ХХ ғасырдың ортасында Еуропаның əдебиет теориясына марксизм

қосылды. Дьёрдь Лукач «Тарихи роман» (The Historical Novel) атты

еңбегінде Бальзак сияқты реакционист роялистердің əдеби еңбектерін де

теорияғаайналдырған.Себебі,роялистерсолдəуірдітолықбаяндайалған

реалист жазушылар еді. Вальтер Бенджамин «Неміс бароккосы

драмасының пайда болуы» атты диссертациясында тарихты зерттеудің

жаңашылəдісінұсынған.«Медианыңкиносияқтыжаңатүрлеріндүниені

танудың жаңа əдісі ретінде қолдану қажет» деген пікір білдірген. Теодор

Адорно, Макс Хоркхаймер сияқты франкфурттық сын мектебі ағымының

кейбір мүшелері «поп-мəдениет – адамзатты шатастыратын жол,

капиталистер жұмысшы тапты осы поп-мəдениет арқылы бағындырып

отыр» деген. Ал Герберт Маркузе мен Эрнст Блох сияқты ойшылдар

консервативті, марксистік ағымдағы утопиялық ойға беріліп,

«идеологиялық»сипатынаназараударған.

Түрлі формалистік ағымдар əдебиет саласында əртүрлі жаңа

теориялардың пайда болуына себепкер болды. Ол жаңа теориялардың

қатарында роман сияқты жанр, реализм сияқты бағыт, романтизм сияқты

тарихикезеңдісипаттайтынағымдабареді.

Орыс теоретигі Михаил Бахтин романның əлеуметтік-лингвистикалық

сипатынабасаназараударған.Романбіздіқоршағандүниеніңдүбірінжан-

жақты жеткізе алады деп сенген. Чарльз Диккенстің еңбектерін мысалға

келтіріп, оның сөйлеу түрлерін өз қиялымен ұштастыра білгенін

дəріптеген.Оныңкейбіройларынажұрткүлеқараса,кейбіреуінешынтəнті

болғандар да бар. Ч.Диккенстің романдары сөйлеудің түрлерін біріктіре

отырып, гетероглоссиялық сипатқа ие болған, яғни қоғамды дискурс

арқылы бейнелей алған. Ч.Диккенстің романдарындағы дискурстің əрбір

көрінісі сол романның оқиғасына тікелей байланысты болып табылады.

М.Бахтинмұндайсипаттыдиалогизациядепатаған.

Михаил Бахтин: «Роман, жалпы алғанда, стилі жағынан көп қырлы жəне тілі мен сөйлеу

мəнерінің əртүрлілігімен ерекшеленетін туынды. Романда жазушы əртекті стилистиканы

қолданады, əртүрлі лингвистикалық деңгей мен алуан түрлі стилистикалық ұстанымдарды

молынанқамтиды.

Құрылымдық-стилистиканыңнегізгітиптерітөмендегідей:

1.Тікелейавторлықəдеби-көркемəңгімелеу(оныңбарлықəрқилынұсқаларында);

2.Күнделіктітұрмыстықауызшаəңгіметілініңəртүрліформаларынстильдеу[skaz];

3.Күнделіктіауызекітілдеқолданылатынжартылайəдеби тілдіңəртүрліформаларынстильдеу

(хат,күнделікжəнет.б.);

4. Əдеби тұрғыда болғанымен, ерекше көркемдік сипаты бар түрліше авторлық баяндаулар

(гуманистік, философиялық немесе ғылыми мəлімдемелер, шешендік, этнографиялық

сипаттамалар,меморандумдарт.б.);

5.Стилистикалықтұрғыданөзіншеерекшелігібарсөздер…

Романбейнеленген,айтылғанидеяларменобъектілерəлемініңтұтастығын,түрліəлеуметтік

ортадағы сан аулан тілдік ерекшеліктерді жəне осындай жағдайда өріс алатын жеке тұлғалар

тілін,жалпыөзікөтеріпотырғантақырыптардыбарыншамолынанқамтиды.Авторсөзі,əңгіме

айтушылардың баяны, кірістірілген жанрлар, кейіпкерлер сөзі – бар болғаны романға

гетероглоссияның кірігуіне септесетін іргелі композициялық тұтастық қана, оның көмегі

арқылы бұлардың əрқайсысы əлеуметтік үндердің, айтылған сөздер, тілдер арасындағы

байланыстарменқарым-қатынастардыңкөптүрлілігінқамтамасызетеді,бұл–саналуантілдер

мен сөз сөйлеу типтерінің көмегімен жүзеге асатын тақырыптар қозғалысы, оның əлеуметтік

салалардыңжіктеліпкөрінуінеқосқантамшыдайүлесі,яғнидиалогизациялануы,бұл– роман

стилистикасыерекшелігініңнегізгісипаты».

Эрих Ауэрбах «Мимесисте» (Mimesis) өршіл реализм тарихын əдеби

реализмдіқазіргікөркемəдебиеттетаза сырттай суреттеуденбастап,ішкі

психология мен эмоцияны көрсетуге дейінгі эволюциялық дамумен

байланыстыра сипаттады. Оның əйгілі бірінші тарауында Гомердің

«Одиссея» жырындағы баяндау стиліне ерекше тоқталып, Гомердің

оқиғалардықалай алдыңғы планға жылжытқанын,үнемі оқиғаға қатысты

болудыңоңəсерінашыпкөрсетті.

Эрих Ауэрбах: «Жиһан кезіп оралған Одиссейді бұрын күтушісі болған қарт қызметші

Евриклея жамбасындағы тыртығынан танитын, сəтті дайындалған 19-жырдағы көңіл

толқытарлықкөрініс«Одиссея»оқырмандарыныңжадындасақталыпқалады.«Тыртық»сөзіне

(393-өлең) алғашқыда анықтауыш бағыныңқылы сөйлем (ертеректе оған қабан…) қосылады;

бұлсөйлемкөлемдісинтаксистікқұрылымғаұштасады;оныңішінекенеттенбасыңқысөйлем

енеді (396-өлең; «оған соншалықты дарын сыйлады»); бұл сөйлем өзінің синтаксистік

құрсауынан жайлапбосанып шығып, ақырында 399-өлеңде синтаксистік тұрғыдан алдыңғыға

ешқандайдатəуелдіемес,мүлдемжаңамазмұнпайдаболадыжəнеосымазмұнжекебиліккеие

болу арқылы бұл оқиғаның шынайылығын бекемдеп, алдыңғы үзіліп қалған əңгімеден 467-

өлеңге дейін («Кемпір бұл тыртықты тізесіне қолын тигізген кезде білді…») жалғасады. Біз

қарастырып отырған мұндай ұзақ эпизодты негізгі тақырыппен синтаксистік байланыстыру

мүмкінболармаеді,егералдағыоқиғажелісі(content)осымақсатпенсабақтасаөріліпжатса;

яғнитыртықпенбайланыстыбүкілхикаянақосысəттеОдиссейдіңжадыноятарлықтай,естелік

түріндебаяндалғанжағдайдамүмкінболареді;онысуреттеуасақиынболмастаеді:«тыртық»

сөзінбіріншіретескеалғанда-ақ,«Одиссей»мен«ескеалу»сарыныбарекіөлеңдіалғақойса

болғаны. Алайда кез келген мұндай алдыңғы план мен оқиғаның əлқиссасын құрайтын

субъективті-перспективтіəрекетарқылыөткенніңтереңінентамыртартатыносы шақгомерлік

стильгемүлдем жат;гомерлік стиль текбірсарынды баяндалған, əрқашан біркелкі объективті

алдыңғыпланнанкөрінеді».

ХХғасырдыңортакезеңіндеəдебиеттеориясындағыеңауқымдыжоба–

канадалық теоретик Нортроп Фрайдің «Aнатомия» (Anatomy) атты еңбегі

деуге болады. Фрай əдебиет жанрларын маусымдық кезеңнен кейінгі

циклдіңбөліктеріжəнедіниөмірдіңциклдарыретіндеқарастырды.

Ницшеніңқайтажаңаруы1960жылдарыФранциядаЖилДелөзбенЖак

Деррида сияқты ойшылдардың структурализмнің ғылыми қағидаларынан

бастартқантеорияларынқалыптастыруынасебепкерболды.Соссюртілдің

əрбір элементіндегі сəйкестілік басқа элементтерден айырмашылығына

байланысты қалыптасатынын анықтады. Бұл түсінік болмыстың өзге бір,

білуге мүмкін болмаған беймəлім əлемі болатыны туралы мүмкіндікті

ашты. Онда əдеттегідей қарапайым білімнің көмегімен олардың қарым-

қатынастарына емес, заттарға немесе нысандарға назар аударылады.Егер

бұл екізаттың«арасындағы» əлдене болса, олардың«ерекшелігін» қалай

білуге болады? Бұл заттарда «сəйкестік» немесе «меншіктік» ортақтық

болса немесе олар «аралықтағы», əртүрлі қарым-қатынастағы басқа

бірдеңеге өздігінен тəуелді болса ше? Қандай да бір білу мен тануға

болатын болмыс жөнінде білген үстіне біле беруге болады. Сондай-ақ

адамдардың моральдық-нормативтік ережелері үшін өздерінің ақыл-

ойларынзаттарменидеялардыңшынайылығыноңайанықтауғамүмкіндік

беретіндейболжамдаржасалды.Шындығында,бұлнормативтікқағидалар

құмдай сусымалы, тиянақсыз болса, бəлкім, олар шындықтан гөрі өз

еріктерін өзгелерге таңып, олардың еркі шынайы идеялардың əмбебап

тəртібін білдіретіндей сыңай танытатын биліктегі экономикалық жəне

саяси топтардыңəрекетімен,əлеуметтікөкімет тəртібімен ортақ мəмілеге

келгенболареді.

Марксистербұлжаңа«постмодернизмді»капитализмніңнышаныретінде

айыптады. Консерваторлар ақиқат пен өркениетке зиян келтіреді деп

мəлімдеді(бұлөте күлкіліболатын). Бірақ «постмодернизм» дейтін ағым

дакейбіржемістіжаңаəдебитеориялардытудырды,олардыңкейбіреулері

құрдымғакетіп,қайсыбірітегеуріндітөзімділіктанытты.

Делөзəдебиеттің(немесефилософияның)мəніақылғақонымдылығынан

немесе қонымсыздығынан туындайтынын көрсетті. Сондықтан оны

мəдениеттің артықшылығы ретінде таңдау білімнің ережесінің

ерекшелігіне, семантикалық мүмкіндіктерді алып тастауға, кесіп тастауға

негізделген. Егер адам осындай мүмкіндіктерге ұмтылса, кітап сияқты

заттардың бүтіндігі мен сəйкестігін сақтап тұрған шекаралар ашылады.

Тіпті мəдениет пен табиғат арасындағы айырмашылық бұзылады. Біздің

барлық идеялық құрылымдар – материяның формалары. Бұл түсініктер

XXIғасырдыңбасындағыəдебитеориядағы«жаңаматериализмді»табуға

көмектеседі.

Деррида философия тарихын зерттей келе, жер бетіндегі білімнің

табандыүрдісініңтиянақсызқұрылғандығынаназараударылмай,дүниедегі

философиянытұрақтыдепсанағанқатепікірқалыптасқанынатапкөрсетті.

Философия əдеби жəне философиялық мəтіндердегі мағынаның

бірдейлігін топшылайды. Алайда Деррида қаралған мəтіннің барлығынан

Соссюрдіңтілгеқатыстыбайқағанайырмашылықтарынтапты.Сондықтан

мəтіннен мағынаға немесе автордың өміріне дифференциалды қарым-

қатынастағыкүрделіжелігетүспейөтугеболмайды,олбізкүткенненгөрі

анағұрлымкөбірекмағынаүстейді.

Дерриданың еңбегінен алынып, АҚШ-та жетілдірілген теория

деконструкциядепаталады.ОныңжетекшісіПолдеМан,алоныісжүзіне

асырған Барбара Джонсон болды. Де Ман барлық əдеби мəтіндерден

тұрақты мағынаны табу мүмкін емес болғандықтан, оқылмайтындығын

дəлелдеу үшін Дерриданың идеяларын пайдаланды. Ролан Барт та

Дерриданың əдебиетті зерттеуде автордың өмірмен байланысына көбірек

мəнберуденгөріоныңмəтінініңмазмұнынақатыстыжайттарғабасымдық

беру турасындағы идеяларын қолдады. Əдебиет енді «шығармалардан»

емес,күрделі«мəтіндерден»тұратынболды.

XXғасырдыңекіншіжартысындағыіріфранцузойшылыМишельФуко

структуралист болумен қатар, ықпалды постструктуралист те еді.

Алғашында ол əлемді бейнелеу үшін осы дүниені біздің қалай

көретінімізді, «дискурс тəртібін» қалай пайдаланатымызды, дискурсқа

салынған ережелер мен болжамдар əдісін зерттеді. Кейін оның жұмысы

өкіметтің талдауынан өтіп, «тəртіп» ретінде қоғамдағы өкіметтік емес

құралдарменқамтамасызетілді.Ақырында,оныңназарыуақытағымымен

тəннің дискурстік реттелуі мен жыныстық қатынасқа ауды. Əдебиет

теориясындамытаалмағанымен,Фукосаясиоқиғаларғаазкөңілаударып,

көбінеседискурстыңтарихтықалайжасайтынынамаңызбергенəдебиеттің

тарихизерттелуінжаңартты.СтивенГринблаттың«Жаңатарихшылдығы»

(New Historicism), Кэтрин Галлахер мен басқалар кез келген тарихи

кезеңдегідискурстарғасілтемеарқылыөзарабайланыстаболған.

Фуконың талдаушылық қарым-қабілеті 1950 жəне 1960 жылдардағы

əлеуметтік жəне саяси қозғалыстардан туындап, өсіп шықты десе де

болады. Бұл қозғалыстар əдеби теорияның маңызды мектептерінің

біразынадемберді.Отарлыққақарсы,отарлықтанкейінгікүрес,ұлтаралық

қатынастардың өршуі, əйелдердің теңдік үшін қозғалысы феминистік

əдебиет теориясына алып келді; азаматтық құқық үшін күрес əртүрлі

этникалық салаларды зерттеуге серпін берді, тіпті гейлерден азат ету

қозғалысына арналған «куирлік» жəне «гендерлік зерттеулерді»жүргізуге

көмектесті.

Отарлықтан кейінгі ұлтаралық зерттеулер отаршыл үстемдіктің өршуін

зерттеуден басталды. Ағылшын əдебиетінде ақнəсілділерге телінген

астаналықмəдениеттіңотарлықшеткіаймақтағымəдениеттенбасымдығы

дағдыға айналған болатын. Эдуард Саид «Ориентализм» деп аталатын

тұтасбірғылымсаласыШығыспенБатыстыңайырмашылығынтүсіндіру

үшін, ғылыми дəрежесіне қарамастан, өрескел бұрмаланған стереотип

жағдайында дамығанына назар аударды. Хоми Бхабха сияқты

деконструктивті бағытта ізденуші теоретиктер отаршылдар мен отарлық

қатынасты қиратушы, бүлдіруші зұлым əрекет ретінде бейнеледі.

Ұлтаралықзерттеулерғаламдықмəдениеттіңшынайылығынпайымдайды,

мұндадамығанорталықнемесеарттақалғаншалғайжерсияқтыдəстүрлі

түсініктердің ешқандай мəні жоқ. Тіпті дəстүрлі ұлттық мəдениеттің

отарлыққа қарсы идеясы біріккен сандық жəне жанама ғаламдық əлемде

ендігі жерде маңызға ие бола алмайды. Этникалық теория этникалық

мəдениеттің нақтылы түрлері мен динамикалық əрекеттестігі басым

мəдениеттер мен басқа да мəдениеттердің өзара байланысы негізінде

дамиды.

Кейбіреулер əртүрлі инклюзивтілік идеалды жүзеге асыру мақсатын

көздесе, басқалар үшін ол дəстүрлі этникалық мəдениетті сақтаудың

нақтылы формалары болып қалды. Афро-америкалықтар үшін бұл

өздерініңүзіліпқалғанафрикалықтегінқалпынакелтірусезімінбілдірсе,

байырғы америкалықтар үшін ежелгі тек-тамырын түгендеуде ерекше

маңызғаие.

Феминистік əдебиет теориясы əйел қолтаңбасын анықтау мен əдеби

мəдениеттің еркектерге басымдық бере отырып, əйелдерді көбінесе

қалайша жағымсыз бейнеде суреттегенін зерттеуден басталды. Ол

əйелдердіңжазуөнерініңсапатұрғысынанеркектердікіненартықшылығын

зерттеуге ауысты. Люс Иригарей мен Элен Сиксу сияқты теоретиктер

мынадай сұрақты төтесінен қойды: еркектердің қолтаңбасынан өзгеше,

көркем жазу мəнерін танытқан əйелдер шығармашылығының құпиясы

неде? Феминистік əдебиет теориясының одан əрі қарай дамуы Джудит

Батлердің гендерлік бірегейліктің (identity) «орындалу» сипатын

қарастырғанкезіндежүзегеасты.

Гейлер мен лесбиандар мəселелерін зерттеуден басталған еңбектер

бүгінде «куир» теориясы деген атауға ие болды. Джон Д›Эмилио, Ли

Эдельман, Бонни Циммерман сияқты теоретиктер Генри Джеймс пен

Элизабет Бишоп сияқты жазушылардың бүркеншек есімдерін əйгіледі.

Эдельман тура қарап тұрса да, бірақ «басқаша» көрінетін гомонимиялық

мінез-құлықты бейнелеген Ева Седжуиктің гетеросексуал мен гей-

мəдениеттің арасындағы континуумды атап көрсетті. Бұл үстем

гетеронормативті мəдениетті сынға алудың əрі қынжылтарлық, əрі

рухтандырарлық жағы болды. Олар жыныстық артықшылықтары бар

биологиялық жынысқа сəйкес қалыпты бұзып, жыныс мəселесін

шығармашылықтыңарнайыарқауынаайналдырды.

Теорияныңбұлсаласындағыпостструктуралистіктеорияөміршеңболып

шықты.Бұлтеориясыншылфилософияғаайналып,олмəдениеткеқатысты

күнделікті болжамдар мен ұсыныстар жөнінде ақпарат беру тəсіліне ие

болды. Жаратылыс пен сананың белгілі бір шындық ережесін тудырған

ақиқаттыңсолқұндылықтары жыныстық орта тұрғысынан беделдіболып

көрінеді, сырт көзге оғаш, өрескел болып көрінетін, «өзгелерге» (others)

қарағанда,жыныстықауытқуғаұшырамағанадамдардыңтымтабиғи,ақыл-

есідұрысболыпкөрінетінінекепілдікберді.

Əдебиет теориясындағы ең соңғы жаңалықтарға танымдық зерттеулер,

эволюциялық теориялар, эмоциялар мен жаңа материализм төңірегіндегі

зерттеулер енді. Барлығы ақыл-ой мен дене арасындағы кедергіні жоюға

ұмтылады,«Hоmosapiens»мəдениетпеншынайыфизикалықбелсенділікті

қалыптастыруға мүмкіндік беретін абстракцияны идеализациялау

қабілетімен ерекшеленді, ол дерексіз дереккөзді мүмкін етеді жəне оны

орнықтырды. Когнитивті əдебиеттану зерттеулері ақыл-ойдың жұмысына

назараударады.Бүкілбілімықпалдыидеяларарқылыіскеасырылады,яғни

кіріс/шығыс,жоғары/төмен,алыс/жақынт.б.сияқтыкеңістіктегіпішінгеие

болады. Біз ойлауды кеңістікте ұйымдастыруға бейімделгенбіз, ал

кеңістіктегі схемалар көбінесе бағалау стандарттарына сəйкес келеді

(«төмен» үлгерім «жоғары» қабілеттің көрсеткіші емес). Эмоция немесе

күйзелісті зерттеу біздің өміріміздегі əрі əдебиеттегі эмоцияның күшін

назарда ұстайды. Король Лир көп қырлы, бірақ бір мəн беруге тұрарлық

нəрсе оның эмоциясының траекториясында жатыр. Өйткені ол бірінші

актідебарболғаныбірнешеминуттыңішіндеқұлайжақсыкөрусезімінен

ашуға ерік берген жаралы жанның күйіне ауысады. Жанауруы, ашу-ыза,

қайғы-қасірет, өкініш тек пьесада ғана жағымсыз тұрғыдан сипатталуы

мүмкін. Эволюция теориясы адамның уақыт өте келе, табиғи сұрыптау

жолымен дамитындығына негіздеген Дарвин іліміне сүйенеді. Біздің

барлық қасиеттеріміз небір қиын жағдайлардан аман қалуымызға

көмектесті. Геннің құрамының аздап өзгеріске ұшырағанын пайдалана

алғандар (гендік мутация əсерінен кездейсоқ орын алған, пайдалы

өзгерістерге бейімделген), гендік тұқым қуалаушылықтан жолдары

болмағандарғақарағанда,тіршіліккежылдамырақбейімделді.Егерекікөз

маңдайда емес, самайда орналасса, тірі қалу мүмкіндігін арттырып,

осындай көзі барлар ғана көбейіп, бұдан кейінгі қайталанған барлық көз

самайда ғана орналасатын еді. Біздің қазіргі бүгініміз – сонау өткеннің

сарқыты; көптеген ашкөздік немесе жомарттық сияқты əдеттеріміз бен

қасиеттерімізді тірі қалуымызға септігі тиген өткеннің жемісі деп

білгенімізабзал.Бəлкім, əуестік еліктіргенненболар,эволюциялық сынға

шамадан тыс артық назар аударылған, сондықтан Эдит Уортон немесе

ДжейнОстинжұптасуарқылынəтижелікөбеюгеалыпкелетінсалт-жораны

қалайдасипаттауғабасамəнберді.

Жаңа материализм адамзат өмірін биология мен экологияның кең

ауқымды тұжырымдамасымен байланыстырады. Адам өмірі мен айнала

қоршаған биологиялық тіршіліктің аражігі қай жерден өтеді? Біз өмірді

мұндай шекарасыз жəне адамдарды тіршілік ортасымен я болмаса

жануарларды адаммен байланыстырып, өмірді үздіксіз қайталау циклі

арқылыматерияныбасқаларменсалыстырғанда,артықтаемес,өзектесте

емес айырма деңгейіндей көретін өзара тəуелді тұтас орта (continuum)

ретінде қалай қабылдаймыз? Постгуманистік көзқарас тұрғысынан

қарастырғанда,мұхитпенжағажайсызықта,шекарадақарама-қайшылық

та емес; бұл – материяның əр алуан формасы, жуан немесе жіңішке

молекулярлық күйдің контрасты. Гетеросексуалдар гетеросексуалды

жыныстықкөбеюдіəлеуметтіктіптіморальдықнормаретіндеқарастыруды

ұнатады,бірақмұндайкөбею–биологиядасексуалдықтыңтымөзгермелі

формасына қозғау салатын азшылықтың (minority) формасы. Біздің

«табиғатқа жат» деп қарайтын дүниелеріміз – өзге тіршілік иелері үшін

қалыптықұбылыс.

БІРІНШІБӨЛІМ

Марксизм,критицизмтеориясы,тарих

БІРІНШІТАРАУ

Кіріспе

Нөлденбастау

ДжулиРивкин,МайклРайан

Марксизм Париж бен Лондонда тұрған неміс философы Карл Маркстің

шығармашылығынан бастау алады. Оның өмірі ХІХ ғасырдың ортасына,

индустрияландырудың қайнап жатқан шағына, өзі «пролетариат» деп

атаған жаңа жұмысшы табы пайда болған кезеңге тұспа-тұс келді. Ол

«Неміс идеологиясы» (The German Ideology, 1846), «Коммунистік

партияның манифесі» (The Manifesto of the Communist Party, 1848),

«Капитал»(Capital,1867)сияқтыəйгіліеңбектерінжазғандасоциализмнің

мұраттары (байлық неғұрлым теңдей бөлініп, таптық айырмашылық

жойылуы, қоғам əркімнің негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз етуге

ұмтылуы керек т.б.) өнеркəсіптік капитализмнің қағидаты мен шындығы

(экономикалықмəселедегіжекебасеркіндігі,байлықтыбөлудегібасқаруға

көнбейтін теңсіздік, таптар арасындағы алшақтық, меншігі жоқтардың

барынша кедейлігі) қарама-қайшы болған еді. Бұл төңкерістің де уақыты

еді. 1848 жылы Еуропада монархияға қарсы шыққан демократиялық

бағыттағы көтерілістер əр жерде көрініс бере бастады. Ал отарланған

ұлттар тəуелсіздік үшін шайқасып жатты. 1870–1871 жылдары Парижде

жұмысшылар бүлік шығарды, соның нəтижесінде Коммуна тез арада

капитализмгеэгалитарлық балама орнатты. Бұл мемлекеттің жүйеленуіне

кедергі келтіретін, экономикадағы жеке байлық жинау идеалының

төңірегінде ұйымдастырылған «буржуазиялық» қоғамға көрсетілген

алғашқы қарсылық болатын. Маркстің өзі өмір сүрген тарихи контекстің

айрықша ықпалында болуы марксистік əдістеме барысында алған сабағы

еді. Маркстің пікірінше, біз бəріміз тарихи əрі əлеуметтік контекстерге

«орналасқанбыз» (determined) жəне тарихи, əлеуметтік контекстеріміз

өміріміздің «анықталғанын» (determinate) білдіреді. Демек, олар нақты,

айқындалған жəне «анықталған». Олар – материалдық, тарихи əрі

əлеуметтік құбылыс. Бұл пайым – адамдарға да, əдебиетке де қатысты

мəселе. Марксистік сыншылардың пікірінше, əдебиет, жаңа сыншылар

айтқандай, əмбебап немесе мəңгілік идеялардың көрінісі емес; Ресей

формалистері айтқандай, эстетиканың дербес əлемі немесе қоғам мен

тарихтыңматериалдықжағдайынақатыстытəуелсізформалдыəдістермен

техникаларемес.Əдебиет,еңалдымен,əлеуметтікқұбылыс,сондықтанол

əлеуметтік қарым-қатынастардан, экономикалық объектілерден жəне өзі

жазылғануақыттыңсаясижағдайынантысзерттелмейді.

Марксистік əдеби сын дəстүрлі түрде шығарманың тарихи, əлеуметтік

жəне экономикалық контекстерін сабақтастыра отыра зерделеді. Кейбір

марксист сыншылар ол «үстемдік етуші таптың құндылықтары мен

идеяларынкөрсетеді»дегенпікірбілдірді.Өззаманыныңсахнасыналайық

болу үшін, Шекспирдің пьесалары монархиялы ағылшын мəдениетінің

құндылықтары мен идеяларына жүгінді (демек, қабылдады да одан əрі

ілгерілетті).Шекспирсаясиконсерваторболғандықтанемес,материалдық

контекске тəуелді болғаннан, оның тарихи пьесалары корольдік жүйені

сипаттайтын еді. Əдеби қойылымның материалдық контексі белгілі бір

тарихи сəтте ненің айтылып, ненің айтылмайтынына шектеулер қояды.

Монархияғақарсыидеяларайтса,Шекспиркорольсарайындақойылымдар

қоятын беделді «Шекспир» болмас еді. Бұл тұрғыда күллі əдебиет

экономикажəнеқоғамдағыұйымдастырылыпжатқанбарлықматериалдық

əрекеттердің назарын мəдени шектеулер мен талаптарға аудару арқылы

«анықталады».Бұлшектеулерненіңоқылыпжəнеқалайоқылыпжатқанын

(мысалы,«КорольЛир»сияқты пьесаның тілін түсінседе, тіптітүсінбесе

де), ал ненің оқылмайтынын анықтайтын мəдениет ішіндегі білім беру

институттарынан мұра болып қалған, имплантацияланған іріктеу

əрекеттерінедейінтүгелқамтиды.

Əдебиеттіңмұндай«ойлау»тəсіліəдебиетпеноныңəлеуметтікконтексі

арасындағы қатынастардың күрделігін айрықша көрсететін сыни

көзқараспен ығыстырылды. Кейбір қазіргі марксист сыншылар əлі күнге

дейін таптық қоғамды қалыптастырудағы əдебиет пен мəдениеттің рөлін

тілгетиекетсе,өзгелерəдебиетмəдениеттіңүстемидеологияларынқалай

бұзып, құлата алады деген мəселеге назар аударады. Себебі эгалитарлық

емес қоғамдардың барлығында жалған эгалитаризм (мысалы, еркіндік

барлығы үшін) мен олардың бірдей емес шынайылығы арасында қарама-

қайшылықтарбар,солқайшылықтарқоғамныңмəдениөнімдеріндекөрініс

табады. Əдебиеттің атқаратын қызметінің бірі – кез келген қоғамда

экономикалықжағдайытөментараптыкүнкөрісіненайыруемес,адалойын

мен адал ережелердің нəтижесі деп иландыратын бейнелерді ұсыну.

Мысалы, Шекспирдің пьесаларын алсақ, төменгі таптан шыққан

кейіпкерлер көп жағдайда күлкілі болғанымен, ұнамды жəне өздерінің

жағдайыналайықтыболыпкөрінеді.Олардыңсөздеріменойлаужүйесінен

өздерінен «жоғары» тұрған ақсүйектер жоқ деген пікірді аңғарамыз.

Осылайшабұлпьесалартаптықбөлінудізаңдастырады.

Сонымен біргеəдебиет қоғамға ішінен қауіп төндіретін жəне əдебиетте

көрініс беретін қарама-қайшы белгілерін (таптар, идеологиялар мен

шындық арасындағы)де көрсетеді.Кедей мен байнемесе «еркіндік» пен

«экономикалық құлдық» шындығының арасындағы қайшылықты

көзбояушылықпен шешіп беріп жатса да, əдебиет оларды бəріне

көрінетіндейетіпайқындауыкерек.Бұлкөзқарасқасай,əлеуметтіктаптық

бөліністерді айқындауға деген талпыныстардың жасандылығы, ал

идеологиялық шешімдердің, резолюциялардың «ойдан шығарылғандығы»

көрініп қалады. Шекспирдің пьесаларында, мысалы, бекзаттық үнемі

жеңіске жетуі мүмкін, бірақ дұшпандармен тартысу, оларды жеңу

қажеттілігінің өзі қоғамда бейбітшілік пен ризашылықтан гөрі əлдебір

алаңдаушылық сезімінің бар екенін көрсетеді. Бекзаттықтың үстемдігін

дəлелдеу барысында бұл пьесалар қоғамдағы бөліністерге жəне үстемдік

етуші топтар үшін сол бөліністерді оңай шешілетіндей етіп көрсету

қажеттігіне назар аударады. Сол талпыныстың өзі таптық

айырмашылықтар ақсүйектердің билігіне қауіп тудыруы мүмкін екенін

тұспалдайды.

Британ марксизмі екі бағытта дамыды. Диалектикалық теорияның

ықпалыназырақсезінгенбритандықтардаолнеғұрлымтарихибағыттарда

дамыды. Көп жылдан бері Атлант мұхитының екі жағалауында да

марксистікəдебизерттеулердітəжірибежүзіндеқолданыпжүргенжалғыз

маман Реймонд Уильямс британ марксистік сынына «əдебиет əлеуметтік,

саяси жəне экономикалық өзгерістермен бірге дамып отыруы тиіс» деген

түсінікті сіңіруге атсалысты. Терри Иглтон əдеби форманы əлеуметтік

идеологияға байланыстыру арқылы бұл тарихшыл көзқарасты жетілдіре

түсті. Иглтонның көзқарасына сəйкес, əдеби форманың өзі идеологиядан

алшақ емес жəне саяси мағынаға толы. «Сыншылдық жəне идеология»

(CriticismandIdeology,1977)аттыеңбегіндеолХІХғасырданХХғасырға

жылжыған кездегі əдеби шығармалар мазмұны да, жазылуы да əртүрлі

жəнеəлеуметтікғаламныңтүрліидеологиялықбейнесінтанытадыдегенді

айтады. Романтизмнің органикалық формасы таптық айырмашылықтар

өмірдің мақұлданған ерекшелігі болып саналатын ұйымдасқан қоғамды

ұсынды. Ал Т.С. Элиоттың үзінділерге бөлінген модернистік поэтикалық

формасы қазіргі демократиялық өмір консервативті құндылықтарға

негізделгенін,озықмəденидəстүрденбастартуды білдіретінреакцияшыл

түсініктікөрсетеді.

Мəдени материализм деп аталатын британ марксизмінің келесі бір

мектебі постструктуралистік жəне гендерлік теорияларға жүгінеді. Алан

Синфилд тəрізді мəдени материалистер «əдебиет əлеуметтік əлеуетті

көрсетедіжəненасихаттайдынемесе билеушітаптыңмүдделеріноп-оңай

бейнелейді» деген идеяға қарсы шығады. Үстемдік құрылымдардың бəрі

шартты. Демек, оларда логикалық немесе табиғи негіз жоқ жəне олар

өздерініңзаңдылығынасендіретінмəденинарративтердіңкөмегінетəуелді.

Мұндай нарративтер шындыққа ұмтылады, бірақ кейде олар өздері

қорғайтын институттардың күтпеген жағдайларына қарсы жұмыс істеуі

керек. Себебі бұл күтпеген жағдайлар оларды түрлі əлеуметтік

ықтималдықтарды танытатын нарративтерге қарсы қояды. Ол аз десеңіз,

таптық бөлініс орын алған барлық қоғамдар өздері негіздеген

тұрақсыздықты (instabilities) мəдениетке енгізуге тырысады. Ол

тұрақсыздықəдебишығармалардадиссидентпендиссонансретіндеаталып

кеткен.Мұндайшығармалардыңнарративтеріəдеттеолардыбасып-жаншу

үшін əлеуметтік қарсыластарды тудырады. Мысалы, «Король Лирде»

Эдмундтыбиліккеүміткерретіндеатайды,бірақоныақырында«шынайы»

ақсүйектерөлтіреді.Бұлдəуірдіңəлеуметтікəлеміндесаудагерлер,шағын

кəсіпкерлер, өндіріс иелері секілді, ақсүйектермен билік үшін күрескен

жаңа таптың пайда болғанын білдіреді. Алайда оның пьесада көрініс

табуының өзі шығарма дискурсында үйлесімсіз жағдай тудырады.

Шындық, «ізгілік» (ақсүйектер өздерінің билеу құқығын білдіру үшін

қолданғанидеологиялықтермин)соңындажеңіпшығады,бірақолтекқана

зұлымдықты көрсету, зұлымдықты сахнадан ғана соққы беру арқылы

мақсатынажетеалады.Тіптіпьесадворяндыққұқығынмойындағанкезде

де, бұл ереже сол уақытта дау тудырды деген шындықты еске салады.

Эдмундтың жеңілісі тек қана күш көрсету əрекетіне негізделетінін

бейнелеуарқылы(Эдгар,шынақсүйек,онышайқастажеңіпшығады)пьеса

сондай-ақ ақсүйектердің заңды билікке таласы мардымсыз ізгілікке емес,

күшкесүйенедідегенмəселегеназараудартады.

ХХғасырдыңортасындаГерманиядамарксизмніңтағыбіртармағыпайда

болды.Оны əдетте«сыни теория» (critical theory) деп атайды. Бұл бағыт

ВальтерБеньямин,ТеодорАдорно,ЭрнстБлох,ГербертМаркузежəнеөзге

де шығармашылық өкілдер еңбектерінен көрініс тапты. Олар қоғам мен

мəдениетбір-бірінетікелейбайланысты,демек,біріндебетбұрысболғанда,

екіншісідеөзгермейқоймайдыдегенидеяныңтөңірегіндетоптасты.Қоғам

мен мəдениет жайлы теориялаудың «диалектикалық» жолында ол

байланыстар антагонистік, яғни кереғар, үйлеспейтін құбылыс деп

қабылданды. Қатынастық өзгерістің мысалы ретінде төмендегі мəселені

атапөтугеболады.Капиталистікқоғамдахалықтыңбірбөлігібайыпкетсе,

бұл екінші бір үлкен топтың салыстырмалы мұқтаждығын да білдіреді

жəне бұл сəйкессіздіктің өзі де тең емес мəдени формаларға жол ашады.

Өнердіңеңүздіктуындыларысанаулыжандарғағанаұсынылса,албелгілі

бұқаралық мəдениет əлеуметтік жағдайы төмен көпшілікке таптаурын,

қайталама, ортанқол қойылымдарды көрсетті. Мұндай қойылымдар

бұқараның шынайы өмірін, тұрмыс жағдайын бейнелемей, оларды

алдамшы бақыт сезімімен алдарқатты. Диалектиктер болғандықтан, сыни

теоретиктер өнердегі капиталистік мəдениеттің біртұтас көрінісі

болмайтын келіспеушіліктерді анықтады. Олар жоғары сұрып тауарлары

мен ақшадан өзге дүниелерге құндылық дарыту арқылы капитализмнің

кезектішындығынтерістеді.Өнербірте-біртеутопиялықемесқағидаттарға

негізделген қоғамда утопиялық жолмен қозғалу мүмкіндігіне ие болды.

Мұндай қоғамдағы іс-əрекет түрлері өнер тəрізді экономикалық үстем

таптардың мүддесіне қызмет ететін жағымпаздық емес, белгілі бір

мақсатқажетелейтінəрекетболуыкерекеді.

Марксизм–тарихисынныңбіртүрі,бірақолжалғыземес.Жаңасындеп

атала бастаған кезде дəстүрлі сын тарихи сынның орнын басқан еді. Бұл

тарихи шығарма марксизм секілді тарихтың жекелеген теориясына

бағынуы да, бағынбауы да мүмкін еді. Бірақ ол тарихилықты əдеби

шығарманы зерттейтін контекст ретінде қабылдады. Тарихи алғышарт,

тарихиконтекст–дəстүрлітарихшылдық(тілі)əдебишығарманыалдыңғы

шепке, тарихты кейінгі орынға қойды, ал сыншы осы екеуін байланыста

қарастыруға міндетті еді. Əдеби шығарма тарихи контексті сипаттауы

немесесоғансілтемежасауымүмкін.Сыншыбұлжұмысқасілтемежасаған

тарихты зерттеу арқылы оның мəнін түсіндіреді. Тарих жайлы ақпарат

жинамайынша, Шекспирдің пьесасындағы соғыстардан бастап Остиннің

романдарында сюжетке негіз болатын меншік заңдарына дейінгі

дүниелерді қалай түсінуге болар еді? Бұдан шығатын қорытынды: əдеби

сыншы архивке барып, біраз ізденуіне тура келеді, демек, ол іздену

барысында əдеби емес шығармаларды оқиды. Өмірбаяндық, əлеуметтік,

мəдени, саяси-тарихи зерттеудің қанша түрі болса, əдеби сыншыға да

мүмкіндік мол болды. Əдеби сыншының белгілі бір кезеңдерді не

институттарды тарихшы əріптестерімен теңдей дəрежеде зерттеуі оны

пəнаралық ізденістердің ертеректегі қорғаушысына айналдырар еді.

Шынындада,жаңасыншылардыңбұларғатаққанайыбыда солболатын.

Себебі жаңа сыншылар таза əдеби мəселелерді бөліп алып қарастырып,

анықтағандықтан, тарихшыларды, əлеуметтанушылар мен биографтарды

өздерінің зерттеу салаларына бағыттап жіберген еді. Алайда тарих əдеби

зерттеулергеқайтыпоралдыжəнекезкелгентұншықтырылғанзатсекілді

есесінқайтаракелді.Солсебептіқазіргікезеңдеəдебизерттеулерқайтадан

тарихисипаталуда.

Тарихтың əдеби зерттеулерге оралуы жаңа тарихшылдыққа (new

historicism) сəйкес келеді. Жаңа тарихшылдық тарих туралы тұжырымды

постструктуралистердіңсынынанкейінізашарларынанбөлектеніпшықты.

Бұл сынның ашық айтатыны – тарихтың мəтінділігі, тарихтың тек

дискурстарретіндеқолжетімділігіжəнетарихтыңөзініңсалыстырмалығы

менжелітəріздестігі(мəтінсекілді).Бұлсыникөзқарасқаайрықшаықпал

еткен – постструктуралистер Фуко мен Деррида. Фуко есуастықтан

сексуалдылыққа дейінгі күллі нəрсенің тарихы өткен шақты құрайтын

дискурстардың тарихы десе, Дерриданың қосымша теориясы (theory of

supplementary) заттан қатынастар желісіне айналдыру арқылы референтті

денатурализациялады. Жаңа тарихшылар тарихилықты мəтіндік деп

қабылдады жəне соның нəтижесінде тарихи жəне əдеби мəтін арасында

жаңақарым-қатынасорнатукерекдепсанады.Екеуіде(тарихижəнеəдеби

мəтін)түсіндірмеліболғандықтан,бұлтерминжаңатарихшыларүшінаса

маңызды(маңыздыболғанысоншалық,бұл–жаңатарихижурналдың(New

Historicaljournal)атауынаайналды),бірақтарихтың«шындығынан»екеуі

деалыседі.Тарих дегендəнекер ақиқатемес, əдебимəтіндісипаттайтын

немесе сілтеме жасайтын қандай да бір тұрақты алғышарт та емес. Ол

контексттеемес.Қайтабұлтүрліжанрлардағыəдебимəтінніңөзісекілді.

Сонымен бірге бұл дискурс пен қатынастар желісі де. Мұндай көзқарас

«тарихтың» əдеби мəтінінің басымдығын жоққа шығаратындай көрінуі

мүмкін. Бұл жаңа тарихшылардың əдеби мəтіннің эстетикалық немесе

онтологиялықерекшеліктерінқалайбағалайтынынабайланысты.Бірақбұл

əдеби жəне тарихи мəтіндер арасындағы қатынастарды зерттеуді жəне

олардың жекелеген үлгілердің (паттерндердің) ізін қалай кесіп, мəдени

мағынаныңəртүрлерінқалайжайғастыратынынанықтады.

Жаңатарихшылардықандайүлгілерқызықтырады?Фукоменмарксистік

теория тарихының ықпалын бірдей қабылдаған жаңа тарихшы билік

мəселелеріне ден қояды. Əсіресе биліктің король сарайларының

театрландырылған көрінісі секілді бейресми жолдар арқылы қалай

сақталып қалғанына назар аударады. Мəдени материалистер «билік

атаулының бəрі осал, қоғамдағы диссиденттік элементтер кез келген

уақытта құлауы мүмкін» деді. Олар əдебиет биліктегі «жарықшақтарды»

əдейібейнелейдідепсанады.Олардыңсынынажауапбергенжаңатарихшы

Стивен Гринблатт бүлікшіл қызметтің өзі биліктің айласы дегенді айтты.

Ол «Көзге көрінбейтін оқ-дəрі» (Invisible Bullets) атты мақаласында

ағылшынотарлаушыларыныңқулығыжайлысөзеткенеді.Оларжергілікті

халықтықырыпжатқанаурулардыотаршылбасшыларғабағынбағаныүшін

Құдайжібергенжазадептүсіндірді.Гринблаттыңдəйегінесəйкес,бүлікті

басу жергілікті қарсылықты тоқтату үшін пайдаланған бактериялық

соғыстың«көзгекөрінбейтіноқ-дəрісі»іспеттіболды.ОлдраматургГенри

өзпьесаларындаШекспирсияқтыкорольдікбиліктіңқұлдырауынкөрсетуі

мүмкін екендігін, ақырында мұндай құлдырау солбиліктібұрынғыдан да

күшейтетүсугеқызмететінінайтты.Кейбіркездеқұлату(subversion)мен

тежеу(containment)жаңатарихшылдықтыңнегізгітерминдерінеайналған

еді.

Жаңа тарихшылдықтың тағы бір қызметі түрлі мəтіндердің ішіндегі

дискурстарды талдауға бағытталды. Кез келген мəтін «айналым»

(circulation)əдісінеиеболады,олэкономикалықжүйеніңішіндебелгілібір

орынғаие.Соныменбіргежекелегендискурстардыталдауғақызмететеді.

Белгілібірдəуірдеайналымдажүргендискурстардыкөруүшіноныңəдеби

көріністерге ғана емес, сонымен қатар мəдени көріністердің өзге де

түрлеріне қатысты екенін анықтау керек. Жаңа тарихшы архивте

ыждағатпен жұмыс істегенін білдіретін үлгі – тарихи мəтін жалғыз

манифестнемесетолықкітап,үнпарақнебаспасөзболуымүмкін.Барлық

мəтіндер мұндай үлгілерге араласуы мүмкін. Себебі оларды өздері қайта

құрылымдайтын мəдени жағдайға бағыттап қана қоймай, ықпал етеді де.

Жаңа тарихшылдық көзқарасы тұрғысынан жазылған мақала сондай оқу

тəжірибелерінөзізерттейтінбарлықмəтіндергеқатыстықолданады:əдеби

саларетіндеемес,əдебисубъектісекілдімұқиятзерделейді.

Қазіргі əдеби зерттеулерде тарихқа бет бұру өте маңызды жəне ол

көптеген сыни əдістер арқылы жүзеге асады. Феминистік əрі гендерлік

зерттеулер, постотарлық жəне этностық зерттеулер, талдау

категорияларының өздері тарихи болып саналады. Ал қазіргі кезеңнің

антиэссенциализміндесөздікті,тарихитерминдердіпайдаланатындарсаны

өтеаз.Жаңатарихшылдықəдебизерттеулердегітарихшылдыққаайрықша

ықпал етті. С.Л.Р. Джеймстің Гаитидегі революцияны зерттеген

«Қаранəсілді якобиншілер» (The Black Jacobians) атты еңбегінен бастап,

Джералд Визенордың «жойылып бара жатқан» жергілікті америкалық

халықтыңбейнесін жасаған «Байырғытұрғынның бейнесі» (NativePoses)

туындысына жəне Пол Гилройдың Атлант мұхитының айналасындағы

африкалық мəдени диаспора жайлы «Қара Атлант» (Black Atlantic)

жазбасына дейінгі сыни көзқарастардың бəрінен тарихшылдықтың

ықпалынбайқаймыз.

Тарихшы өз пəнін, зерттеу объектісін жетік біледі, Соссюрдің сөзімен

айтқанда, бұл объект диахронды болады. Соссюрдің өзі талдаудың

синхронды əдісіне назар аударған еді. Қазіргі таңда тарихшылдық əрі

синхронды, əрі диахронды сипатта көрініс беруде. Көптеген қазіргі

тарихшыл сыншылар «шындықты» таңбалар, яғни шындықтың

нұсқаларының бірін құрайтын дискурс əлемі жүйесінен тұрады деп

сипаттайтын Соссюр мен оның ізбасарларының синхронды талдауына

жүгінеді.«Тарихты»дискурсивтіжолменпайдаболғандептүсінуберілген

дискурстың дереккөзін, егер Фуко үшін маңызды терминді қолданар

болсақ, шығу тегін жəне сонымен қатар дереккөз ретінде қызмет етуі

мүмкінəрекеттіқарастыруғамүмкіндікберген.Жақындажарыққашыққан

«Ресмибаян»(TheOfficialStory)аттыфильмдетарихпəніненсабақберетін

аргентиналық мектеп мұғалімі өзі оқытатын тарих пен үкімет тарапынан

оқытуға міндеттелген тарих жəне өзі басынан кешіп жатқан тарих

арасындағы сəйкессіздікпен бетпе-бет келеді. «Ресми баянның» астарына

үңілген ол балама дискурсты ашады. Бұл жаңа дискурсты із-түссіз

жоғалған жандардың (Аргентинаның оңшыл əскери диктаторлығының

құрбандары)аналарықалыптастырғанеді.Ресмибаяндамаларқаншалықты

жоққа шығарғысы келсе де,халық арасында,мұғалімнің өз отбасында да

дəл осы дискурс басымдыққа ие. Тағы бір мысал келтіре кетейік: бұл

Фредерик Дугластың «Нарратив» (Narrative) деген еңбегіне алғысөздегі

Уэнделл Филлипстің «Адам мен арыстан» (The Man and the Lion) атты

тəмсілін еске түсіреді. Мұнда ол «егер тарихты арыстандар жазса, менің

бейнем соншалықтыбұрмаланып кетпейтін еді» деп шағынады. Сауат

ашудыңөзізаңғақарсыболғандəуірдеқалыптасқанқашқынқұлФредерик

Дуглас–УэнделлФиллипстіңарыстаныедіжəнеолтарихтыжазыпжатқан

болатын.Із-түссізжоғалғандар,сірəда,оқиғалардыөзтарапынанбаяндай

алмайды. Арыстандар да солай. Бірақ олардың жоғалған оқиғаларының

метафорасы–баламадискурспенбаламатарихтың,өткеншақтыжазудың

күнненкүнгекеңейіпкележатқанүрдістеріндеəлідежасалуытиістарихи

жұмыстыңорнынбелгілеудіңтағыбіртəсілі.

ЕКІНШІТАРАУ

1844жылғыэкономикалық-философиялық

қолжазбалар

КарлМаркс

Маркстің жекеменшік туралы тұжырымын көпшілік дұрыс түсінбеді. Оның ұғымындағы

жекеменшіккекөлік,үй,банкесепшоттарыменбизнестіңтүрлерісияқтыдүниелержатпайтын

еді.Оныңмеңзегені–капиталқожайындарыиеленіпалғанжәнеоларжинағанбайлықретінде

өздеріне ғана тиесілі жекеменшікке айналдырған адам еңбегінің өнімі. Маркс адам өмірін

жасампаздықпенөндірістіңбелсендіүдерісідепқабылдады.Адамдарөзқажеттіліктерінөтеу

үшінтабиғатқаүстемдікжасап,оныөзгертеді.Адамөмірі–жасампаз,белсендіөмір.Әуелгіде

адам баласы тірі қалып, жанын сақтау үшін тамақ табумен ғана шектелетін, бірақ өркениет

дамыған сайын (адам жасампаздығының тағы бір өнімі) адамның қажеттіліктері де көбейе

бастады.Адамзатбаласыөмірсүругебейімделуүшінендігікезектеелдімекендер,ғимараттар,

үкімет тәріздес институттар орнатып, қыш өнімдері мен азық-түлік қоймаларының шатыр

жабындыларытәріздітұрмыстықзаттардыөндіруқажеттілігітуындады.Екімыңжылөткеннен

кейін,адамдаркиім-кешек,ыдыс-аяқ,жиһаз,темірбұйымдары,атарбаларсияқтыдүниелерді

жасады. Әдетте аталмыш бұйымдар оларды жасаған адамдардың иелігінде болды. Шағын

дүкениелері – өндірушілердің өздері еді.Бірақ уақыт өтекеле,адам саны көбейіп, өркениет

дамығансайын,өндірілгенбұйымдарғасұранысартты,бумашинасысекілдіжаңаөнімдеросы

қажеттіліктердің өтелуіне қызмет етті. Сұраныстың артуына байланысты өнім өндіру үдерісі

жеке адамдардан капитал иелерінің қолына көшті. Ауыл шаруашылығы мен өз тамағын өзі

өндірумүмкіндігінен ажыраған адамдар капитал иелерінеөз еңбегін сататын болды.Капитал

қожайындары оларды жаңа фабрикаларда бұйымдар жасау үшін жалдады. Адамдардың

жасампазәрекетіендігікезектеөзгеадамдардыңқұзырындаеді(ол«жат»болабастады).Енді

адам еңбегінің өнімі жұмысшыға емес, фабрика иесіне тиесілі болды. Адам еңбегінің өнімі

«жекешелендірілді».

Маркстің жекеменшік дегенде айтатыны осы мәселе еді. Адамның жасампаз еңбегінің

өнімдері өздеріне емес, өзгелерге тиесілі. Капитализм үстемдік құрған жерде фабрика иесі

өзгелерөзінеарнапдайындайтынөнімдердіиеленедіде,оныңорнынажалақытөлейді.

Маркс бұл теорияларын ертеректегі қолжазбаларында дамытты, бірақ 1917 жылғы Ресей

революциясынанкөп кейінге,нақтырақайтсақ,1932 жылғадейіноларқолжетімсізболды.Ол

Ресейді«жекеменшікті»жойғанмарксистікқоғамғаайналдыруғаталпынса,Ресейкоммунистері

адамдардыңүйлерін,бизнестерінтартыпалып,жекеменшікмәселесінсөзжүзіндеғанажоюға

тырысты.

Еңбектіңжаттануы

Біз саяси экономика алғышарттарына сүйендік. Біз оның тілі мен

заңдарын қабылдадық. Біз жекеменшікті, капитал мен жерді бөлуді,

жалақыны, капиталдан түсетін пайда мен жерді жалдау ақысын, еңбек

бөлінісін, бəсекелестікті, айырбас құнын т.б. шындық деп қабылдадық.

Саясиэкономиканыңнегізінде,оныңтеориясынасай,жұмысшыныңтауар

деңгейіне, тауар болғанда да сапасы төмен, нашар тауарға дейін

төмендейтіні; жұмысшының тұрмыс жағдайының аянышты халі оның

өндірісініңқуаты менмөлшеріне сай келмейтіні; бəсекелестіктіңміндетті

нəтижесі – капиталдың санаулы ғана адамдардың қолында болуы

монополияның одан да қауіпті сипатын қалыптастыруы; ақырында,

капиталист пен жерді жалға алушының, диқан мен фабрика

жұмысшысының арасындағыайырмашылықжойылып, күлліқоғам сөзсіз

екі тапқа: меншік иелері мен меншіктен ада жұмысшыларға жіктелетіні

айқындалады.

Саяси экономика жекеменшіктен туындайды, бірақ оны түсіндірмейді.

Бұл, жалпы алғанда, жекеменшік арқылы өтетін материалдық үдерісті

абстракт формулаларға салады, ал осы формулалар кейін заң ретінде

қабылданады.Олбұлзаңдардытүсінбейді,демек,олардыңжекеменшіктің

болмысының өзінен қалай шығатынын түсіндірмейді. Саяси экономика –

еңбек пен капиталдың жəне капитал мен жердің айырмашылығы қайдан

шығатынын нақты көрсетпейді. Ол, мəселен, жалақының пайдаға

қатынасын анықтағанда,капиталистердіңмүдделерінтүпкіліктісебепдеп

есептейді; демек, дамуы, өзгеруі тиіс дүниені дəлелденген, тұрақты деп

қабылдайды. Сол сияқты, бəсекелестік барлық салаға еніп келеді. Ол

сыртқы жағдайларға байланысты. Даму бағытының көрінісін есепке

алмағанда, сыртқы жəне кездейсоқ жағдайлар қаншалықты нəтижелі

болатыны жөнінде саяси экономика бізге еш нəрсе үйретпейді. Біз оған

айырбастың өзі кездейсоқ əрекет болып көрінетінін байқадық. Саяси

экономикаайналдыратынжалғыздөңгелек–дүниеқорлық,алдүниеқорлар

арасындағысоғыс–бәсекелестік.

Саясиэкономика(өзізерттейтін)қозғалысішіндегібайланыстардытүсіне

алмағандықтан, бəсекелестік доктринасы мен монополия доктринасын,

кəсіп еркіндігі доктринасы мен корпорация доктринасын, жер меншігін

бөлу доктринасы мен ірі жер меншігі доктринасын қарсы қойып

салыстыруғамүмкіндіктуды.Себебібəсекелестік,кəсіперкіндігіжəнежер

меншігін бөлу бар болғаны монополияның, корпорацияның, сондай-ақ

феодалдық меншіктің қажетті, болмай қалмайтын, табиғи емес қалыпта,

тұтқиылдан,қасақанажəнезорлықпенкелгенсалдарыретіндетүсіндіріліп

жəнесолайқабылданыпкелді.

Ендеше, біз жекеменшік, дүниеқорлық, еңбек, капитал мен жер

меншігініңбөлінуі;айырбаспенбəсекелестік,адамдардыңеңбекқұнымен

оныңқұнсыздануы,монополияменбəсекелестікт.б.арасындағыиеліктен

айыру мен ақша-жүйе арақатынасындағы аса маңызды байланысты

түсінуімізкерек.

Саяси экономика қағидалары сияқты түсіндіруге тырысқан кезде ойдан

шығарылған бастапқы жағдайға оралмауымыз қажет. Мұндай бастапқы

жағдай еш нəрсені түсіндірмейді. Ол мəселені шешуге тырыспайды, оны

біршеткеысырыпқояды.Олдедукциялануғатиісдүниені,атапайтқанда,

екіқұбылысты,мəселен,еңбекбөлінісіменайырбасарасындағыміндетті

байланысты нақты дерек, оқиға деп қабылдайды. Теологияда да дəл

осылай, түсіндіруді қажет ететін жағдайды, мəселен, зұлымдықтың

көрінісін күнəға бату деп анықтайды да, оны тарихи оқиға ретінде

топшылайды.

Бізшындыққанегізделгенэкономикалықдеректергесүйенеміз:

Жұмысшы неғұрлым көбірек өнім өндірген сайын, оның өндірісінің

қуаты мен ауқымы артқан сайын өзі соғұрлым кедейлене түседі. Ол

неғұрлым көп тауар жасап шығарса, өзі соғұрлым құнсыздана береді.

Заттардың құнының өсуіне байланысты адамдардың рухани əлемі

құнсызданады. Еңбек тауарларды ғана өндірмейді, жалпы тауарларды

өндіретінтауарретіндегіжұмысшынықалыптастырады.

Мұның мəнісі мынада: еңбектің өнімі өзіне тиесілі емес, ол өндірушіге

тәуелсіз күш ретінде қарсы шығады. Еңбектің өнімі – белгілі бір затқа

негізделген,соларқылыжүзегеасқанеңбек,еңбектіңзаттануыдегеносы.

Еңбектіңжүзегеасуы–оныңзаттануы.Саясиэкономикажағдайларында

еңбектің бұлайша жүзеге асуы жұмысшылар үшін шындықтан айырылу

болып шығады; ал заттану – объектіні жоғалту жəне объектіге

бағыныштыболу,заттыигеру–жаттануретіндекөріністабады.

Еңбектің жүзеге асуы жұмысшының аштықтан өлу қаупін де туғызады.

Заттану объектінің жоғалуы сияқты көрінетіні соншалық, жұмысшыдан

жұмысістеугеқажеттіобъектілердітартыпалады.Жұмыстыңөзідееңбір

бейберекет үзілістермен, бар күшін салып қана қол жеткізе алатын

объектіге айналады. Объектіні игерудің – жаттану болып шығатыны

сондай, жұмысшы неғұрлым көп объект өндірген сайын, соғұрлым өз

өнімінің,капиталдыңықпалынатүсебереді.

Бұл салдардың бəрі жұмысшының өзінің өндірген өніміне жаттанған

дүние ретінде қарайтынынан-ақ белгілі. Оның себептері: жұмысшы

зорыққан сайын ол үшін жат, өзі өндірген, бірақ өзіне қарсы нысандар

əлемі күшейе береді, ал өзінің ішкі жан дүниесі неғұрлым жұтаңдаған

сайын, оған соғұрлым аз меншік үлесі тиесілі болады. Дінде де тура

осындай жағдай. Құдайға көбірек берген сайын, өзіңде азырақ қалады.

Жұмысшыобъектігеөмірін,білімін,қажыр-қайратынарнайды,бірақбұдан

былай оның өмірі өзіне емес, объектіге да тиесілі. Осылайша көбірек

жұмыс істеген сайын, жұмысшының күші сарқыла береді. Өз еңбегінің

өнімінежұмсалғандүниеөзіндеқалмайды.Сондықтанбұлөнімкөбейген

(үлкейген) сайын, өзі кішірейе береді. Жұмысшы өнімінің жаттануы –

оның еңбегі объектіге, бөгде жаратылысқа айналды дегенді ғана емес,

өзіненоқшауланыпөмірсүредіжəнеөзінеқарсышығатынқуатқаайналады

дегендібілдіреді.Өзініңөндіргенөніміоғанжатболады.

Ендігікезектежұмысшыныңөндіргензатыныңөзгеобъектігеайналуын,

жаттануын,жұмысшыныңөзөнімінжоғалтумəселесінзерделейік.

Жұмысшытабиғаттың,сезімгеықпалететінсыртқыәлемніңәсерінсіз

еш нəрсе жасай да, өндіре де алмайды. Жұмысшы еңбек өнімдерін

табиғаттан алады жəне табиғаттың көмегімен өндіреді. Бұл – оның

еңбегінің жемісі болып саналатын жəне жұмысына белсенді түрде əсер

ететінматериал.

Бірақ табиғат еңбекке өмір сүру құралын беретіні сияқты, еңбек те өзі

əрекет ететін объектілерсіз өмір сүре алмайды. Екінші жағынан, ол

анағұрлымшектелген мағынада қолданылады, демек,жұмысшының өмір

сүруінеқажеттіқұралболуынтоқтатады.

Жұмысшы өз еңбегі арқылы сыртқы əлемді, сезімдік болмыстыигерген

сайын,өзінекіесеөмірсүруқажеттілігіненайырады:біріншіден,сезімдік

сыртқы əлем оның еңбегіне тұтастай тиесілі, оның еңбегінің өмірлік

құралыболудытоқтатады;екіншіден,бұлсыртқыəлемуақытөтекеле,оған

күнкөріс құралдарын – жұмысшының күн көрісінің құралдарын

қамтамасызетудідоғарады.

Сөйтіп, жұмысшы екі бағытта өз объектісінің құлына айналады:

біріншіден, ол еңбек объектісіне жəне жұмысқа ие болады. Екіншіден,

құралдарарқылыкүнкөріскөзінеиеболады.Демек,бұлоған,біріншіден,

жұмысшы ретінде, екіншіден, физикалық субъект ретінде өмір сүруге

мүмкіндік береді. Бұл құлдықтың шырқау шегі – ол өзін физикалық

субъектретіндеқолдаудыжалғастыраберетінжұмысшыжəнефизикалық

субъектретіндегіқызметкерболыпсаналады.

(Саясиэкономиказаңдарынасай,жұмысшыныңөзобъектісіндежаттануы

төмендегі жағдайлардан көрініс береді: ол өнімді неғұрлым көбірек

өндіргенсайын,соғұрлымазтұтынаалады;неғұрлымкөпқұндылықтарға

мəн берген сайын өзі де құнсызданады жəне беделден айырылады; оның

өнімдері неғұрлым əсемделіп жасалса, жұмысшы ажарсыздана түседі, ол

жасаған дүние неғұрлым мəдениетті болса, өзі одан сайын жабайылана

түседі;оныңжасағанжұмысынеғұрлымкүрделіболса,өзіқарабайырлана

бередіжəнеқоршағанортасыонысоншалыққанайтүседі).

Саяси экономика жұмысшы (еңбек) мен ол өндіретін өнім арасындағы

тікелей қатынасты қарастырмайды, сол себепті де еңбектің өз

болмысындағыжаттануынжасырыпқаладыдеугеболады.Əрине,еңбек

ауқатты адамдар үшін ғажап дүниелер өндіреді, ал ол үдеріс, керісінше,

жұмысшыныкедейлендіретүседі.Оларөздерінесарайларсоғады,сонымен

бірге жұмысшылар үшін лашықтар тұрғызады. Жұмысшылар сұлулықты

жарата отырып, өз ажарынан ажырайды. Ол қол еңбегін машина арқылы

атқарылатынжұмыспеналмастырады,бірақ,сөйтетұра,жұмысшылардың

бір бөлігін қолмен атқаратын ауыр еңбекке салады да, екінші бөлігін

машинағаайырбастайды.Бұлөндірісақылдыдаөндіреді,бірақолақыл-ой

жұмысшыларға тиесілі емес, бұрынғыша меңіреулік жұмысшылардың

үлесіндеқалабереді.

Еңбектіңөзөнімдерінетікелейбайланысы–жұмысшыныңөзөндірісінің

дүние-мүлкіне қатынасы. Меншік иесінің өндіріс дүние-мүлкіне жəне

өндірістің өзіне қатынасы жоғарыдағы бірінші қатынастың салдары ғана

жəнесонырастайды.Мəселеніңекіншіжағынкейінірекзерделейміз.

Бізеңбекқатынасыныңмəнінедедепсұрағанда,жұмысшыныңөндіріске

қатынасықандайдегенсұрақтуындайды.

Осығандейінжұмысшыныңжаттануынбірбағыттағана,атапайтқанда,

оның өз еңбегінің объектісіне қатынасы тұрғысынан қарастырып келдік.

Бірақ жаттану соңғы нəтижеде ғана емес, өндіріс актісінде, өндірістік

әрекеттің өзінде де көрініс береді. Егер жұмысшы өндіріс əрекеті

барысында өзінен жаттанбаса, өз əрекетінің өніміне əлдеқандай бөтен

дүние ретінде қарсы тұра алар ма еді? Өнім дегеніміз – қызмет, өндіріс

нəтижесі ғана. Егер еңбек өнімі жаттану болса, онда өндірістің өзі де

белсенді жаттану, əрекеттің жаттануы, жаттанудың əрекеті болуы тиіс.

Еңбектіңжаттануыоныңөзгегетəнекенінбілдіреді.

Еңбектіңжаттануыныңмəнінеде?

Біріншіден,еңбектіңжұмысшыүшінсыртқы,өзболмысынатиесіліемес

құбылыс болып саналуында; өз еңбегімен өзін көрсетудің орнына, өзін

жоққа шығаруында, өзін бақытты емес, бақытсыз сезінуінде, өзінің тəни

жəне рухани күш-қуатын, қабілетін дамытудың орнына, жаратылысын

қинап, рухани күшін ойсыратуында. Сондықтан жұмысшы еңбектен тыс,

өзімен-өзіболып,алеңбекбарысындаөзіненажыратылғандайкүйкешеді.

Олөзінжұмысістегенкезіндеүйіндеемес,жұмысістемегенкезіндеғана

үйінде сезінеді. Сол себепті оның еңбегі ерікті емес, ықтиярсыз; бұл –

мәжбүрліеңбек.Бұл–еңбеккедегенқажеттіліктіңөтелуіемес,оданөзге

əртүрлі қажеттіліктерді өтеудің құралы ғана. Еңбектің жаттануы мынадан

анықкөріністабады:физикалықнемесеөзгедемəжбүрлеуболмағанкезде,

еңбектенобаданқашқандайекіқолынтөбесінеқойып,безіпкетеді.Адам

сыртқыеңбекбарысындаөзінбөгделейдіжəнебұлөзінқұрбандыққашалу,

өзін-өзі қинау болып саналады. Нəтижесінде еңбек жұмысшыға емес,

өзгегетиесіліжəнежұмысшыжұмысбарысындаөзінеемес,өзгегетиесілі;

еңбектіңжұмысшыүшінсыртқысипатыосыданкөріністабады.Діндеадам

қиялының, адам миы мен жүрегінің ішкі себептерінен туындаған

əрекеттері оған өз еркінен тыс, демек, өзгенің, Құдайдың немесе

шайтанныңқызметіретіндеəсерететінісияқты,жұмысшыныңқызметіде

оныңөзəрекетіемес.

Нəтижесіндемынандайжағдайтуындайды:адам(жұмысшы)өзініңхай-

уани қызметтерін атқарған кезде ғана – ішіп-жегенде, жыныстық

қатынаста, əрі кеткенде өз үйінде жасанған кезде т.б. жағдайларда өзін

еркінсезінеді.Аладамиқызметтерінжүзегеасырғанкездеөзінтекхайуан

сияқтысезінеді.Жануарларғатиесілідүниелерадамғатиесіліүлесіболып

шығады,аладамиқызметжануарлардыңүлесінеайналады.

Өмірсүру,ұрпақөрбітут.б.адамдықəрекеттерекеніанық.Бірақоларды

өзге адами қызметтер шеңберінен бөліп алып, ақырында негізгі мақсатқа

айналдыратынабстракциядаолархайуандықсипатқаие.

Біз адам еңбегінің жаттану əрекетін екі тұрғыда қарастырдық. (1)

Жұмысшының еңбек өніміне – бөгде, өзіне үстемдік етуші ретіндегі

қатынасы. Бұл қатынас сонымен бірге сезімдік сыртқы əлемге (sensuous

external world) қатынас, табиғат объектілерін – бөтен, өзіне дұшпандық

қатынаста секілді қабылдау. (2) Eңбек барысы кезінде еңбекке өндіріс

әрекетіретіндеқарау.Бұлжұмысшыныңөзқызметін–бөтен,өзінетиесілі

емес бөгде нəрсе ретінде қабылдауы. Мұнда əрекет – азаптану, күш –

əлсіздік, ұрықтандыру – кастрация секілді жұмысшының өзіндік

физикалық жəне рухани энергиясы, оның жеке өмірі – оның өзіне қарсы

қойылған, өз еркінен тыс əрекеті өзіне тиесілі болмайды. Жоғарыда

заттыңжаттануыжайлыайтылса,бұл–адамныңөз-өзіненжаттануы.

Енді еңбектің жаттануының аталмыш екі анықтамасының негізінде

үшіншіанықтаманышығаруғаболады.

Адам–бұлтектікжаратылыс.Тəжірибелік,теориялықтұрғыдатектерді

өзінің объектілері ретінде ыңғайлап алатындықтан (өзінің де, өзге

заттардың да) өмір сүріп жатқаны ақиқат. Бұл – тіршіліктің толық іске

асуының басқа бір жолы ғана. Адам өзіне-өзі жанды тектік жаратылыс

ретіндеқарайды,әмбебапжаратылысболғандықтан,өзінеркінжаратылыс

дептеқабылдайды.

Жануарлар сияқты, адамның тектік өмірі физикалық тұрғыда

бейорганикалық табиғатпен өмір сүреді жəне адам жануарлармен

салыстырғанда қаншалықты əмбебап болса, ол мекендейтін

бейорганикалық қоршаған ортасы да соншалықты əмбебап. Теориялық

тұрғыда өсімдіктер, жануарлар, тастар, ауа, жарық т.с.с. ішінара

жаратылыстану, ішінара өнер объектілері ретінде адам санасының

бөлшегін құрай отырып, дəмін татып көруге болатындай алдын ала

əзірленуі тиіс. Оның рухани бейорганикалық табиғаты, рухани азығы –

адамсанасының бір бөлшегіболатыны сияқты,тəжірибежүзіндеде олар

адамныңөміріменқызметініңбірбөлшегінқұрайды.Физикалықтұрғыда

адамазық-түлік,жылу,киім,баспанат.б.өнімдеріменғанаөмірсүреді.Іс

жүзінде адамның əмбебаптығы күллі табиғатты өзінің бейорганикалық

денесіне айналдыратын осы əмбебаптықта көрініс табады. Себебі ол (1)

адамүшінтікелейөмірсүруқұралыболып,(2)оныңөмірлікіс-əрекетінің

материалы, объектісі жəне амалы болып қызмет етеді. Табиғат деген –

адамның бейорганикалық денесі, атап айтқанда, адам денесі болып

табылмайтын деңгейдегі заттарды табиғат деп атайды. Адам табиғаттан

нəрленеді.Демек,табиғатдеген–адамжансызданыпқалмасүшінəрдайым

қарым-қатынастаболуғатиісөзініңденесі.Адамныңфизикалықөміріде,

руханиөмірідетабиғатпенүздіксізбайланыстадегенсөз.Бұлтабиғатөз-

өзіменүздіксізбайланыстадегендібілдіреді,себебіадам–табиғаттыңбір

бөлшегі.

Адамның жаттанған еңбегі одан(1) табиғатты, (2) өзін, өзініңəрекеттік

қызметін, өмірлік іс-əрекетін жатқа айналдыра отырып, адамнан оның

тегін (адам атаулыны) бөгделейді. Ол тектік өмірді (life of the species)

(күллі адам баласына тəн өмірді) əрбір пенденің жекелеген өмірін

қолдаудың құралына айналдырады. Біріншіден, ол тектік өмірді жəне

жекелеген өмірді бір-бірінен айырып алады (жатқа айналдырады),

екіншіден,абстракттұрғыдаалынғанжекеөмірдіабстрактжəнежаттанған

тектікөмірдіңмақсатынаайналдырады.

Біріншіден,еңбектіңөзі,өмірлікәрекеттіңөзі,өнімдіөмірдіңөзі–адам

үшінбарболғаныоныңқажеттіліктерініңбірі,физикалықтіршіліктісақтау

қажетінөтеуқұралы болып шығады. Ал өнімді өмір деген – тектік өмір.

Бұл–өміртудыратыншынайыөмір.Өмірлікəрекетсипатындаосытектің

күллітүрлерінентұрады.Оныңтектіксипатықамтылған.Алеркін,саналы

əрекет адамның тектік сипатын құрайды. Өмірдің өзі өмірге қажетті

құралғанаболыпшығады.

Жануарөзініңтіршілігінеқатыстыбелсендіəрекетінетікелейпарапар.Ол

өзінтіршілікəрекетіненбөліпқарамайды.Оныңөзі–осыөмірлікәрекет.

Адам өмірлік іс-əрекетінің өзін еркі мен санасының объектісіне

айналдырады.Оныңөмірлікəрекеті–саналы.Мұндайəрекеттердіңөзара

бірігуі нақты емес. Саналы өмірлік əрекет адамды жануардың өмірлік

əрекетіненажыратады.Сондықтанол–тектікжаратылыс.(3)Мұныбылай

да айтуға болады: адам – тектік жаратылыс болғандықтан ғана саналы

əрекетететінжаратылысиесі.Демек,оныңөміріөзіүшінобъектболады.

Сондықтан ғана оның əрекеті – еркін əрекет. Жаттанған еңбек бұл

қатынасты бұзады, ал адам саналы жаратылыс болғандықтан ғана өзінің

өмірлік əрекетін, болмысын өз тіршілігін қолдайтын құралға айналдыра

алады.

Іс жүзіндегі əрекетпен объективті әлемді қалыптастыру арқылы,

бейорганикалық табиғатты өңдеу барысында адам өзін саналы, тектік

жаратылыс ретінде көрсетеді. Демек, текке өзінің болмысына қарағандай

қарау немесе өзіне тектік жаратылыс ретінде қарау арқылы адам өзін-өзі

танытады. Жануарлардың да өнім өндіретіні – шындық. Ара, құндыз,

құмырсқа т.б. ұя салады. Бірақ жануарлар өздері мен төліне қажетті

мөлшерденартықөндірмейді.Оларбіржақтығанаөндіреді,аладамбаласы

əмбебап. Олар дүнияуи қажеттілікті ғана өндіреді, ал адам физикалық

қажеттіліктен азат бола тұра да өндіре береді жəне, шын мəнінде, одан

еркінкезіндеғанаөндіреді.Жануарөзінғанаөндірсе,адамкүллітабиғатты

өндіреді. Жануардың өнімі оның физикалық ағзасымен тікелей

байланысты. Ал адам өз өніміне қарсы тұрады. Жануар өзінің өлшеміне

қарай өндіреді. Ал адамзат баласы кез келген өнімді өндіре алады жəне

объектіге тиесілі стандартты барлық жерде де пайдаланады. Осылайша

адамсұлулықзаңдарынасəйкесзаттардыдаөндіреді.

Сондықтан объективті əлемді өндіру барысында адам өзінің тектік

жаратылысекеніналғашретдəлелдейді.Бұлөндірісоныңбелсендітектік

өмірі болып саналады. Осы өндірістіңарқасында табиғат оныңөнімі мен

шындығына айналады. Еңбектің объектісі, сол себепті, адамның тектік

өмірінзаттандыруболыпесептеледі:адамөзінақыл-ойытұрғысынанғана

емес, шынайы,əрекеттік тұрғыдада қайталайды жəнеөзі жасаған əлемін

тамашалайды. Сол себепті жаттанған еңбек адамнан оның өндірісінің

объектісін, одан өзінің тектік өмірін, шын мəніндегі текке қатыстылығын

иемденеалады.Адамдыөзеңбегініңнəтижесіненбөгделеусоладамдыөз

өмірінің жемісінен бөгделеу, яғни өмірінің мақсатынан бөгделеу болып

саналады. Нəтижесінде адамның жануардан артықшылығы жойылып,

бұдан былай адамға тек бейорганикалық дене, табиғат сияқты қарайтын

көзқарасқалыптастырады.

Дəл осындай жолмен жаттанған еңбек ішкі себептермен пайда болған

əрекеттерді, еркін іс-əрекетті қарапайым құрал деңгейіне дейін

төмендетеді, сөйтіп, адамның тектік өмірін оның тіршілігін қамтамасыз

ететінқұралғаайналдырады.

Адамның өзінің тегіне (күллі адамзатқа) тəн болмысын саналы түрде

сезінуі жаттанудың əсерімен өзгеретіні сондай, тектілік өмір ол үшін

құралғаайналады.

Жаттанғанеңбектөмендегідейжүйеленеді:

(1)Адамныңтектікболмысы–табиғатта,оныңруханитектілікбайлығы

да – өзіне бөтен болмысқа, оның жеке тіршілігін қолдаудың құралына

айналады.Жаттанғанеңбекадамнанөзініңденесінде,одантыстабиғатты

да,оныңруханиболмысын,адамиболмысындажатқылады.

(2) Адамның өз еңбегінің өнімінен, өзінің өмірлік əрекетінен, тектілік

болмысынанажырауының тікелей салдары адамның адамнан жаттануы

болады. Адам өз-өзіне қарсы шықса, оған өзге адам да қарсы шығады.

Адамның өз еңбегіне, еңбегінің өніміне жəне өз-өзіне қатысы туралы

айтуға болатын мəселені адамның өзге адамға, өзге адамның еңбегі мен

еңбекобъектісінеқатыстыдаайтуғаболады.

Жалпы,адамныңболмысыныңжаттануыдегеніміз–бірадамныңекінші

адамнан алыстаған жəне олардың екеуі де адами болмыстан алшақтаған

дегендібілдіреді.

Адамныңжаттануыжəнежалпыадамбаласыныңөзін-өзіжақтайтынкез

келген қарым-қатынасы алдымен оның өзге адамдарды жақтайтын

қатынасындажүзегеасадыжəнекөріністабады.

Демек,жаттанғанеңбекжағдайындаəрадамекіншіадамдыөзіжұмысшы

ретінде орналасқан өлшем мен қатынасты басшылыққа ала отырып

бақылайды.

Біз саяси экономиканың фактісі – жұмысшы мен оның өндірісінің

жаттануынан тамыр тарттық. Біз бұл фактінің тұжырымын жасадық:

жаттанған еңбек. Сосын осы тұжырымды талдадық, яғни саяси

экономиканыңфактісінғанаталдадық.

Енді осы жаттанған еңбек тұжырымы шынайы өмірде қалай көрініс

табатынынаназараударайық.

Егереңбекөнімімағанжатболса,егеролмағанбөгдекүшретіндеқарсы

тұрса,олкімгетиесілі?

Егер менің өз қызметім өзіме тиесілі болмаса, бұл бөтен, мəжбүрлі

қызметболса,мұндайжағдайдаолкімгетиесілі?

Менненбасқабіржаратылысқатиесілі.Бұлнеқылғанжаратылыс?

Құдай емес пе? Əуелгі баста негізгі өндірістік қызмет – Мысырдағы,

Үндістан- дағы, Мексикадағы храмдардың т.с.с. құрылысы Құдайға

құлшылыққылуғақызмететтіжəнеоныңөніміҚұдайларғатиесіліболды.

АлайдаҚұдайешқашандаеңбектіңиесіболғанемес.Табиғаттақожайын

болмағанеді.Өзеңбегініңарқасындатабиғаттыбағындырғансайынжəне

өнеркəсіптаңғажайыптарыныңарқасындаҚұдайдыңкереметтеріқажетсіз

болыпкөрінген сайын, адам сондай қуат үшін өндіріс қуанышынан жəне

өнім əкелетін рақаттан бас тартқанын елестетіп көріңіз. Бұл күрделі

қарама-қайшылыққабастареді.

Еңбек,оныңөнімітиесіліболатынжəнееңбекөнімініңрақатынкөретін

жалғызжаратылыс–адамныңөзі.

Еңбек өнімі жұмысшыға емес, өзге адамға тиесілі болғанда ғана ол //

оғанбөгдекүшретіндеқарсытұруымүмкін.Егержұмысшыныңеңбегіөзі

үшіназапболса,өзгебіреугеләззатпеншаттықсыйлауытиіс. Құдайлар

да,табиғаттаемес,бірадамдыбасқаратынбұлкүшекіншіадамғанаболуы

мүмкін.

Сонымен бірге адамның өзіне деген қатынасы оның өзге адамға деген

қатынасы арқылы ғана объективті, шынайы болады деген жоғарыдағы

болжамдыдаесепкеалукерек.Нақтырақайтқанда,егерадамөзеңбегінің

өнімін, өзінің заттанған еңбегін бөгде, жат, өктем, өз еркінен тыс деп

қабылдаса,ондабұлобъектініңиесі–бөтен,жатниеттегі,өктемəрімұның

еркінебағынбайтынөзгеадам.Егеролөзқызметінемəжбүрлідепқараса,

онда оны басқа адамның мүддесі үшін жасалған, өзге адамның үстемдік

етуі,қыспағыментепкісіндегіəрекетретіндеқабылдағаны.

Адамның өзінен жəне табиғаттан жаттануы оның басқа адамдар мен

табиғатпен қарым-қатынасында көрініс береді. Сол себепті діни тұрғыда

өзіненжаттануқарапайымадамныңдінқызметкеріненемесеқандайдабір

дəнекерге т.б. қатынасында көрінеді. Іс жүзіндегі шынайы əлемде өзінен

жаттануөзгеадамдарғадегенісжүзіндегішынайықарым-қатынасарқылы

ғана жүзеге асуы мүмкін.Жаттану арқылы іске асатын медиумның өзі –

тәжірибелік.Жаттанғанеңбекарқылыадамөзінебөтенжəнедұшпандық

ниеттегі күштер ретінде затқа немесе өндіріс əрекетіне ғана қатысты

қарым-қатынас тудырып қоймайды, сонымен бірге өзінің өндірісі мен

өнімінеқатыстыөзгеадамдардыңжəнесоладамдарғадегенөзініңқарым-

қатынасын қалыптастырады. Өз өндірісінің күнделікті шындық өмірден

айырылатыны,өзінеарналғанжазанықабылдайтыны,алөзініңөніміоған

тиесілі емес өнімге айналатыны сияқты, өндірумен айналыспайтын

адамның өнім мен өндіріске ықпалын тудырады. Өзінен өз əрекетін

бөгделеу арқылы ол өзге адамға өзіне тəн емес əрекетті меншіктеуге

мүмкіндікбереді.

Осыған дейін біз бұл қарым-қатынасты жұмысшы тарапынан ғана

қарастырдық.Кейінірекбізбұлмəселеніөзгеқырынанзерделейміз.

Сонымен жаттанған еңбек арқылы жұмысшы сол еңбекке жат жəне

еңбектентысадамныңқарым-қатынасынтудырады.Жұмысшыныңеңбекке

қатынасы дəл сол еңбекке капиталистің немесе еңбектің қожайынының

қатынасын тудырады. Демек, жекеменшік дегеніміз – өнім, нəтиже,

иеліктеншығарылғанеңбек.Соныменбіргежұмысшыныңтабиғатқажəне

өзінедегенкөзқарасы.

Осылайша жекеменшікке біз жаттанған еңбек, жаттанған адам,

жаттанғанөміртұжырымынсараптауарқылыкелеміз.

Жаттанған еңбек тұжырымын біз саяси экономикадан жекеменшіктің

қозғалысының нəтижесі ретінде алған едік. Алайда бұл тұжырым

жекеменшік жаттанған еңбектің негізі мен себебі болса да, шындығында

ол,керісінше,оныңсалдарыболыпшығады.БұлқұддыҚұдайлардыадам

ақылының адасуының себебі емес, нəтижесі деп қабылдауға ұқсайды.

Кейінірекбұлқатынасөзараəрекеттестікқатынасынаайналады.

Жекеменшіктіңдамуыныңтексоңғы,шарықтаушегінежеткенкезеңінде

оныңқұпиясыашылады:жекеменшік,біржағы,жаттанғанеңбектіңөнімі

болса, екінші жағынан, оның жаттануының құралы, сол жаттанудың

жүзегеасуы.

Осы айырмашылық əлі күнге дейін шешілмеген көптеген мəселелерді

түсіндіреді.

(1) Саяси экономика өндірістің шынайы көрінісі ретіндегі еңбектен

басталады,алайдаолеңбектіңеншісінеештеңебермейді,алжекеменшікке

бəрін береді. Осы қарама-қайшылықтан Прудон еңбектің пайдасы мен

жекеменшікке қарсы қорытынды жасады. Алайда біз бұл көпе-көрінеу

қайшылық жаттанған еңбектің өз-өзімен қарсылығы екенін жəне саяси

экономикажаттанғанеңбектіңзаңдарынғанақалыптастырғанынтүсінеміз.

Сонымен қатар біз жалақының жекеменшік əрекетке парапар екенін

түсінеміз, өйткені өнім, еңбек объекті атқарылған істің нəтижесі

болғандықтан, жалақы еңбектің жаттануының тиісті салдары ғана: себебі

жалақыда еңбектің өзі түпкі мақсат емес, күнкөрістің қызмет етушісі

ретінде көрініс табады. Алдағы уақытта бұл мəселені жан-жақты

талқылаймыз, ал əзірге аталмыш жағдайға қатысты біраз тұжырымдар

жасамақпыз.

Жалақыны күштеп көтеру (өзге қиындықтарды айтпағанда, жоғары

жалақымəселесінтекқарсылықкөрсетуарқылығанашешугеболатынын

айтпағанда),жоғарыдасөз болғандай,құлға бұрынғыданартықеңбекақы

төлеу əрекетіне айналады да, жұмысшыға да, оның еңбегіне де абырой

əпермейді.

Шынындада,Прудонталапеткенжалақылартеңдігіқазіргіуақыттағы

жұмысшының өз еңбегіне деген қатынасын күллі адамдардың еңбекке

дегенқатынасынаөзгертеді.Осылайшақоғамабстракткапитализмретінде

қабылданады.

Жалақы – жаттанған еңбектің нəтижесі, ал жаттанған еңбек

жекеменшіктің себебі болады. Сондықтан бір аспектінің құлдырауы

екіншісініңдеқұлдырауынбілдіреді.

(2) Жаттанған еңбектің жекеменшікке деген қарым-қатынастан

туындайтыны, қоғамның жекеменшіктен т.б. құлдықтан босатылуы

жұмысшылардың еркіндік алуының саяси формасына айналады жəне

аталмыш мəселе тек олардың еркіндігімен ғана шектелмейді. Себебі

олардың тəуелсіз болуы жалпыадамзаттық азаттықты білдіреді; бұлай

болатын себебі, адамзаттың құлдығы, жалпы алғанда, жұмысшының

өндіріске қатынасы арқылы қамтылады жəне барлық құлдық қатынастар

осықатынастыңөзгеруіменсалдарығана.

Жаттанған еңбек тұжырымын талдау барысында жекеменшік

тұжырымын шығарғанымыздай, осы екі фактордың көмегімен

экономикалық категориялардың бəрін дамытуға болады жəне əр

категориядан,мəселен,саудадан,бəсекелістіктен,капиталдан,ақшаданосы

түпкінегіздердіңайқынжəнедамығанкөрінісінтабамыз.

Мұнызерделеместенбұрынбір-екімəселенішешугетырысыпкөрейік.

(1) Жекеменшіктің жалпы болмысын жаттанған еңбектің нəтижесі

ретінде жəне оның шынайы адами, әлеуметтік меншікке қатысында

анықтау.

(2) Біз еңбектің жаттануын факт ретінде қабылдадық жəне оны

сараптадық.Ендіадамөзеңбегіненқалайшажаттаныпқалдыдегенсұрақ

туындайды. Бұл жаттану адамзаттың дамуын қалайша негіздеді? Бұл

адамның даму табиғатында қалай пайда болады? Аталмыш мəселе

төңірегінде біраз жайттардың басын ашуға тырыстық. Себебі

жекеменшіктің дүниеге келуі туралы мəселені жаттанған еңбектің

адамзат дамуының барысына қатысы жағдайына алып келіп, өзгерттік.

Жекеменшіктуралысөзқозғағанда,əдетте,адамғақатыстысыртқымəселе

тілгетиекетіледі.Еңбектуралыайтқанда,адамныңөзітуралысөзетілді.

Мəселеніңбұлжаңатұжырымдамасындаоныңшешімікөрінісбереді.

(1)-ге қатысты: жекеменшіктің жалпы болмысы мен оның шынайы

адамименшіккеқатыстылығы.

Жаттанған еңбек өзін біз үшін бір-бірінің шарты болатын екі құрама

бөліккебөлінеді,болмасабірқатынастыңəртүрлікөрінісіболыпсаналады:

иемдену, игеру – жаттану. Яғни азаматтық құқықты иелену болып

шығады.

Бізжаттанғанеңбектіңжұмысшыныңөзіне,яғнижаттанғанеңбектің

өзіне деген қатынасын зерделедік. Жұмысшы еместің жұмысшы мен

еңбекке меншік қатынасын біз өнімнің, жаттанған еңбектің осы

қатынасының тиісті салдары деп пайымдадық. Жекеменшік, жаттанған

еңбектің материалдық, жинақтық көрінісі ретінде, екі қатынасты та

қабылдайды: жұмысшының жұмысқа, өз еңбегінің өніміне және

жұмысшы емеске қатынасы, сондай-ақ жұмысшы еместің жұмысшыға

жәнеоныңеңбегініңөнімінеқатынасы.

Бұлқатынас,өзеңбегіментабиғаттыигеретінжұмысшыүшінбұлигеру–

жаттануболып,оныңөздігіненболғанəрекеттеріөзгеніңəрекетісаналып,

ол өміршеңдік – өмірді құрбан ету тəрізді көрініс береді. Ал объектіні

өндіруобъектіні бөгде күштерге, бөгде адамға беріп қою болыпкөрінеді.

Осыжағдайғаанықкөзжеткізгенненкейінбізеңбеккеде,жұмысшығада

бөтен адамның жұмысшыға, еңбекке жəне оның объектісіне қатынасын

сараламақпыз.

Біріншіден,жұмысшыүшінжаттануәрекетіболыпкөрінетінəрнəрсе

жұмысшыемесадамүшіндежаттанужағдайыболыпкөрінетінінескеру

қажет.

Екіншіден,жұмысшыныңөндіріскежəнеөнімгедегеннақтытәжірибелік

көзқарасытеориялыққатынасретіндекөріністабады.

Үшіншіден, жұмысшы еместің жұмысшыға қарсы əрекетінің бəрі –

жұмысшының өзіне қарсы істейтіні, бірақ жұмысшы еместің өзі

жұмысшығақарсыістейтіндіөзінеқарсыістемейді.

Осыүшөзарабайланыстытолығыраққарастырайық.

Жекеменшікжəнекоммунизм

Қараңыз: ХХХІХ. (Re. p. XXXIX). Меншіктің болмауы мен меншіктің

қайшылығынемқұрайдықайшылықемес;олəлібелсендібайланыста,ішкі

қатынаста қарастырылмайды жəне əзірше қайшылық ретінде

қабылданбайды.Еңбекпенкапиталдыңқайшылығыболыпсаналмағанол

жекеменшіктің ілгерілеп дамуынсыз да (ежелгі Рим, Түркия т.б. сияқты)

бастапқыформасындакөріністабуыықтимал.Осысипаттабұлқайшылық

жекеменшіктің салдары болып көрінбейді. Алайда еңбек – меншік пен

капиталдыесепкеалмайтынжекеменшіктіңсубъективтімəні.Алкапитал–

еңбекті есепке алмайтын объективті еңбек жекеменшікті қарама-

қайшылықтың дамыған ахуалы ретінде құрайды. Осыдан кейін оның

шешілуінежолбермейтіндинамикалыққатынастартуындайды.

Жаттанудың басымдығы өзгеше жолмен жүріп өтуінде. Əуелгіде

жекеменшік объективті тұрғыда, соның өзінде еңбекке негізделе отырып

қарастырылады. Сондықтан оның тіршілік формасы капитал болып

саналадыжəнеол«тапосындай»қалпындажоққашығарылмақ(Прудон).

Оданөзге жағдайда еңбектің жекелеген формасы дəрежесі теңестірілген,

бөлшектенген күйге түседі. Сол себепті еріксіз жекеменшіктің

зардаптылығы жəне оның адамдардан жаттануының көзі ретінде

қарастырылады. Мысалы, Фурье секілді физиократтар ауыл

шаруашылығындағы еңбекті (еңбектің) кем дегенде ең үздік түрі деп

қабылдаса, Сен-Симон керісінше, өндірістік еңбектің өзін негіз деп

жариялады жəне оны өнеркəсіп иелерінің төтенше билігіне,

жұмысшылардың жағдайын жақсартуға ұмтылу деп түсіндіреді.

Ақырында, коммунизм деген бастапқыда əмбебап жекеменшік ретіндегі

жойылған жекеменшіктің позитивті көрінісі ретінде қабылданады. Бұл

қатынастытұтасқабылдауарқылыкоммунизм:

(1) осы қатынастыжалпылау мен қорытындылау болып саналады. Бұл

реттеекіұштысипаттакөріністабады:біріншіден,материалдықменшіктің

үстемдігі зор болатыны сондай, ол жекеменшік ретінде иелене

алмайтынның бəрін қиратқысы келеді. Ол талант күшпен

абстракцияланады.Себебіөмірментіршіліктіңбірғанамақсатыбар,ол–

физикалық тұрғыда иелік ету. Жұмысшы категориясы бір аяда шектеліп

қалмайды, күллі адамзатқа ортақ қолданылады. Жекеменшік қатынасы

қоғамның материалдық əлеміне қатынасы ретінде сақталады. Ақырында

жалпыға ортақ жекеменшікті жекеменшікке қарсы қою – неке түрінде

(əрине, жекеменшіктің айрықша формасы) əйелдерді коммуналдық жəне

ортақ меншіктің бір бөлігіне айналдыратын әйелдер қауымдастығының

(community of women) қарсылығы формасында көрініс береді. Әйелдер

қауымдастығы жайлы бұл идея түбегейлі қатыгез жəне ойсыз сипаттағы

коммунизмнің құпиясын ашып береді деуге болады. Əйелдің некеден бас

тартып, жезөкшелікке

 бет бұратыны сияқты күллі байлық əлемі (демек,

адамның объектіленген субстанциясы) жекеменшік иесіне ғана тиесілі

некелік қатынастан жезөкшелік жағдайына өтеді. Адамның тұлғасын

жоққа шығаратын коммунизмнің бұл формасы жоққа шығару болып

саналатын жекеменшіктің логикалық көрінісінен басқа еш нəрсе де емес.

Өзін биліктің бір құралы санайтын қызғаныш қасиеті бар болғаны

дүниеқорлықтың өзін өзге жолмен қайтадан анықтап, қанағаттандыратын

бетперде іспетті. Жекеменшіктің əр объектісі жайлы ойлар əр объектіде

бастапқыданбар,өзіненауқаттырақжекеменшіккекемдегендеқызғаныш

жəне көпшілікпен теңестіруге деген құлшыныс формасында қарсы

шығады. Осылайша мұндай қамшылау, құлшыныс пен қызғаныш, тіпті

бəсекелестіктіңнегізінқұрайды.Дөрекікоммунизмосықызғанышпенкүні

бұрынжоспарланғанəрекеттентуындайтынаяқтаншалудыңнəтижесіғана.

Оның айқын, шектеулі өлшемдегі стандарты бар. Жекеменшікті жоққа

шығаруоны игеру емес.Мəдениет пен өркениеттіңкүллі дүниесін жоққа

шығаруарқылы, жекеменшік шеңберіненшыға алмай,оған жетеалмаған

кедей талапсыз адамның қолдан жасалған қарапайымдылығына дейін

төмендейді.

Қауымдастық – бар болғаны еңбек қауымдастығы жəне коммуналдық

капиталментөленгенжалақылардыңтеңдігіғана,алол(коммуна)əмбебап

капиталист ретінде көрініс табады. Арақатынастың екі жағы да қиялдағы

əмбебаптыққа (жалпыға ортақтық деңгейіне) дейін көтерілген: еңбек

əркімнің үлесі ретінде, ал капитал қоғамның мойындалған əмбебаптығы

(жалпығаортақтығы)менқуатыретіндеқабылданған.

Әйелдерге нəпсініңқалауын қанағаттандыратынқызметші немесе олжа

ретінде қарау адамның азғындағанын көрсетеді. Себебі бұл пікірдің

құпиясыерлердіңəйелдергедегенбесенеденбелгілі,біржақты,қарабайыр

жəне бетпердесіз, сондай-ақ бала туушы деп қарайтын тікелей жəне

табиғи қатынасында көрініс табады. Адамның адамға тікелей, табиғи,

қажеттіқатынасы–ердіңәйелгеқатынасы.Жыныстардыңтабиғиқарым-

қатынасыарқылыкөрінетінадамныңтабиғатқақатынасыадамныңадамға

қатынасы болады.Адамныңадамғақатынасы–оныңтабиғатқақатынасы

секілді;бұл–оныңөзіндіктабиғиқызметі.Сондықтанондаадамболмысы

қаншалықты табиғи немесе табиғат қаншалықты адамның болмысына

айналды дегенмəселе көпе-көрінеу,сезімдіктұрғыда көрініс тапқан. Бұл

қарым-қатынасқа қарап адамның даму деңгейін тануға болады. Осы

қатынастыңсипатынақарападамныңтектікжаратылысекенін,жəнеөзінің

адамдықсипатынақайдеңгейдебағаберетінінайтуғаболады.Ердіңəйелге

қатынасы–адамныңадамғаеңтабиғиқатынасы.Сондықтансоғанқарап

адамның табиғи əрекеті қаншалықты адами болып саналатынын

бағамдауға болады. Бұл қатынас оның бойындағы адами болмыс

қаншалықты табиғи болмысқа айналғанын немесе оның адами болмысы

қаншалықты өзі үшін табиғи болатынын көрсетеді. Бұл қатынаста

адамныңқажеттілігіқаншалықтықажеттілікболғаны;өзгеадамғаадам

ретінде қаншалықты қажет бола бастағаны, осы факторлар арқылы оның

өзінің жеке өмірінде қаншалықты əлеуметтік жаратылыс екені

айқындалады. Жекеменшіктің бастапқы позитивті жоққа шығуы

жекеменшіктің қатыгездігінің бір формасы ғана болып саналатын, өзін

позитивті қауымдастық ретінде көрсеткісі келетін дөрекі коммунизмді

дүниегеалыпкеледі.

(2) Саяси сипаттағы коммунизм: (а) демократты немесе қатал; (б)

мемлекеттің (əлі де толық емес) жойылуымен байланысты жəне

бұрынғыдай (адамның жаттануы арқылы) жекеменшіктің ықпалында. Екі

формасында да коммунизм адамның өзіне қайтып келуі не қайта бірігуі,

адамның өзінен жаттануының басымдығы деп қабылдайды. Ол

жекеменшіктіңпозитивтінегізін,адамижаратылыстабиғатынəлідетолық

түсінбегендіктен,жекеменшіккетəуелдіжəнесоныңықпалында.Шынында

да,олжекеменшікконцепциясынтүсінді,бірақоныңмəнінұққанжоқ.

(3)Коммунизм–жекеменшіктіпозитивтітүрдееңсерунемесеадамның

өзінен жаттануын жоққа шығару. Демек, адам болмысын адаммен

шендестіру жəне адамға шынайы телу; коммунизм осылайша адамның

өзіне әлеуметтік (демек, адами) жаратылыс ретінде толықтай оралады.

Оралу саналы түрде жəне бұрынғы дамудың күллі байлығы ескерілгенде

жүзеге асады. Бұл коммунизм, жан-жақты дамыған натурализм ретінде –

гуманизмгетең,дамығангуманизмретінде–натурализмгетең.Бұл–адам

мен табиғат жəне адам мен адам арасындағы тартыстың шын мәнінде

түпкілікті шешім табуы, болмыс пен негіз, объектілену мен сана-сезім,

еркіндікпенқажеттілік,жекеадамментоптарарасындағыалауыздықтың

шынайышешімтабуы.Коммунизм–тарихтыңшешілгенжұмбағыжəнеол

өзінің«шешім»екенінбіледі.

Сол себепті тарихтың бүкіл қозғалысы, (осы коммунизмнің) шын

мәніндегі дүниегекелуəрекеті–эмпирикалық болмысыныңдүниегекелу

актісі жəне ойлаушы сана үшін өз қалыптасуының түсінікті əрі

танылатын үдерісі. Жоғарыда аталған, əлі де толық жетілмеген

коммунизм жекеменшікке қарсы қойылған тарихи үдерістің жекелеген

фазаларынан өзіне тарихи дəлелді іздейді. Қазіргі бардан да (тіршілік

етуші дүниеден де) тарихтың жекелеген сəттерін ажырата отырып, өзін

дəлелдеугетырысады(бұл,əсіресе,Кабе,Виллегардельжəнетағыбасқалар

ұнататынəдіс)жəнеоларғаөзініңтарихитектілігініңдəлеліретінденазар

аударғысы келеді. Алайда осының арқасында ол аталмыш үдерістің көп

жағдайда өз пайымдарына қарсы келетінін дəлелдейді жəне ол бір

замандарда болған күннің өзінде, өткен шақта болғанының өзі оның

болмысқадегенталабынжоққашығарады.

Түбегейліреволюциялыққозғалысэмпирикалықжəнетеориялықнегізін

экономикадағыжекеменшікқозғалысынантабатынынбайқауқиынемес.

Бұл материалдық, сезілетін жекеменшік – жаттанған адам өмірінің

материалдықсезімдіккөрінісі.Оныңқозғалысы–өндіріспентұтыну–осы

уақытқа дейінгі күллі өндіріс қозғалысының сезімдік көрінісі, яғни

адамның шындығын түсіну. Дін, отбасы, мемлекет, заң, мораль, ғылым,

өнер т.б. жалпыға ортақ заңға бағынады. Жекеменшіктің позитивті

жойылуы – адамның өмірін иемдену ретінде – жаттану атаулының

позитивті жойылуы. Демек, адамның діннен, отбасынан, мемлекеттен т.б.

өзінің адами, яғни әлеуметтік болмыс жағдайына қайтып оралуы. Діни

жаттанудың өзі тек қана адамның ішкі дүниесінде, ой-сана əлемінде

кездеседі,алэкономикалықжаттану–шынайыөміргетəн,сондықтаноның

жойылуы екі аспектіні де қамтиды. Əртүрлі халықтардың даму

қозғалысыныңбастапқысатыларыолардыңшынайыжəнеаутенттіөмірі

санада көбірек көрініс таба ма, əлде сыртқы əлемде ме деген мəселенің

шешіміне байланысты. Бұл анағұрлым мінсіз не шынайы болады.

Коммунизм атеизмнен бастау алады (Оуэн). Бірақ атеизм əуел баста

коммунизмненжырақболды.Шындығында,бұл(атеизм)əлідеабстракция.

Атеизмніңқайырымдылығы–философиялықөлшемменқарауғаболатын

абстрактмейірімділік,алкоммунизмніңқайырымдылығынақтыіс-əрекетке

бағытталған.

Позитивті жойылған жекеменшік жағдайында адамның адамды – өзін

жəне өзге адамдарды өндіретінін бақыладық. Объект оның даралығының

тікелейкөрінісіболатұра,өзгеадамүшіноныңбарболуының,тіршілігінің

көрінісіекенінжəнеөзгеадамныңтіршілігінің,өзгеадамныңөзіүшінөмір

сүруінің көрінісі екенін көрдік. Сол сияқты еңбектің материалы жəне

субъект ретіндегі адам – қозғалыстың аттанар нүктесі де, нəтижесі де

болады. Жекеменшіктің тарихи қажеттілігі де олар бастапқы нүкте

болуы керек деген ұғымда жатыр. Сол себепті әлеуметтік сипат– күллі

қозғалыстың жалпылама сипаты: қоғамның өзі адамды адам ретінде

өндіретіні (жасап шығаратыны) секілді, ол да қоғамды өндіреді (жасап

шығарады, қалыпқа салады). Əрекет пен оның өнімін тұтыну – мазмұны

ментіршіліксипатытұрғысынаналғанда–әлеуметтік(қоғамдық)болып

саналады: әлеуметтік əрекет пен әлеуметтік тұтыну; табиғаттың адами

болмысыәлеуметтік адам үшін ғана тіршілік етеді. Себебі қоғамда ғана

табиғат адамды адаммен байланыстыратын дәнекер болады, оның өзге

үшінөмірсүруіменөзгеніңөзіүшінөмірсүруіадамшындығыныңөмірлік

элементі ретінде зерделенеді. Қоғамда ғана табиғи болмыс адами

болмыстың негізі ретінде көрініс табады. Қоғамда ғана табиғи болмыс

адами болмысқа айналады жəне қоғамда ғана табиғат адамға айналады.

Сондықтанқоғамдеген–адамментабиғаттыңкемелболмыстағыбірлігі,

табиғаттың шынайы қайта жандануы, адамның кемел табиғилығы мен

табиғаттыңкемелгуманизмі.

Ескертпе

1. DieEntfremdete Arbeit (Кейбір еңбектерде «жаттанған еңбек» деп аударылып жүр – R.Т.)

(Құрастырушылар бұл жерде Карл Маркстің еңбегіндегі осы ұғымды беруде ағылшын

тіліндегіаlienation (жаттану) деген терминмен бірге estrangement (бөгделену) терминінде

қолданған.–Ред.).

2. «Alienation» – Entausserung – жаттану (жатқа айналу). Немістің Entausserung сөзіне

жақсырақ балама ағылшынша externalization – экстернализация болуы мүмкін. Жоғарыда

estrangement–жаттанудепжүргентермин–Enfremdung(R.Т.).

3. «Тектік жаратылыс» (species nature) («тектік болмыс» species being) – Gattungswesen:

«адамныңнегізгіболмысы»–menschlichenWesen.

4. Бұлжердеалғашқықолжазбааяқталмайқалды.

5. «Жезөкшелік» деген сөз – жұмысшының жалпы «жезөкшелігін» жеткізудің жекелеген

жолы ғана жəне бұл жезөкшенің өзі ғана емес, оны жалдайтын жан да түсетін қатынас

болғандықтан,соңғыныңсұрқайлығытіптісорақы–капиталистт.б.осыкатегорияғажатады

(Маркс).

ҮШІНШІТАРАУ

Немісидеологиясы

КарлМаркс

Марксертеректежазылғанбұл еңбегінде(1846) кім иелікетеді,ал кім жұмысістейді деген

көзқарас тұрғысынан адамзат тарихын қайта баяндайды. Аталмыш еңбекте ол ХІХ ғасырдың

ортасындағыәлемдіруханиидеялардыңкөрінісідепсанағанбіртопнемісойшылдарынақарсы

уәжайтады.Маркстіңойынша,рухдегендүниежоқ.Бүкілөмірфизикалықнемесематериалдық

үдерістердентұрады.Аладамсанасы–солфизикалықүдерістердіңбірбөлігі.

Адамдарды жануарлардан сана-сезім, дін немесе өзге де қасиеттері

арқылыажыратуғаболады.Бірақкүнделіктітіршіліккеқажеттіқұралдарды

өндіре бастаған сəттен бастап адамдар өздерін жануарлардан ажырата

бастайды, бұл – олардың жаратылысынан шығатын алғышарт. Өздеріне

қажетті тіршілік құралдарын өндіре отырып, олар жанама түрде

материалдықөмірдіңөзінөндіреді.

Адамдардың өмір сүруіне қажетті өнімдерді өндіру əдісі табиғаттан

алатын жəне өндірілуге тиісті сол қажеттіліктің өздеріне байланысты.

Өндірудің бұл əдісі жеке тұлғалардың тіршілігінің өнімі ретінде ғана

қабылданбауыкерек.Одандамаңыздысы,бұл–осытұлғалардыңтіршілік

етуініңбелгілібірəдісі,олардыңжекелегенөмірсалты.Жекетұлғалардың

өмір сүру салты қандай болса, олардың іс-əрекеті де сондай болады.

Сондықтан олардың болмысы өндірісі мен не нəрсені өндіретініне жəне

оны қалай өндіретініне байланысты. Демек, жеке тұлғалардың болмысы

олардыңөндірісініңматериалдықжағдайынатəуелді.

Бұл өндіріс алдымен халық санының өсуінен басталады. Мұның өзі,

əрине,жекетұлғалардыңөзаратығызқарым-қатынастаболуынмеңзейді.

Бұлқарым-қатынастыңсипаты,өзкезегінде,өндіріскебайланысты.

Əртүрлі ұлттардың арасындағы байланыс олардың əрқайсысының

өндірістік қуатын қаншалықты дамытқанымен, еңбек бөлінісі жəне ішкі

қарым-қатынасы арқылы анықталады. Бұл –жалпыға мəлім жағдай.

Алайда бір ұлттың екінші ұлтқа қарым-қатынасы ғана емес, ұлттың ішкі

құрылымы да оның өндірісінің даму сатысына, сондай-ақ ішкі жəне

сыртқы байланысына да қатысты. Ұлттың өндірістік қуатының даму

деңгейіоныңөзішіндееңбекбөлінісіқаншалықтыдеңгейдедамығанымен

анықталады.Кезкелгенжаңаөндірістікқуатөзінедейінгібелгіліөндірістік

қуаттардың санының (мəселен, тың жерлерді өңдеу) артуына ғана

байланысты емес болғандықтан, еңбек бөлінісінің одан əрі дамуын

қамтамасызетеді.

Кейбір елдердегі еңбек бөлінісі, ең алдымен, өндірістік жəне сауда

еңбегінің ауылшаруашылық еңбегінен ажырауына, сөйтіп, қаланың

ауылдан ажырауы мен мүдделер қайшылығына алып келеді. Еңбек

бөлінісінің одан арғы дамуы коммерциялық еңбектің өндірістік еңбектен

оқшаулануына жетелейді. Сонымен бірге еңбекті бөлу арқылы түрлі

салалардағыбелгілібір еңбектүрлеріменайналысатынадамдарарасында

жеке тұлғалардың түрлі бөліністері дамиды. Бұл бөліністердің бір-біріне

қатыстылығыжерөңдеу,өнеркəсіппенсаудаеңбегінпайдалануəдістеріне

(патриархаттық,құлдық,таптықжүйелер)байланысты.Қарым-қатынастар

дамыған жағдайда мұндай қатынастарды əртүрлі ұлттардың арасынан да

кездестіругеболады.

Еңбек бөлінісін дамытудың түрлі деңгейлері меншіктің əртүрлі

формалары, яғни еңбек бөлінісінің əр сатысы жеке тұлғалардың

материалға, құрал-саймандарға жəне еңбек өніміне қатынасына сəйкес

олардыңбір-бірінеқатынасынанықтайды.

Меншіктің алғашқы формасы – тайпалық (stammeigentum) меншік. Ол

адамдардың күнкөрісіне сай аңшылық, балық аулау, мал шаруашылығы,

егіншілік тəрізді өндірістің дамымаған сатысына сəйкес келеді. Еңбек

бөлінісінің нəтижесінде осы кезеңде қарапайым жəне отбасындағы

еңбектің табиғи бөлінуі одан əрі кеңейте түседі. Əлеуметтік құрылым

отбасының кеңеюімен шектеледі: тайпаның басшылары, оларға

бағынышты тайпа мүшелері мен құлдар. Отбасындағы жасырын құлдық

халықсаныныңөсуімен,оныңқажеттіліккедегенсұранысыныңартуымен

жəне сыртқы қатынастың кеңеюімен бірге біртіндеп қана – соғыс пен

айырбассипаттарында–дамиды.

Меншіктіңекіншіформасы–ежелгіқауымдықжəнемемлекеттікменшік.

Ол,негізінен,бірнешетайпалардыңкелісіміарқылынемесежаулапалып,

бір қалаға (орталыққа) бірігудің нəтижесінде пайда болады жəне онда

құлдық жүйесі сақталады. Қауымдық меншікпен бірге жылжымалы, ал

кейінірек жылжымайтын мүлік пен жекеменшік те дамиды, бірақ ол

қалыпты емес жəне қауымдық меншікке тəуелді форма ретінде көрінеді.

Мемлекеттің азаматтары құлдарды өздерінің қауымдастықтарында

(community)

 ғана пайдаланады, сол себепті де олар қауымдық меншік

формасына бағынады. Бұл – белсенді азаматтарды өз құлдарына қарсы

біріктіретін қауымдық жекеменшік. Сондықтан осыған негізделетін күллі

қоғамдық құрылыс, онымен бірге халық билігі де жекеменшік əсіресе

жылжымайтын мүлік қаншалықты дамыса, соншалықты құлдырайды.

Осыныңөзіндееңбекбөлінісіəжептəуірілгерілегенінбайқаймыз.Бізуақыт

өте келе, қала мен ауыл арасындағы, бірі – ауылдың, енді бірі қаланың

мүддесін қорғайтын мемлекеттер арасындағы қарама-қайшылықты

көреміз, ал қалаларда өнеркəсіп пен теңіз саудасы арасында қайшылық

байқалады. Азаматтар мен құлдар арасындағы таптық қатынас толықтай

дамыған.

Меншіктің үшінші түрі – феодалдық меншік. Егер көне дəуір қала мен

шағынаймақтарданбасталса,ортағасырларауылдантамыртартады. Бұл

əртүрлі бастапқы нүкте сол кездегі саяси тұрақсыздықпен анықталды, ол

үлкен аймаққа таралып, «жаулап алушылардың көбеюіне жол бермеді».

Грекия мен Римге қарағанда, феодалдық даму, ең алдымен, Рим

қақтығыстарының жəне егіншіліктің таралуымен байланысты анағұрлым

байтақ аймақтарданбасталады. Римимпериясының құлдырауының соңғы

жылдары жəне оны варварлардың жаулауы өндірістік қуатты қиратты;

егіншілік құлдырады, өнімдері сатылымға шықпағандықтан, өнеркəсіп

тоқырады, сауда əлсіреді де, ақыр соңында, тоқтады, ауылдар мен

қалалардағы халықтың саны күрт азайды. Феодалдық меншікті жаулап

алудыұйымдастырудыңосындайəдістеріарқылыжəненемістердіңəскери

құрылымының ықпалымен қауымдастық меншікдамыды. Тайпалық жəне

қауымдықменшіксекілдіолдатоптануға,қауымдастыққанегізделгенеді.

Бірақ ол ежелгі дəуірдегідей құлдарға емес, ұсақ басыбайлы шаруаларға

қарсықауымдастықболды.Феодализмніңтолықдамуыменбіргеқалаларға

қатысты антагонизм де күшейді. Егіншіліктің иерархиялық құрылымы

жəне онымен байланысты əскери қызметшілер жүйесі ақсүйектерге

басыбайлышаруалардыбилеугемүмкіндікберді.Бұлфеодалдыққұрылым,

ежелгі қауымдық меншік секілді, құлдық қамытын киген өндіруші тапқа

қарсықауымдастықболды;бірақөндірістіңшарттарыбасқаболғандықтан,

қауымдастықтыңпішініментікелейөндірушілергедегенқатынасыөзгеше-

тін.

Жер иеленудің бұл феодалдық құрылымына қалаларда корпоратив

меншік, қолөнердің феодалдық ұйымдастырылуы балама болды. Мұнда

меншік негізінен əрбір жеке тұлғаның еңбегінен тұратын. Ақсүйектердің

ұйымдасқан тонаушылық əрекеттеріне қарсы шаруалардың бірігуі,

гүлденіп келе жатқан қалаларға ағылатын қашқын шаруалар тарапынан

бəсекелестіктіңартуы,күллімемлекеттіңфеодалдыққұрылымы–осының

бəрі жекеменшік ұйымдардықалыптастырды. Халықтың саны өсіп жатса

да, қатары көбеймейтін қолөнершілердің кейбірі жинақтау арқылы

біртіндеп капитал жиғандықтан, қосшы шебер мен шəкірттер жүйесі

дамыды,ауылдағысияқтықалададаиерархияқалыптасты.

Сөйтіп, феодалдық дəуірдегі меншіктің негізгі формасы, бір жағынан,

жер иелігі жəне сонымен қатар жүретін басыбайлы шаруалар еңбегі, ал

екінші жағынан, қосалқы шеберлердің еңбегін басқаратын ұсақ капитал

жағдайындағы адамның өз еңбегі. Меншіктің аталмыш екі түрінің де

құрылымы өндірістің шектеулі қатынастарына – жердің əлсіз жəне

қарабайыр өңделуі мен өнеркəсіптің қолөнер сияқты түріне байланысты

еді.Феодализмніңгүлденгендəуіріндееңбекбөлінісіайтарлықтайжоғары

дəрежеде емес-тін. Əр мемлекетте қала мен ауыл арасында қарама-

қайшылықболды.Жылжымайтынмүлікбөлінісіанықеді.Бірақкөпұзамай

ханзадалар, ақсүйектер, дін басылары, ауылдағы шаруалар мен қаладағы

шеберлер, қосшы шеберлер, шəкірттер жəне жалданушы жұмысшыларға

жіктелуден басқа айтарлықтай еңбек бөлінісі болған жоқ. Егіншілікте ол

ұсақ егіншіліктің пайда болуымен күрделене түсті жəне оған қоса

шаруалардың өздерінің үй ішіне орналасқан өнеркəсібі пайда болған еді.

Ал өнеркəсіпте жекелеген қолөнер түрлерінің ішінде еңбек бөлінісі

болмаған,болғанжағдайдадаондайтүрлердіңарасындаолболымсызғана

көрініс берді. Ежелгі қалаларда өнеркəсіп пен сауда арасындағы бөлініс

ежелден қалыптасқан еді. Жаңадан пайда болған қалаларда ол кейінірек,

қалаларбір-біріменбайланысқатүскенненкейінғанадамыды.

Ірі аймақтардың феодалдық корольдіктерге бірігуі жер иеленуші

ақсүйектерүшінғанаемес,қалаларүшіндеқажеттілікболды.Сондықтан

билеушітап–ақсүйектербарлықжердемонархтарғабағынды.

Белгілібірөндірістікқызметпенайналысатынжекелегенадамдарбелгілі

бір əлеуметтік (қоғамдық) жəне саяси қарым-қатынастарға түседі. Əрбір

жағдайда эмпирикалық бақылаулар қасақана адастыру мен бас пайдасын

көздеместен, тəжірибе жүзінде əлеуметтік (қоғамдық) жəне саяси

құрылымның өндіріспен қарым-қатынасын ашып көрсетуі керек.

Əлеуметтік құрылым мен мемлекет жүйесі əрдайым жеке адамдардың

өмірлік тəжірибесі мен үдерісінен туындайды. Бұлар жеке адамдардың

қиялындағы емес, олардың қоғамдық қатынастардағы шын мәніндегі

жағдайын көрсетеді. Жеке адамдардың əрекеті мен өндіретін өнімі

материалдықтұрғыданемесеөнімдіөндіріскеқатысыжоқшекарадақалай

көрінетінінайқындайды.

Идеяларды,тұжырымдарменсананы(consciousness)дамытумəселесіең

алдымен материалдық қызметпен жəне адамдардың материалдық қарым-

қатынасымен, олардың өмірімен тығыз байланысты. Түсініктердің

қалыптасуы, ойлау, адамдардың рухани қарым-қатынасы // олардың

осындағы материалдық əрекеттерінің жемісі. Қайсыбір халықтың саясат,

заң,мораль,дін,метафизикат.б.туралытүсініктерікөріністабатынрухани

өндіріскеқатыстыдасоныайтуғаболады.Адамдар–өздерініңтүсініктері,

идеялары жəне тағы басқа қасиеттерінің өндірушілері. Бірақ əңгіме

өндірістік күштердің белгілі бірдамуына жəне солдамуға сəйкес қарым-

қатынастың (оның ең ақырғы формаларына дейін) шартына орай шын

мəніндегі,əрекететушіадамдаржайында.Сана–байыптыболмыстанөзге

еш нəрсе емес. Ал адамдардың болмысы – олардың өмірінің шынайы

үдерісі.Егеркүлліидеологиядаадамдарменолардыңқатынастарыкамера-

обскурадай төңкеріліп көрінсе, жанарға шағылысқан бейненің көздің

тікелей физикалық үдерісінен шығатыны секілді, бұл құбылыс та тура

солай,адамдарөмірініңтарихиүдерісінентуындайды.

Біз мұнда жерге түсе бастаған неміс философиясына тікелей

кереғарлықта аспанға көтерілеміз. Айтпағымызды біз ет пен сүйектен

жаралғанадамдарғатүсініктіболуыүшінайтатын,қиялдайтын,көздеріне

елестететіндүниелерденде;сөзжүзіндегі,ойдағы,қиялдағыадамдарданда

бастамаймыз. Біз шын мəніндегі əрекетшіл адамдарға сүйенеміз жəне

олардың шынайы өмірлік үдерістері негізінде осы үдерістердің

идеологиялықкөріністеріменжаңғырықтарыныңдамуынкөрсетеміз.Адам

миындағы тұманды иллюзиялар да – эмпирикалық тұрғыда анықталатын

материалдық алғышарттарға негізделген – олардың материалдық өмірлік

үдерістерінің тиісті өнімдері іспеттес. Мораль, дін, метафизика жəне

идеологияныңөзге де түрлері мен оларға сəйкес сана формалары жалған

дербестігінжоғалтады.Олардатарихжоқ,дамужоқ:материалдықөндіріс

пенматериалдыққарым-қатынастыдамытатынадамдаросышындығымен

біргеөздерініңойлауында,ойларыныңөнімдеріндеөзгертеді.Санаөмірге

емес, өмір санаға тəуелді. Алғашында санаға, ол бір тірі адам сияқты

қарайды, одан кейін шынайы өмірге сəйкестеліп, қарапайым жеке

адамдарғазерсаладыда,сананыолардыңсанасыретіндезерделейді.

Үстем таптың идеялары əр дəуірде де басқарушы идеялар болады. Бұл

дегеніңіз – қоғамның билеуші материалдық қуатының өкілі болып

есептелетін тап, оның билеуші рухани қуаты деген сөз. Өз қарамағында

материалдықөндірісқұралдарыбартапруханиөндірісқұралдарынадаие.

Солсебептіруханиөндірісқұралдарыжоқтардыңойларыбасқарушытапқа

бағынышты болыпшығады. Басқарушы ойлар – басқарушы материалдық

қатынастардыңкөрінісі,ойретіндекөріністапқанбасқарушыматериалдық

қатынастар, яғни үстемдік идеясы бір тапты билеушіге айналдырады.

Басқарушы тапты құрайтын жеке адамдарда сана да бар, демек, олар

ойланады. Олар тап ретінде басқаратындықтан, берілген тарихи дəуірдің

ауқымы мен деңгейін күллі салаларда анықтайды, яғни ойлаушы тап

ретінде, ой өндірушілері ретінде үстемдік етеді. Олар өз заманы

ойларыныңөндірісіменнасихатталуынқадағалайды,яғниолардыңойлары

– дəуірдің үстемдік етуші ойлары. Мысалы, корольдік билік, ақсүйектер

мен буржуазия үстемдік үшін күрескен дəуірде жəне елде, яғни билік

бөлшектелгенелдебиліктібөлшектеутуралыойболадыжəнеол«мəңгілік

заң»болыпжарияланады.

Біз жоғарыдаөзімізгедейінгі дəуірдің бастықуатының бірідеп санаған

еңбек бөлінісі енді билеуші тап ортасында да рухани жəне материалдық

еңбек бөлінісі ретінде көрініс табады. Бұл таптың өз ішінде бір топ

ойшылдар (бұл – белсенді, жалпылауға қабілетті идеологтер, олардың

күнкөрісінің негізгі көзі осы таптың өзі туралы иллюзияларды жасап

шығару) рөліне ие болады, ал екінші топ мұндай ойларды самарқау

қабылдауға бейім тұрады. Себебі бұлар осы таптың шын мəніндегі

белсенді өкілдері жəне өздері жайлы идеяларды қалыптастырып, жүзеге

асыруғауақыттарыаз.Таптыңішіндегімұндайбөлініс,екітопарасындағы

қарама-қайшылық дұшпандыққа ұласып кетуі мүмкін, бірақ бұл жаулық

ниет кез келген іс жүзіндегі қақтығыс кезінде, тапқа шынында қауіп

төнгендешеткеысырылады;жалпықоғамдабасқарушыойларосытаптың

басқарушыойларыемесдегенжəнебұлойларосытаптыңбилігіненбөлек

қуатқа ие деген сыртқы көрініс те ғайып болады. Белгілі бір дəуірде

революциялық ойлардың болуының өзі революциялық таптың бар екенін

меңзейді.Оныңалғышарттарыжайындажоғарыдатоқталыпөткенедік.

Бірақтарихбарысынойелегіненөткізгенкездебилеушітаптыңойларын

билеушітаптыңөзіненаулақтатса,оларғаөзбетіншеөмірсүругемүмкіндік

берсе, олар бұл ойлардың пайда болу шарттарын да, олардың

өндірушілерін де есепке алмай, осы дəуірде «пəленше де түгенше деген

идеяларүстемболды»дегенпайымғақанағатетеді.Осыойлардыңдіңгегін

–жекетұлғаларментарихижағдайдыназардантысқалдырғанда,мəселен,

ақсүйектербилегенкезде«абырой»,«адалдық»т.б.ұғымдарүстемболды

немесе буржуазияның үстемдігі кезінде еркіндік, теңдік т.б. тұжырымдар

үстемдік құрды деп айтуға болады. Жалпы алғанда, осындай идеяларды

басқарушы таптың өздері қалыптастырады. Барлық тарихшылар үшін

ортақ тарих тұжырымдамасы, əсіресе ХVIII ғасырдан бастап абстракт

идеялар əсер ететін құбылысқа, яғни əмбебаптылық объектін жиі

қабылдайтын идеяларға тап болады. Мəселе мынада, өзін өзіне дейін

үстемдікқұрғантаптыңорнынақоятынəржаңатапдегенінежетуүшін-ақ

өзмүддесінқоғамныңбарлықмүшелерініңортақмүддесіретіндекөрсетуге

мəжбүр болады: ол өз идеяларына əмбебап форма дарытып, оларды

рационал,жалпымойындалғансипаттатанытуытиіс.Революцияжасайтын

тап өзге тапқа қарсы тұратындықтан ғана, əуелбастан тап ретінде емес,

бүкіл қоғамның өкілі ретінде қабылданады. Ол жалғыз билеуші тапқа

қарсы

 тұратын қоғамның тұтас бөлігі ретінде көрініс береді. Мұның

себебі,əуелгібастаоныңмүддесі,шынындада,билеушітаптыңемес,өзге

таптардыңмүдделеріменазды-көптіымыраласболатын.Себебісоғандейін

үстемдікқұрғанжағдайлардыңықпалыменоныңмүдделеріəлібелгілібір

таптың мүдделеріретінде дами алмаған еді.Сондықтан оның жеңісі өзге

таптардың жекелеген өкілдері үшін де қолайлы болады, бірақ осы жеке

адамдарды билеуші таптың деңгейіне жоғарылатуға мүмкіндік беретін

деңгейде ғана. Француз буржуазиясы ақсүйектердің билігін тақтан

тайдырған кезде біршама пролетариаттар пролетариаттан биіктеуіне

мүмкіндікберді,бірақбұл–оларбуржуазияғаайналғанкездеғанамүмкін

болды. Осылайша əрбір жаңа тап өзінің билігін негіздейтін діңгек, өзіне

дейінгітапсүйенгеннегізденауқымдыболады.Есесінебиліккежеткентап

пен билеуші емес таптың арасындағы қарама-қайшылыққа алып келеді:

билеуші емес таптың билеуші тапқа қарсы жүргізетін күресі осы кезеңге

дейін қалыптасқан əлеуметтік құрылымды өзіне дейінгі билікке жеткен

таптардың қай-қайсысынан да анағұрлым табанды жəне радикал түрде

жоққашығаруғабағытталады.

Белгілі бір таптың билігі – белгілі бір ойлардың билігі деген алдамшы

əсердің бəрі, таптардың билігі қоғамдық құрылымның формасы болуын

тоқтатқанда, жекелеген мүддені жалпы мүдде деп таныстыру қажеттігі

ысырылғанкездеөздігіненжойылады.

Ескертпе

1. Маркстің мəтіннің шетіне жазған ескертуі: «Əмбебаптық төмендегідей жағдайларға: (1)

меншікпентаптыңқарсылығы;(2)бəсекелестік,ғаламдыққарым-қатынас(байланыс)т.б.;

(3)билеушітаптың санының артықболуыменкүшініңкөптігі;(4)жалпы көпшіліккетəн

мүдделер деген ұғымның алдамшы болуы (алғашында олар ақиқат болады); (5)

идеологтердіңжалғандығыменеңбектіңбөлінуі».

ТӨРТІНШІТАРАУ

Тарихфилософиясытуралытезистер

ВальтерБеньямин

Вальтер Беньямин ХХ ғасырдың ең көрнекті марксист ойшылдарының бірі. Ол

ізденімпаздығымен, өнер мен бұқаралық мәдениеттің тоғысы туралы аса мәнді пікірлерімен

ерекшеленді. Беньямин адам болмысындағы фашизмге деген бейімділікпен күресуге және

технология сияқты дүниелер біздің әдебиет пен өнер жайлы тұжырымдар мен

тәжірибелерімізді қалай өзгертеді деген мәселені түсінуге ұмтылған зерттеушілерді

шабыттандырған мақалалар жазды. Оның әйгілі «Механикалық репродукция дәуіріндегі

өнердегі шығармашылық» (The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction) мақаласы

өнердіөрістетуге,дамытуғамүмкіндікберетінжаңамедиаоныңмәдениқұндылығынөзгертіп,

мәдени мәртебе мен киелі құндылығының нышаны болуға мүмкіндік берген аурасынан

айырадыдегендіайтады.«Фильм–жаңамедиум.Олневрологияныңкейбіржаңалықтарының

алдын орап, біздің ойлау тәсіліміз бен көзқарасымызды өзгертті», – дейді Беньямин. Тарих

тұжырымдамасы жайлы бұл мақаласында социал-демократтардікі сияқты саяси

ұстанымдардыңтарихтыңуақытағымындағыжекелегендамужолынқарастыратынынайтады.

Ол кезеңде, 1920–1930 жылдары парламенттегі солшылдар (көбінде социал-демократтар)

оңшылдарға (нацистер) қарсы еді. Марксистер (спартактықтар) 1919 жылы репрессияға

ұшыраған,сөйтіп,«нацизм»депаталатынреволюциялықконсервативтіқозғалысқажолашып

қойып еді. Социал-демократтар нацистерді қауіпті деп санамады. Олар тарихи жағдайды

прогрессивті түрде алға қарай жылжытады деп ойлады. Сондықтан жұмысшы тап

капиталистермен ымыраға келе алатын, себебі олардың өмірі тиімді еңбек жағдайы мен

көтерілген жалақылар арқылы біртіндеп жақсарып келе жатқан еді. Марксистер (Беньямин

олардытарихиматериалистердепатайды)тарихтыңпрогрессивтіемесекенінсезді.Керісінше,

тарихтың сабақтастығын нацистер ұсынған ереже бұзуы мүмкін еді. Жұмысшы табы тарих

жайлы осы шақта ойлауы тиіс болды. Ол капитализмнен бас тартқысы келсе, қазіргі

кезеңдегідейойлануғатиіседі.

Қарсыласының əрбір қимылына қарсы соққымен жауап беретін жəне

ешқашанжеңілістаппайтындайетіпқұрастырылғанавтоматжайлыхикая

көпшіліккебелгілі.Түрікұлттықкиімінкиген,қорқортартуғаикемделген

бұл қуыршақ үстелдің үстіндегі шахмат тақтайшасына қарап отыратын.

Жан-жақтан төніп тұрған айналар жүйесі үстелдің астында ештеңе жоқ

деген алдамшы əсер қалдыратын. Шын мəнінде онда құныс, ергежейлі

шахмат шебері қуыршақтың қолын жіппен басқарып отырады. Осы

құрылғығафилософиялық баламатабуғаболады.Жеңіс əрдайым«тарихи

материализм» деп аталатын қуыршаққа тиесілі. Егер ол қазіргі таңда

белсенділігінен айырылған, сұрықсызданған, жалпы, адамның назарынан

тысжердеболғаныжөндепшеттетілгентеологияныңкөмегінежүгінсе,кез

келгенқарсыластыжерқаптыраалады.

ІІ

«Адам жанының ең тамаша қасиеті – жекелеген жағдайлардағы асқан

өзімшілдікпен бірге, болашаққа осы шақтың пайымымен қарайтын

күндеуден ада болу», – деп жазады Лотце. Бұдан шығатын қорытынды:

бақыт жайындағы түсінігіміз біздің өміріміздің бар-жоғын анықтаған

уақытқа тəуелді екенін көрсетеді. Бойымызда күндестік сезімін тудыруға

тиісбақыттыныстайтынауада,бізсөйлесетінадамдарарасында,бізгежан-

тəнімен берілуі мүмкін əйелдер арасында туындайды. Басқаша айтқанда,

біздің бақыт туралы түсінігіміз құтқарылу (redemption) жайлы түсінікке

негізделген. Тарихтың объекті саналатын, біздің өткен шағымыз жайлы

пайымдарымызға қатысты да осыны айтуға болады. Өткен шақ арылуға

сілтейтін уақытша көрсеткішті арқалап жүреді. Өткен буын мен қазіргі

ұрпақтың арасында құпия келісім бар. Біздің дүниеге келуімізді асыға

күткендер болды. Бізден бұрынғы буын секілді, біз əлсіз болсақ та,

мессиандыққуатты(messianicpower – құтқарушыныңкелуіне негізделген

сенім. – Ред.) иеленгенбіз, бұл дегеніңіз – өткен шаққа қатысы бар күш.

Ондай талаптардан оңайлықпен құтыла алмайсыз. Тарихи материалистер

оныжақсыбіледі.

III

Оқиғаларды ірі-ұсақ деп бөлмейтін жылнамашы бір рет болған оқиға

тарих үшін ұшты-күйлі жоғалып кетпеуі керек деген ақиқатқа сүйенеді.

Арылуғақолжеткізгендеғанаадамзат өткеншақтықұзырынаалады. Тек

арылғанадамғанаөткеншағыныңəрбірсəтінеқатыстыдəйексөздікелтіре

алады. Қазіргі өміріміздің əрбір сəті ақырет күніндегі дәйексөзімізге

айналады.

Алдыменаспенкиімдіойла,

СоданкейінҚұдайдыңқұдіретісағанөзікеледі.

–Гегель,180

Маркстіңмектебіненөткентарихшыныңкөзалдындакөлбеңдейберетін

таптық күрес – шикі, өңделмеген материалдық заттар үшін күрес. Олар

таптықкүрессізнəзікжəнеруханидүниелерболмайдыдептүсінді.Алайда

жеңімпаз жақтың қолына өтетін олжалар түрінде емес, соңғысы таптық

күресте өз қатысуын сезінуге мəжбүр етеді. Соған қарамастан,

соңғылардың таптық күресте болуы жеңімпазға тиесілі олжа секілді

көрінеді.Оларосыкүрестесенімділік,батылдық,қайсарлықтанытып,əдіс-

айла қолданатын тың күшке ие болады. Олар билеуші таптың құзырына

көшкенəржеңіскеқайта-қайтакүмəнменқарауданжалықпайды.Гүлдердің

күннің қозғалысына қарай бұрылатыны сияқты, өткен шақ та жасырын

гелиотропизмнің (heliotropism) əсерімен тарих сахнасына шығып, күнге

қарай ұмтылады. Тарихи материалист осындай, аңғарыла бермейтін

өзгерістертуралыбілуікерек.

Тарихтыңшынайыбейнесіқасымызданжанайөтіпкетеді.Өткеншақбір

сəтте жарқ етіп көрініп, содан кейін ешқашан қайтып оралмайтын елес

секілді.«Шындықешқайдақашпайды».ГотфридКеллердіңосысөзітарихи

материализм тарихшылдықты жарып өткен тұсты белгілейді. Себебі

тарихтың осы шақ «танымаған» əрбір бейнесі біржола ғайып болуы

мүмкін.Өткеншақтыңтарихшыларыжүректеріалқынып,алақанынасалып

алыпкелгенжақсыжаңалықтарыаузынашқансəтте-ақбоскеңістіккесіңіп

жоқболуымүмкін.

Өткен шақты тарихи тұрғыда жүйелеу оны «шындығында осылай

болған»(Ранке)дептануемес.Бұл–қауіп-қатертөнгенсəттежарқететін

естелікті сол күйінде тіркеу. Тарихи материализм қатерлі сəтте тарих

арқылыадамғакүтпегенжерденкөрінетінбейненісақтапқалуғатырысады.

Қатер дəстүрдің жəне оны қабылдаушылардың болмысына əсер етеді.

Екеуінедебилеушітаптыңқұралынаайналыпкетуқаупітөніптұр.Əрбір

дəуірде дəстүрді оған үстемдік етуге дайын тұратын конформизмнің

шеңгелінен шығарып алуға талпыныс жасау керек. Мессия (Messiah)

құтқарушығанаемес,Aнтихристібағындырушыретіндедекеледі.Дұшпан

жеңіскежетсе,өлгендердідеаямайдыдегенгесенімартқантарихшы ғана

өткеншақтыңүмітотынжағаалады.Бұлдұшпандамылсызжеңіпкеледі.

VII

Азаптансансырағанбұлжазықтағы,

Қараңғылықпенызғарлыүскірікестенкетпес.

–Брехт,«Үштиындықопера»(TheThreepennyOpera)

Фюстель де Куланж қандай да бір дəуірді қайта жаңғыртқысы келетін

тарихшыларғасолдəуірденкейінтарихтаболғанныңбəрінсызыптастауға

кеңес береді. Тарихи материализм бас тартқан əдіске осыдан артық

сипаттама табу қиын. Бұл бір сəтке ғана жарқ ететін тарихтың шынайы

бейнесіниеленеалмайтынжүректіңселқостығынан,«асedia»-даншығады.

Орта ғасырдағы теологтар оны сары уайымға салынудың себебі деп

түсіндірген. Оны жақсы білетін Флобер былай деп жазды: «Карфагенді

қайтатірілтуқаншалықтықайғылыболғаныназғанаадамдарбіледі»(Peu

degensdevinerontcombienilafalluetretristepourressusciterCarthage).

Бұл уайымның шығу тегін түсіну үшін тарихшылдықтың жолын

қуушылар шын мəнінде кімге жақтасады деген сұрақ қойса игі. Жауап

анық:жеңімпаздарғажақтасады.Албилеушілердіңбəрі–өздерінедейінгі

жаулаушылардың мұрагерлері. Cондықтан жеңімпаздарға жақтасу

билеушілердің пайдасына шешіледі. Тарихи материалистер мұның мəнін

жақсы біледі. Осы күнге дейін жеңіске жеткен жанның бəрі қазіргі

билеушілер жеңіліп жатқандардың үстінен аттап өтетін сол салтанатты

шеруге қатысады. Дəстүрлі тəжірибеге сəйкес, жеңімпаз шеру кезінде

олжаны да көтеріп жүреді. Бұл олжалар тарихи қазыналар деп аталады

жəне тарихи материалист олардан сезіктеніп жатырқап қарайды. Себебі

тарихи материалист зерттейтін тарихи қазыналар бастауларда жан

түршіктірерлік жайлар бар. Бұл қазыналар өздерін дүниеге əкелген ұлы

данышпандар мен таланттарға ғана емес, олардың замандастарының

атаусыз қалған еңбегіне де қарыздар. Жабайылықтың да құжаты болып

есептелмейтін өркениеттің бір де құжаты жоқ. Мұндай құжат атаулының

қай-қайсысыдажабайылықтанадаемес,жəнеоларбірқожайыннанекінші

қожайынға көшкен кезде əлгі айтқан жабайылық ілесе жүреді. Тарихи

материалист солсебептіөзін бұданбарынша алыс ұстауға тырысады. Ол

тарихты дəннің қауызындай артық дүниелерден тазартып алу керек деп

ұғады.

VIII

Қаналғандардыңдəстүрібізөмірсүретін«төтеншежағдай»–ерекшелік

емес, ереже дегенді үйретеді. Бізге осы түсінікпен сəйкес келетін тарих

жайлы тұжырымдама керек. Сонда біз нағыз төтенше жағдайды тудыру

өзіміздің міндетіміз екенін түсінеміз жəне бұл фашизмге қарсы күресте

біздің ұстанымымызды жақсартады. Фашизмнің зор мүмкіндікке ие

болуының бір себебі – оның қарсыластары ілгерілеуді, алға жылжуды

тарихинормаретіндеқарастырғанындаеді.ОсындайоқиғаларХХғасырға

да ілесе келіп, қалайша «əлі күнге дейін» жалғасуда деген таңданыс

философиялыққасиеткеиеемес.Бұлтаңданысоныңқалыптасуынасебеп

болған тарих туралы түсініктің еш нəрсеге жарамсыздығы жайындағы

мəселені көтергені болмаса, басқа ешқандай білімнің бастауы бола

алмайды.

Қанаттарымжайылуғадаяртұр,

Қайтаораларменіңкүнімтаяутұр.

Өмірімжалғызпарақболсада,

Түсірмеспінжүрегімеқаяубір.(Ə.И.

)

–ГерхардШолем,«Ангелустансəлем»(GrussvomAngelus)

Клеенің «Жаңа періште» (Angelus Novus) атты картинасы бар. Онда өзі

барынша қадалып қарап тұрған əлденені дəл қазір тастап, ұшып кеткелі

тұрғанперіштебейнеленген.Оныңкөздеріұшқынатып,аузыашылып,ал

қанатықомдалыптұр.Тарихтыңперіштесіосылайбейнеленугетиіс.Оның

назары өткен шақта. Сан түрлі оқиғалар тізбегі өтіп жатқан жерде ол

қиранды үстіне үйілген қоқыс алапат дауыл, ала құйын жоғары көтеріп

алыпбаражатқанынкөреді.Олопатболғандардыкөтеріп,қирандыларды

қайта тұрғызу үшін аялдар еді.Бірақжұмақтан есетінжелоның қанатын

жоғары көтеріп ұшырып əкетіп барады. Ол жайылған қанатын сол сəтте

жинап алуға дəрменсіз. Алапат дауыл жердегі қирандыларды аспанға

көтеріп алып бара жатқан кезде жұмақтан ескен жел оны келешекке

əкеткенеді.

Монахтардың медитацияға негізделген монастырлық тəртібі оларды

əлемненжəнедүнияуиістерденалшақтатуғаарналған.Бізмұндадамытып

отырғанойлардыңбарысыосығанұқсаспайымдардантуындайды.Фашизм

қарсыластары үміт артқан саясаткерлер жеңіліп, осы жеңілісін өз

мақсатынасатқындықжасауменрастағанда,саясаттыңталғампазөкілдерін

сатқындардың тұзағынан босатуы керек. Мəселе мынада: бұл

саясаткерлердіңілгерілеу,алғажылжуғадегенкүмəндісенімі,«бұқаралық

негізге» сенім артуы, арынды (бақылауға көнбейтін) аппаратқа құлдық

ұрып,бірігіпкетугебейімтұратыныбелгілібірқұбылыстыңүшаспектісі

еді. Ол осы саясаткерлер қол үзгісі келмейтін дəстүрлі ойлаудан бас

тартатын тарих жайлы тұжырымдама біздің үйреншікті ойлауымызға

қаншалықтықымбатқатүсетінінжеткізгісікеледі.

ХІ

Социал-демократияныңажырамасбөлігіболғанконформизмоныңсаяси

тактикасымен ғана емес, сонымен қатар оның экономикалық

көзқарастарымен де байланысты. Бұл оның кейінгі кезеңдегі жойылу

себептерініңбіріеді.Немістіңжұмысшытабынбұзғанеңсорақынəрсе–

заманмен бірге дамып келе жатырмыз деген түсінік. Ол технологиялық

жетістіктерді ағынның құлдырауы ретінде қарастырады. Бұл техникалық

прогресскезіндежүзегеасатынфабрикадағыеңбек–саясибелсенділіктің

нышаны деген алдамшы сенімнен де алыс емес еді. Көне протестанттық

еңбек этикасы неміс жұмысшыларының арасында секуляризацияланған

формадақайтажанданды.Готабағдарламасының(GothaProgram)

өзіосы

түсініспеушіліктен ада емес еді. Ол еңбекті «байлық атаулы мен барлық

мəдениеттің бастауы» деп атайды. Жамандықты сезгендей, Маркс өз

еңбегінен басқа меншігі жоқ адам: «Меншік иесіне... айналған өзге

адамдардың құлы болуға мəжбүр», – деді. Осыған қарамастан,

түсініспеушілікоданəріұлғаябереді.ОсымəсележайындаИосифДицген

былай дейді: «Еңбек – жаңа заманның құтқарушысы… Еңбекті

жетілдіруде… бұған дейін ешбір Мессия жасай алмағанды жасайтын

байлықжатыр».Еңбекжайлыбұлөрескелмарксистіктұжырымдамаоның

өніміжұмысшыларға тиесілі болмай тұрса, оларғақалай əсер етедідеген

мəселеге тоқталмайды. Ол қоғамды қайтадан артқа тартып жатқанын

мойындамайды,табиғаттыбағындыруменигерудіңнəтижесінғанакөреді,

сөйтіп,кейінірекфашизмдекөріністабатынтехнократтықсипаттардысол

кездің өзінде көрсетеді. Бұлардың арасында 1848 жылғы революциядан

бұрынғы социалистік утопияға ұқсамайтын табиғат жайында

тұжырымдама да бар. Еңбектің жаңа тұжырымдамасы табиғатты қанауға

алып келеді жəне бұл тұжырымдама пролетариатты қанауға қарсы

қойылады. Мұндай позитивистік (positivistic) тұжырымдамамен

салыстырғанда, Фурьенің келемежге айналған фантазиялары анағұрлым

ақылғақонымдыеді.Фурьеніңпайымынша,өнімдікооперативтікеңбектің

нəтижесінде аспанда төрт түрлі ай жарқырап тұратын болады.

Полюстардағы мұз ериді, теңіз суы тұщы суға айналады, ал жыртқыш

аңдарадамдарғақызмететеді.Мұныңбəрітабиғаттықанаудангөрі,оның

құрсағында ұйықтап жатқан жаратылыстарды оятуға көмектесе алатын

еңбектің бейнесіне көбірек ұқсайды. Дицген айтқандай, «бізге тегін

берілген» табиғат еңбек жайлы бұрмаланған тұжырымдамаға қосымша

ғана.

ХІІ

Бізгетарихкерек,бірақғылымныңбақшасындазеріккенадамаңсайтынтүріненөзгесікерек.

–Ницше,«Тарихтыңпайдасымензиянытуралы»(OftheUseandAbuseofHistory)

Тарихи танымның субъектісі – күресуші, қаналған таптың өзі. Маркс

жазбаларындаолөзінедейінқорланғандардыңбəріүшінеркіндікмұратына

жететін, құлдықтағы ең соңғы тап, кек алушы ретінде көрініс табады.

Спартактобында(Spartacistgroup)

аз ғанауақытқасезілгенбұл позиция

əуелден-ақсоциал-демократтарғаұнамады.Оларөткенғасырдажаңғырып

тұрған Бланкидің есімін отыз жылдың ішінде іс жүзінде аталмайтындай

етіп,өшіріпжібергенеді.Социал-демократтаржұмысшытабынакелешек

ұрпақтыңқұтқарушысырөлінұсынуменшектелді.Сөйтіп,оның«жұлынын

үзді». Бұл жаттығу барысында жұмысшы табы өзінің жеккөрушілігі мен

өзін-өзі құрбан етурухын ұмытты, себебі бұл екеуі де азат немерелердің

емес,құлдықтағыата-бабалардыңбейнесінентамыртартатынеді.

XIII

Күнөткенсайынмақсатымызайқындалып,халықтыңақылыартыпкеледі.

–ВильгельмДицген,«Социал-демократиядіні»(DieReligionDerSozialdemokratie)

Социал-демократия теориясы, əсіресе, оның тəжірибесі прогресс

жайындағы шындыққа сəйкес келмейтін, догматикалық талаптар қойған

тұжырымдар негізінде қалыптасты. Социал-демократтардың қиялындағы

ілгерілеу дегеніміз – ең алдымен адамзат баласының ілгерілеуі

(адамдардыңқабілетіменбілімініңалғажылжуығанаемес).Екіншіден,ол

адамзат баласының жетілуге, дамуға деген шексіз қабілетіне сəйкес

шексіздікеді.Үшіншіден,ілгерілеуқарсытұраалмайтын,автоматтытүрде

тура немесе спиральді бағытқа түскен əрекет болып көрінді. Осы

предикаттардыңəрқайсысыдақарама-қайшылыққатолыəріөзінеқатысты

айтылған сынды қабылдауға дайын еді. Алайда сын бұл предикаттардың

шеңберінен шығып, ортақ мəселеге назар аударуы қажет. Адамзат

баласының тарихи прогресі жайлы тұжырымдамасы оның біртекті уақыт

арқылыілгерілеуіжайлы//тұжырымдамасынанажыратылмайды.Прогресс

тұжырымдамасытуралысынкезкелгенсынныңнегізіболуытиіс.

XIV

Мақсат–бастауларғаоралу.

–КарлКраус,«Өлеңсөздер»(WorteinVersen),Iтом

Тарихдегеніміз–құрылымобъекті,оныңорны–ішібосқуыс,гомогенді

уақыт емес, осы шақпен толтырылған уақыт (Jetztzeit).

 Сол себепті

Робеспьер үшін ежелгі Рим – осы шақпен байытылған, тарихтың

континуумынанажырағанөткеншақеді.Французреволюциясыөзінқайта

туғанРимдепқабылдады.Сəнүлгісіөткеншақтыңкиімүлгілерінқайтып

əкелетіні сияқты, ол да Римді қайтып əкелді. Сəн əлемінде зəру дүниені

тани алатын талғам бар, ол өткен дəуірдің қай шытырманында тығылып

жатсада,өзектідүниенітауыпалып,назарғаұсынады;сəн–жолбарыстың

өткеншаққақарайсекіруі.Бұлсекіріс,алайда,билеушітапбұйрықберетін

аренада жүзеге асады. Тарихтың еркін алаңындағы тура сондай секіріс –

диалектикалықболмақ,Марксреволюцияныосылайқабылдады.

ХV

Тарих континуумын бұзайын деп тұрмыз деген түсінік əрекет үстіндегі

революциялық таптарға тəн. Ұлы революция жаңа күнтізбе ұсынды.

Күнтізбеніңбіріншікүнітарихибаяулатқышкамераретіндеқызмететеді.

Бар болғаны мерекелер, еске алу күндерінің бетпердесімен қайта-қайта

оралатында–солкүн.Күнтізбелеруақыттысағатөлшеміменемес,өзгеше

өлшейді;олар–соңғыжүзжылдаЕуропадаізідеқалмағантарихисананың

ескерткіштері. Шілде революциясы кезінде-ақ осы сананың əлі де тірі

екенін көрсеткен оқиға болды. Қарсыласудың бірінші күні кешқұрым

Париждің бірнеше мұнара сағаттары бір мезетте отқа оранды. Оқиға

куəгерібылайдейді:

Бұғанкімсенеді?!Бірсағатаралығында«таққұлады»,

ЖаңаДжошуаларəрмұнараныңтүбіндебақсынады,

Уақыттытоқтатуүшіноларсағаттардыатқылады.

(Ə.И.)

XVI

Тарихи материалист уақыттың өтпелілігі емес, тоқтауы, тына қалуы

ретіндегі осы шақ ұғымынсыз жүре алмайды. Себебі бұл ұғым оның өзі

тарихты жазып жатқан осы шақты анықтайды. Тарихшылдық – өткен

шақтың«мəңгілік»бейнесін,алтарихиматериализмөткеншақтыңбірегей

тəжірибесін ұсынады. Тарихи материалист тарихшылдықтың жын-

ойнағында«Ерте,ерте,ертеде»депаталатын,жезөкшегеқалтасынқағуды

басқаларғақалдырады.Олөзінеие:тарихконтинуумынбұзуғаоныңкүші

əбденжетеді.

XVII

Тарихшылдық заңды түрде жалпыға ортақ тарихта шарықтау шегіне

жетеді. Материалистік тарихнама (historiography) тарихшылдықтың өзге

кез келген түрінен əдістемелік тұрғыда анағұрлым анық деңгейде

ерекшеленеді.Жалпығаортақтарихтыңтеориялыққалыбыжоқ.Оныңəдісі

–будан,олгомогенді,боскеңістіктітолтыруүшіндеректердііскеқосады.

Материалистік тарихнамаға келсек, оның негізінде құрылымдық қағидат

жатыр.Ойлаудеген–ойдыңқозғалысығанаемес,оныңтоқтауы.Шиеленіс

тудыруы ықтимал конфигурацияда кенет тоқтап қалғанда, ойлау ол

конфигурацияғаесеңгіреуəсерінбередіжəнесоларқылымонадаға(monad

– монаданың əрекет етуі кезінде дене мен рух, объект пен субъект

қосылады. – Ред.) бірігеді. Тарихи материалист тарихи субъектіге оны

монада ретінде қабылдап қана жақындайды. Бұл құрылымда ол оқиға

барысының мессиандық тоқтауының белгісін: қорланған өткен шақ үшін

күрестегі революциялық мүмкіндікті таниды. Ол тарихтың гомогенді

қозғалысынан белгілі бір дəуірді, ал шығармашылық жолда жекелеген

шығарманыбөліпалуүшіносымүмкіндіккежармасады.Нəтижесіндебір

шығармада – күллі шығармашылық жолды – сол шығармашылық жолда

күллідəуірді,алдəуірдетарихтыңбүкілбарысынсақтауғажəнесонымен

біргежоюғаболады.

7

Тарихитанымның«нəрлідəнін»уақытбағалы,бірақ

«құнарсыздəн»ретіндеішінежасырады.

XVIII

Homo sapiens-тің аз ғана елу жылы, жер бетіндегі органикалық өмір

тарихына қатысты алып қарағанда, екітəуліктіңаяғындағыекісекундтан

артық емес. Бұл өлшеммен қарасақ, өркениетті адамзат тарихы соңғы

сағаттыңсоңғысекундыныңбестенбіріндезуетіпөтешығареді»,–дейді

қазіргі кезеңнің биологы. Адамзат баласының күллі тарихын күрделі

қысқартудан өткізетін мессиандық уақыттың үлгісі ретіндегі осы шақ

адамзаттарихыныңғаламдағымəртебесінесəйкескеледі.

Тарихшылдық тарихтың түрлімезеттерінің арасында себептікбайланыс

орнатуымен шектеледі. Бірақ бұл себеп тарихи дəлел емес. Ол мыңдаған

жылдарданкейін болуымүмкіноқиғалардыңнəтижесінде тарихи дəлелге

айналады.Осығансүйенетінтарихшыоқиғаныңдəйектілігітуралыайтуды

тоқтатады.Олөздəуірініңөткеншақтағықандайдабіржекелегендəуірмен

шоғырлануынсезеді.Олосышақжайлымессиандықуақыттыңөлшемімен

есептелінетін, «қазіргі шақтың уақыты» деген тұжырымдаманы

қалыптастырады.

Уақыттың қойнауында не жасырынғанын ара-тұра білгісі келген

көріпкелдер оны ешқашан гомогенді, бос кеңістік деп қабылдамағаны

анық. Осыны жадына сақтайтын адам, еске түсіру барысында өткен шақ

қалай бастан өткерілетінін түсінетін болады – ия, дəл солай. Еврейлерде

болашаққабалашуғатыйымсалынғанынбілеміз.АлайдаТорамендұғалар

оларды еске алуға үйретеді. Бұл оның құпиясынан айырды жəне оған

көріпкелдердің көмегіне жүгінетіндердің бəрі еріп кетті. Алайда бұл

еврейлер үшін болашақ гомогенді, бос кеңістікке айналды дегенді

білдірмейді.Себебіоларүшінбұл–уақыттыңəрбірсекундынаМессияене

алатынқақпаеді.

Ескертпе

1. «Карфагендітірілтуқаншалықтықайғығаалыпкелетінінсанаулыларғанаболжайалады».

2. Mywingisreadyforflight,

Iwouldliketoturnback.

IfIstayedtimelesstime,

Iwouldhavelittleluck.

3. 1875жылғыГотаконгресібірінФердинандЛассаль,екіншісінКарлМаркспенВильгельм

Либкнехт басқарған Германияның қос социалистік партиясын біріктірді. Либкнехт пен

Лассаль дайындаған бағдарламаны Лондондағы Маркс қатаң сынға алды. Оның «Гота

бағдарламасынсынау»(CritiqueoftheGothaProgram)аттыеңбегіноқыңыз.

4. Біріншідүниежүзіліксоғыстыңбасында,соғысқадейінгінеміссоциалистікпартиясының

саясатынақарсы,КарлЛибкнехтпенРозаЛюксембургнегізінқалағансолшылтопкейінірек

коммунистікпартияғақосылыпкетті.

5. Беньямин«Jetztzeit»дейдіде,тырнақшабелгісіменGegenwart,демек,осышақсөзінің

баламасынғанамеңзептұрмағанынайтады.Оныңтылсымnuncstansжайлыойлап

отырғаныанық.

6. Quilecroirait!onditqueirritéscontre1heure,DenouveauxJosués,aupieddechaquetour,

Tiraientsurlescadranspourarrêterlejour.

7. Гегельдің«aufheben»дегентерминіүшмағынадаберіледі:сақтау,жоғарылату,жою.

БЕСІНШІТАРАУ

Құрылымдарменһабитус

ПьерБурдье

«Тәжірибе теориясының құрылымы» (Outline of a Theory of Practice, 1972) атты еңбекте

марксистікәлеуметтіктеоретикПьерБурдьеәлеуметтіктәжірибелерәлеуметтікқұрылымдарды

қалайкөшіретінінсипаттайды.Бізөзімізге,біздіңмінез-құлқымызбенжүріс-тұрысымызғажол

көрсететінқұрылымдарішіндеөмірсүремізжәнесолнұсқауларғаергенуақытта,талапетілген

әлеуметтік тәртіп біздің өзімізге тән іс-әрекеттерімізге сай сақталатын болады. Мәселен,

(«ғашығының»)көңілінтабурәсімдеріндеазаматқоғамдаежелденорныққангетеронормативті

түсініктерырқындаболады,алоныменқатаржүретінқалыңмалнемесеатастырубелгісіретінде

сақина сыйлау сияқты рәсімдер жыныстық қарым-қатынас түсініктерінің көшірмесі болып

саналады.

Бурдьенің дәйегі – классикалық диалектикалық дәйек. Диалектикалық ойлауға сәйкес, кез

келген жүйе алғышарттар негізінде жұмыс істейді, жүйенің әрекеті сол алғышарттарды

нығайтыпорнықтырадынеқайталайды.Марксшілдиалектиктерүшінкапитализмніңөмірсалты

болып саналатын басты түсінік – жұмысшылардың өз еңбегінің өнімінен ажырауы (сөйтіп,

капиталистің жеке меншігіне айналуы) – жинақталған байлық тұрғысынан қарағанда,

капиталистердің күш-қуатынан жұмысшылардан үстемдігі – капитализмнің қалыпты жұмыс

істеуі арқылы репродукцияланады. Ол ешқашан да жұмысшыларды кенеттен байытып,

капиталистерді кедейлерге айналдырмайды. Бурдье мұндай диалектикалық операцияларды

барлық әлеуметтік жүйеден көреді. Оның жоғары бағаланған «Айырмашылық» (Distinction,

1979) атты талғамды зерттейтін еңбегінде, мәселен, ол әрбір әлеуметтік таптың жергілікті

мәдениеті белгілі бір аймақтың тұрғындарын мәдени тауарларға қатысты жекелеген

талғамдарғабаулидыдегенпікірайтады.Солталғамдарғамойынсұнуадамныңмәдениеторын

тепкен ошақтар мен тауарлар иерархиясындағы мәртебесін сақтауға не сол мәртебенің

болмауынажетелейді.

Жалғандилемма:механизмменфинализм

Қоршағанортаныңбелгілібіртүрлерінентұратынқұрылымдар(мысалы,

таптыңжағдайынсипаттайтынматериалдықжағдайлар)һабитустыдүниеге

əкеледі. Бұл – орныққан, тасымалдауға болатын диспозициялар

жасақтайтын құрылым ретінде қызмет етуге дайын тұратын

құрылымдалған құрылым. Демек, келешек буынның ұстанымдары мен

ережелерінебағыныштыөніміболмай-ақ«басқарылатын»жəне«қалыпты»

болатын тəжірибелер мен репрезентацияларды құрылымдау. Ақырында

саналымақсаттыалғышартқасүйенбей,олардыңмақсаттарынаобъективті

бейімделу немесе оларға қол жеткізуге қажетті операцияларды жедел

басқаруды жүзеге асырады. Осының бəрі басқарушылық əрекеттің өнімі

ретіндеемес,керісінше,ұжымдықтүрдебасқарылуболыпсаналады.

Оларжобанемесежоспардыңнақтытұжырымдалғанмақсаттарынтүсіну,

жүзеге асыру ретінде көрініс тапқанда да, һабитус тудырған əрекеттер,

күтпеген жəне үнемі өзгеріп отыратын жағдайлардың алдын алуға

мүмкіндік беретін стратегияны қалыптастыру қағидаты ретінде жүзеге

асады. Сонымен қатар сырттай қарағанда ғана болашақтың шарттары

арқылы айқындалатындай болып көрінеді. Олар өз нəтижелеріне

жететіндей, сөйтіп, ақтық нəтижені одан əрі ынталандырумен

анықталатындайболыпкөрінісбереді.Бірақшынмəніндеəрдайымөздері

өнімі болып саналатын құрылымдарды ұдайы жаңғыртуға ұмтылып,

оларды өздерінің өндірісінің пайда болу қағидаттарын дүниеге əкелген

өткен уақыттың шарттары арқылы нақтылайды. Өзара ұқсас немесе

алмастыруға болатын өткен шақ əрекеттерінің нақты нəтижелерін

анықтайды. Бұл олардың өнімі болып саналатын объективті құрылымдар

ішінде қаншалықты тұрақты болса, оларға соншалықты (сол мөлшерде

ғана) сəйкес келеді. Осылайша, мəселен, бір һабитус берілген екі агент

немесе агенттер тобында (А мен Б делік) олардың əрқайсысының

əрекеттері(Аүшіна

делік)турасондайһабитусқаиекезкелгенагентке(Б-

ныңа

-гереакциясы,б

делік)қатыстыұйымдастырылады,сөйтіп,оларөз

кезегіндебұлреакциялартудыратын(жаңа)реакцияларды(б

-гереакция,а

делік) күтуді объективті түрде меңзейді. Əрбір əрекет өзі тудыратын

реакцияға реакцияны жүзеге асыруды мақсат етеді деген телеологиялық

сипаттама (a

 əрекетін іске асырушы жекелеген А жекелеген Б-ны б

əрекетін жүзеге асыруға шақырады жəне сондай мүмкіндік береді. Қарсы

мүмкіндік немесе қарсы соққы – а

-ні қалыптастыру үшін күшейтілген

мүмкіндік не əрекетке шақыру) – механикалық аппарат арқылы

бағдарламаланғанəрекеттертізбегіндегісəттердегімеханикалықсипаттама

сияқтыаңғалболады.Һабитус–шынайыстратегиялықниеттің(бұл,олар–

кемдегендекөптегенықтималстратегиялардыңарасындағыбіреуідегенді

болжар еді) өнімі емес, объективті түрдегі стратегиялар ретінде

ұйымдастырылғаносықозғалыстарлегініңқайнаркөзі.

Бұл орайда тəжірибені жасырын немесе ашық түрде, өзіне дейінгі

жағдайлармен алдын ала анықталған механикалық реакция ретінде

қарастыратын барлық теориялардан бас тарту қажет. Бұл – тəжірибені

алдын ала бекітілген жинақтардың механикалық қызметіне дейін

қысқартуы мүмкін. Мəселен, олар ас үйдегі əйелін бақылаған жиырма

минутта мінез-құлықтың 480 қарапайым бірлігін тіркеген, жанкешті

антропологтың табанды, бірақ бос əурешілік іс-əрекетін айыптайды.

Сондай-ақ оларды сырттан шақыруға болатын кездейсоқ тітіркендіргіш

конфигурация ретінде орныққан // «үлгілер» мен «рөлдер» деп түсіндіруі

ықтимал.Бірақ механикалықтеорияларданбас тартубұлайдемейді.Егер

біз өзге бір міндетті функцияға жүгінсек, шығармашылыққа еркіндік

беруіміз керек. Жағдайдың өзгеруіне бағытталған мақсаттарды кескіндеу

арқылы сол мезетте оның мағынасын құрастыруға белсенді түрде күш

салуымыз қажет. Біз объективті ниеттеріміз бен əрекеттерімізді шектеп,

авторларының саналы жəне əдейі ойластырылған ниеттеріне қатысты іс-

əрекеттерменеңбектердімаңыздыдепсанауғатиіспіз.

Бұл жерде Жан-Поль Сартр негіздеген əрекет философиясының нағыз

бірізді анықтамасын ұсынғанын атап өтуіміз керек. Бұл анықтамадағы

тəжірибелерді еркін жобада

 жария көрінген белгіленген мақсаттарға

сілтеме, ашық түрде бағдарланған стратегиялар деп мəлімдегендердің

бəрін, сонымен бірге тəжірибелерді реакциялардың нəтижелері ретіндегі

белгілердеген,сілтемедегенпікірлерді,тіптікейбіринтеракционистерде

қабылдады. Ұзақ мерзімдік диспозицияға ұқсас құбылыстың бəрін

мойындаудан бас тарта отырып, Сартр əрбір əрекетті субъекті мен əлем

арасындағытеңдессізқарсылыққаайналдырады.Бұлоның«Болмысжəне

ештеңе» (Being and Nothingness) еңбегінен де анық байқалады. Мұнда ол

революциялық сананың оянуы жөнінде пікір өрбітеді. Бұл – құдды

қиялдағытүрленулердітудыратынсананың«түрленуі»іспеттес,осышақты

жоққа шығаратын революциялық болашақ тудыру арқылы осы шақтың

мағынасынтудыруқұдіреті.«Себебіжалпығаортақпікірдіөзгерту керек.

Оған қоса адамдарды барлық тарап үшін ыңғайлы өзге бір жай-күйді

іздеуге жетелейтін ахуалдың қиындығын немесе соның кесірінен азапқа

түспеу қажеттігін мойындау керек. Басқа жағдайды іздей бастаған сəттен

бастапбіздіңмəселемізбентауқыметімізжаңақырынанашыладыжəнебіз

оларбұданəрітөзугемүмкінемесдегеншешімгекелеміз».

Егеріс-əрекет

əлемі өзара алмасатын нұсқалардың осы əлемінен өзгеше болмаса, оны

толықтай қалыптастыратын сананың нұсқауларына байланысты болады.

Қозғалыстың əрекетін таңдағандықтан, ол – объективтен толықтай

айырылған өзара алмасатын мүмкіндіктердің əлемі емес. Егер субъект

қозғалысты таңдағандықтан ғана қозғалатын болса, субъект наразылық

білдіруді таңдағандықтан ғана бүлік шығарса, онда эмоциялар,

құштарлықтар, іс-əрекеттер жай ғана мəнсіз сенімнің ойыны болып, өз

еркіндігінен саналы түрде бас тарту дегенді білдіреді. Бір сəтте нашар

актергеəріжақсыкөрерменгеайналатынмұңдыфарсқана:«Материализм

кездейсоқжағдайлардыңқатысыарқылығанамаңыздыболғанжоқ;оның

барлықкездежəне барлықжерлерде революцияныңнегізгі доктринасына

айналатыны да бекер емес. Мұның себебі революцияшылар ойын ойнап

жүргенжоқ.Оларөздерінбасып-жаншитынəлемгеқатыстыөздерінтаныта

бастайды...Салмақтыадам–«ымыраныңадамы»жəнеоныңішкіресурсы

жоқ. Ол əлемнен аулаққа кету мүмкіндігін де елестете алмайды... оның

сенімінің де құндылығы жоқ».

 «Салмақтылық рухының» мақұлданбаған

формасынан өзге «салмақтылыққа» бетпе-бет келе алмау эмоцияның

сараптамалық талдауында да көрініс табуы мүмкін. Сартр өзінің «Қиял

психологиясы»(L’imaginaire.PsychologyoftheImagimation)аттыеңбегінде

«Эмоция теориясының нобайы» (Sketch for a Theory of the Emotions)

туындысындағы өзіндей радикалды емес субъективті анықтамадан

алшақтаған: «Маған əлемнің сиқырлы аспектісін немесе техникалық

аспектісінің біріне таңдау жасататын не нəрсе? Бұл əлемнің өзі болуы

мүмкін емес, себебі оны айтып жеткізу үшін алдымен тауып алу керек.

Сондықтан өз жобасында өзі-үшін (for-itself) – əлемді қандай сипатта:

сиқырлы немесе рационалды түрде ашуды таңдауы керек; демек, өзінің

еркінжобасыретіндеөзі-үшінөзінерационалдынесиқырлыөмірдіиеленуі

керек. Ол мұныңекеуінедежауапты.Себебіөзінтаңдаған жағдайда ғана

өзі-үшін бола алады. Сондықтан өзі-үшін өзінің ерік-жігерінің жəне

эмоцияларыныңеркіннегізі(freefoundationofitsemotions)ретіндекөрініс

табады.Меніңүрейімеркінжəнеменіңеркіндігімдібілдіреді».

Бұлтеория

қоғам мен тарихтың трансценденталды генезисінің («диалектикалық

ақылды сынау» – «critique de la raison dialectique») туралы нəтижесіз

жобасына алып келді. Дюркгейм аталмыш мəселені өзінің «Əлеуметтану

əдісініңережелері»(TheRulesofSociologicalMethod)аттыеңбегіндежан-

жақтызерделеген еді: «Өйткеніақыл-ойешқандай қарсылықбілдірмейді,

ол ұстамдылықты түсіне алмай, шексіз амбицияларға жол береді жəне

əлемді өз күші мен қалауы бойынша қалыптастыру, нақтырақ айтқанда,

қайтақұрумүмкіндепсанайды».

Сартрантропологиясыныңбұлталдамасынаөзініңкөптеген(ертеректегі

жəне кейінгі еңбектерінде табылған) мəтіндерін қарсы қоюға болады.

Мəселен, осындай жазбаларының бірінде ол əлдеқашан құрастырылған

мағыналар əлемінің «пассив синтезін» (passive syntheses) мойындайды.

Өзінің философиясының негізгі қағидаттарын нақты талдайды. Мысалы,

«Болмыс және ештеңеде» өз ұстанымын Декарттың

 instantanéiste

философиясынан ажыратып алуға тырысады. «Диалектикалық ақылды

сынау» атты еңбегіндегі бір сөйлемде «агентсіз əрекеттерді,

тотализаторларсыз өндірістерді, қайшы қорытындыларды, тамұқ

шеңберлерін»

 зерттеуге кіріскенін жариялаған еді. Сартр «өрескел,

күрделі алайда сұлбасы анық жекелеген ағзалар мен бейорганикалық

материалдық шындық бар əрекет саласында, ешқандай ықтималдыққа

қарамастан, қарапайым əлеумет əлі де қол жеткізуге тырысқан, жоғарғы

деңгейдегіжекесананыңбұлыңғырəсерінеұшырағанкүңгіртақиқатты»

жоққа шығарады. Сонымен қатар ол əлемнің материалдық жағына да,

агенттердің жағына да ешқандай орын қалдырмайды. Себебі бұлар оның

қатаң дуализмі субъектінің кіршіксіз мөлдірлігі мен заттың минералды

мөлдірлігіарасындасақтапқалғысыкелетіннақтысызықтыбұлыңғыретіп

жібергендей көрінуі мүмкін. Бұл логиканың аясында «объективті»

əлеуметтану «инерцияның əлеуметтігін» ғана түсіне алады. Мысалы,

болмысында«солкүйінде»«қатыпқалған»,яғниинерцияға,дəрменсіздікке

дейіншектелгентап,затретіндегітап:«Таптыңжіктелуіжекетұлғаны(ол

кімболсадажəнеқайтапқажатсада)–өзінізгілендіргенқұбылысретінде

анықтайтын жаратылысқа айналдырады... Таптың өзге түрі, яғни

тәжірибедежинақталатынтоппассивформаныңөзегіндежəнеоныжоққа

шығаруретіндепайдаболған».

Əлеуметтікəлем–«объективтімағынаны»

мағына-жасаған-зат (meaning-made-thing) ретінде, ал жайғастыруларды

мағына-жасаған-дене (meaning-made-body) ретінде анықтайтын зат пен

мағына арасындағы келісімдер орны – тек қана сананың мөлдір, ашық

əлемінде немесе жеке «тəжірибеде» өмір сүре алатындарға позитивті

бəсекелес болады. Эгоның еркіндігіне қатысты бұл жасанды сипатын

(artificialism) мойындайтын жалғыз шектеу – борыштан ерікті түрде бас

тартунемесе соқырсенімге(Сартр жаттануды солай атайды) бойалдыру

арқылыөзінтұлғалайтын,немесеГегельдіңқожайынменқұларасындағы

текетіресіндегі альтер-эгоның бөгделейтін еркіндігі. «Əлеуметтік

жайғастыруда жасанды жəне азды-көпті кездейсоқ тəсілдерді байқау,

Дюркгеймайтқандай,

13

əлеуметтікқасиеткетəннəрсеніңтрансценденттігін

бағыныштыетеді–«шектеулерменавтономиялардыңөзаратүсіністігіне»,

«эгоның трансценденттігіне» дейін төмендетеді. Сартрдың ертеректегі

еңбектерінің бірінде айтылғандай, «Бұл əрекеттің барысында жеке тұлға

диалектиканы өзі тудыратындықтан – рационалды айқындық, сондай-ақ

өзіненөзіқашыпкететіндіктен,абсолюттіқажеттілікдептаниды.Басқаша

айтқанда, өзгелер өндіретіндіктен, өте қарапайым, себебі өзінің

мұқтаждығын қанағаттандырушы деп танитындықтан, ол өзгелердің

мұқтаждығын өтеу үшін оған міндеттеген заңдарды мойындайды

(мойындайды дегеніміз – оған мойынсұнады деген сөз емес), ол өз

дербестігін бөгде күш ретінде мойындайды (себебі бұны өзгелер

пайдалануымүмкін,оғанқосакүнделіктіпайдаланады,алдайды,арбайды

т.б.), ал өзгелердің дербестігін оларды мəжбүрлеуге мүмкіндік беретін

қолайсыз заң деп қабылдайды».

 Əлеуметтікке тəн дүниенің

трансценденттілігі қайталанудың салдары ғана болуы мүмкін. Басқаша

айтқанда,еңсоңғы,сандық,реттікжүйедеталдауда(демек,«серияларға»

басты назар аударылады) немесе мəдени объектілердегі «қайталанудың

материализациясы».

 Жаттану «қарастырылып жатқан мəселелердің»

талаптары үшін еркіндіктен ерікті түрде бас тартудан тұрады: «ХІХ

ғасырдың жұмысшысы өзінің кім екенін көрсетеді, яғни ол тəжірибелік

жəне рационалды тұрғыда өз шығынының тəртібін анықтайды. Демек,

тəжірибесі арқылы өзінің кім екенін, кім болғысы келетінін анықтайды:

жалақыcы – эксплуатациялық шығындарын көрсетететін машина…

Таптық-болмыс, іс жүзінде, пассив зат синтезі арқылы адамдарға келетін

тəжірибелік-инертті ұстануды білдіреді».

 Өзге жазбаларда «жеке

тəжірибенің»«логикалық»басымдылығы,құрамдасақыл-ойдың,тарихтан

құрастырылған ақыл-ойдың басымдылығы Сартрды қоғамның шығу тегі

жайлы мəселені əлеуметтік келісімшарт теоретиктері қолданғандай

шарттар тұрғысынан зерделеуге жетелейді: «Тарих адам қарым-

қатынастарының мазмұнын түбегейлі анықтайды жəне бұл қарым-

қатынастар… бəріне кері байланысады. Бірақ адамдардың жалпы қарым-

қатынасына тарих себепкер болмайды. Бастапқыда бір-бірінен бөлек

объектілер – адамдар арасында қарым-қатынастың орнауына себепкер

болған еңбек бөлінісі мен ұйымдастырылу мəселесі».

 Декарт үшін

«жаратылыс, жасампаздық үздіксіз» болатыны сияқты, Жан Валь

айтқандай, «жаратылыс – мəңгі құбылыс», сонымен бірге кеңейтілген

субстанция өз ішінде тіршілік етуге күш-қуат жұмсамайды. Құдайдың

өзінің тəуелсіз еркі бойынша əлемді қайта жоқтан (ex nihilo) жарату

міндетін үнемі жаңартып отырады. Əдепкі декарттық «объективті

мүмкіндіктерден» жəне объективті мағынадан бас тарту Сартрды партия

сияқты жеке, ұжымдық немесе «тарихи агенттердің» абсолютті

бастамасына сенім артуға жетелейді. Мысалы, Сартрдің субъектісі

əлеуметтік тұтастықты бұзу немесе тапты «тəжірибелік-инерттің»

инерциясынан бөліп алудың нақты емес міндеті болып шығады. Оның

еркіндіктің «өлуі» мен «қайта тірілуі» жайлы елес түріндегі романының

соңында инерцияның екі еселенген қозғалысы, «ішкі дүниенің сыртқа

шығарылуы»(internalizationofexternality),еркіндіктенжаттануға,сананың

материалдануына немесе тақырыпқа арқау болғанындай, «тəжірибелік-

инертке» жетелейді. Ал «сыртқы дүниенің ішке енуі» (externalization of

internality) сананың оянуының ең қысқа, жедел жолдары жəне «сананың

бірігуі» арқылы «топтанудан – тарихқа», жаттанған топтың затталған

жағдайынантарихиагенттіңшынайыөмірсүруінеалыпкеледі.Романның

алғашқы бөлігінде жазылғандай, сана мен зат бастапқы кезіндегідей

институттық немесе əлеуметтік негізде құрылмаған агентке мүлде

ұқсамайды,олешқашанкөзгетүспегенжəнеқұрылмаған.Диалектикалық

дискурстың сыртқы көріністері (немесе дискурстың диалектикалық

көріністері) өз-өзінде жəне өзі-үшіннің арасындағы шексіз теңселісті

жасыра алмайды немесе, басқаша айтсақ, материалдық жəне тəжірибе

арасындағы,өзінің «негізіне»,яғниөткеншақта қалғанымен оныңөткен

шақтағы қажеттігіне (кейін əлеуметтанушыларға тапсырылған) дейін

сығымдалған топтың инерциясы əрі топты таза материалды жойылып

кетуден сақтауға аса қажетті əрекеттер легі ретінде қабылданатын еркін

ұжымдықжобаныңдүниегекелуініңүздіксізүдерісіарасындағытеңсіздікті

жасыраалмайды.

Бұл, əрине, һабитус реакциялары квази-саналы (quasi-consciously) түрде

жұмыс істеуін мүлдем өзге жолға алып келетін стратегиялық есеппен

сүйемелденуі мүмкін, атап айтқанда, өткеннің өзгеруі күтілетін мақсатқа

əсеретеді.Алайдамəселемынада,еңалдыменһабитустыңжауаптарыосы

шаққатікелейенгізілгенобъективтімүмкіндіктергеқатыстыесептеулердің

(істеуге болатын не болмайтын əрекеттер, айтуға болатын не болмайтын

сөздер) болмауымен анықталады, күтіп тұрған шындыққа (мүмкін

болашаққа) қатысты бұл шындық Гегельдің ұғымындағы «абсолютті

ықтималдық»(absoluteMöglichkeit)«негативтіеркіндіктің»жобасыарқылы

жоспарланған қажеттілік ретінде ойластырылған. «Ережелерге» жүгіну

қажеттігін жою үшін əр жағдайда когнитивті жəне ынталандыратын

құрылымдардың құрастырылған жүйесі ретінде һабитус пен агенттердің

мүдделері анық. Əлеуметтік құрылымданған жағдай мен олардың

тəжірибелерініңсубъективтімотивацияларыжəнеобъективтіфункциялары

арасындағы қатынастың толық сипаттамасын түзу (ережелерге жүгінген

жағдайда қажет болмай қалатын) керек. Осыдан кейін, Вебер атап

өткендей,заңдынемесеəдеттегіережетəжірибелердіанықтаудың(бірінші

қағидат, мүдде дегеніне жетпегенде іске қосылатын) екінші реттік

қағидатығанаекеніанықталады.

Символдық, яғни әдеттегі жəне шартты ынталандыру олар тек қана

агенттерді қабылдаған жағдайда ғана əрекет етеді. Шартты стимулдар

міндетті түрде енгізілсе, ерікті түрде енгізілу де, енгізілген ұғымдар да

өздігіненжойылады.Өзектілікпенқолжеткенмақсаттар,қолданыстармен

таңдаулар əлемі, Гуссерльдің сөзімен айтқанда, «тұрақты телеологиялық

сипаттар» дарыған объектілер əлемі құрал-саймандар мен институттар

əлемінетекшарттытүрдеғанаеркіндік(liberetsiliceret)береалады.Бұл–

Лейбництің солтүстікке қарай магнитті инені бұруды ұнататынына

ұқсайды. Ғылыми негізде құрастырылған объективті ықтималдықтар

(мысалы,белгілібірзатқақолжеткізудіңықтималдығы)менсубъективті

ұмтылыстар(мотивацияларменқажеттіліктер)арасынданемесе,басқаша

айтқанда, өткен шақ тəжірибесінен белгілі posteriory (кейін келген) не ex

post (болжамдарға емес, нақты нəтижелерге негізделген) пен соның

əсерінен шығатын priori (бастапқы) мен ex ante (нəтижелерге емес,

болжамдарға сүйенген) арасында тығыз үйлесім (сəйкестік) ұдайы

байқалса, бұл агенттер өздерінің жетістікке жету мүмкіндігін нақты

бағалауға ұмтылуына байланысты (өзінің жеңу мүмкіндігі жайлы мінсіз

ақпаратқасəйкесқанабəстігетінойыншысекілді)емес,қайкездеде«не

нəрсе «егер» деген шартпен жүзеге асатынын» естен шығарған кезде

жасырын түрде оқыс диспозицияларға қарсы құрастырылған ойын

теориясы немесе ықтималдықтардың есептелуі құдды тəжірибенің

антропологиялықсипаттамасынатеңкелетіндейжүзегеасады.

Объективизм үрдісін шектеу арқылы ықтималды (не стратегиялардың)

ғылыми теориясынан тəжірибенің антропологиялық үлгісін емес,

керісінше,логикағақарсықұрастырылғандықтан,ғылымитеорияміндетті

түрде қамтитын статистиканың кенеттен болған интерпретациялары

астыртын логикасының жағымсыз сипаттамасының элементтерін

(мысалы,ертеректебастанөткендүниелергебасымдықберугебейімділік)

іздейаламыз.Нақтыережелергесүйенеотырып,анықталғандеректермен

басқарылған эксперименттер негізінде, ғылыми əдістемелік тұрғыда

құрастыратын ықтималдықты негізге алмай-ақ, іс-əрекеттің белгілі бір

жағдайдағыжетістіккежетуықтималдығынжоспарлауданалықтың,нақыл

сөздердің,этикалықережелердің(бұлбізгеұнамайды)күлліжиынтығының

жəнетереңірекдеңгейдеобъективтізаңдылықтыңбелгілібіроқуүдерісінің

өнімі бола тұра, аталмыш жүйені басшылыққа алған əрбір агенттің

«орынды» жəне «орынсыз» жүріс-тұрысын анықтайтын этостың

бейсаналықағидаттарыніскеқосады.

20

«Адамтабиғатытуралытрактат»(A

Treatise of Human Nature) еңбегінде Юм: «Біз кез келген

қанағаттандырудың мүмкін еместігін сол тілек жоғалып кеткенде ғана

түсінеміз», – дейді. Маркс «Экономикалық-философиялық қолжазбалар»

(EconomicandPhilosophicalManuscripts)еңбегінде:«Егерсаяхатқашығуға

ақшам болмаса, яғни менде саяхатқа шығуға мұқтаждық та, нақты жəне

өзін-өзі ақтайтын зəрулік те жоқ. Егер үйренуге болатын бір кəсіп болса,

бірақоныүйренугеақшамболмаса,ондамендеүйренетін,яғнинақтыкəсіп

тежоқ»,–депжазады.

Объективтіжағдайлартұрақтыбекітілгендиспозициялар(ғылымоларды

статистикалық заңдылықтар ретінде, не тіпті белгілі бір топ не тапқа

объективті түрде байланған ықтималдықтар ретінде түсіндіреді) сол

объективті талаптармен объективті түрде үйлесетін ұмтылыстар мен

тəжірибелердітудырады.Еңболымсызтəжірибелербірден,ештексерусіз,

«ақылға сыймайтын» əрекет ретінде, агенттерді мұқтаждықты ізгілікке

айналдыруғаитермелейтін,яғнионсыздақолжетпейтіннəрседенбастарту

менпешенегежазылғандыжақсыкөругемəжбүрлейтінекіеселенгенжоққа

шығару арқылы тəртіпке тікелей бағынудың нəтижесінде шетке

ысырылады. Бұл ізгілікке айналған мұқтаждық этосының (рухының)

дүниеге келу жағдайлары мынадай: оның үміттері кез келген

ықтималдықты есептеудің дұрыстығына тəуелді болатын шектеуді (атап

айтқанда, тəжірибелердің шарттары өзгермеуі керек деген талапты) көп

жағдайда есепке алмайды. Əрбір эксперименттен кейін есептеудің қатаң

тəртібіне сəйкес түзетіліп отыратын ғылыми есептеулер сияқты емес,

тəжірибелік есептеулер бастапқы эксперименттерге пропорционал емес

(диспропорционал) басымдық береді: тіршілік (бар болу) шарттарының

белгілі бір түріне тəн құрылымдар, отбасылық қатынастардың

салыстырмалытүрдегіавтономдыəлемінеалыпкелетінэкономикалықəрі

əлеуметтік мұқтаждықтар арқылы немесе осы сыртқы мұқтаждықтың

отбасылықкөріністерінің(манифестацияларының)өзінжарастыруарқылы

(еңбектің жыныстық тұрғыда бөлінуі, үйішілік мораль, өзара қамқорлық,

келіспеушіліктерді шешу, талғамдардың ұқсастығы т.б.) осыдан кейінгі

тəжірибенітүсінуменбағалауғанегізболатынһабитустыңқұрылымдарын

жасап шығарады. Сол себепті əдеттерді, тəжірибелерді қалыптастыру

логикасында сөзсіз жасырылуы гистерезис эффектісінің нəтижесінде

тəжірибелер бетпе-бет келген орта – өздері объективті түрде жарасатын

ортадантымалшақболыпшыққанда,оларəрдайымнегативтісанкцияларға

ұшырауғабейім.Соныменқатарбуындарарасындағықақтығыстартабиғи

себептермен жасына қарай емес, түрлі буын әдістері өндірген һабитус

арқылы, яғни мүмкін еместің, мүмкіннің жəне ықтималдың түрлі

анықтамаларын таңуда бір топты ақылға қонымды тəжірибелерді не

ұмтылыстарды табиғи деп қабылдауға, ал екінші топты оларды ақылға

қонымсыз не жанжалды деп қабылдамауға (жəне керісінше) жетелейтін

тіршілікжағдайларыарқылыкөріністабады.

Құрылымдар,һабитусжəнетəжірибелер

Һабитус – басқарылатын əрекеттердің тұрақты енгізілген өндіруші

қағидаты–олардың(өндірушіқағидаттардың)дүниегекелуініңобъективті

заңдылықтарын репродукциялауға бейім тəжірибелерді дүниеге əкеледі.

Сонымен қатар жағдайға (һабитусты қалыптайтын когнитивті жəне

мотивациялыққұрылымдаранықтаған)объективтіықтималдытүрдеенген

талаптарға ыңғайланады. Бұл тəжірибелер түрткі болуы мүмкін

əрекеттердіңнақтыжинағыретіндебелгіленгенобъективтішарттарданда,

өндірістің тұрақты қағидатын жасап шығарған шарттардан да тікелей

қорытып шығаруға келмейді. Бұл тəжірибелерді тек қана һабитус

өндірісінің əлеуметтік шарттарын анықтайтын объективті құрылымды

баяндау арқылы түсіндіругеболады.Бұлжағдайларһабитусəрекетететін

шарттарды, яғни радикал трансформацияның жоқтығынан осы

құрылымның жекелеген жағдайын көрсететін конъюнктураны дүниеге

əкеледі. Тəжірибе жүзінде жəне ол арқылы қатынастың бұл екі түрін

баяндауды тəжірибелік тұрғыда жүзеге асыратын – табиғатқа айналған

тарих немесе осылай аталудан бас тартатын һабитус. «Бейсана» деген

тарихты ұмытудан өзге ештеңе емес жəне оны тарихтың өзі өндіретін

объективтіқұрылымдардыһабитустыңекіншіболмысынабіріктіруарқылы

өндіреді:«…біздіңəрқайсысымызда,түрліпропорцияларда,кешегікүннің

адамыбар;ақырыбасымдыққаиеболатындакешегініңадамы.Себебібізді

қалыптастырған жəне біз өнімі болып саналатын өткен шақтың ұзақ

барысымен салыстырғанда, бүгінгі шақ – болмашығана. Сонда да біз өз

ішіміздегікешегініңадамынсезбейміз,себебіолбіздетамыржайыпалған;

ол біздің бейсанамыздан орын алған. Ақырында біз оны, оның заңды

талаптарын да есепке алмауды үйренеміз. Керісінше, біз өркениеттің ең

соңғыжетістіктері жайлыөтежақсыбілеміз,себебіпайдаболғанынакөп

уақыт болмағандықтан, олар біздің бейсанамызда орнығуға мүмкіндігі

болғанжоқ».

Шыққантегінұмыту(genesisamnesia)даобъективтіқорқыныштантуған.

Ол тарих өнімін қызмет (opus operatum), аяқталған факт (fait accompli)

ретіндетүсініп,алдыналабелгіленгенүйлесімнің(pre-establishedharmony,

Лейбництіқараңыз)немесесаналыүйлестірудіңшығутегініңқұпияларын

ғана жаңғырта алады. Бұл өзара үйлесімділік арқылы ұғылатын құбылыс

объективті мағына ретінде көрініс табатындықтан, бір топтың немесе

таптың келісімді не кереғар тəжірибелерін əуелгі бастан белгілеген не

болжағанаңыздар,рəсімдер,заңоргандарынемесеобъективтіүйлесімділік

сияқты шығармалар мен институттардың ішкі жүйесін (себебі олар

диспозицияларқауымдастығынмеңзейді)түсіндіруүшінқажет.

Əрагент,еріктінееріксіз,саналынебейсаналытүрдеболсын,объективті

мағынаныңөндірушісінеқайтаөндірушісі.Оныңəрекеттеріменеңбектері

–өзіөндірушіболыптабылмайтынжəнесаналытүрдеиелікетеалмайтын

жұмыс істеу əдісінің (modus operandi) өнімдері. Сол себепті бұл

жұмыстардың құрамында, схоластиктер айтатындай, «объективті ниет»

бар, сол себепті олар агенттің саналы ниеттерінен бұрын жүреді. Ой

сызбалары мен сол агент қол жеткізген экспрессиялар – жетекші күш

ықпалымен жарыққа шыққан импровизацияның еріксіз өнертабысының

негізі. Бұл, Николай Гартманның пікірінше, «тасымалдау мен

тасымалдану» арасындағы қатынасты сақтап қалуға көмектесетін, өз

сөздеріненұдайыарттақалыпқоятынқызметте(opusoperatum)өзібастау

алатын жұмыс істеу əдісін (modus operandi) жүзеге асыруға мүмкiндiк

бередi. Соның нəтижесінде, өзімен бірге рельстерін ала келетін пойыз

сияқты, оның дискурсы өзін дамылсыз өсіреді.

 Тапқыр сөз оқырманды

ғана емес, автордың өзін де таңғалдыратыны сияқты жəне

жаңашылдығымен ғана емес, ретроспективті қажеттілігімен

таңғалдыратыны сияқты,кездейсоқжолыболғыштық(trouvaille)–көзден

тасаланған ықтималдықты тани білу. Мұның себебі, түптеп келгенде,

субъектілернеістепжүргендерінөздерідебілмейдіжəнеолардыңəрекеті

өздерібілгенненкөбірекмағынағаиедегенгесаяды.

Һабитус – айқын себеп не мағыналаушы ниетсіз қалай да «ақылға

қонымды» не «ақылғы сыйымды» болу үшін жекелеген агенттің

тəжірибелеріне себепкер болатын əмбебап делдалдық болады.

Тəжірибелердің өз өндірушілеріне түсініксіз болып қалатын бөліктері –

өзгетəжірибелергежəнеөндірісқағидаттарыныңөзіөнімболыпсаналатын

құрылымдарғабейімделетінаспект.

Һабитустың ұйыстырылуының негізгі салдарының бірі – парасатты

мағынаға ие, объективтік дарытылған əлемді құрастыру. Ол əлем

тəжірибелерменəлемніңмағынасыжайлыкелісімменқамтамасызетіледі.

Басқаша айтқанда, бұл – агенттердің тəжірибелерінің үйлестірілуі мен

олардың əрқайсысының ұқсас немесе парапар тəжірибелердің

импровизацияланған не алдын ала дайындалған (халық арасында тараған

тіркестер, мəтелдер) жеке яки ұжымдық (мысалы, фестивальдерде)

экспрессиясыныңнəтижесіндедамылсыз күшеюі. Һабитустыңбіртектілігі

агенттер тобының шекараларынан шықпай, оларды өндіру барысында

жасырынған схемаларға (өндіріс пен интерпретация сызбаларына) ие

тəжірибелер мен еңбектерді табан астында түсінікті жəне болжанатын

етеді, сол себепті солай болуға тиісті нəрсе сияқты қабылданады. Бұл

тəжірибелік түсіндірме феноменологтарға қымбат «ниет» пен «өзгеге

қасақана тасымалдаудан»бойынаулақұстауғашақырады. Сонымен қатар

өмірдіңкүнделіктіжағдайларыүшінөзгеніңтəжірибелерінмұқиятталдау

мен оның ниеттерін астарлы немесе ашық түрде тергеуді (айтпағың не?

деген мағынадағы сұраққа жауап) меңзейді. Автоматты жəне жақсыз

(impersonal) мағына беруге ұмтылмайтын мағыналы, күнделікті

тəжірибелер одан кем автоматты не жақсыз түсініктемеге ыңғайлы: олар

жеткізетін объективті ниетті жүзеге асыратын агенттердің «жанды»

ниеттерінің «қайта іске қосылуын» білдірмейді.

 «Саналылықтың

жеткізілуі» «бейсаналылық» қоғамдастығын (мысалы, лингвистикалық

жəне мəдени біліктілік) болжайды. Тəжірибелер мен еңбектердің

объективті ниетін анықтау бастан өткен тəжірибелердің

«репродукциясына» (Дильтейдің ертеректегі еңбегінде айтқанындай,

nachbildung – «ұқсату, имитация») жəне өздерінің шын қайнар көзі емес

«ниеттің» жеке ерекшеліктерінің қажетсіз жəне бұлыңғыр қайта

құрылуынаешқандайқатысыжоқ.

Тіршілік жағдайларының біртектілігінен шығатын топтық не таптық

һабитустың объективті біртектіленуі əдейі есептемеу немесе нормаға

саналы түрде сілтеме жасамай, объективті түрде үйлестіруге жəне оны

қандай да бір тікелей өзара іс-қимылсыз немесе одан да айқын

үйлестірусіз өзара түзетуге мүмкіндік береді. Лейбниц былай дейді:

«Уақытқа қатысты тұрғыда, екі сағаттың бір-бірімен мінсіз сəйкестікте

екенінелестетіпкөріңіз.Бұлбірнемесеүшжолменжүзегеасады.Біріншісі

–өзараықпалданшығу,екіншісі–мықтымеханиктіжұмысқаалып,оларды

күні-түнітүзеткізіп,синхрондатыпотыру;үшіншісі–ерекшеталанткүшін

пайдаланып, бұл сағаттарды өзара сəйкестікте, үйлесімді жұмыс істеуге

жеткізерліктей айрықша дəлдікпен құрастыру».

 Бірінші жəне екінші

гипотезаны ұстанушылар, топтың не таптың тəжірибелеріндегі бірлік,

жүйелілік, бірізділікті қамтамасыз ететін дирижерсіз оркестр үнінің

үйлесімді шықпау қағидасын ескермейді. Бұл жекелеген жобалар жүйелі

ұйымдастыруболмағанжағдайда,топтынетаптыбіріктірудесаналытүрде

сөз байласудың қалыпты əрі айрықша əрекетінен өзге қағидатын

мойындамайтын аңғал жасандылыққа тап болады.

 Бір топтың немесе

таптың мүшелерінің тəжірибелері агенттер білгеннен не қалағаннан

көбірекжəнежақсырақүйлесімдеболса,оныңсебебі,Лейбницайтқандай,

оның «өз заңдарына ғана бағынуы», əркімнің «соған қарамастан өзгемен

келісуі» болмақ.

 Һабитус деген – дəл оның ертеректегі тəрбиесінің

нəтижесіндеəрбірагенттетұныптұрғаносыимманенттізаң,lexinsita.Ол–

тəжірибелердің үйлестірілуіне ғана емес, үйлестіру тəжірибелеріне де

алғышарт,себебіагенттердіңөздерісаналытүрдежасайтынтүзетулермен

ыңғайластырулар олардың ортақ кодын игеруді жоспарлайды жəне

ұжымдықагенттердіңһабитусы(мысалы,пайғамбар,партиякөшбасшысы

т.б.)менөздерініңталпыныстарыжəнекөзқарастарыныңжаршысыболған

халықтың диспозициялары арасындағы аз да болса келісімсіз жетістікке

жете алмайды. Себебі оның екеуі де бір объективті құрылымдардың

ішкеріленуі бола тұра, объективті келісілгендігіне, бір топтың немесе

жіктелген қоғамдағы бір таптың мүшелерінің тəжірибелеріне унитарлы

жəне жүйелі объективті мағына дарытылғанына, субъективті ниеттерді

немесе жеке, ұжымдық саналы жобаларды бұзып өтетін диспозицияның

өнімі болғанына байланысты.

 Заттандыру мен үйлестіруді өзара

əрекеттесу жəне ыңғайластыру тілінде сипаттау дегеніміз– əрекеттесудің

өзітүрсипатынəрекеттесушіагенттердіңдиспозицияларынөндіргенжəне

оларғаəрекеттесудіңішіндеəрісыртындасалыстырмалыпозицияларбөліп

беретін объективті құрылымдардан алғанын ұмытып кету. Агенттер

арасындағыəрбіртекетіресшынмəніндеолардыбіріктіреді,өздерітиесілі

топтар арасындағы қатынастар, объективті құрылымдары белгілеген

әрекеттесу (мысалы, қызметкеріне тапсырма беруші басшы, шəкірттерін

талқылаушы əріптестер, симпозиумға қатысушы академик) жəне

лингвистикалық біліктілік пен мəдени біліктілік сияқты («қарапайым

адамдар» іске асыратын) диспозициялардың жүйелері, осы һабитустар

арқылы өздерін өндірген объективті құрылымдардың бəрі тарихтың

жекелеген барысында қол жеткен біліктілікте (мысалы, үйренудің түрлі

əдістерінен тарайтын қостілділік пен дыбыстаудың əр түрлері) көрініс

тапқандағанабелсендіқұрылымдардыбіріктіреді.

Біз таптық һабитус жайлы сөз еткенде, тəжірибелерді жағдайдың

сипаттарына тікелей байланыстыратын кездейсоқ əрекеттің барлық

түрлерінің болуына қарамастан, «тұлғааралық» қатынастар, сырттай

болмаса,ешқашантұлғаментұлғаарасындаболмайдыжəнеəрекеттестік

шындығы ешқашан əрекеттестікте толықтай қамтылмайды дегенді

айтамыз. Əлеуметтік психология мен интеракционизм немесе

этнометодология топтасқан тұлғалардың арасындағы қатынастың

объективті құрылымына əсер етеді. Сонымен бірге белгілі бір жағдайда

жəне белгілі бір топта əрекеттесудің конъюнктуралық құрылымына

кіріктірілген кезде, эксперименталды немесе бақыланған əрекеттесу

барысында ұшырасатынның бəрін қатысушылардың салыстырмалы

кеңістіктік позициялары не қолданылған арналар болмысы сияқты

жағдайдың эксперименттік бақыланған сипаттарымен түсіндіруге

ұмтылады. Шындығында да, биологиялық жаратылыстар барлық жерде

жəнебарлықкездеолардыңəлеуметтікқұрылымдағыбұрынғыжəнеқазіргі

позицияларын диспозициялар формасында жандарынан тастамайды. Бұл

диспозициялар әлеуметтік позицияның, яғни объективті позициялар

конъюнктуралықтұрғыдабіріктірілген(əлеуметтіккеңістікпенбірдейемес

физикалықкеңістікте),əлеуметтенгенжекеадамдарарасындағыəлеуметтік

арақашықтықтың көптеген белгілері болады. Сол себепті осы

арақашықтықтыжəне«қашықтықтысақтауүшін» немесе онысимволдық

не нақты болсын, стратегиялық тұрғыда басқару, қысқарту

(доминантталушыдангөрі,доминантүшінжеңілірек),көбейтунемесежай

ғанасақтапқалуүшін(«өзінбосаңсытыпжіберуге»рұқсатбермеу,«таныс

болмау» арқылы, қысқасы, «абыройды сақтап қалу» не екінші жағынан

«жеңілдіктерменартықшылықтардыпайдалануданбастарту»,«өзіналғы

шепке қою», «өз орнын білу» жəне сонда қалу) қажетті ережелерді еске

түсіретіндүниелеркөп.

Ұнату, достық, махаббат секілді анықтамаға («өзгеге əдейілеп

ауыстырылатын» терминдермен сипаттауға) бейім болып көрінетін

əрекеттесу түрлерінің өзінде (таптық гомогамия көрсететіндей) һабитус

үйлесім, яғни, нақтырақ айтқанда, дене hexis-інің көмескі белгілерінен

анық сезілетін этос пен талғамдар үйлесімі əлеуметтік жағдайлардың

арасындағы қатынастардың объективті құрылымдары арқылы үстемдік

құрады. Екіжақты таңдау немесе жазмыш иллюзиясы эстетикалық

талғамдарменэтикалықбейімділіктерүйлесіміүшінқажетті(сөзбенайтып

жеткізу мүмкін емес ұқсастықтардың дəйегі ретінде қабылданатын)

əлеуметтікжағдайлардыбілмегеннентуындайды.

Қысқасы, һабитус тарихтың өнімі бола тұра, жеке жəне ұжымдық

тəжірибелерді,яғни(тарихтантуындағансызбаларғасəйкес)тарихтыңөзін

дедүниегеəкеледі.Диспозицияларжүйесі–осышақтааманқалғанөткен

шақ жəне өзін болашаққа қарай жетелейтін осы шақ. Ол бұған өзінің

қағидаттарынжəне(тікелейконъюнктуралықшектеулерменқысымғаалуға

келмейтін)сыртқықажеттіліктердіңзаңдылықтарынүздіксізжүзегеасыру

үдерісін өзгертетін ішкі заңдылықтарына сай құрылымданған

тəжірибелерге қатысу арқылы қол жеткізуге тырысады. Һабитус –

объективизм рационалды тұрғыда негіздеместен əлеуметтік əлемде

ажыратыпалатынүздіксіздікпенжүйелілікқағидаты.Соныменқатарбұл

трансформациялардыжүзегеасыратын жүйеленгенқайтаайналыпкелуші

қағидат. Ол механикалық социологизмнің сыртқы жəне дереу болатын

детерминизмдері де, ерікті жəне спонтанды субъективизмді тіркеуге

қабілеттіішкі,ұқыптыдетерминациясыдаемес.

Ұжымдық əрекеттерден оқиға пайда болады немесе олар соның өнімі

болып саналады деу əрі шын, əрі шындыққа қабыспайды. Объективті

үйлестірілген тəжірибелерді өзгертуге қабілетті конъюнктура ішінара

немесе түгелдей парапар объективті қажеттіліктерге, ұжымдық əрекетке

(мысалы, революциялық əрекет) бағынышты болғандықтан, бір жағы

һабитуспенекіншіжағыобъективтіқұбылысарасындағыдиалектикалық

қарым-қатынаста құралған. Һабитус мұнда созылмалы, тасымалданатын

диспозицияларжүйесіретіндетүсініледі.Олөткеншақтағытəжірибелерді

интеграциялап, əрбір сəтте пайымдар, бағалаулар, əрекеттер матрицасы

ретінде қызмет етіп, бір-бірімен мүлдем қабыспайтын міндеттердің

орындалуына мүмкіндік туғызады. Əрине, бұл – мəселелердің ұқсас

шешімінемұрсатберетінсызбалардыңбаламатасымалдарыныңарқасында

жəне қол жеткен нəтижелерді үздіксіз түзету арқасындағана мүмкін.Бұл

түзетулерді диалектикалық тұрғыда сол нəтижелер дүниеге əкеледі. Ал

объективтіқұбылысбелсендіреакцияшақыратыннеталапететіншартты

стимуляцияəрекетінонысолайқабылдауғабейімболғандарғажəненақты

диспозициялартүрінеиеболғандарғағанасездіреді(олар«таптықсананы

ояту», яғни тəжірибелік тұрғыда игерген таптық һабитус қағидаттарын

символдық иеленуді қамтамасыз еткен дискурсты тікелей немесе жанама

жолмениеленуарқылықайталауменкүштеугебейім).Ешқашантолықтай

үйлестірілмей-ақ, түрлі құрылымдық қашықтықтармен сипатталған

«себептік қатардың» өнімі болғандықтан, диспозициялар мен нақты

конъюнктураны құрау үшін синхронды түрде қиыстыратын жағдайлар

ешқашан толықтай тəуелсіз болмайды; себебі оларды объективті

құрылымдар жəне ең соңында қарастырылып отырған əлеуметтік

формацияның əлеуметтік жағдайларының экономикалық негіздері

тудырады. Һабитустағы құрылымдардың репродукциясының əлеуметтік

жағдайларына тиесілі һабитус гистерезисі мүмкіндіктер мен оларды

пайдалануғатырысқандиспозицияларарасындағықұрылымдықтежелудің

негізі екені күмəнсіз. Аталмыш мүмкіндіктерді, əсіресе тарихи

дағдарыстарды, төңкерістік болса да, өткен шақтан өзге категорияларда

қабылдайалмауынадасебепкерболады.

Объективті құрылымдар мен олар өндіретін жəне олардың өздерін

репродукциялауға бейім когнитивті жəне мотивациялық құрылымдар

арасындағы диалектикалық қатынасты есепке алмасақ, бұл объективті

құрылымдардыңөздерітарихитəжірибелердіңөнімдеріекенінжəнетарихи

тəжірибеолардыүздіксіз репродукциялап,өзгертіпотыратынын, сонымен

бірге бұл тарихи тəжірибелердің өндірістік қағидаты ол өзі үздіксіз

репродукциялауғабейімқұрылымдардыңөніміекенінескермесек,ондабіз

əртүрлі əлеуметтік агенттіктер (мысалдар) арасындағы қатынасты

қысқартуға мəжбүр боламыз. Бұл түрлі агенттіктер, Спинозаның

метафорасымен айтқанда, «бір сөйлемнің түрлі тəржімелері» ретінде

қабылданады, ал Спиноза сөзінде «артикуляцияның» (бейнелеудің)

объективті тілінің шындығы бар, ол əрқайсысын бірінен бірін шығаруға

мүмкіндік беретін логикалық формуласын меңзейді. Объективті талдау,

ерлі-зайыптылық стратегиялары, өсімталдық стратегиялары немесе

экономикалық таңдаулар секілді, «суб-жүйелерге» меншіктейтін түрлі

саладағытəжірибелердіңбіріктіруші қағидаты– һабитустан басқаештеңе

де емес. Бұл – объективизм (Парсонстан бастап Маркстің структуралист

оқырмандарына дейін) қатар жайғастыратын салалардың «бейнеленуінің»

жүзеге асу кезінде орналасқан жері. Бұл салаларды объективизм

құрылымдық гомологиялардың немесе олардың арасында объективті

орнатылған трансформация қатынастарының шынайы қағидатын табу

тəсілдерінқауіптерденсақтамай-ақ,бір-біріменқатарорналастырады(бұл

құрылымдар өздері өндіретін жəне бұлардың өздерін репродукциялауға

бейімһабитустағыкөріністабуларынақолданылмайтынобъективтерекенін

жоққа шығармайды). Əлеуметтік ойдың тарихының өн бойында үздіксіз

қайталанып пайдабола беретін канондық қарсылықты мойындамайынша,

Маркстің«гуманистік»оқуларын«структуралистік»оқуларынақарсықою

жəне субъективизмге диаметрикалық қарсылық жариялау деген онымен

шын мəнінде ат құйрығын кесу емес, қайта объективизм құрылым мен

тəжірибеарасында қиялдағы мен шынайылықтың арасындағы ұпайдың –

өнер көрсетуге, негіздің – тіршілікке қатынасын орнату кезінде өзін-өзі

қамайтын əлеуметтік заңдардың фетишизміне ден қою. Ол бар болғаны

субъективизмнің жасампаз адамына табиғи тарихтың өлі заңдарына

бағынғанадамдықарсықояды.

Еңшынайыболмыс(ensrealissimum)ретіндеқабылданғанжекетұлғаны

сынауоныгипостаздалған(hypostatized)құрылымның(hypostatized–нақты

шындық ретінде көрсетілген абстракт құрылым. – Ред.) эпифеноменына

(epiphenomenon–феноменгеқосымша,жанамаəсер.–Ред.)айналуғағана

жетелейді. Ал объективті шындықтар басымдығының діңі берік

мəлімдемесі адам əрекетінің өнімдерінде жəне құрылымдарда көрініс

табады. Бұл (құрылымдар) – өз заңдарына сəйкес дамуға қабілетті деп

есептелетін, сондай-ақ басқа құрылымдарды анықтауға жəне асыра

бағалауға əкелетін құрылымдар. Осының бəрін көріп тұрып, идеализм/

объективизмнің идеалистік жұбының күшін қалай жете бағаламауға

болады?

Тілдің жай ғана əрекет немесе тіпті алдын ала қалыптанған объект

ретіндегі сөйлеуге қарсылығының астарында тілдің объективті қарым-

қатынасы мен лингвистикалық біліктілікті құрайтын қарама-қарсылық

жатыр,солайшақұрылымменжекеадамарасындағықарсылық(құрылым

адамды жеңуі керек жəне үнемі жеңіп отыруы керек) құрылым мен

һабитусты құрайтын диспозициялар арасындағы диалектикалық қарым-

қатынастыңқалыптасуынакедергікелтіреді.

Егер америкалық антропологияның тұтас дəуірінде үстемдік еткен

«мəдениет»пен«тұлға»арасындағықарым-қатынасжайлыпікірталасқазір

жасанды жəне зарарсыздандырылған болып көрінсе, онда оның себебі –

логикалық жəне эпистемологиялық адасулардан бөлек, бұл бір ғылыми

объектінің репрезентациясының реалистік, субстанциалистік жəне бірін-

бірі толықтыратын екі өнімінің төңірегінде ғана ұйымдастырылған еді.

«Негізгітұлға»(basicpersonality)теориясы,өзініңеңəсіреленгентүрінде,

тұлғаны «мəдениеттің» («қалыпқа құю» арқылы қол жеткен)

миниатюралық көшірмесі ретінде анықтауға бейім жəне оны қоғамның

(ауытқығандарданбасқа)барлықмүшелерінентабады.Алораралдарының

тұрғындары туралы Кора ДюБуаның əйгілі талдаулары «мəдениет» пен

адамның əрқайсысы бір-бірінен шығарылуы мүмкін деген теориядан

туындағанқайшылықтарментүсініспеушіліктердіңасаүйреншіктімысалы

болады. Ол төрт адамды клиникалық тұрғыда зерттейді, олардың кез

келгеніоған«əрқайсысыөзтағдырыныңжекелегенфакторыныңəсерімен

қалыптасқан», «ешкімге ұқсамайтын кейіпкерлер» болып көрінеді. Ол

антропологтің адамды ортасы мен сыртқы əсерлер қалыптайды деген

постулатқанегізделгенқорытындыларыменкелісудіұйғарады.Бірақнегізгі

тұлғаның жекелеген инкарнацияларын табуға ұмтылған психоаналитиктің

пешенесіне қарама-қайшылықтар мен ел алдында өз пікірінен бас тарту

жазылған.

30

Сөйтіп, Мангманы төрт адамның ішіндегі «ең əдепкісі» (ең

типтік) деп санайды («оның жеке қасиеттері негізгі тұлғалық құрылымға

сəйкес келеді»). Ол алдымен былай жазады: «Мангманың қаншалықты

типтікекенінанықтауқиын.Егеролжұрттыңбəрісияқты(типтік)болған

жағдайда, қоғам одан əрі өмір сүре алмас еді деп тəуекелмен айтуға

болады». Салғырт жəне белсенді супер эгоға ие Рипалда «əдеттегі емес»

(атиптік)болыпсипатталады.

Фантэн де солай, «əйелдерге келгенде тыйымы жоқ тəрізді, мықты

сомдалған кейіпкер» (гетеросексуалды шектеуді қатаң тыйым ереже деп

есептесек) жəне «өзге еркектерден, қаланың жүлігі ауыл фермерінен

қаншалықты өзгешеленсе, соншалықты ерекшеленіп тұрды». Төртінші,

Малекаланыңөмірі–қайтаөрлеуқозғалысынбастағанбелгілітұлғажəне

ол Рипалданы еске түсіреді. Рипалда да, біз білетіндей, атиптік деп

сипатталған.Мұныңбəріавтордың«Мангма,РипалдаменФантэнсияқты

кейіпкерлердікезкелгенқоғамдатабуғаболады»дегенсөзіментүйінделеді.

Біз осы сыни пікірді алып отырған Энтони Ф. Уоллес

 модалды тұлға

ұғымы орташадан ерекшелікке (яғни статистикаға) дейінгі

қисынсыздықтарды айналып өту (əдетте негізгі тұлға түсінігінде

жасырулы)артықшылығынаиеекенінсөзсіздұрысайтыпотыр.Бірақбұл–

теориялық құрылымның шындықты тексеру үшін қолданылатын өлшеу

жəне тексеру əдістерін нақтылау болып көрінуі мүмкін, ал шындап

келгенде, бір объектіні екіншіге ауыстыру ғана: тұлға құрылымына

қатысты гипотезалар жүйесі сыртқы қысымдарды өз логикасына сəйкес

қайта бағамдау арқылы өзгертетін гомеостатикалық жүйені айнымалы

мəндердіңқұндылықтарын тарату (негізгі)үрдісініңнемесеайнымалылар

жиынтығының (комбинациясының) қарапайым сипаттамасымен

ауыстырады. Уоллес, солайша, Тускарора үнділерінің арасында жиырма

жеті айнымалыға сілтеме жасай отырып, анықталған модалды тұлға типі

зерттелгенсубъектілердің37%-ығанатабылдыдегенқорытындысынтағы

қайталайды. Таптық этостың құрылымы, мысалы, индекстер ретінде

қабылданған статистикалық заңдылықтарды өзі көрініс табатын сол

заңдылықтарғадейінсығымдалусыз,солзаңдылықтардыбіріктіретінжəне

түсіндіретін қағидасыз пайдаланады. Қысқаша айтқанда, «негізгі тұлға»

ұғымынананықбайқалатын«деректерден»,яғниқоғаммүшелерініңбасым

көпшілігібөлісетін«тұлғатипінен»басқаештеңекөреалмағанжағдайда,

бұлұғымныңжақтастары,қайлогикағасүйенседе,осытеориянығылыми

объектінің реалистік репрезентациясы атынан статистикалық сынның

талқысынасалатындарменкеліспейді.

Һабитус–ұжымдықтарихтың,объективтіқұрылымдардың(мысалы,тіл,

экономика т.б.) өздерін орнықты диспозициялар пішінінде, ұзақ уақыт

бойы бір жағдайда болған, демек, тіршіліктің бірдей материалдық

жағдайларына орналастырылған организмдерді (жеке тұлғалар деп атауға

да болады) барынша толықтай репродукциялай алу үшін қажетті енгізу

жəне икемдеу жұмысының өнімі. Сондықтан əлеуметтану бірдей

объективті жағдайлардың нəтижесі болатын барлық биологиялық

индивидтерді парапар сияқты қарастырады. Олар бірдей объективті

жағдайлардың өнімі бола тұра, бірдей һабитустың тірегі: объективті

анықтау жүйесі ретінде түсінілген əлеуметтік тап – халық ретінде жеке

адаммен,немесе«таппен»,яғниөлшеуге,есептеугеболатынбиологиялық

индивидтердің жиынтығымен емес, таптық һабитуспен, бірдей

құрылымдардың барлық өнімдеріне (ішінара) ортақ диспозициялар

жүйесімен қарым-қатынасқа түсуі керек. Бір таптың барлық мүшелерінің

(тіпті екі мүшесінің де) бірдей оқиғаларды бір реттілікпен бастан кешуі

мүмкін емес болса да, бір таптың əрбір мүшесінің – басқа таптың кез

келген мүшесіне қарағанда – өз табының мүшелері ең жиі кездесетін

жағдайларғатапболуықтималдығыəлдеқайдажоғарыекеніанық.Ғылым

статистикалық заңдылықтар (мысалы, жұмыспен қамту деңгейі, кіріс

мөлшері, орта білімнің қолжетімділігі, мерекелер жиілігі т.б.) түрінде

бағалайтын объективті құрылымдар – «жабық есіктерімен»,

«тығырықтарымен» жəне шектеулі «келешектегі мүмкіндіктермен»,

əлеуметтік ортаға оның сырт көрінісін беретін тікелей немесе жанама,

бірақ əрдайым конвергентті тəжірибелер арқылы, Лейбниц айтпақшы,

объективтіболашақтыкүтудің«ықтималдықтыбағалауөнерін»,қысқасын

айтқанда, сірə, олардың тиімділігінің ең жақсы жасырылған қағидасы

болатыншындықнешындықтарсезіміненгізеді.

Тап, һабитус жəне органикалық даралық арасындағы қарым-қатынастар

əлеуметтiк дискурстан ешқашан толықтай алынып тасталмайды, себебі

бірдентікелейқабылдауға(intuituspersonae)бейімболатұрып,олсонымен

біргеəлеуметтіктұрғыдатағайындаладыжəнетанылады(аты-жөні,заңды

бірегейлік т.б.) жəне жеме-жемге келгенде, басқа ешбір траекторияға

кірікпейтін əлеуметтік траекториямен анықталады. Һабитусты

ішкеріленген құрылымдардың, жалпы барлық объективтеу жəне

қабылдаудың, апперцепцияның алғышартын құрайтын бір топтың не

таптың барлық мүшелеріне тəн қабылдау схемаларының,

тұжырымдаманың, əрекеттердің субъективті, бірақ жеке емес жүйесі

ретінде қабылдауға болады. Ал тəжірибелердің объективті үйлесімі,

дүниетанымдардың ортақтығы жекелеген тəжірибелер мен көзқарастың

өзара алмасуына негізделуі мүмкін. Бірақ бұл, ұқсас схемаларға сəйкес

дүниеге келген тəжірибелер мен репрезентациялардың бəрін, Канттың

айтуынша, жекелеген эгоның ерекшеліктерінің ешбірін көрсетпейтін

кеңістіктің бірегей түйсіктері секілді жақсыз жəне алмастырмалы деп

қабылдаумен парапар болар еді. Шын мəнінде, бір таптың түрлі

мүшелерінің һабитусы өз өндірісінің əлеуметтік жағдайларына тəн

біртектілік ішіндегі əртүрлілікке жəне гомологияға қатысты біріктіріледі;

дүниетанымдардың гомологиясы бірегей, əйтсе де олар жекелеген

дүниетанымдарды бір-бірінен ажырататын жүйелі айырмашылықтарды

меңзейді.Жекетұлғаныңтарихыоныңтобыныңнемесетабыныңұжымдық

тарихының жекелеген сипаттамасынан басқа ештеңе емес. Сондықтан

диспозициялардың әрбір жеке жүйесі барлық басқа топтардың немесе

таптардың əдет-ғұрыптарының құрылымдық нұсқасы ретінде

қарастырылуы мүмкін. Бұл – таптың ішіндегі яки сыртындағы

траекторияларменпозициялардыңарасындағыайырмашылықтыбілдіреді.

Бір һабитустың барлық өнімдерінен анық байқалатын «өзіндік» стиль,

жекелеген мөрі, кезең не таптың стиліне қатысты алғанда, ауытқудан

басқа ештеңе де емес. Сөйтіп, ол – жалпы стильге көнбістік қана емес

(Гегельдің пікірінше, «мəнері» (manner) болмаған Фидиас сияқты), сол

«тəртіпті»қалыптастыратынайырмашылық.

Бұл жеке айырмашылықтардың қағидаты – құрылымдаушы

анықтауыштардың (детерминанттардың) хронологиялық жүйесінің өнімі

болаотырып,өзінің құрылымына əсер ететін құрылымдық тəжірибелерді

қалыптастырған. Сонымен бірге құрылымдық тəжірибелерге қатысты əр

сəттеқұрылымдайтынһабитусертеректегітəжірибелердіңықпалымен,бір

таптың мүшелерінің статистикалық ортақ тəжірибелерінің бірегей

интеграциясына себеп болады. Сондықтан, мысалы, отбасында

қалыптасқан һабитус мектептегі тəжірибелердің құрылымын

қалыптастырады (атап айтқанда, мұғалімдердің айтқанын қабылдау жəне

сіңіру),алмектептегібілімберудіңарқасындаөзгерген,түрленгенһабитус

соданкейінгібірдеконструкцияданекіншідеконструкцияғадейінгібарлық

тəжірибелердің (мысалы, мəдени индустрияның идеологиясын немесе

жұмыстəжірибелерінқабылдаунеигеру)құрылымдалуынанегізболады.

Биологиялық жəне əлеуметтік детерминизмдер секілді, салыстырмалы

түрде тəуелсіз деуге болатын себептік сериялардың интегративті

ағзасындағы ұшырасулардан шығатын һабитус ықтималдықтар мен

күтпеген жағдайлардан дəйектілік пен қажеттілікті тудырады: мысалы,

оның еңбек жəне жыныстық бөліністегі позициялар арасындағы

айырымдарға орнататын баламалары, əрине, еңбек пен жыныстық

бөлінісіндегіпозицияларарасындағыайырыммінсіздерліксəйкескелетін

қоғамдарға тəн емес. Таптық қоғамда белгілі агенттің барлық өнімдері

алдыналаəсіреанықталыпқойғандықтан,міндеттітүрдежəнебəрібірдей

өз табының негізгі қасиеттерін білдіреді. Дəлірек айтқанда, оның

əлеуметтікқұрылымдағыорныжəнепозициясыныңкөтерілуінемесетүсуі

–оның денесі немесе өзіиелік ететін(əрқашан даəлеуметтікшектелген)

қасиеттердің бəрі, əрине, жыныстық қасиеттер, бірақ сонымен бірге

физикалыққасиеттері–күшіменсұлулығысияқтымақталадынекемшілік

ретінде бетіне басылады, бұлда оның өзіне ғана емес, табына сипаттама

болады.

Объективтікжəнебейнелеудиалектикасы

Білім беру қызметі жекелеген, автономиялық тəжірибе ретінде нақты

институтталмағандықтанжəнеолкүллітопқа,жалпығабірдейсимволдық

құрылымданғанортаболғандықтан,мамандандырылғанагенттерсізнемесе

нақты сəттерсіз, анонимді, кең таралған педагогикалық іс-əрекеттер,

практикалықшеберлікдеңгейінанықтайтынжұмысістеуəдісініңмаңызды

бөлігі дискурс деңгейіне шықпастан, іс жүзінде жеткізілген. Сəби –

«үлгілерге» емес, өзге адамдардың іс-əрекеттеріне еліктейді. Дене

бейімділігі (hexis) əрі жеке, əрі жүйелік болып саналатын дене тұрысы

(postures) үлгілері түрінде қозғаушы қызметке бағыттайды. Өйткені дене

мен құралдарға байланысты əдістердің жүйесімен байланысқан жəне

көптеген əлеуметтік маңызы бар құндылықтардың жиынтығы. Барлық

қоғамдардабалалар,олардыңкөзіншеересектердікіболыпкөрінетінжүріс-

тұрыс (қимыл, позаларға), бет жүздің құбылуы, басын қозғалту, отыру,

құрылғылардықолдану,дауысқұбылуы,сөйлеумəнеріт.б.секілді(басқаша

болуы мүмкін бе?) жекелеген субъективті тəжірибелерге назар салғыш

болып келеді. Схемалар дискурс пен саналы сараптаусыз тəжірибеден

тəжірибегеөтуімүмкін,һабитусқаиеболусынақжəнеқателіктерарқылы

механикалық үйрену мəселесіне келіп тіреледі дегенді білдірмейді.

Қайталанатынталпыныстарменүнеміболжанбалыілгерілеуарқылығана

жəне біртіндеп үйренуге болатын жүйесіз сандар легі сияқты емес,

нумерикалық сериялар (сандық лектер) оңайырақ игеріледі, себебі ол

барлық сандарды бір-бірден есте сақтаудың қажеттігі жоқ құрылымды:

мақал-мəтелдер, нақыл сөздер, əңгімелер, əндер, жұмбақтар немесе

ойындар сияқты ауызекі өнімдерді; құралдар, үй немесе ауыл сияқты

объектілерді;немесеар-намыстықамшылайтынсайыстар,сыйлықалмасу,

əдет-ғұрыпт.б.тəріздііс-əрекеттердіқамтиды.Кабильбала(Kabyle child)

сіңіруге тиіс материал іс жүзінде қағидаттарды жүйелі қолданудың

нəтижесі,

 яғни бұлартық материалдың бəрінде, оллектердің (сериялар)

анық не нəрсе екенін түсінуде жəне сол түсінік берумен сəйкестікте

ұйымдастырылған қағидат қалыптастырғыш жүріс-тұрыс үлгісінде оны

өзінікінеайналдырудаешқандайқиындыққаұрынбайды.

Сол «тұжырымдаманың қалыптасуы да, қолданылуы да ортақ

элементтерді немесе белгілі бір жағдайларда қамтылған қарым-

қатынастарды саналы түрде тануды талап ету»

 жолдарын белгілейтін

оқытудың эксперименттік сараптама-талдаулары бізге заттандыру мен

біріктірудіңдиалектикасынтүсінугемүмкіндікбереді.Соларқылыжүйелік

диспозициялардың жүйелі заттанулары өз кезегінде жүйелі

диспозицияларды дүниеге əкелуге бейім символдар легімен бетпе-бет

келгенде:бірмезеттетүс,табиғат,репрезентацияланғанобъектілерсанын

өзгертетін(Heidbreder)қытайкейіпкерлері(Hull)немесесуреттері–еркін,

бірақ объективті негізделген атаулары бар категорияларға бөлінеді, бірақ

соғанқарамастан, оларкездейсоқболжамнегізіндегі көрсеткіштердегіден

гөріжоғарыұпайларғақолжеткізеалады.Соныңнəтижесіндесимволдық

шеберліктібілдірмейтінклассификацияқағидаттарынісжүзіндеигергенін,

яғнисаналытүрдеқабылдап,ауызшажеткізеалатынынкөрсетеді.Альберт

Б. Лордтың Югослав бардының гусли аспабын үйренуін зерттеуге

негізделген,құрылымдықматериалдыңтабиғиортадаигерілуінсараптауы

түгелдей эксперименталды нəтижелермен дəлелденді: Лордтың өзі

«формула» деп атаған нəрсені тəжірибе жүзінде игергендігін, сол

«формулаларды» жəне сөздер легін

 біріктіру арқылы суырыпсалма

(импровизациялау) қабілеттің бар екендігінанықтайды. Ал осы айтылған

сөздерлегіндеөлеңніңқалыптасқанметрикалықшарттарысақталадыжəне

жүйелітүрде пайдаланылады. Бұл– үйренушінің өзінің əлденені үйреніп

жатқанын аңғармастан, формула немесе формулалардың кез келген

жиынтығын қолдануы арқылы жалғасады:

 ырғаққа қойылатын шектеу

талаптарында əуен жəне мағынаның əсері ескеріледі (ырғақ ырғақ үшін

емес).

Оқушытəжірибе(үйренуші«өнер»менөмірсүруөнерініңқағидаларын,

соның ішінде тəжірибені не имитациялаған жұмыстың өндірушісіне

беймəлімқағидаларынбейсаналыжəнеөздігіненигеретін,екіншіжағынан,

нұсқаулықжəнерецептарқылыашықəріжеделтасымалы)менқарапайым

танысуарқылыəрбірқоғамтəжірибелікигерудің(шеберліктішыңдаудың)

қайсыбір түрін тасымалдауғабейім құрылымдықжаттығулардыұсынады.

Үйренушілердің «рəсімдік тілді қаншалықты түсінетінін» тексеретін

жарыстар мен бəс тігу, тартыс не жарыс логикасына, абырой

стратегияларын қалыптастыратын схемаларға сүйеніп құрылымданған

(дуэльдер,топтықсайыстар,нысанаатут.б.)балалардың«түркөрсетейік»

режимінде жұмысқа кірісуін талап ететін ойындардың бəрі де сондай.

Оданбөлекбалалардыңəйелдерменеркектерəлеміарасындағыхабаршы

ретіндегі рөлінен шығатын күнделікті сыйлық алмасу жəне осы рəсімнің

өзіндікнюанстарыбар.Мұндаерадамдардыңжиындарыменəңгімелерін,

олар қолданатын шешендік сөз құралдарын, салт-жораларын,

стратегияларын, рəсімдік стратегиялары мен рəсімдерді қолдану

үдерістерінүнсізбақылаубар.Туған-туыстарыменқарым-қатынастарбар,

соларғақараполарсимметриялықрөлдердіикемдейді:өзібіреугеінібола

тұрып,уақытөтекелеағаболудыүйренеді;жүйедегібірпозицияданекінші

позицияға (оның диспозициялар жүйесіне) өтеді. Лексикалық жəне

грамматикалық коммутациялар (сөйлеушінің позициясына қарай «мен»

жəне «сен» бір адамды білдіретін) арқасында осы позициялардың өзара

алмасуы, өзара түсіністігі сондай-ақ əрқайсысының шекарасы

айқындалғандайболады.Ата-анаменарадағыанағұрлымтереңдеңгейдегі

қарым-қатынастар бар, олардың бірін-бірі толықтырып, антагонистік

диссимметрияларыарқылыеңбектіңжыныстықбөлінісіжəнежыныстық

еңбектіңбөлінісі схемаларын бірдей сіңіруге жағдай жасайды. Дегенмен

дене(мифологиялықрəсімдікқарама-қайшылықтардақұрылымдалған)мен

кеңістік арасындағы диалектикалық қарым-қатынаста, əлем

құрылымдарының көрініс табуына əкелетін құрылымдық оқудың

басымдығы анық, яғни тəн əлемін игеру əлемді игеруге мүмкіндік берді.

Символдық өнімді сақтаушы технологиялардың жоқтығы əлеуметтік

формацияда символдық жəне мəдени капиталдың, бəрінен бұрын тұрғын

үйдің объективтігін тежейді. Бұл генеративті схемаларды объективтеудің

басты орны жəне бұл заттар, адамдар мен олардың іс-тəжірибелері

арасындағыбөлінулермениерархияларарасынаделдалболуарқылыосы

материалдық жіктеу жүйесі мəдениетінің барлық ережелерін негізге ала

отырып,таксономиялықпринциптердітолассызенгізедіжəненығайтады.

Осылайша,өзімізкөргеніміздей,қасиеттіоңқолменқасиеттісолқолдың,

ниф (nif) пен харамның (haram) арасындағы, қорғаныс, ұрықтандыру

артықшылығы берілген еркек пен бір кезде қасиетті болған жəне зиянды

күштергееріпкеткенəйеларасындағы,солсияқтыдін(ерлер)менсиқыр

(əйелдер)арасындағықарсылықкөріністабатынорын,базарсекілді,ерлер

кеңістігі мен үй жəне бақша секілді, харамның орны болатын əйелдер

кеңістігініңарасындағыкеңістіктікбөліністежүзегеасады.Бұлкеңістіктік

бөліністердің (сол логикаға бағынышты уақытша бөлініспен сəйкескен)

тəжірибелер мен ұсыныстарды қалай жүзеге асыратынын анықтау үшін

ерлерменəйелдер əлемі,жиын мен хауыз, қоғамдық өмір мен жеке өмір

арасындағы қарым-қатынас арқылы қабылдау, ойлау жəне əрекет ету

схемаларын ұзақ мерзімге енгізуге ықпал етеді. Үй кеңістігі мен ерте

кезеңдердегі оқыту үдерістері арасындағы объективтік диалектиканың

жүзеге асуын түсіну қажет. Заттанған схемалар мен біріккен не

біріктірілген схемалар арасындағы қатынастың бұл талдамасы үйдің ішкі

кеңістігінің əлеуметтік ұйымдастырылуының құрылымдық саралануын

меңзейді. Бұл – талдау үшін жасалған талқылау емес, объективизм мен

объектіленгеннің (заттанғанның) арасындағы қауіпті сəйкестік, бұл –

құрылымдайтын құрылымдарды толықтай түсінудің құралы. Аталған

құрылымдар əдетте өздерін жасырын қалдырып, өздері құрылымдайтын

объектілерде ғана табылады. Үй, opus operatum өзінің мағынасын ашуға

мүмкіндік береді жəне ол балалардың əлемге деген көзқарасын

қалыптастыратын«кітап»олардыңденесініңішіндеекенінұмытпайды.Бұл

оқу өзі əрекет ететін кеңістік ішінде, өзін сол кеңістік қаншалықты

қалыптаса, өзі де сол кеңістікті құрастыра алатын қозғалыстар мен орын

ауыстыруларарқылыжүзегеасады.

Кабиль үйінің (Kabyle house) ішкі интерьері, пішіні тікбұрышты жəне

қабырға арқылы екіге бөлінеді: үлкенірегі жəне биігірегі адамның

пайдалануына арналған; екінші жағы жануарларға арналған бөлігі,

шатырменжабылған.Қосқанаттыесікекібөлмегедежолашады.Есіктің

жоғарғыбөлігінде–ою,алесіккеқарсы–тоқымастаногы.Үйдіңтөменгі,

қараңғы, түнгі бөлігі, су немесе шикізаттарды сақтайтын орын –

кіреберістіңекіжағындағыорындықтардағысуқұтылары,ағаш,жемшөп.

Бұқалар мен сиырлар, есектер мен қашырлар (бие мен есектің буданы. –

Ред.) табиғи жаратылыстардың табиғи əрекеттеріне арналған: ұйықтау,

шағылысу, төлдеу жəне өлуі бар. Ал адамдарға, əсіресе қонақтарға

арналғанбиік,жарықжағылған,бекзатүйіоғанұқсамайды:отжəнеодан

жасалған заттар, шам, ыдыс-аяқ, əйелдің абыройын (hurma) қорғайтын

болатын ер адамның намысының (ниф) белгісі мылтық – ілмек, барлық

қорғау символы, үй ішінде іске асатын мəдени əрекет, тамақ дайындауға

жəнетоқуғаарналғанорын.Заттарменмекендердеобъектенген(заттанған)

мағына соларға қатысты жасалған бірдей схемаларға сəйкес

құрылымдалған тəжірибелерде ғана (жəне керісінше) толықтай көрініс

табады. Құрметтіқонақты («qabel», бұл, сонымен бірге,«орнынан тұру»,

«шығысқа қарау» дегенді білдіретін етістік) тоқыма станогының алдына

отырғызады. Қарсы беттегі қабырға қараңғы қабырға немесе мүгедектің

қабырғасы деп аталады, оған тіркесе науқас жанның төсегі орналасқан.

Мəйіттердіжуукіреберістеатқарылады.Төменгіқараңғыбөлік–əйелдікі

де, жоғары жақ – еркектікі, бұл жақындық шеңберіндегі жақындық орны

(сексуалдық, өсіп-өну) – ең тығыз орын. Еркектер мен əйелдердің

арасындағықарсылық«қожайын»бөренеменаспанғақарайашылатынаша

түріндегібағанарасындағықарама-қарсылықтадакөріністабады.

Үй гомологтық (ұқсас, сəйкес) қарсылықтар жиынтығына сəйкес

жасақталған: от/су; піскен/шикі; жоғары/төмен/; жарық/көлеңке; күн/түн;

ер/əйел; ниф/құрма; ұрықтандырушы/ұрықтандырылушы. Бірақ шын

мəнінде сол үймен қалған əлемнің, яғниерлерəлемінің (жиналыс өткізу

орны, алқаптар мен базар) арасында осындай қарама-қайшылықтар бар.

Демек, үйдің осы екі бөлігінің əрқайсысы (жəне оның ішіндегі

объектілердің əрқайсысы жəне оның ішінде өтетін іс-əрекеттердің

барлығы)екідеңгейде:біріншікезекте–əйелдік(түнгі,қараңғыт.б.)(үйдің

ішіндеорыналатын),екіншікезектееркектікнемесеəйелдік(осыəлемнің

қайбөлігінежатқызылатынынабайланысты)болыпшектеледі.Солсебепті,

мысалы,«Еркек–сыртқы,əйел–ішкіжарық»(«Еркек–түздіңадамы,əйел

–үйдіңқазығы»)дегенмақалерадам–нағызжарық,күнніңжарығы,ал

əйелдің қараңғылықтағы жарық екенін білдіреді; жəне біз ер адамның –

күн, ал əйел адамның ай сияқты екендігін білеміз. Бірақ үйді, оның ішкі

құрылысы мен жабдықталуында немесе сыртқы əлеммен қарым-

қатынасындаанықтайтынекіоппозициялықжүйеніңбіріалдыңғықатарға

шығарылады. Ол үйге еркектің не əйелдің көзқарасы тарапынан қарауға

байланысты: ер адам үшін үй өзінің о баста шыққан орны секілді

қабылданбайды,алəйеладамғаішкеқарайжылжужақсыжарасады.

Осы əдіспен құрастырылған кеңістікте жүзеге асқан əрекеттердің бəрі

символдық түрде сипатталып, сол бағытта қызмет етеді. Мысалы, іргелі

схемаларды практикалық тұрғыда игеруді қалыптайтын құрылымдық

жаттығулар: кіріп-шығатын қозғалыстар, толтыру мен босату, ашу мен

жабу, оңға бару мен солға бару т.б. магиялық (сиқыр) тəжірибелері мен

репрезентацияларын ұйымдастырады. Бір схемалардың барынша əртүрлі

иеліктерге қолданылуының өнімі болатын объектілер əлемінің, бір зат

өзгелердің бəріне метафоралық тұрғыда сөйлейтін əлемнің магиясы

(сиқыры) арқылы əр тəжірибе объективті мағынаға ие болады. Бұл

мағынадабарлықтəжірибелер,əсіресе рəсімдер солобъективті мағынаны

дəріптеуге ұмтылуы немесе оны жоюды ойластыруы тиіс. Объектілер

əлемін құрастыру жаңа канттық дəстүрдегі сананың тəуелсіз қызмет етуі

емес; объектілер əлемін құрастыратын ментальді құрылымдар ұқсас

құрылымдарға сəйкес түзілген объектілер əлемінің тəжірибесіне сай

құрастырылған.

 Объектілер əлемінен туған сана объективтікке қарсы

қойылғансубъективтікретіндебаскөтермейді:объективтіəлем–оғанақыл

қолданатын құрылымдарға сəйкес түзілген заттаушы (объектілеуші)

əрекеттердің өнімі болатын объектілер əлемінің өнімі. Ақылдың өзі –

объектілер əлемінің метафорасы, ал объектілер əлемінің өзі – өзара

шағылысқанметафоралардыңшексізшеңбері.

Мифтік тұрғыда құрылымданған кеңістік ішінде қоныс аударумен

басталатын дене тəжірибесінің барлық символдық манипуляциялары,

мысалы: кіріп-шығу қозғалыстары тəн кеңістігі мен ғарыш кеңістігінің

интеграциясына бейім. Бұл бірдей концептілер (əрине, логиканың

босаңсуына жол береотырып) тұрғысынан адам мен табиғат арасындағы

қарым-қатынас жəне жыныстық еңбек пен еңбектің жыныстық

бөлінісіндегі,яғни биологиялықжəне əлеуметтікрепродукция еңбегіндегі

қосжыныстыңбірін-бірітолықтыруыменқарсыəрекеттеріарқылыжүзеге

асады.Мысалы,қозғалыстыңалқаптарғанемесебазарларғақарай,сыртқа

бағытталған, тауарларды өндіру жəне айналымға түсіру қозғалысы мен

ішке қарай бағытталған, еңбек өнімдерін жинақтау жəне тұтыну

арасындағы қайшылық – тұйық жəне сыртқа бағытталған ер адамның

денесіменкіругеде,шығуғадаарналғанжалғызесікті,тамақ,ыдыс-аяқтар

мен балаларға толы қараңғы, дымқыл үйге ұқсас əйел денесіндегі

қайшылықпенқарсылыққасимволдықтұрғыдасəйкескеледі.

Орталықтан сыртқа қозғалатын (centrifugal – центрифугалық) ерлердің

бағдарлануы (ориентация) мен орталыққа қарай жылжыған (centripetal –

центрифеттік) əйелдік бағдар арасындағы қайшылық, біз көргеніміздей,

үй кеңістігін үйлестірудің шынайы қағидасы. Ол əр жыныстың өз

«психикасына», яғни олардың денелеріне, дəлірегі, олардың

сексуалдылығына қарым-қатынасының шүбəсіз негізі. Ерлерге тəн

құндылықтар үстемдік құратын кез келген қоғамда ерлерге саясат, тарих

немесе соғысты, ал əйелдерге ошақ қасын, романдар мен психологияны

бөліпберетінеуропалыққоғам дасолқатарда–яғнисексуалдыққадеген

нағыз еркектік қатынас – сублимация деп танытады. Бұл сексуалдықты

тікелей білдіру атаулыдан бас тартуға бейім жəне сонымен бірге оның

еркектіккүштүріндеөзгертілгенманифестациясынталаптандыруғабейім

абыройдың символизмі ретінде көрініс табады. Əйелдердің құштарлығы

жайлыбілмейтінжəнесезбейтін,олжайлымүлдеойланбайтынерадамдар

жəнесексуалдыактініұзартудангөріонықайталауарқылыөзпотенциясын

дəлелдеуге құштар ер адамдар, өздері əрі қорқатын, əрі менсінбейтін

əйелдікөсекарқылықоғамныңкөзіəрдайымбұлардыңжекеөмірінеқауіп

төндіріп тұрғанын білмейді емес, біледі. Əйелдерге келсек, Эриксон

айтатындай, еркектердің үстемдігі «олардың вербальді сана-сезімін

шектейтіні»

 рас, жыныстық қатынас туралы айтуға мүлде тыйым

салынғанжоқ,бірақдискурстаеркектікқұндылықтарүстем,алəйелдердің

құштарлық «мүдделеріне» сілтеменің бəрі осынау ерлер потенциясының

агрессиялыжəнемасқарағатолыкультінентысқарықалған.

Психоанализ, əлемнен көңілі қалудың көңілі қалған өнімі өз бетінше

құрастыла алмайды, себебі мифологиялық тұрғыдан əсіре сипатта

анықталған. Өз денесі мен өзгелердің денесін сексуалды деп қабылдау

категориясы арқылы ғана қабылданғанын ұмытады жəне ұмыттырады.

Тіпті əйелдердің əңгімелесу кезіндегі күлкісі жəне қабырғалардағы

суреттер, керамика, кілем дизайндары т.б. графикалық нышандарға олар

беретін түсініктемелермен расталғанындай, бұл категориялар қос

жыныстың нақты анықталған биологиялық ерекшеліктерінің арасындағы

қарама-қарсылыққа алып келеді. Дене мен əлемді, Мелани Кляйннің

терминімен айтқанда, «дене географиясы» (body geography) деп аталуға

тиісті географияның немесе космологияның ерекше жағдайын

байланыстыруды мақсат еткен əлемге жəне денеге қатынасты символдық

манипуляциялаутұрғысындағытəртіптесақтайтындиффузиялықсіңірудің

шексізəрекеттерінсексуалдыөлшемдергесығымдауаңқаулықболареді.

Баланың оның əкесі немесе анасына, басқа сөзбен айтқанда, əкелік дене

мен аналық денеге бастапқы қатынасын немесе «мифопоэтикалық»

тəжірибенің барлық қайшылықтарын бастан кешірудің драматикалық

мүмкіндігін эго жəне əлемді құрылымдау қағидатын иеленудің негізі

ретіндеқарастыраалмайсыз.Балажыныстарарасындағыеңбекбөлінісінің

бейнесін қалыптастырумен бір мезетте, өзінің əлеуметтік бірегейлігіндегі

маңызды элемент – жыныстық бірегейлігін бөлінбес биологиялық жəне

əлеуметтік көрсеткіштердің қоғамдық тұрғыда анықталған сол

жинағанынан құрастырады. Басқаша айтқанда, сексуалдық бірегейлік

санасының оянуы мен ерлерге жəне əйелдерге жүктеулі əлеуметтік

функциялардың анықтамасына байланысты диспозицияларды біріктіру

еңбектің жыныстық бөлінісі жайлы əлеуметтік тұрғыда белгіленген

көзқарастысіңіруменбіргекеледі.

Жыныстық айырмашылықтар жайлы психологтардың еңбегі

көрсеткендей, бала үй шаруасын əйелдер мен аналарға, ал ақша табуды

ерлерменəкелергебөлетінеркектікжəнеəйелдікфункцияларарасындағы

айырмашылықтардыөтеертежастан(бесжастыңтөңірегінде)анықтайды.

Зерттеулерге қарағанда, жыныстық айырмашылықтар жайлы түсінік пен

аналықжəнеəкелікқызметарасындағыайырмашылықжайлытүсінікқатар

қалыптасады. Ана мен əкені дифференциал қабылдаулардың көптеген

талдамаларына сүйене отырып, көбінесе əке анаға қарағанда анағұрлым

білікті (компетентті) жəне қатаң, ал ана əкеге қарағанда «анағұрлым

мейірімді»жəненəзік(жаныашығыш),солсебептінеғұрлымэмоционалды

жəнекелісімдіқатынастың басты объекті екенінайтуға болады. Эммерич

өтедұрыс атапкөрсеткендей,осыайырмашылықтардыңбəрініңнегізінде

əкеанағақарағандакөбірекəлеуетке(күшке,билікке)иедегенмағынабар.

Өзіндікбейне(selfimage–«меннің»бейнесі.–Ред.)менəлемніңбейнесін

қалыптастырудамаскулиндікпенфемининдікарасындағықайшылыққа,ол

əлеуметтік жəне символдық əлем бөлінісінің іргелі принципін

құрағандықтан, қаншалықты мəн берілу керектігін елестету қиын емес.

Миф деген сөздің екі мағынасы көрсетіп отырғандай, жыныстық қауқар

мен əлеуметтік қауқар ажырағысыз жəне бұл еркектіктің (жəне одан

туынды ретінде əйелдіктің) əлеуметтік анықтамасы арқылы таңылған,

сексуалдық тəжірибелерді ғана емес, барлық тəжірибелерді басқаратын

саяси мифология. Демек, қоғамдық жəне сублимацияланған еркек

сексуалдығыменқұпияжəне«жаттанған»əйелсексуалдығы(Эриксонның

«əмбебап гениталды утопиясына» (utopia of universal genitality) сəйкес,

демек, «толықтай екі жақты оргазм») арасындағы қайшылық саясат пен

қоғамдық діннің экстраверсиясы жəне серіктес-ерлерді қолдауға

бағытталған көптеген салттарды қамтитын психологияны немесе жеке

сиқырдыңинтроверсиясыарасындағықайшылықтыңсипаттамасығана.

Денеhexis-і–іскеасырылғансаясимифология,көріністапқан,тұрақты

диспозицияғаайналғантұру,сөйлеу,демек,сезінуменойлаудың орнықты

мəнері. Еркектік жəне əйелдік арасында мифо-рəсімдік логика жасайтын

қайшылықтар дене қозғалыстарындағы тік жəне иілген қимылдар немесе

сенімділікпенұстамдылықарасындағықайшылықтүріндекөріністабатын

құндылықтыңкүлліжүйесінқамтиды.«Кабильаршагүлсекілді,иілгеннен

гөрі сынып кетуге дайын». Абыройлы еркектің жылдамдығы тұрақты да

табанды.Оныңжүрісі–қайдабаратынынбілетінжəнеқандайкедергілер

болмасын уақтылы жететінін білетін адамның жүрісі, ол күш пен

шешімталдықты білдіреді. Бұл жасық адамның именшек жүрісіне (thikli

thamahmahth),жалтақуəделеріне(awalamahmah),жауапкершіліктенқорқу

мен оларды орындай алмауына қарсы қойылады. Сонымен бірге бұл –

өлшеуліжылдамдық:ол«аяғынбасынадейінкөтеріп»«аршындықадаммен

жүретін», «билеп бара жататын» асығыс адамның жүрісіне ұқсамайды,

жүгірудеген–əлсіздікпенжеңілтектік,бұлбіреудің«ізінеəреңілесіпкеле

жатқан» баяулыққада қарсықойылады.Нағыз еркек тіктұрады да,өзіне

жақындағаннеамандасқысыкелгенадамныңкөзінетікеқарапамандасады;

үнемісақ,себебіүнеміқауіптөніптұрғандықтан,айналасындаештеңенің

де назарынан тыс қалуына жол бермейді. Ал аспанға қарап жүру немесе

жерден басын көтермеу – өз тобында ешқандай жауапкершілік

жүктелмегендіктен ештеңеден қорықпайтын, жауапкершілігі жоқ еркекке

тəнқылық.Керісінше,əйеладамсəлырғалыпжүруікерек,көпжағдайда,

бірақ,əсіресе,егер«thajma’th»-ныңжанынанөтіпбаражатса,төменқарап

жүруге тиіс, оның жамбасы тым шайқалып кетпеуі керек, себебі мұндай

ауыр аяқ жүрісi алыстан естiледi; ол ылғи «thimehremth» деп аталатын,

киімніңүстіненкиілетінқызыл,сары,жасылсызықтарыбартөртбұрышты

жамылғыныжамылыпжүругетиіс.Əйелорамалыағытылыпкетпеуін,яғни

шашының көрініп қалмауын қадағалауы керек. Қысқасы, «lahia» деп

аталатын əйелдік абырой, қарапайымдық, ұстамдылық, тартыншақтық

əйелдіңденесінтөмен,жергеқарайтартады,ішке,үйгеқарайсүйрейді,ал

еркектіңбасымдығы,намысы«ниф»,жоғарыға,сыртқа,өзгеерадамдарға

қарайбағытталған.

Барлық қоғамдар, əсіресе, «мəдениеттен айыру» (декультурация) жəне

«жаңа мəдениетті сіңіру» (рекультурация) үдерісі арқылы жаңа адам

қалыптастыруды мақсат еткен. Гоффманның сөзімен айтқанда, барлық

«тоталитарлық институттар», киім, жүріс-тұрыс, физикалық жəне

вербальді мəнер сияқты, бір қарағанда маңызды емес детальдарды

маңызды деп санайды, оның себебі денеге жады сияқты қарап, оған

қысқартылған жəне практикалық, яғни мнемоникалық (mnemonic) түрде

мəдениеттің үстем мазмұнының іргелі принциптерін сеніп тапсырады.

Мұндайжолменкөріністапқанқағидаттарсананыңқабылдауынантыс.Сол

себептіерікті,өзгеріске ұшырауымүмкін емес, ашықтүрде көрсетілуі де

мүмкін емес. Ештеңе де дене құндылықтары секілді бағалы емес. Бұл –

«тік тұр», «пышағыңды сол қолға ұстама» деген сияқты, бір қарағанда

маңызы жоқ ырым-тыйымдар арқылы бүтін космологияны, ұлттық,

метафизикалық, саяси философияны сіңіре алатын айқын емес

педагогиканың жасырын нанымы арқылы қол жеткізген трансубстанция

нəтижесінде жасалған дене.

 Дененің əр техникасын «pars totalis»-ке

айналдыратынсхеманыңтасымалылогикасықате«parsprototo»-ғасəйкес

қызмететуге,сөйтіп,өзібөлшегіболыпсаналатынкүлліжүйенітудыруға

бейімжəнебұллогикаеңшектеуліжəнеқатаңболыпкөрінетінрəсімдерге

жалпылама сипат береді. Педагогикалық ақыл-ойдың күллі айласы оның

маңызсыз ғана дүниені талап еткендей көрініп тұрып, аса маңыздыны

бопсалап алуында. Қалыптасқан тəртіпке бағынудың ең айқын жəне

сонымен бірге ең жасырын (себебі ең «табиғи») манифестациясын

құрайтындықтан, түрді құрметтеу мен құрмет түрлеріне

ықтиярсыздықтардың бірігуі, Раймонд Руйер «латерал ықтималдықтар»

деп атайтын, есуастықтың болмашы өзгерісі болатын таңғажайып жəне

оқыс қылықтар менауытқушылықтарды жоққа шығарады. Сыпайы түрде

шегініс жасау əрдайым саяси шегінуді де қамтиды. Спиноза obseuium

терминін «мемлекет бізді өз қызметі үшін жəне өзіне аман қалуға

мүмкіндік беретіндей етіп қалыптайтын» шарттардан шығатын «тұрақты

ерікті» білдіру үшін қолданды.

 Бұл термин, əрбір жеке тұлға мен топ

арасындағы айырбаста жеке тұлғалардан талап етілетін (əсіресе, топқа

сіңіпкетуүдерісінде)символдықалым-салықретінде,əртопөзмүшесінен

күтетін мойындаудың жария дəлелдерін ұсынуы мүмкін. Себебі, сыйлық

алмасудағысекілді,мұндадаайырбас–айырбасүшінжасалады,топталап

ететінқұрметбелгілері,жалпылайалғанда,символдықрəсімдер(жүріпөту

рəсімдері, этикет салтанаттары т.б.), көне салудан кісінің «ештеңесі

кетпейтін»жəнеоданталапетілуі«табиғи»болыпкөрінетін(«Бұл–адам

істей алатынның ең азы», «сөйте салса, ештеңесі кетпес еді») рəсімді

ұстану мен ресми жағдайлардың ұсақ-түйекке қатысты болып көрінетіні

сондай,олардантартынубастартуғанеқарсышығуғатеңестіріледі.

Һабитус арқылы, оны өндірген құрылым: механикалық детерминизм

үдерістері арқылы емес, оның һабитустың тудыру əрекеттеріне қоятын

шектеулеріменбағдарларынаараласуарқылыіс-əрекеттібасқарады.

Өзі

құрастырылған жекелеген жағдайларға объективті түрде ыңғайланған

генеративті схемалардың қол жеткен жүйесі секілді, һабитус сол

жағдайларға тəн ойлардың, түсініктердің жəне əрекеттердің бəрін

тудырады. Детерминизм мен еркіндік, шартқа бағыну мен жасампаздық

(Блумфилдік бихевиоризмнен құтылудың жалғыз жолы – «құрылымда»,

яғни адамсанасы «болмысының»еркіндігі мен «жасампаздығын»іздеуде

жатыр деп есептеген Хомский тəрізді) дилеммасында қамалып қалған

жағдайдабұлпарадокстынəтижені(өнімді)түсінуқиын,тіптіонытүсіну

мүмкін емес. Ойлар, түсініктер, сөздер, əрекеттер секілді, һабитус өз

өндірісінің тарихи жəне əлеуметтік тұрғыда орналасқан жағдайларымен

шектелген өнімдер (нəтижелер) тудырудың шексіз мүмкіндігі

болғандықтан, ол кепілдендіретін шартты еркіндік бастапқы өңдеудің

қарапайым механикалық репродукциясынан қаншалықты алыс болса,

болжанбайтынжаңашылдықтытудырудандасоншалықтыалыс.

Ескертпе

1. «Диспозиция»сөзі (диспозициялар жүйесі деп анықталған) һабитусконцепті қамтитынды

жеткізуге аса лайықты болыпкөрінеді.Бұл алдымен ұйымдастырушы әрекет нәтижесін

(«құрылым»секілдісөздердікінемағынасыжақын)білдіреді,олсондай-ақ(əсіреседененің)

болмыс жолын, үйреншікті жағдайын (habitus state) жəне, жекелей алғанда, бейімділік,

үйірлік,икемділіктібілдіреді(«Диспозицияның»семантикалықжиынтығыағылшынтіліне

қарағанда француз тілінде кеңірек, бірақ тікелей аударылған осы ескертпе көрсетіп

тұрғандай,эквиваленттікорынды.Аудармашы).

2. Бізге жақын барлық есептеу мен түпкі, шынайылық иллюзиясын ескерсек, ең тиімді

стратегиялар – əдетте объективті құрылымдарға объективті түрде орналастырылған

һабитустан туындайды жəне «аутентті» адалдықпен жасалған стратегиялар. Стратегиялық

есептеусіз бұл стратегиялар олардың авторлары деп əрең айтуға болатындарға маңызды

екінші реттік артықшылық ұсынады: бұл – мүдденің айқын болмауынан туындайтын

əлеуметтікмақұлдау.

3. «Бұл жерде біз іш қынжылтар фактімен бетпе-бет келіп тұрмыз: біз талдап отырған

эпизодтар легінің үлгісі, толықтай алғанда, 480 жекелеген эпизодты қамтитын мінез-

құлықтыңүлкенірексегментініңүзіндісі.Олаздесеңіз,бұл480жүріс-тұрысəрекетінебəрі

жиырма минутта орындалады. Егер əйелімнің əрекет жылдамдығы өзгелердің əрекет

жылдамдығының репрезентациясы болса, он алты сағаттық күнде 20 000 эпизод

алдымызданшығатынынадайынболуымызкерек.Əрекететушілердіңжүздегентиптерібар

халықта толық репертуардағы əртүрлі эпизодтардың саны бір жыл ішінде көптеген

миллиондарға жетуі керек» (M. Harris, The Nature of Cultural Things (NY: Random House,

1964),74–5).

4. Қараңыз:А.Touraine,Sociologiedel’action,Paris:Seuil«Laraisond’êtred’unesociologiede

l’action»,RevueFrançaisedeSociologie,7(October-December1966),pp.518–27.

5. J-P.Sartre,L’etreetlenéant(Paris:Gallimard,1943),p. 510(BeingandNothingness(London:

Methuen, 1957), pp. 434–5 (аударма түзетілген); Сонымен бірге қараңыз: Sartre, «Répose à

Lefort»,LesTempsModernes,no.89(April1963),pp.1571–1629.

6. L’etreetlenéant,p.669;BeingandNothingness,p.580.

7. L’etreetlenéant,p.521;BeingandNothingness,p.445.

8. E. Durkheim, Les règles de la mèthode sociologique, 18

 ed. (Paris: PUF, 1973) 6 p. 18;

Ағылшынтіліндегіаудармасы:TheRulesofSociologicalMethod(NY:FreePress,1964),p.17.

9. L’êtreetlenéant,p.543;BeingandNothingness,p.465.

10. Critiquedelaraisondialectique(Paris:Gallimard,1960),p.161.

11. Critique,p.305.

12. Critique,p.357.

13. Règles,p.19;Rules,p.18.

14. Critique,p.133.

15. Critique,pp.234,281.

16. Critique,p.294.

17. Critique,p.179.

18. Һабитустың тұрақтылығына Сартр философиясының объективті ниеті (оның тіліне

қарамастан) өзін авторының субъективті ниетіне, яғни «конверсия» (құбылу) жобасының

тұрақтыкөрінісінайналыпөтумүмкінбе?Өзін-өзісаналытүрдесынауғақауқарлыболмаса,

кейбіранафемаларға(anathema–қарғыс.–Ред.)қарағандашынайыжобаболуымүмкінбе?

(Мысалы,төмендегідейсөйлемдідұрысбағалауүшіндəмханадаяшысыныңəйгіліталдауын

естесақтау керек:«Өздерінперіштесанайтындарғакөршілердіңəрекетімағынасызболып

көрінеді, себебі ондай адамдар адамзатқа тəн əрекеттерден бас тарту арқылы адам

мүмкіндігінен асып түскісі келеді»: Critique, p. 182–3). Флобер мен буржуазияның

қатынасына жасаған анализінде Сартр сананың оянуын тіршілік пен шығармашылықтың

негізі етеді, таптық жағдай тудыратын диспозициялардан босану үшін олар (таптық

жағдайлар)жайлы(саналытүрде)білужеткіліктіемесдепдəлелдейді.(қараңыз:



P.Bourdieu,

«Champdupouvoir,champintellectualethabitusdeclasse»,Scolies,1(1971),pp.7–26,esp.12–

14).

19. Макс Вебер дəстүр, салт жəне заң арасындағы айырмашылықтарды талдайтын

«Rechtsordnung, Konvention und Sitte» деп аталатын бүтін бөлімді қараңыз (Wirtschaft und

Gesellschaft(Cologne,Berlin:KiepenhauerundWitsch,1964),vol.1,pp.240–50,esp.pp.246–9;

«Law, Convention and Custom», Economy and Society, ed. G. Roth and C. Wittich (NY:

BedminsterPress,1968),1,pp.319–33).

20. 2 «Біз мұны субъективті құбылмалы ықтималды деп атаймыз. Ол кейде күмəнді жоққа

шығарады,өзіндікерекшелікті(suigeneris)тудырадыжəнебасқауақыттардафилософиялық

ықтималдықтанбасқаештеңеемес,өйткеніолзаттардыңтəртібінжəнерационалдылығын

ұққызатынжоғарықабілеткеесептелгенжаттығуғасілтемежасайды.Ақылдыадамдардың

бəрінің ұқсас ықтималдықтар жайлы түсінігі шатысып кеткен; бұл өз кезегінде біз

парасаттымағына деп атайтынмызғымассенімдердіанықтайды не кемдегенде ақтайды»

(A.Cournot, Essai sur les fondements de la connaissance et sur les caractères de la critique

philosophique(Paris:Hachette,1992;1sted.,1851),p.16).

21. E.Durkheim,L’évolutionpedagogiqueenFrance(Paris:Alcan,1938),p.16.

22. R.Ruyer,Paradoxesdelaconscienceetlimitesdel’automatisme(Paris:AlbinMichel,1966),p.

136.

23. Бұлжалпылау,қағидатүзушітəжірибелерменжұмыстардыңөнімісаналатынжағдайдыда

қамтиды. Объективті жағдайлар жалпылаушы əсер мен ерекшелеуші əсерді бірдей іске

асырады,себебіоларөздеріанықтайтынжəнеобъективтітоптықұрайтынагенттердітүрлі

жағдайлардаөндірілгенбарлықагенттерденбөліпалмайтұрыпгомогендейалмайды.

24. Субъективизм мен морализмнің бір артықшылығы, ол, əлемнің объективті өтінішіне

ұшырайтынəрекеттердіаутенттіемесдепкінəлайтынанализ(мысалы,Хайдеггеркүнделікті

тіршіліктежəне«dasMan»немесеСартр«салмақтылықрухында»)көрсеткендей,алдынала

берілген мағыналау мен объективті анықтамалардың (детерминация) бəрін еркіндік

жобасына жинайтын жəне аутентті тірліктің perabsurdum мүмкін еместігі. Аутенттіліктің

таза этикалық тұрғыда соңына түсу – «аутентті емес» əрекет мүмкіндік беретін ой

экономиясынажұтылыпкетугемүмкіндігібар,қолыбосойшылғағанатиесілібасымдық.

25. G.W.Leibniz.«Secondéclaircissementdusystèmedelacommunicationdessubstances»(1696),

inOeuvresphilosophiques,ed.P.Janet(Paris:deLagrange,1866),vol.II,p.548.

26. Топтық не таптық интеграцияның ең анық не ең жақсы жасырылған негізі жайлы білмеу

кейбіреулерді (мысалы, Арон, Дал т.б.) үстем таптың бірлігін жоққа шығаруға жетелейді.

Оларүстемтапөкілдеріжарияүйлесімарқылыашықтаңылғанжариясаясатқа ие екенін

эмпирикалық тұрғыда бекітудің мүмкін еместігінен басқа дəлел келтірмейді. Өзгелер

(мысалы,Сартр)таптықсананыңоянуынкөруүшін,оны«өзіүшінтап»депқұрауарқылы

таптыдүниегеəкелетінреволюциялықкогитоіспеттесқабылдайды

27. Leibniz,«Secondéclaircissement»,p.548.

28. Мұндай тіл басқа жолмен қауіпті болмағанда, субъективист еріктіліктің барлық түрлеріне

қарсы,таптыңбірлігі«таптыңбейсанасына»негізделедідепайтуғабейімболареді.«Таптық

сананың» оянуы тапты еркіндік алауында шынықтырып, қалыптайтын бастапқы əрекет

емес.Символдықкөшірудіңкезкелгенəрекетіндегісияқты,оныңнəтижелілігіғанатаптық

һабитустыңбейсаналытəртібіндеастарлытүрдемеңзейтінніңбəрінсанағаəкелудеңгейінде

жатыр.

29. Бұл бізді аккультурация теориялары өздерін қамаған жасанды қайшылықтың шегінен

тысқары əкетеді. Бір жағы, мəдени не лингвистикалық байланыстарды жалпы заңдар

(мысалы,қарызғаалудыдеконструкциязаңы)менарнайызаңдарға(байланыстағытілдерне

мəдениеттерге тиесілі жекелеген құрылымдардың анализі арқылы қалыптасқан) тиісті

тілдер мəдениеті арасындағы байланыс ретінде көрсететін құрылым реализмімен бірге;

екіншіжағынан,қарастырылыпотырғанқоғамдар(халықтарретіндеқабылданған)немесе,

əрі кетсе, сол қоғамдар арасындағы қатынастар құрылымдары арасындағы байланысты

(үстемдікт.б.)басакөрсететінэлементреализмі.

30. ThePeopleofAlor,Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,1944.

31. CultureandPersonality(NY:RandomHouse,1965),p.86.

32. Егер сауатсыз қоғамдар антропологтарды таңғалдыратын құрылымдық ойындарға тізе

бүгетіндей көрінсе, олардың мақсаты мнемоникалық: Кабилия ауылында отбасыларын

тарату құрылымы мен зиратта құлпытастарды тарату құрылымы (Ait Hichem, Tizi Hibel)

дəстүрлітүрдеанонимді бейіттердің (құрылымдыққағидаларға қосылған тікелей берілген

бағдарларыменбірге)кімгетиесіліекенінтабудыжеңілдететініанық.

33. B.BerelsonandG.A.Steiner,HumanBehavior(NY:Harcourt,BraceandWorld,1964),p.193.

34. TheSingeroftheTales(Cambridge,Mass:HarvardUP,1960),p.30.

35. Сонда,32б.

36. Сонда,24б.

37. Мысалы, балалар ерте көктемде басталатын qochra ойында тығын жасалатын еменнің

қабығынандайындалғандопқа(qochra)таласады:оныбір-бірінебереді(пас)жəнесолүшін

таласады,осыдоптыəйелгебаламадеугеболады.Ойынбарысындаойыншылароныиелене

тұра өздерін доптан қорғау керек, əрі оны тартып алғысы келетіндерден допты қорғауы

керек.Матчтыңбасындаойынкөшбасшысы:«Бұлкімніңқызы?»,–депқайталапсұрайды.

Алайдаешкімоныңəкесіекендігінайтып,қорғауынаалуүшін«мен»депжауапбермейді:

қыз ылғи да ер адамға жауапкершілік жүктейді. Демек, доп бұйыратын жолы болмаған

ойыншы өз тағдырына мойынсұну керек.Ол енді допты өзгелердіңшабуылынан қорғауы

жəнесолмезеттеоныбасқабіройыншығаберіпжіберугетырысуыкерек.Бірақмұнытек

қана абыроймен, жөн-жоралғысымен жасауы тиіс. «Əке» келесі бір ойыншыға таяғын

тигізіп, «Бұл сенің қызың» десе, əлгі ойыншы жеңілгенін мойындауы қажет. Ол қайын

жұртының алдында уақытша иіліп тұратын күйеу балаға ұқсайды. Шабуылшылар допты

ұрлап кетуге тырысады, ол аса жоғары бағаланады. Ал əке қызын тұрмысқа беріп,

жауапкершілік пен күзетші болудан құтылғысы келеді. Жолы болып «күйеу бала» тапқан

жағдайда, ойынға қайта кіреді. Жеңілген адам ойыннан, демек, ер адамдар əлемінен

шығады;допоныңкөйлегініңішінебайланады,сөйтіп,олжүктіболғанқызғаұқсапқалады.

38. Ертеректе əйелдер базарға жалғыз баратын дейді; бірақ олардың көп сөйлейтіні сондай,

базарбіраптабойытоқталмайжалғасаберіпті.Соданбіркүніеркектеркеліп,əйелдерінің

өсегінтаяқпентоқтатыпты…Бұл«хикая»қазіргікеңістікбөлінісінəйелдердің«бойындағы

зұлымдықпен» «түсіндіреді» деуге болады. Еркек адам дүние апай-топайболыпкетті деп

айтқысыкелсе,«əйелдербазарғабаражатыр»дейді.

39. Кабильүйініңішкіқұрылымыныңтолықсараптамасынмынаеңбектенқараңыз:P.Bourdieu,

Esquissed’unethéoriedelapratique(Paris,Geneva:LibrairieDroz,1972),pp.45–69.

40. Арроудың есімімен байланысты «іс барысында үйрену» гипотезасы (K. J. Arrow, «The

EconomicImplicationsofLearningbyDoing»,ReviewofEconomicStudies,29,3,no.80(June

1962),pp.155–73)жалпызаңдылықтыңжекелегенмысалыдеугеболады:қолданжасалған

кезкелгенөнім,оныңішіндеөнертуындылары,ойындар,аңыздарт.с.с.символдықөнімдер

де бар, оның қызметі, оны пайдалану арқылы қажетті диспозицияларды игеруді

оңтайландыратынбілімгеқолжеткізеді.

41. ЭриксонныңЙорактыталдауындаосыүлгіментүсіндіругеболады(қараңыз:E.H.Erikson,

«ObservationsontheYoruk:ChildhoodandWorldImage»(UniversityofCaliforniaPublications

inAmericanArchaeologyandEthnology,vol.35,no.10,Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,

1943),pp.257–302).

42. E.H.Erikson,«ChildhoodandTraditioninTwoAmericanTribes»,ThePsychoanalythicStudyof

theChild(NY:InternationalUP,1945),vol.I,pp.319–50.

43. ContributionstoPsycho-analysis1921–1945(London:HogarthPress,1948),109n1andp.260n1.

44. Əрбір топ дене автоматизмдеріне өзі үшін негізгі болатын жəне оның сақталуына ауадай

қажет принциптерді сеніп тапсырады. Өзге тіркеуші не заттаушы құралы (жазу-сызуы не

қолданбалымəдениеті)жоққоғамдардамұрағақалғанбілімжүзегеасырылғанмемлекетте

ғанасақталуымүмкін.Өзгесалдарменбірге,олөзінқамтитынденеденбөлектенбейдіжəне,

Платонайтқандай,өзінкөрсетугениеттенгенгимнастика–мимесис (жасырынуүшінөзге

жамылғы иеленудің, еліктеудің) арқылы жеткізілуі мүмкін. Дене өзі репродукциялайтын,

жазудағы объектіленуден шығатын объектілік пен қашықтыққа ие болуы мүмкін емес

білімментұрақтытүрдеараласыпкетеді.

45. A.Matheron,IndividualetsociétéchezSpinoza(Paris:EditionsdeMinuit,1969),p.349.

46. Сыпайылықережелерідепаталатынның,əсіресеқолжетімдіформуланың(мысалы,хаттың

аяғындағы) əрқайсысын ықтимал барар жерлерінің (адрестердің) əртүрлі топтарына

бейімдеу өнері – астыртын иелену, демек, анықталған саяси тəртіптің жасырын

аксиоматикаларын құрайтын қарсылықтар жиынтығын тану дегенді білдіреді. Біз

қарастырған мысалда бұл – еркек пен əйел арасындағы қайшылық (біріншісі «құрметті»,

екіншісі «салтанатты» немесе «сентиментті» талап етеді); жас пен кəрі арасындағы

қайшылық; жеке мен жалпының арасындағы қайшылық (əкімшілік не іскерлік хаттарда);

ақырында басшылар, өзіңмен теңдер жəне бағыныштылар арасындағы қайшылық

(құрметтің білінер-білінбес белгілерінің арасындағы айырмашылықтарды бағыттайтын да

сол).

47. Һабитус терминін пайдаланудың бір себебі – һабитустың орындалған бағдарлама не

механикалық жинақ ретіндегі жалпыға мəлім концепциясын шетке ысыру. Гегель өзінің

«Рух феноменологиясы» (Phenomenology of Mind)атты еңбегінде «ептілік ретіндегі əдет»

(habitasdexterity)жайындасөзқозғағандаосыəрекеттіжүзегеасырғанеді.

48. Бұл анализдің əлеуметтануға қатысты қолданысын мына еңбектен қараңыз: P. Bourdieu,

«Avenirdeclasseetcausalitéduprobable»,RevueFrançaisedeSociologie,15 (January-March

1974), pp. 3–42. Ағылшын тіліндегі аудармасы күтілуде. («Бейнелі» сөзі мұнда «көркем»

дегенмағынадаемес,қиялдағанабар,«менталды»,санадағы,заттанбағандегендібілдіреді.

–Ред.).

АЛТЫНШЫТАРАУ

Идеологияменмемлекеттіңидеологиялық

аппараттары

ЛуиАльтюссер

Луи Альтюссер 1960 жылдардағы Франциядағы маңдайалды структуралист, марксист

философтардыңбірі.Оныңеңбектерініңқатарында«Марксүшін»(ForMarx,1965)және«Ленин

жәнефилософия»(LeninandPhilosophy,1971)кітаптарыдабар.1968жылыжарияланғанәйгілі

мақаласындаолдәстүрлітүрде«жалғансанаға»тиесіліретіндеқабылданғанидеологияныадам

тіршілігінің материалдық жағдайларын, оның бейнелілікке, қиял мен елеске негізделген

қатынасынқолдайтынинституттарментәжірибелержиынтығыретіндесипаттайды.

Идеология–адамдардыңөзіндікшынайытіршілікжағдайларына

бейнеліқатынасының«репрезентациясы»

Идеологияныңқұрылымыменқызметіжайлынегізгітезисімекелуүшін

алдыменбірі–негативті,бірі–позитивтіекітезисұсынбақпын.Біріншісі

идеологияның бейнелі формасында «көрініс тапқан»

(«репрезентацияланған») объектілерді қарастырады, ал екіншісі

идеологияныңматериалдылығынаназараударады.

Идеологияадамдардыңөздерініңшынайытіршілікжағдайларынабейнеліқатынасын

репрезентациялайды.

Біз діни идеология, этикалық идеология, заңдық идеология, саяси

идеология т.б. дейміз, əрқайсысы «дүниеге деген» əртүрлі «көзқарасты»

білдіреді. Əрине, бұл көзқарастардың ешқайсысын шындық ретінде

қабылдап(мысалы,Құдайға,парызға,əділдіккет.с.с«сенім»),соғансəйкес

өмір сүрмейтінімізді ескере келе, біз сыни тұрғыдан зерделейтін

идеологияны«қарабайырқоғамның»аңыздарынзерттегенэтнологсияқты

қарастыраотырып,бұл«дүниегедегенкөзқарастар»көбінебейнелі,демек,

«шындыққасəйкескелмейтінін»мойындаймыз.

Алайда олардың шындыққа жанаспайтынын, яғни түгелдей иллюзия

екенін мойындай тұра, олардың шындыққа аллюзияны да қамтитынын

жəне бейнелі репрезентациясының тасасындағы өздері

репрезентациялайтын əлемнің шындығын табу үшін оларды

«интерпретациялау» қажеттігін де мойындаймыз (идеология = иллюзия/

аллюзия).

Интерпретацияныңтүрлерікөп,олардыңеңəйгілісі–ХVІІІғасырғатəн

механикалықинтерпретация(Құдай–патшаныңбейнелірепрезентациясы)

жəне ертеректегі шіркеу əкейлері енгізген, кейінірек Фейербах пен одан

тарайтын, теолог Барт сияқты (Фейербах үшін, мысалы, Құдай – нағыз

адамныңмəні)теологиялық-философиялықмектепөкілдеріжандандырған

«герменевтикалық» интерпретация. Атап өтерлік мəселе, идеологияның

бейнелі орын ауыстыруын (транспозициясын жəне инверсиясын)

интерпретациялаған жағдайда адамдар идеологияда «өздерінің шынайы

тіршілік жағдайларын бейнелі түрде репрезентациялайды» деген

қорытындығакелеміз.

Өкінішкеқарай,бұлинтерпретациядашешімінтаппайтынбірмəселебар:

адамдаршынайытіршілікжағдайларын«репрезентациялау»үшінөздерінің

шынайы тіршілік жағдайларының бейнелітранспозициясын неге «қажет»

етеді?

Бірінші жауап (ХVIII ғасырға тəн) қарапайым шешім ретінде мынаны

ұсынады:оған дін қызметкерлерінеозбырлар(деспоттар)жауапты. Олар

адамдарҚұдайғақызмететудеміндегенгесенетіндейетіп,шынмəніндедін

қызметкерлері мен деспоттарға қызмет етуі үшін жанға жайлы өтірікті

«қолдан жасап» шығарды. Дін қызметкерлері мен деспоттар

«теоретиктердің» саяси позицияларына ден қойып, əдетте алаяқтықты

ымыраласа жасайды жəне бір-бірінің мүддесіне қызмет етеді. Сондықтан

шынайытіршілікжағдайларыныңбейнелітранспозициясынасебепбар:ол

себеп – ат төбеліндей ғана арсыз адамдардың басқалардың қиялында

үстемдік етуі арқылы саналарын жаулау үшін, əлем жайлы өздері ойлап

тапқан жалған репрезентациясын негізге ала отырып, «халықты» билеуі

менқанауы.

Екіншіжауап(Маркстің«Ертеректегішығармаларда»(EarlyWorks)атты

еңбегінде автордың сөздерін тура мағынасында қабылдаған Фейербахтың

жауабы) барынша «салмақты, терең», яғни соншалықты жалған. Ол да

шынайытіршілікжағдайларыныңбейнелітранспозициясыменбұзылуына,

қысқасы, адамдардың тіршілік жағдайларының репрезентациясының

қиялдағы жаттануына себеп табады. Бұл бұдан былай дін қызметкерлері

мен деспоттардыкі емес, олардың белсенді қиялы мен олардың

құрбандарыныңбағынышты(пассив)қиялдарынадақатыстыемес.Себеп–

адамдардың тіршілігінде үстемдік ететін материалдық жаттануда. Бұл

Маркстің«Евреймəселесі»(TheJewishQuestion)менөзгедееңбектеріндегі

адамдар өздерін тіршілік жағдайларының жаттанған (= бейнелі)

репрезентациясына айналдырып көрсетеді деген Фейербах идеясын

қорғайды, себебі тіршіліктің бұл жағдайларының өзінде «1844 жылғы

экономикалық-философиялыққолжазбалар»(ThePhilosophicandEconomic

Manuscripts of 1844) жаттанған қоғамның негізі – «жаттанған еңбек»

үстемдікқұрады.

Бұлинтерпретациялардыңбарлығыөздеріболжайтынжəнеөздерітəуелді

тезисті, идеологияда көрініс берген əлемнің бейнелі репрезентациясы,

адамдардың тіршілік жағдайлары, яғни олардың шынайы əлемі болады

дегентезистітікелейалады.

Енді мен алға тартқан тезисіме қайтадан орала аламын. «Адамдар»

идеологияда «репрезентациялайтын» шынайы тіршілік жағдайлары –

олардың шынайы əлемі емес, керісінше, онда репрезентацияланған сол

тіршілікжағдайларынакөзқарасыменқарым-қатынасы.Шынайыəлемнің

кез келген идеологиялық, демек, бейнелі репрезентациясының негізі де –

осы қатынас. Шынайы əлемнің идеологиялық репрезентациясының

алдамшыбейнелібұрмалануынтүсіндіругетиіс«себепті»ашыпберетінде

осы қатынас. Болмаса, басқаша айтқанда, себептілікті шетке ысырамыз

десек, біз күллі идеологиядан байқайтын (егер өзіміз оның шындығында

өмір сүрмесек) күллі бейнелі бұрмалаудың негізі – осы қатынастың

алдамшыбейнеліболмысыдегентезистіалғатартуқажет.

Марксистік көзқарас бойынша, егер өндіріс, қанау, қудалау мен қуғын-

сүргінге түсіру, идеологизация, ғылыми əрекет агенттері лауазымын

иеленгендердің шынайы тіршілік жағдайларының репрезентациясы шын

мəнінде өндіріс қатынастарынан жəне сол қатынастардан шығатын

қатынастардан пайда болатыны рас болса, онда біз төмендегідей пікірді

айта аламыз: идеологияның бəрі оның тиісті бейнелі бұрмалануында

өндірістіңшынайы(қазірбар)қатынастарын(жəнеоларданшығатынөзге

қатынастарын)емес,адамдардыңөндірісқатынастарынадегенеңалдымен

алдамшы, бейнелі қатынасы мен содан шығатын қатынастарды

репрезентациялайды. Сондықтан идеологияда көрініс табатын –

адамдардың тіршілігін басшылыққа алатын шынайы қатынастарының

жүйесі емес, өздері өмір сүретін шынайы қатынастарға адамдардың

бейнеліқатынасы.

Егер олай болса, идеологиядағы шынайы қатынастардың бейнелі

бұрмалану «себебінің» негізі жойылады да, оның орнына өзге мəселе

туындайды. Адамдарға олардың тіршілік жағдайын жəне ұжымдық əрі

жеке өмірінде басшылыққа алатын əлеуметтік қатынастарға (жекелеген)

қатынасы жайлы репрезентация неліктен міндетті түрде алдамшы

бейнелілікқасиеткеие?Соныменқатарбұлбейнеліліктіңтабиғатықандай?

Мəселегеосытұрғыданкелуарқылы,ұлыидеологиялықмистификацияның

авторлары болатын топ немесе адамдар (дін қызметкерлері, озбырлар,

деспоттар) туындаған мəселені «табан астында» «сарт еткізіп» шешеді

(шынайыəлемніңжаттанғансипатыарқылышешімшығаратынысекілді).

Əзіргеосыжердентоқтайын.

Идеологияматериалдықтұрғыдатіршілікетеді.

Идеологияны негіздейтіндей көрінетін «идеялар» немесе

«репрезентациялардың»т.с.с.материалдықтіршіліктенөзгемінсіз(идеал,

idéale-idéelle) немесе рухани тіршілігі жоқ дегенді айтқанда, бұл тезис

жайындааздағанмəліметберіпкеткенедім.«Идеялардың» мінсіз(idéale-

idéelle) жəне рухани тіршілігі сол «идея» мен идеологияның

идеологиясында ғана туындайды деп болжағанмын. Енді, онымен бірге

ғылымдардың пайда болуынан бері бұл концепцияны «негіздейтіндей»

көрінетін идеологияда, яғни ғалымдар өздерінің кенеттен туындаған

идеологиясында өздеріне // «идеялар» ретінде ұсынатын (шын не өтірік

болсада)дүниелердетуындайдыдепқосакетуімерұқсатетіңіздер.Əрине,

болымды түрде ұсынылғанымен, бұл тезис дəлелденбеген. Мен бар

болғаныоқырманматериализмүшінболсадаосытезистіжылықабылдаса

екен деп өтініш айтамын. Оны дəлелдеу үшін нақты дəйектер қажет

болады.

Егер біз идеологияның болмысы туралы талдауымызды əрі қарай

дамытқымыз келсе, «идеялардың» немесе өзге «репрезентациялардың»

рухани емес,материалдық тіршілігі жайлымұндайболжамдытезис,яғни

оның гипотезалық түрі шын мəнінде өте қажет-ті. Сонымен қатар

идеологияныңбарлықсалмақты талдаулары бірденэмпирикалықтұрғыда

кез келген бақылаушыға (ол қаншалықты сыншыл болса да) не нəрсені

ашыпберетінінтүсінуүшінғанапайдалы.

Мемлекеттің идеологиялық аппараттарын талдау кезінде мен олардың

əрқайсысы идеологияның жүзеге асуы (діни, этикалық, заңдық, саяси,

эстетикалық т.с.с. аймақтық идеологиялардың басқарушы идеологияға

бағыныштылығымен расталған бірлігі) екенін айттым. Енді мен осы

тезиске қайтып келемін: идеология үнемі аппаратта, оның практикалық

қызметінденемесеəрекеттеріндетіршілікетеді.Бұлтіршілік–материалды

тіршілік.

Əрине, аппараттағы жəне оның əрекетіндегі идеологияның материалды

тіршілігі тротуар не мылтықтың материалдылығына тең емес. Бірақ

жаңааристотельшіл (Neo-Aristotelian) аталу қаупіне қарамастан (ескерту:

Маркс Аристотельді аса жоғары бағалады), «материя мəселесі көптеген

мағыналық қырларынан қарастырылды» немесе ол түптің түбінде

«физикалық» құбылыстан басталатын əртүрлі модальдықта тіршілік етеді

дегімкеледі.

Олайболса,алғақарайжылжып,идеологияда,яғниəлемтуралышартты

ұғымдармен өмір сүретін «адамдар» қандай күйге түсетінін қарайық.

Идеологияның мұндай бейнелі бұрмалануы – олардың тіршілік

жағдайларына деген қияли бейнелі қатынасына байланысты, жеме-жемге

келгенде, өндірістік жəне таптық қатынастарға қатынасына (идеология =

шынайы қатынастарға деген қияли бейнелі қатынас) тəуелді əлемнің

анықталған(діни,этикалықт.б.)көрінісі.

Ендігікезектемынадайтұжырымғатоқталайық.

АдамҚұдайға,парызға,əділеткет.с.с.сенедіделік.Бұлсенім(əркімүшін,

демек, идеологияның идеологиялық репрезентациясында өмір

сүретіндердің бəрі үшін солай жəне бұл идеологияны рухани болмыс

дарытқан идеяларға шектейді) сөз болып отырған адамның идеяларынан

шығады, яғни бұл жердегі адам (оның сенімдері жайлы идеяларын

қамтитын) – санасы бар субъект. Осылайша, таза идеологиялық

«концептуалды» құрылғы арқылы қарастырылып отырған субъектінің

(материалдық) қатынасы табиғи түрде туындайтын жүйе болады

(субъектіге сана берілген, ал осы санада ол өзі сенетін идеяларды еркін

қалыптастырады,еркінмойындайды).

Ондай адам не былай, не олай əрекет етеді, əрқилы практикалық

қатынасты игереді жəне, ол аз десеңіз, өзі субъект ретінде еркін таңдап

алғансанасындабаридеялары«тəуелді»идеологиялықаппараттыңбелгілі

біржүйеліəрекеттерінеқатысады.ЕгеролҚұдайғасенсе,шіркеугебарады,

оғанқосажиынғақатысады,тізерлейді,дінқызметкерінесырынақтарады,

шіркеу жазасына мойынсұнады (бір кездеол материалдық жаза болатын)

жəнетəубесінекеледіт.с.с.Егеролпарызбенқарызғасенетінболса,«түзу

жолға жетелейтін қағидаларға сəйкес» рəсімдік дəстүрлі жөн-

жоралғылардықадағалапəрекететеді.Егеролəділеткесенетінболса,заң

ережелерінесөзсізбағынады,алоларбұзылғанда,петицияларғақолқойып,

демонстрацияларғақатысыпт.с.с.қарсылықкөрсетуідемүмкін.

Бұлсхемаарқылыидеологияныңидеологиялығыжайындағыкөрінісіəр

«субъектіге» «сана» берілгенін мойындауға мəжбүр жəне оның «санасы»

тудыратын жəне еркін қабылдайтын «идеялар» «оның идеяларына сəйкес

əрекететуікерек»,демек,еркінсубъектретіндеоныңөзидеяларыноның

материалдық тəжірибесінің əрекеттеріне енгізуі керек деп сендіреді. Егер

олайістемесе,«бұлдұрысемес»делінеді.

Шын мəнінде егер адам өзі сенетін зат немесе құбылыстың функциясы

ретіндеатқаруытиісəрекеттіжасамаса,ондаолөзге«бірдеңелерістейді»

дегенсөз.Дəлсолидеалистіксхеманыңқызметіретінде,оныңбасындаөзі

жария қылатын идеяларданбөлек басқа да идеялар бар дегенді білдіреді.

Сонымен қатар ол осы жария емес идеяларға сəйкес «бейсана» түрде

əрекететедінемесебұладамайтқансөзіндетұрмайтын,арсызнебұзылған

болуымүмкін.

Қай жағдайда да идеологияның идеологиясы өзінің бейнелі

бұрмалануына қарамастан, адами субъектінің «идеялары» оның

əрекеттерінде«тіршілікететінін»немесесонда«тіршілікетугеқажеттігін»

білдіреді.Алолайболмаса,оныңəрекеттерінесəйкескелетін(қаншалықты

бұзылған болса да) өзге идеяларды ұсынады. Бұл идеология əрекеттер

жайлы айтады: Күнделікті тəжірибелерге енген, практикалық қызметке

тəнəрекеттержайлыайтамын.Тəжірибелердіңолардыңөздеріқамтылған

рəсімдермен,идеологиялықаппараттыңматериалдықболмысыныңішінде

(олосыаппараттыңшағынғанабөлшегіболсада:шағыншіркеудегіқысқа

уағыз, жерлеу рəсімі, спорт клубындағы шағын матч, мектептегі бір күн,

саясипартияныңжиыныт.б.)жүзегеасатынынкөрсетемін.

Бұданбөлек,бізидеологияныңмағыналықсхемасыныңтəртібінөзгертуге

мүмкіндік беретін тамаша тұжырымдары үшін Паскальдің қорғаушы

«диалектикасына»қарыздармыз.Паскальбылайдейді:«Тізерле,дұғаоқы,

сонда сенетін боласың». Ол осылайша арандатушылық мəнерде

əрекеттердіңтəртібінкерібұрады.Христоссияқтыөзіменбіргебейбітшілік

емес, «жанжал» əкеледі. Ал жанжалдың өзі христиандық деп айтуға

келмейді(себебіəлемгежанжалшақырғандықарғысатады).Жақсылықпен

аяқталған жанжал оған янсенистік (jansenist) тілді қолдану арқылы

шындықосындайдеугемүмкіндікбереді.

Паскальді өз заманының мемлекеттік діни идеологиялық аппаратымен

идеологиялық қарсыласу дəйектерімен бірге шетке ысыруға рұқсат

етіңіздер. Енді мен тікелей марксистік сөздікті қолданбақпын, себебі əлі

күнгедейінтолықзерттелмегенсаланысипаттапотырмын.

Сондықтан белгілі бір субъектіні қарастырсақ (ал ондай субъект жеке

адам болып саналады), оның сенімдері жайлы идеялардың болмысы

материалды, себебі оның идеялары материалдық тәжірибеге,

практикалыққызметкеенгеносыадамныңматериалдықәрекеттеріжәне

олар сол субъектінің идеялары шығатын, материалды идеологиялық

аппарат анықтайтын материалдық арқылы жүзеге асырылады. Əрине,

менің ұсынысымдағы төрт бірдей «материалдық» деген сөздің кездесуі

əртүрлі модальдықтардың əсері болуы керек: уағыз айтылатын жиынға

бару, тізе бүгу, шоқыну, күнəсін мойындау, жаза, дұға, тəубеге келу,

көзқарастар, дұға етуге дайындалғандағы қолтүйістіру, сыртқы вербалды

дискурстарне«ішкі»вербалдыдискурстар(сана)үшінорыналмастыратын

материалды – бірдейсипаттағыматериалдықемес.Менматериалдықпен

модальдық арасындағы айырмашылық теориясы мəселесін шетке ысыра

тұрмақпын.

Қалай болғанда да, заттардың бұл кері кеткен үлгісінде біз «кері кету»

туралы айтып тұрған жоқпыз, себебі кейбір ұғымдар біздің үлгіден жай

ғанажоғалыпкеткеніанық,алкейбірұғымдарқолданыстаншығып,жаңа

терминболыпқалыптасты.

Жоғалғандар: идеялартермині.

Қалғандар: субъект,сана,сенім,әрекеттертерминдері.

Пайдаболғандар: практикалықіс-әрекетнемесетәжірибелер,рәсімдер,идеологиялықаппараттерминдері.

Біз инверсия немесе аудару жайында емес (үкімет немесе шөлмек

төңкерілдідегенмағыналарындаайтыпотырғанжоқпыз),орынауыстыру

(əкімшілік орын ауыстыруға қатыссыз) туралы сөз қозғаудамыз.

Төмендегідей нəтижеге келгендіктен, мүлдем өзгеше, қолайсыз орын

ауыстыруболмақ.

Бұл идеялар да жоғалды (себебі оларға идеал не рухани болмыс тəн),

олардың тіршілігі идеологиялық аппарат анықтаған рəсімдер арқылы

басқарылатынпрактикалықəрекеттердіңбірбөлігіекендігібелгіліболды.

Сондықтан субъект мынадай (оның шынайы анықтамасының тəртібінде

көрініс тапқан) жүйе арқылы əрекет етеді: материалдық идеологиялық

аппаратта тіршілік ететін идеология, материалдық рəсіммен басқарылған

материалдықпрактикалыққызметтер,өзініңсенімінесəйкессанадаəрекет

ететінсубъектініңматериалдықəрекеттеріндебарпрактикалыққызметтер.

Бірақ мұндай ұсыныс барысында біз төмендегідей ұғымдарды сақтап

қалдық: субъект, сана, сенім, əрекеттер. Осы лектен қалғанының бəрі

тəуелді болатын орталық терминді бөлектеп алмақпын: бұл – субъект

ұғымы.

Əріөзарасабақтасқостезистіұсынбақпын:

1.Тəжірибелікқызметтекидеологиятүріндежүзегеасады,идеологиядан

тыспрактикалыққызметжоқ.

2.Идеологиятексубъектініңбарболуынқамтамасызетеді.

Ендіменөзімніңнегізгітезисімеоралмақпын.

Идеологияжекетұлғалардысубъектілерретінде

интерпелляциялайды

Бұл тезис менің соңғы ұсынысымды айқын түрде жариялаудың жолы

ғана: идеология субъектілер бар жерде ғана жəне субъектілер үшін ғана

қызмет етеді. Демек, идеология нақты субъектілерге арналады,

идеологияның бұл міндеті субъект арқылы ғана мүмкін болады:

субъектініңкатегориясыдегенімізде,бізоныңқызметіндеескеріптұрмыз.

Мұнымен айтпағым, егер буржуазиялық идеологияның жəне түптеп

келгендезаңдыидеологияның

үстемдікқұруыменолосыатаумен(субъект

деген)пайдаболсада, субъектініңкатегориясы(өзгеатаулардыжамылып

əрекет етуі де мүмкін: мысалы, Платон рух деп атаған Құдай т.б.) оның

анықтауышы (аймақтық немесе таптық) қандай болса да жəне тарихи

мерзімі қандай болса да – себебі идеологияда тарих жоқ – күллі

идеологияныңанықтаушыкатегориясыболмақ.

Субъект категориясы күллі идеологияның құрама бөлшегі деген едім.

Соныменқатармынағандакөңілбөлуқажет:субъекткатегориясыкүллі

идеологияның құрама бөлшегі болатын себебі, күллі идеологияның (оны

анықтайтын) басты қызметі нақты адамдарды субъектілер ретінде

«құрастыру» болып есептеледі. Осы қос құрастырудың өзара

əрекеттесуінен күллі идеологияның қызметі көрінеді, ал идеология бұл

жерде солқызметтіршілігініңматериалдық формаларындақызмететуден

басқаештеңедеемес.

Бұдан шығатын қорытындыны түсіну үшін, осы жолдарды жазушы да,

олардыоқушыдасубъектілерекенін,идеологиясубъектілеріекенінтүсіну

керек.Субъектілерболғандықтан,авторда,оқырманда«ойламағанжерден

(өздігіненболғандай)»жəне«табиғитүрде»идеологиядаөмірсүреді,бұны

өзіміздің «адам – жаратылысынан идеологиялық жануар» деп

айтатынымызға сəйкес мағынада қарастырамыз. Яғни олардың екеуі де

идеологиялықсубъектілер(тавтологиялықпайым).

Автор, ғылыми деңгейге жетіп қалар деген үмітпен осы дискурс

жолдарынжазғандықтан,«өзінің»ғылымидискурсынан«субъект»ретінде

мүлде тыс қалады (себебі күллі ғылыми дискурс деген – субъектісіз

дискурс, оған қоса белгілі бір ғылым идеологиясынан басқа жерде сол

«ғылымсубъектісі»жоқ)дегенім–əзіргеөзімшеткеысырыпқоятынмүлде

бөлекмəселе.

Қасиетті Павел ойға қонымды етіп тамаша жеткізгендей, «Логоста»

(Logos), идеологияда «біз бəріміз өз болмысымызға, өмірімізге жəне

қозғалыс-əрекеттерімізге иелік етеміз». Яғни сіз бен біз үшін субъект

категориясы бастапқы «айқындық» (obviousnesses) (айқындық үнемі

біріншіжүреді):сізбенбізсубъектекенімізанық(еркін,этикалық,заңды

т.б.). Кез келген айқындық секілді, олардың қатарында сөздің «заттың

атауы»немесе«мағынағаиеболуы»дабар(демек,тілдің«ашықтығының»

айқындығын да қамтиды), бұл айқындық та, яғни сіз бен біз субъект

екеніміздің «айқындығы» – сондай-ақ оның ешқандай мəселе

тудырмайтыны – идеологиялық əсер, қарапайым идеологиялық əсер

қалдыру мақсатын көздейді.

 Бұл шын мəнінде «айқындықтың» нақты

(себебіоныңөзі«айқындық»)екенінанықтайтынидеализмніңкөрінісіəрі

ерекшелігі. Оны байқамау мүмкін емес əрі онымен бетпе-бет келгенде

«Осылай болатыны анық қой! Рас! Бұл рас!» деп айқай салу сияқты,

төтенше жəне табиғи əсерімізді білдіреміз (дауыстап не «санамыздың

түкпіріндеүнсіз»).

Бұл реакцияда идеологияның əуелбастағы екі қызметінің бірі –

идеологиялық танып-білу қызметі көрініс табады (оның кері қызметі –

білмеу(misrecognition,méconnaissance).

«Нақты» мысал келтірсек, есік қағылғанда, біз «Бұл кім?» деп сұраған

кезде,«Мен»дейтін(себебі«Мен»болатыныаныққой,«айқындық»қой)

достарымыз бар. Біз есік қағып тұрған «ол» екенін түсінеміз. Есікті

ашамыз, иə, «расында да, есік қаққан ол екен». Өзге мысал келтірейік.

Көшедебұрынғытаныстарымыздыңбірінтаныпқойғанда(reconnaissance),

бізонытанығанымызды(жəнеоныңбіздітанығанынұққанымыз)«Сəлем,

достым» деген сөзбен жəне оның қолын алумен (күнделікті өмірдегі

идеологиялық танудың материалдық рəсімдік тəжірибесі, мəселен,

Францияда;басқамемлекеттердеөзгерəсімдербар)білдіреміз.

Алдын ала айтылған мұндай ескертулер мен оларға қатысты нақты

мысалдар арқылы сіз бен біз әрдайым және әлдеқашан субъектілер

болғанымызды көрсеткім келеді. Біз субъект ретінде идеологиялық тану

рəсімдерін ұдайы қолданамыз. Əрі бұл біздің шын мəнінде нақты, жеке,

ешкімге ұқсамайтын, (табиғи түрде) қайталанбайтын субъект екенімізге

кепілдікбереді.Меніңқазіржазужазыпотырғанымжəнесіздіңқазіроқып

жатқаныңыз

–идеологиялықтанудыңрəсімдері,олардыңқатарынаменің

ойларымның «дұрыстығы» немесе «бұрыстығы», өзін сіздерге таңуы

мүмкін«айқындық»такіреді.

Бірақ біз бəріміз субъектілер екенімізді жəне ең қарапайым күнделікті

өмірдіңпрактикалық рəсімдерінде (қол алысу, сізді есіміңізбен атау, тіпті

есіміңізді білмесем де, оның сізде бар екенін білу, сізді бірегей субъект

ретіндетанут.б.)қызметететініміздімойындаубізгеидеологиялықтанып-

білудің үздіксіз (мəңгілік) тəжірибесін «ұғынғанымызды» білдіртіп, оның

«жете ұғынылуын», яғни мойындалуын көрсетеді. Бірақ ешқандай

жағдайда ол бізге осы мойындаудың орындалу тетігі (механизмі) жайлы

(ғылыми тұрғыда) білім бермейді. Егер біз, идеологияныңатынан сөйлей

отырып, алдымызға ғылыми дискурстың (яғни субъектісіз) бастамасын

жасауға батыл кірісу үшін идеологиядан бөлініп шыққысы келетін

дискурстың сұлбасын жасау мақсатын қойсақ, онда міндетті түрде

жоғарыдаайтылғанбілімгеқолжеткізуімізкерек.

Сол себепті «субъектінің» категориясы не cебепті нақты субъектілерді

субъектілер ретінде құрылымдау арқылы ғана тіршілік ететін

идеологияның құрама бөлшегі екенін көрсету үшін мен экспозицияның

арнайы тəртібін қолданбақпын: ол – өзгелер танитындай жеткілікті

дəрежеде «нақты», алайда жаңа білім алуға ұмтылу, ойлану, ұғыну үшін

жеткіліктікөлемдеабстрактіліболады.

Алғашқы тұжырым ретінде мен былай деймін: идеология атаулы

жекелеген субъект категориясының қызметі арқылы адамдарды нақты

субъектілерретіндеқарастырадынеинтерпелляциялайды.

Бұл–осыдеңгейденақтысубъектілернақтыадамқолдайтындықтанғана

тіршілік етсе де, бір жағы нақты адамдар мен екінші жағы нақты

субъектілерарасынажырататынұсыныс.

Қорытып айтсақ, мен идеология субъектілерді адамдардың арасынан

«жалдайтындай» (ол адамзат баласының барлығын жалдайды) «əрекет

етеді»немесе«қызмететеді»неадамдардысубъектілерге«айналдырады»

(олардың бəрін дерлік айналдырады) деген шешімге келемін. Бұл өзім

интерпелляция немесе өзіне қарату, жүгіну деп атаған операция арқылы

жəне ең көп тараған күнделікті полицияның (не тағы өзге біреулердің)

сəлемдесуіарқылы(«Ей!Сеніайтамын!»дегенсияқты)іскеасады.

Менелестетіпотырғантеоретикалықкөрініскөшедебопжатсада,сəлем

берілген адам бұрылып қарайды. Денесін 180 градусқа бұру, яғни

физикалық сөйлесу арқылы ол сол сəтте субъектіге айналады. Неге?

Өйткені ол сəлемдесу өзіне бағытталғанын жəне «сəлем берілген жан өзі

болғанын» (басқа біреу емес) мойындады. Тəжірибе көрсеткендей,

сəлемдесудіңпрактикалыққатысымəрекетінің(communication)ерекшелігі

сондай, ол бағытталған адамына жетпей қалмайды: вербалды шақыру не

ысқырық бағытталған, сəлем берілген жан сəлем берілген өзі екенін

əрдайым мойындайды. Соның өзінде бұл – «мойнында кінəсі бар екенін

іштей сезетін» көптеген жандарға қарамастан, «өзін кінəлі сезінумен»

түсіндіресалуғакелмейтінбіртүрліөзгешефеномен.

Əрине, анық жəне ыңғайлы болу үшін өзімнің кішкентай теоретикалық

театрымда мен оқиғаларды көріністер кезегімен, бас-аяғын түгендеп,

демек,уақыт ағысы тұрғысынан ұсынуымкерек.Солмаңайдан өтіп бара

жатқан өзге адамдар бар делік. Əлдеқайдан (əдетте олардың соңынан

айтылған) сəлемдесуді естисіз: «Хей! Сен!» Мұндайда бір адам (он

жағдайдыңтоғызында«сол»адам)бұрылады,бұлсөздердіңөзінеқаратып

айтылғанынсене/сезе/білетұрып,демек,сəлемберілген«шынындадаөзі»

екенін мойындай тұрып бұрылады. Алайда шынайы өмірде мұндай

дүниелер ешқандай кезексіз өте береді. Идеологияның бар болуы жəне

адамдарғасубъектіретіндесəлемдесунемесеинтерпелляция–барлығыда

бірнəрсе.

Былай деп қоса аламын: осылайша, идеологияның сыртында жүріп

жатқандай боп көрінген дүние (дəлірек айтқанда, көшеде) шындығында

идеологияда жүріп жатады. Сондықтан идеологияда жүретін дүние оның

сыртында жүріп жатқандай көрінеді деп қосып қоюға да болады. Сол

себепті идеологиядағылар өздерін идеологиядан тыс тұрмыз деп сенеді:

идеологияныңбірəсері–идеологияныңидеологиялықсипатынидеология

тарапынанжоққашығару:идеологияешқашан«мен–идеологиялықпын»

деп айтпайды. «Мен – идеологиядамын (өте сирек кездесетін жағдай)

немесе «Мен идеологияда болдым» (жалпы жағдай) деп айту үшін

идеологиядантысқарыболу,яғниғылымғанегізделгенбілімауанындаболу

керек. «Идеологияның ықпалындасың» деп айыптау өзгелерге ғана

қатысты, адам өзі ешқашан идеологияның ықпалында екенін

мойындамайды (егер ол адам Спиноза не марксшіл болмаса, бұл жерде

екеуібірмағынаныбілдіреді).Демек,бұл,идеологияүшінсыртқыдүние

жоқдегендібілдіреді,бірақсоныменбіргеолсырттаорналасқан(ғылым

меншындықтарапынан).

Спиноза мұны өзі қолданса да, толықтай түсіндірмеген Маркстен екі

ғасырбұрынжан-жақтыталдап,түсіндіріпберіпкетті.Салдарыкөпболса

дажəнеолартеориялыққанаемес,тікелейсаясиболсада,мысалы,сынның

жəне өзін сынаудың күллі теориясы, таптық тартыс жайлы марксист-

лениншілтəжірибеніңалтынережесісоғанбайланысты болыптұрғанына

қарамастан,бұлжағдайдыысыратұрамыз.

Сонымен,идеологияадамдарғасубъектілерретіндежүгінеді/сəлемдеседі

неинтерпелляциялайды. Идеология мəңгілік құбылыс болғандықтан, енді

идеологияқызметініңуақытшатүрінұсынып,былай демекпін: идеология

əрқашан-əлдеқашан (always-already) адамдарды субъект ретінде

интерпелляциялады, яғни адамдар идеология арқылы əрқашан-əлдеқашан

субъектретіндесəлемберуарқылытанылып,интерпелляцияланды,демек,

одан шығатын қорытынды мынау: адамдар əрқашан-əлдеқашан

субъектілер.Басқашаайтсақ,адамдар–өздеріəрқашан-əлдеқашанболатын

субъектілерге қатысты «абстракт». Бұл ұсыныс парадокс болып көрінуі

мүмкін.

Адам əрқашан-əлдеқашан, тіпті дүниеге келмей тұрып, субъект екені

əркімге де белгілі жəне бұл – парадоксқа жанаспайтын жалпылама

шындық. Фрейд мұны адамдар əрқашан-əлдеқашан болатын субъектіге

қатысты əрдайым «абстракт» екенін, жай ғана «туылуды» қоршайтын

идеологиялық рəсім «бақытты оқиға» екенін ескерту арқылы көрсетеді.

Адамдардың дүниеге келмеген сəбиді қаншалықты жəне қалай күтетінін

əркімбіледі.Егербізқарапайымпрозатұрғысында«сентименттерді»,яғни

дүниеге келмеген сəбиді күтіп жүрген отбасы идеологиясының (əкелік/

шешелік/,некелік/бауырлық)түрлерінжадыда тұтсақ, баланың əке есімін

алатыны, сондықтан бірегейлікке ие болатыны жəне басқа ешкім оның

орнындаболаалмайтыныалдыналабелгілі.Яғнисəби –дүниегекелмей

жатып əрқашан-əлдеқашан субъект, ол құрсаққа біткеннен кейін «күту»

(expected) үрдісі белгілі бір отбасылық идеологиялық конфигурация

арқылы жəне сол конфигурацияда субъект ретінде бекітіледі. Бұл

отбасылықидеологиялықконфигурация,өзінің бірегейлігінде,аса мұқият

құрылымданғанынжəнеосымінсізжəне азды-көпті«патологиялық»(бұл

терминкөптегенмағынағаиеекенінескереотырып)құрылымдабұрынғы

субъект-болуы-ықтимал (жаратылыс) «өзінің» орнын «табуға» тиіс. Яғни

алдын ала белгіленген сексуалды субъектіге (қыз не ұл) «айналуды»

айтудыңқажетідежоқ.Бұлидеологиялықшектеуменалдыналабелгілеу

жəне рəсімдер мен тəрбиелеудің бəрі, одан кейін отбасындағы білім беру

Фрейдтің əсері бойынша бейсана деп тіркегеннің «уысында»,

сексуалдықтың гениталды жəне гениталдыға дейінгі «сатыларында»

зерттелуіне аз мөлшерде болса да қатысы бар. Бұл дəйекті де шетке

ысыруғамархабатетіңіздер…

Жалпы идеология туралы зерттеуімізді қорытындылауға мұрсат

беріңіздер.

Идеологияныңегізайна-құрылымытөмендегідейдүниелердіқамтамасыз

етеді:

1.«Адамдардың»субъектретіндеинтерпелляциялануы;

2.Олардыңсубъектігесубъектіленуі;

3. Субъектілер мен субъектінің бірін-бірі мойындауы, субъектілердің

бірін-бірімойындауы,соңындасубъектініңөзінтануы;

4.Барлықнəрсешынындаосындайдегенжəнесубъектілерөздерініңкім

екенін танып, соған сəйкес əрекет еткен жағдайда бəрі де дұрыс болады

дегенабсолюттікепілдік:Əумин!«Солайболсын!»(Amen–Sobeit).

Нəтиже: субъектілер субъектілер ретінде интерпелляциялаудың, //

субъектігесубъектіленудің–жалпытануменабсолюттіккепілініңбұлтөрт

тағанды жүйесінде құрсауланып, «жұмыс істейді», (репрессивті)

мемлекеттікаппараттыңбіреуініңараласуынқамтамасызететін«ұнамсыз»

субъектілерді есептемегенде, олар көп жағдайда «өз бетінше жұмыс

істейді».Бірақ(ұнамды)субъектілердіңбасымкөпшілігі«өзбеттерінше»,

яғни идеология арқылы (оның нақты түрлері мемлекеттің идеологиялық

аппаратында іске асады) жақсы жұмыс істейді. Олар мемлекеттік

идеологиялық аппараттың рəсімдері арқылы жүзеге асатын практикалық

əрекеттердің құрамына енгізіледі. Олар жағдайдың бар қалпын, «мұның

осылай жəне басқаша еместігін» жəне олардың Құдайға, санасына, дін

қызметкеріне, де Голльге, бастыққа, инженерге бағыну керектігін жəне

«көршілерін өздеріндей жақсы көретінін» т.с.с. «мойындайды» (das

Bestechende). Олардың нақты, материалдық əрекеті – «Əумин! «Солай

болсын!» (Amen – So be it) деген дұғаның тамаша сөздерінің өмірге

қарапайыменуі.

Иə, субъектілер«өз бетімен жұмысістейді». Бұлəсердіңкүллі құпиясы

өзімжоғарыда талқылағантөрттағанды жүйеніңалғашқыекімысалында

немесе субъект терминінің екіұдайлығында жатыр. Терминнің қалыпты

қолданысында субъект төмендегідей мағынаны білдіреді: (1) еркін

субъективтік, өзінің əрекеттерінің авторы жəне соған жауапты жан,

бастамалар орталығы; (2)жоғарыбилікорындарына бағынатын жəне сол

себептіөзініңбағыныштылығынмойындауданөзгееркіндіктіңбарлығынан

бастартқансубъектіленгенжаратылыс.Осысоңғынотаөзінесебепболған

əсердің көрінісі ғана болатын, аталмыш екіұдайылықтың (ambiguity)

мағынасынбереді:адамөзініңсубъектіленуін(еркін)қабылдауүшін,яғни

олөзініңсубъектіленуініңишараларыменəрекеттерін«өзбетімен»жасау

үшін (еркін) субъект ретінде интерпелляцияланады. Өздерінің

субъектіленуіүшінжәнесубъектіленуіарқылыдегеннентыссубъектілер

жоқ.Сондықтандаолар«өзбетіменжұмысістейді».

«Солай болсын!..» Əсер туғызу үшін қолданған аталмыш тіркес бұл

«табиғи» емес екенін дəлелдейді («табиғи»: дұғадан тыс, яғни

идеологиялықкилігудентыс).Бəрісөзсізосылайболуытиісекенінескеріп,

осы тұста сөздердің кірігуіне мүмкіндік берейік: егер өндіріс

қатынастарыныңрепродукциясында,тіптіөндіріспенайналымүдерісінде

де, күн сайын, «санада», яғни (еңбектің əлеуметтік-техникалық бөлінісі

өздерінебөліпберген)лауазымдарғаиесубъектілердіңқатынастарындада:

қанау,репрессия,идеологизациялау(ideologization),ғылымитəжірибет.с.с.

кепілдемеберілсе,жоғарыдағытіркессолайболуытиісекеніндəлелдейді.

Шынында да, субъект ретінде интерпелляцияланған адамда, егер

субъектілер субъектінің «өсиеттерін» еркін қабылдаса, субъектінің

субъектілерге берген кепілдемесінде субъектінің айнасын тану (of the

mirror recognition) тетігінде қандай мəселе бар? Бұл – механизмдегі

шындық, мойындау түрлерінде (идеология = қате ұғыну/ білмеушілік)

міндеттітүрдеқатеұғынған(méconnue)шындық,шынмəнінде,еңсоңғы

жағдайда өндірістік қатынастар мен олардан туындайтын қарым-

қатынастардықалпынакелтіру.

Ескертпе

1. Бұл заманауи терминді əдейі қолданып отырмын. Себебі коммунистік орталардың өзінде,

өкінішкеқарай,кейбірсаясиауытқушылықтарды(оңшылнесолшылоппортунизм)«табан

астында»«сартеткізіп»(clique)түсіндірубасым.

2. Бұл«адам–жаратылысынансубъект»дегенидеологиялықұғымдықалыптауүшін«заңдағы

субъектінің»заңдықкатегориясына«құдатүсті».

3. Лингвистер мен лингвистикаға түрлі мақсаттармен жүгінгендер барлық, тіпті ғылыми

дискурстардағы идеологиялық ықпалдың əрекеттерін назарға алмайтындықтан,

қиындықтарғатапкеледі.

4. Ескерту: бұл екі рет қолданып отырған «қазіргі»(currently) идеология «мəңгілік» екеніне

бұданбылайдəлелемес,себебібұлекі«қазір»белгісізинтервалменажыратылған;менбұл

жолдарды 1969 жылдың 6 сəуірінде жазып отырмын, сіз оны болашақтағы кез келген

уақыттаоқуыңызмүмкін.

5. Сəлемдесу – дəлме-дəл рəсімге бағынатын күнделікті тəжірибе, «сезіктілерге» қаратылып

айтылғандайқабылданғандықтан,полицейдің«сəлемберуінде»«ерекше»түргеиеболады.

6. Альтюссер«Субъект»(басəріппенжазылған)сөзіарқылыҚұдайдымеңзейді(Ред.).

7. Гегель (ешкім білмесе де) идеологияның ғажайып теоретигі, ол абсолютті білім

идеологиясынантабылатынəмбебапмойындаудың«теоретигі».Фейербах,өкінішке қарай,

ақыр аяғында адам жаратылысы идеологиясынан табылатын айна байланысының тамаша

«теоретигі».Кепілдіктеориясын(theoryoftheguarantee)қалыптастыруғақажеттіматериал

табуүшінбізСпинозағажүгінуімізқажет.

ЖЕТІНШІТАРАУ

Өлімменөміргебилікетуқұқығы

МишельФуко

Мишель Фуко өзiнiң әйгілі мақаласында «биокүш» (biopower) концептін зерделейді. Ежелгі

дәуірдеәміршілериелігіндегіхалықтыңөміріменөліміжайындашешімқабылдауқұқығынөз

құзырындаұстағаныбелгілі.Уақытөтекелеоларбұлқұзыреттенайырылабастады.МұныФуко

ұстанымынасәйкес,өмірдіңқуат-күшібарболғанықызметтәртібінауыстырды,айласынасырды

және кеңірек қанат жайды деп пайымдайды. Аталмыш құзырет қазіргі кезде полицияның

баяндамалары немесе психиатриялық зерттеулер сияқты білім тетіктері мен еңбек арқылы

адамныңәлеуетінарттыратын,позитивтіболыпкөрінетінмақсаттарғақолжеткізугемүмкіндік

береді.

Ұзақ уақыт бойы тəуелсіз биліктің негізгі басымдықтарының бірі өмір

менөлімжайындашешімқабылдауқұқығыболыпкелді.Заңдытүрде,ол,

сөзсіз римдік отағасына балаларының жəне құлдарының тағдырын

«қалағанынша шешу» құқығын берген (өмірді «берген» – əке, сол өмірді

тартыпалсадаөзібілетін)ежелгіəке билігінен (patriapotestas) тарағаны

анық.Классикалықтеоретиктертұжырымдағанөмірсүруменөлугеқұқық,

бұлқұқыққақарағанда,анағұрлымжұмсақболады.Уақытөтекелеəмірші

құзырындағыларға қатысты құқығын абсолютті жəне шартсыз деп

қабылдамайды, бірақ көп жағдайда оның өз өміріне қауіп төнгенде

қолданады: былайша айтқанда, қарсы əрекетке құқық берілген. Оны

орнынан тайдыруғаəрекеттенген не құқығына таласқысы келетін сыртқы

жау қауіп төндіріп тұр ма? Ендеше, ол заңды түрде соғыс жүргізіп, өз

құзыретіндегілерденмемлекеттіқорғауынталапетеалады,оларды«тікелей

өлім жазасына кеспей», «бастарын қатерге тігуге» құқылы. Бұл ретте

əміршіоларғақатысты«жанама»өмірменөлімқұқығынпайдаланаалады.

Ал егер олардың бірі қарсы шығып, заңды бұзса, онда құзырындағы

адамның өміріне тікелей құқығын іске асыра алады: жазалай отырып,

өлтіреалады.Өмір менөлімгеқұқық бұданбылай артықшылықемес: ол

əміршініқорғауменоныңтіршілігіненегізделеді.Гоббспенбіргеоныəркім

табиғи жағдайда ие болған құқықты əміршіге беру, өз өмірін өзгелердің

өмірініңқұныменқорғауқұқығыдепқабылдаукерекпе?Əлдебұлжерден

жаңақұқықтықжаратылыс,əміршіменбіргекелгенқандайда бір ерекше

құқық көреміз бе?

 Қалай болғанда да, өмір мен өлімге құқық шектеулі

жəнешарттызаманауиформасындада,бұрынғыабсолюттіформасындада

асимметриялық құқық.Əмірші өзініңөмір сүруқұқығын өлтіру құқығын

іске қосуне одан тартынуарқылы іске асырады;өзінің өміргежүргізетін

үстемдігінөзіталапетеалатынөлімменғанабелгілейді.Бұлжерде«өмір

мен өлім билігі» деп отырғанымыз, шындығында, өлімге мәжбүрлеу

құқығы мен өмір сүруге рұқсат ету құқығы болып саналады. Түптеп

келгенде, оның «қылыштың жүзімен» шешілуі бекер емес. Бəлкім, бұл

заңдықформабиліктіңөзқұзырынабағынғанхалықтанжинағанбайлығы,

өнімсалығы,тауарыменқызметінпайдалануы,қанментерініңбелгілібір

бөлшегін меншіктеудің алым-салық (prélèvement) тетігі ретінде жүзеге

асқанқоғамныңтарихитүрінежатқызылуымүмкін.Бұлжердебилік–ең

алдымензатты,уақытты,денені,ақыраяғындаөмірдітартыпалды,оның

шарықтаушегібасып-жаншуүшінөміргеиелікетуболды.

Классикалық дəуірден бастап Батыстағы билік тетіктері көптеген

өзгерістерге ұшырады. «Дедукция» күштің негізгі объекті болып

саналмайды,қайтатүрткіболу,күшейту,бақылау,қадағалау,оңтайлаумен

өзінетиесілікүштіпайдаланусияқты,биліктіңкөпқызметініңбіріболып

қалады. Билік кедергі жасау, бағындыру немесе жойып жіберуге емес,

керісінше, күшті түрлендіру мен арттыруға бағытталады. Дəл солсияқты

өлімқұқығындадаөзгерісқылаңберді,толықөзгерісболмасада,биліктің

басқару талаптарына сүйену, өзін солай анықтауға бейім танытты.

Əміршініңқорғауғанеқорғаудыталапетуқұқығынанегізделгенбұлөлім

енді əлеуметтік дене құқықтарының – өз өмірін сақтау, қорғау, дамыту

құқығының–терісжағы.Алайдатарихбарысындаөткенсұрапылсоғыстар

қазіргідей, яғни ХІХ ғасырдың басынан бері қарайғы кезеңдегідей

қантөгістіболғанжоқ.Билеушірежимдерөзібасқаратынхалыққақатысты

мұндай жаппай қырғынды (holocausts) ешқашан ұйымдастырған емес.

Бірақ өлімнің мұндай адам шошырлық қатыгездігі – бəлкім, оның

шекарасын кеңітіп жіберген күш пен арсыздықтың бір бөлігі осыдан

туындайтыншығар–өміргепозитивтітұрғыдақарап,тізгіндіберікұстау,

жағдайын жақсарту, күшейту, оңтайландыру, сапасын арттыру, күнделікті

іс-əрекетіндұрысұйымдастырабілусияқтықызметтердіжүзегеасыратын

билікке қосымша ретінде жүреді. Бұдан былай адамдар əмірші үшін

соғыспайды, күллі халық үшін соғысады, күллі халықты, олардың

тағдырынабилік жүргізіп, бірін-бірі қырсын депбір-бірінеайдапсалады.

Қазіргікездеқырғынауадайқажетқұбылысқаайналыпкетті.Адамзаттың

өмір сүруі мен тірі қалуын өз қалауынша кесіп-пішкісі келетін көптеген

режимдер адамдарды қанға бөктіріп, соғыс ашуға мүмкіндік алды. Бəрі

өзгерді,тіптітөңкеріліптүсті:жаңасоғыстехнологияларытүкқалдырмай

қырып жіберуге қаншалықты бейім болса, соғыс ашатын немесе оны

тоқтататыншешімдерадамзатбаласыныңбейбітөмірінқамтамасызетуге

қауқарсызеді.Бүгінгіатомдықжағдай–осыүдерістіңсоңғынүктесіғана:

халықтың бір бөлігін ымырасыз өлімге қию – халықтың екінші бөлігінің

өмірін сақтау кепілінің теріс жағы. Шайқастар тактикасына негізделген

өмір сүру үшін өлтіру принципі мемлекеттер арасындағы қарым-

қатынастың стратегиялық принципіне айналды. Бірақ біз айтып отырған

тақырып – тəуелсіз мемлекеттің өмір сүруі емес, халықтың биологиялық

тұрғыда тіршілікету мəселесі. Егер геноцид шынында дазаманауи билік

режимдерінің арманы болса, бұрынғы өлтіру құқығы қайта оралып

жатқандықтан емес, билік халықтың өмір, нəсіл, тек, бұқаралық

феномендерідеңгейіндеорналасып,жүзегеасатындықтанорыналуда.

Басқаша айтқанда, өлім жазасын мысал ретінде алар едім. Ұзақ уақыт

бойы өлім жазасы, соғыспен қатар, қылыш құқығы тағы бір формасы

болды.Олəміршініңбұйрығымензаңынанемесеөзінеқарсышыққандарға

жауабы еді. Дар ағашының жанында өлім жазасына кесілгендердің саны

артып, соғыста қаза болатындардың қатары азайып барады. Бірақ

біреулердіңсаныартты,екіншісіазайдыдесекте,екеуініңсебебібір.Билік

айналасына айтқанын жүргізу міндетін мойнына алғаннан бері өлім

жазасынқолданубарғансайынкүрделенетүсті.Бұладамгершіліксезімінің

оянуынанемес,биліктіңжүйесіменлогикасынабайланыстыболды.Егер

биліктіңнегізгірөліадамдардыңөмірсүруқұқынқамтамасызету,қолдау,

күшейту, сапасын арттыру жəне қалпына келтіру болса, ол қалайша

жоғарғы өкілеттігінөлім жазасыменжүзегеасырмақ?Мұндайбилікүшін

өлім жазасы – адамдардың өмірін шектеу, əрі масқара, кереғар. Өлім

жазасының сақталуы қылмыстың шектен шыққандығын ескеруден емес,

қылмыскердің жан түршігерлік қауіптілігі, оның түзелмейтіні жəне

қоғамды қорғау мақсатын көздеуден ғана болып отыр. Билік қоғамға

биологиялыққауіптөндіретінадамдардыөлтіругеқұқылыболды.

Бұрынғыөлімгемәжбүрлеунемесеөмірсүругерұқсатетуқұқығыбилік

тарапынан өмір сүруге мәжбүрлеу мен өлімнен бас тартумен

алмастырылды деуге болады. Өлімге қатысты рəсімдердің қолданыстан

шығуын бейнелейтін өлімдисквалификациясыда (бұрынғы мағынасынан

айырылуы),бəлкім,соныментүсіндіріледі.Өлімненбұлтаруғатырысуоны

біздіңқоғамымызүшінтөзгісізететін,бұрынболмағаналаңдаушылықпен

ғана емес, билік процедуралары олардан жүзін теріс бұрғанымен де

байланысты деуге болады. Бір дүниеден екінші дүниеге өту, өлім – осы

дүниедегіөмірденанағұрлымқұдіреттідүниегекетуеді;солсебептіөлімді

əспеттеген салтанатты көріністер саяси рəсім категориясында болатын.

Ендібилікөмірдіңөзіменоныңбарысынақақпанқұрады,алөлім–оның

шегі, оның уысынан шығып бара жатқан дүние; өлім жаратылыстың ең

құпия, ең «оңаша» аспектісіне айналады. Бұрын күнə болып саналған

себебі – жердегі патша болсын, көктегі Құдай болсын – əміршінің

құзырындағы өлім құқығына қол салу болған суицид ХІХ ғасырда

əлеуметтіксараптаманыңнегізгіобъектініңбірінеайналды;себебісуицид–

өміргеүстемдік құрған биліктің шекаралары мен саңылауларында – жеке

жəнедербесөлуқұқығыныңпайдаболуынамүмкіндікберді.Саясибилік

өмірді басқарамын деп жариялаған қоғамда бұл – соншалықты оғаш,

үйреншікті,тұрақты,яғнижекеерекшеліктерменкездейсоқжағдайлармен

түсіндіруге келмейтін өлуге шешім қабылдау – ең алғашқы есеңгіреу

болды.

Нақтылайайтқанда,ХVIIғасырданбастапөмірдібасқарунегізгіекітүрде

дамыды; алайда бұл формалар қарама-қарсы емес еді; олар бір-бірімен

түрліқатынастаржиынтығыменбайланысқан екідамубағытынұсынады.

Бұл полюстердің бірі – машина деп қабылданған дененің айналасында

алғашқы болып топтасып, қалыптасқаны сияқты. Оның мүмкіндіктерін

оңтайландыру, күшін əлсірету, тиімділігі мен бағыныштылығының қабат

артуы, бақылаудыңнəтижеліэкономикалықжүйесіне біріктірілуі,осының

бəрі – адам денесінің күллі анатомиялық саясатын сипаттайтын билік

процедураларымен қамтамасыз етіледі. Екінші, кейінірек пайда болған

форма биологиялық түрдің денесіне бағытталған. Денеде тіршілік

механизмібаржəнеолтуу,дүниегеұрпақəкелу,өлу,денсаулықтыңсапасы,

ұзақ өмір сүру сияқты өзгерістерді туғызатын жағдайлармен бірге

биологиялық үрдістің негізі болады. Оларды қадағалау бірқатар

тəжірибелік іс-шаралар мен реттеуші бақылаулар (regulatory controls) –

халықтың биосаясаты арқылы жүзеге асады. Дененің тəртібі мен

популяцияны реттеу барысында айналып жүретін қос полюс сияқты.

Классикалық дəуір барысында осы биполярлық-анатомиялық жəне

биологиялық, даралайтын жəне нақтылайтын өмір үдерістеріне назар

аудара отырып, дене өнімділігіне, яғни жетістіктерін жариялауға қарай

бағытталған технологияның түзілуі, ең жоғарғы функциясы бұдан былай

өлтіруемес,өмірдітолықтайинвестициялауболатынбиліктісипаттады.

Əміршінің билігінде көрініс тапқан өлімнің бұрынғы құдіреті енді

ағзаларды басқару мен өмірді есеппен игерудің тасасында мұқият

жасырулы. Классикалық дəуірде университет, мектеп, казарма,

шеберханалардағы түрлі пəндердің жедел дамуы; саяси тəжірибелер мен

экономикалық бақылаулар алаңында туу, өсім, өмір ұзақтығы, қоғам

денсаулығы, тұрғын үй, көшіп-қону секілді мəселелердің пайда болуы

ағзаларды бақылау мен халықты қадағалаудың көптеген жəне əртүрлі

техникаларының дүмпуі еді. Осылайша,биокүш дəуірі басталады. Ол екі

бағытта дамып, ХVІІІ ғасырдың өзінде бір-бірінен бөлінеді. Тəртіпке

келсек, бұл əскер мен мектеп сияқты институттар; тактика, үйрену мен

тəрбие, түрлі қоғамдардың тəртібі жайындағы толғаныстар – Маршал де

Сакстың əскери сараптамаларынан Гибер немесе Серванның саяси

бағыттағы армандарына дейінгі толғаныстар. Халықты бақылау əдістері

тұрғысынандемография,ресурстарментұрғындарарасындағықатынасты

өлшеу,байлықпеноныңайналымы,өмірменоныңықтималұзақтығының

кестелері: Кенэ, Мохо, Зюсмильхтің еңбектерінде көрініс тапты. Биліктің

бұл екі техникасын өз ауқымында келістіріп, одан қандай да бір ортақ

теория шығарғысы келген абстракт дискурс «идеологтар» философиясы,

идея,таңба,сезімдердіңжекегенезисітеориясы,соныменбіргеқызығудың

əлеуметтікүйлесімі,оқутеориясыретіндегі«идеология»,қоғамдықкелісім

теориясыменəлеуметтікдененіңжүйеленгенқұрылымынанқұралды.Шын

мəнінде, бұл техникалар спекулятивті дискурс деңгейінде емес, нақты

тəртіп(agencements concrete) формасында бірігеді. Бұлар ХІХ ғасырдағы

биліктің ұлы технологиясын жасайтын құрылғылардың біріне айналады:

сексуалдықтыңжаппайтаралуыолардыңеңмаңыздыларыныңбіріболады.

Бұл биокүш капитализмнің дамуында сөзсіз міндетті элемент. Ол

капитализмніңдамуын өндірісаппаратына денелердіңқадағаланаотырып

енуі жəне халықты экономикалық үдерістерге бейімдеу арқылы ғана

қамтамасызетеалады.Алайдабұлдамукөпдүниеніталапетті:екеуініңде

өсімі,екеуіндекүшейту,олардыңқолдануғақолжетімділігіжəнекөнбістігі,

өмірдің күшін, қабілетін – өзіне бағынуын қиындатып алмайтындай –

көбейтуге жарамды билік əдістері қажет болды; егер ірі мемлекеттік

аппараттардың билік институттары ретінде жинақталуы өндірістік

қатынастардың сақталуына септессе, онда əлеуметтік ағзаның əр

деңгейінде бар жəне түрлі институттар қолданатын (отбасы жəне скер,

мектептерменполиция,жекелегенмедицинаменұжымдыбасқару),ХVІІІ

ғасырда билік техникалары ретінде пайда болған анатомиялық жəне

биосаясаттың алғашқы элементтері экономикалық үдерістер, олардың

дамуыжəнеолардысақтапқалуғақызметететінкүштердеңгейіндеəрекет

етті.Оларəлеуметтік«дене»(social«body»)менұжымдардыңтиістікүшіне

ықпал ете, өктемдік қатынастары мен гегемония əсерін қамтамасыз ете

отырып, əлеуметтік сегрегация мен иерархизация факторы ретінде де

көрінді. Адамдардыкапитал жинауға бейімдеу, топтар өсімінің өндірістік

күштердің кеңеюіне жəне табыстың дифференциал бөлінісіне бірігуі, бір

есептен,биокүштіңтүрліформаларменқолданыстəсілдерініңнəтижесінде

жүзеге асты. Тірі ағзаға инвестициялау, оның аса жоғары құндылығын

мойындау, күшін үлестіруші ретінде басқару (distributive management) ол

кездеауадайқажетболды.

Капитализмнің алғашқы қалыптасуы кезінде тақуалық мораль рөлі

туралы мəселе қанша рет көтерілгені белгілі. Бірақ бұл – ХVІІІ ғасырда

кейбір Батыс елдерінде жүзегеасқан жəне капитализмніңдамуымен беки

түскен мүлде өзге құбылыс. Денені біліктіліктен айыратындай көрінетін

бұлқұбылысжаңаморальдан,бəлкім,анағұрлымауқымды;бұл–өмірдің

тарихқа қадам басуынан кем болған жоқ. Айтайын дегенім: адам өміріне

тəн құбылыстардың білім мен билік тəртібіне, саяси техникалар алаңына

енуі. Бұл дəл осы сəтте өмір мен тарихтың алғашқы байланысы жүзеге

асты деген сөз емес. Керісінше, мыңжылдықтар бойы биологиялық

жаратылыстың тарихи дүниелерге қысымы тым қатты болды, эпидемия

мен аштық осы қатынастыңекі бірдей драмалық формасын құрады жəне

солқалпындаөлімжалауыныңастынаорналасыпеді.

ХVІІІ ғасырдағы экономикалық даму, əсіресе ауыл шаруашылығының

өсіп-өркендеуіөнімділікпен ресурстардың–жақсаруынаөзі ықпалеткен

демографиялықөсімнендежылдамкөбеюіайналыпкелетінүдерісарқылы

бір кездегі қауіптің сейілуіне көмектесті: жекелеген рецидивтерді есепке

алмағанда,аштықпенобадəуірі,ұлынəубеттерФранцузреволюциясынан

сəл бұрын аяқталған еді, өлім өмірдің ізіне түсуін тоқтатты. Жалпы

өмірменбайланыстыбілімніңтүрлісалаларындамыту,ауылшаруашылығы

əдістерін жетілдіру, сондай-ақ адамның өмірі мен өмір сүруіне қатысты

бақылау мен шаралар осы босаңсуға ықпал етті: өмірді салыстырмалы

түрде басқару бұрын қайтарымсыз болып көрінген өлімнің (кейбір

қауіптерінің) бетін қайтарды. Осылайша қол жеткен əрекет кеңістігінде,

оны ұйымдастыра жəне кеңейте отырып, білім мен биліктің түрлі

технологиялары өмір үдерістерін назарға алып, оларды қадағалауға жəне

өзгертугекіріседі.Батысадамытіріжаратылысəлеміндежаратылыстыңбір

түрі болу деген не екенін түсіне бастайды, олар ағзаға, өмір сүру

жағдайларына, статистикалық өмір ұзақтығына, ұжымдық жəне жеке

денсаулыққа,өзгертугеболатын күштер мен бұлкүштероңтайлыжолмен

қолданылатынкеңістіккеиеболудыңнеекенінтүсінеді.Сөзсіз,бұлжерде

тарихта алғаш рет биологиялық тіршілік саяси тіршілік етуде көрініс

табады; «өмір сүру» фактісі ара-тұра ажалдың айтып келмейтіні мен

ымырасыздығында арагідік пайда болатын қолжетімсіз субстрат болуын

тоқтатады;бұлжағдайішінарабілімтарапынанқадағалауменмемлекеттің

араласуы алаңына өтеді. Соңғы айтылғаны бұдан былай құқық

субъектілеріменғанаемес(оларменбайланысудыңеңсоңғыəдісі–өлім),

тірі жаратылыстармен байланысқа түседі, бұл байланыстың əдісі сол

өмірдіңөздеңгейіндеорналасуы керек;ағзаөлімінің қаупі емес, дəл осы

өмірді нəрлендіру машақаты – биліктің өмірге қол салуына мүмкіндік

береді. Егер биотарих (bio-history) терминін өмір қозғалысы мен тарих

үдерістерінбір-бірінекедергікелтіретінқысымғақолдануғаболатынболса,

ондабиокүш туралы да айтукерек, ол өмірді жəне оның тетіктерін анық

есептеу саласына енгізеді жəне білімкүшті (knowledge-power) адамның

өмірін өзгертудің құралына айналдырады. Өмір өзін басқаратын

техникаларға түгелдей интеграцияланған деуге болмайды, ол үнемі

аталмыш техникалардың уысынан сусып шығып кетеді. Батыс елдерінен

тысқары əлемде аштық бар, ол бір кездегіден əлдеқайда ірі ауқымды; ал

адамзат баласына төнген биологиялық қауіп бұрынғыдан да зор болуы

мүмкін.Қалайболғандада,микробиологияныңашылуынадейінгікезеңмен

салыстырғанда анағұрлым қауіпті. Əйтсе де қоғамның «қазіргі кезеңінің

табалдырығы» адамзат баласы (биологиялық түр) өзінің саяси

стратегияларынабəстіккенжеріненбасталады.Мыңжылдықтарбойыадам

Аристотельдіңтүсінігіндегідейадамболды:өмірсүретін,саяситіршілікке

қабілетті жануар; ал қазіргі заманғы адам – өз саясатында өзінің тірі

жаратылысретіндегіөмірінекүмəнменқарайтынжануар.

Бұл өзгерістің салдары айтарлықтай байқалуда. Бұл орайда ғылыми

дискурстыңреттелуіндеорыналғаналшақтыққажəнеадамменөмірдіңекі

жақты мəселесіне, классикалық эпистеманың тəртібін бұзған жəне қайта

бөлінген əдісіне назар аударудың қажеті шамалы. Егер өзге жаратылыс

иелеріне жекелеген жаратылыс иесі ретінде адам жайында мəселе

туындаса, мұның себебін тарих пен өмір арасындағы қатынастың жаңа

тəртібінен іздеу керек: өмірдің мұндай қосарлы жағдайынан, оның

биологиялық ортасынан жəне білім мен биліктің тəсілдерін игерген

адамныңтарихыныңарасынаніздеукерек.Сондай-ақденеге,денсаулыққа,

халықты тамақтандыру мен тұрмыстық мəселелерін үйлестіру əдістеріне,

өміржағдайларына,жалпытіршілікетукеңістігінеинвестициялағансаяси

технологиялардыңтаралуынажармасудыңқажетіжоқ.

Биокүштің дамуының тағы бір себебі – заңдық жүйенің құнымен

нормалық əрекетке ие болған маңыздың артуы. Заң ешуақытта қарусыз

болмайды, оның қаруы – өлім, өзін аттап өткендерге ол кем дегенде

абсолютті қоқан-лоққымен жауап береді. Заң үнемі қылышқа сүйенеді.

Бірақ өмірдің қам-қарекетіне бас ауыртқан билік əрдайым реттеуші жəне

түзетуші тетіктерді талап етеді. Бұл – өлімді басқарушының құзырына

əкелу мəселесі емес, бұл – тірі жаратылысты құндылық пен тиімділік

əлемінде орналастыру мəселесі. Мұндай билік енді өзінің өлім жайында

шешім қабылдау құқығын мақтанышпен көрсетудің орнына, біліктілік

беріп, өлшеп, бағалап, иерархиялаумен айналысатын болды. Оған

əміршінің дұшпандары мен қарапайым азаматтар арасында шекара сызу

жараспайды,ол–норманыңтөңірегіндебөліністердіжүзегеасырады.Мен

мұнымен заң жойылып бара жатыр немесе құқықтық институттар

жойылуғабейімдептұрғанжоқпын,қайтазаңбұрынғыдандақаталқызмет

етеді жəне сот институты қызметтері реттеуші болатын аппарат

континуумынабірігудедепайтқымкеледі.Нормалаушықоғам–өміргеден

қойған билік технологиясының тарихи туындысы. Біз ХVІІІ ғасырға

дейінгі қоғаммен салыстырғанда, заңды регрессияның фазасына қадам

бастық; Француз революциясы заманынан бері бүкіл əлемде құрылған

барлықконституциялар,жазылғанжəнеқайтақаралғанкодекстер,үздіксіз

орындалып жатқан жəне шулы заң шығару қызметі бізді ешуақытта

адастырмауыкерек:мұныңбəрі–биліктіқабылдауғаəсерететінформалар

немесеқалыптастырушыəрекеттер.

Бұл – ХІХ ғасыр үшін əлі де жаңа билікке қарсыласатын күштердің

сүйеніші–осы биліктіңинвестициясалған дүниесіболыпшықты.Өткен

ғасырдан бастап, биліктің жалпы жүйесіне күмəнмен қарайтын ұлы

шайқастар ежелгі құқықтарды қалпына келтіру үшін немесе уақыттың

айналмалығы мен Алтын ғасыр (Golden Age) жайында мыңжылдық бос

қиялға сəйкес жүргізілмейді. Бұдан былай кедейлердің императорын да,

ақырғыкүндердіңпатшалығында,бабаларданмұрағақалғандайкөрінетін

құқықтың қалпына келуін де күтпейді. Адамдардың талап еткені де,

мақсаты да – өмір, яғни негізгі қажеттіліктері, адамның нақты болмысы,

оныңəлеуетініңіскеасуы,ықтималдықтыңкөптігі.Мəселеутопиядаемес.

Бізде нақты күрес жүріп жатыр: саясат объекті ретіндегі өмір сыртқы

кейпіменқабылданып,өзінбақыламақшыболғанжүйегеқарсықойылады.

Саяситартыстарөздерінқұқықтерминдеріменанықтасада,шынмəнінде

олардың барысында құқықтан гөрі өмірдің өзі бəске тігіледі. Өмірге,

денеге, денсаулыққа, бақытқа ие болу, қажеттіліктерді өтеу «құқығы»,

барлық ығыстырулар мен «бөгделеулердің» арғы жағында өзіміздің кім

екенімізді жəне кім бола алатынымызды анықтау құқығы – бұл

классикалық заңдық жүйе түсіне алмаған құқық өздері де суверенитеттің

дəстүрліқұқығынажатпайтынбиліктіңжаңапроцедураларынасаясижауап

болды.

Осыныңбəрінескергенде,жыныстыққатынастыңсаясимəселеретіндегі

маңызын түсінуге болады. Ол өмірдің осы саяси технологиясының бəрі

қалыптасқан қос əрекеттің біріккен жерінде орналасқан. Бір жағынан, ол

дене тəртібіне жатады: жаттықтыру, интенсификация, күш бөлінісі,

энергияны реттеу жəне үнемдеу. Екінші жағынан, осы əрекеттің салдары

есепке алынғанда, ол халық санын бақылау үшін қолданылды. Ол екі

категорияға бірдей жатқызылды, денеге қатысты микро-билік үшін өте

мұқият бақылауға, сəт сайынғы қадағалауға, кеңістікті аса ыждағатты

ұйымдастыруға, аяқталмайтын медициналық жəне психологиялық

зерттеулергесебепболады.Турасолсияқты,олстатистикалықбағалаулар

күллі əлеуметтік денеге, сондай-ақ бүтін ретінде қабылданған топтарға

бағытталғанжалпығаортақшараларғатүрткіболады.Сексуалдыққатынас

–бірмезеттедене(body)ментүрге(species)қолжеткізетінжол.Олбелгілі

біртəртіппен ережелерүшіннегізретіндеқолданылды.СолсебептіХІХ

ғасырдағы зерттеулер сексуалдықты адамның болмысынан табуға

тырысты:оныңжүріс-тұрысыменмінез-құлқынансексуалдықишаралары

табылды;түндекөретінтүстерінен,тіптіадамныңбалалықшағынаноның

нышандарыніздеді;олдаралықтыңбейнесінеайналды,бұл,біржағынан,

оны зерттеуге, екінші жағынан, оны тежеуге мүмкіндік берді. Тура сол

сияқты, ол саяси манипуляциялар, ұрпақ көбейтуге ынталандыру немесе

оны тоқтату сияқты экономикалық килігулер, ақыл айтып, мораль оқып,

жауапкершіліккешақыратынидеологиялықнауқандаробъектінеайналады.

Онықайсыбірқоғамныңмықтылығының:оныңсаясиэнергиясыныңжəне

биологиялыққуатыныңкөрсеткішіретіндеқабылдайды.Бұлəрекетарқылы

секс технологиясының бір полюсінен екінші полюсіне дейін əртүрлі

тактикаларды, əртүрлі пропорцияларда дене тəртібімен халықты басқару

мақсаттарындаанықтайды.

Дəл осы жерден секс саясаты екі ғасыр бойы алға жылжыған төрт ұлы

шабуыл сызығы (of the four great lines) туындайды . Олардыңəрқайсысы

тəртіптік əдістері мен басқару тəсілдерін қатар қолданудың əдісі болды.

Дененің тəртібі деңгейінде нəтижеге жету үшін олардың алғашқы екеуі

халық санын басқару талаптарына: түр, ұрпақ жəне ұжымдық денсаулық

тəріздітақырыптарға сүйенді,балалардыңсексуализациясы(sexualization)

нəсілдіңденсаулығыүшіннауқанформасындажүзегеасты.ХVІІІғасырдан

бастап ХІХ ғасырдың аяғына дейін сексуалдық ересектердің болашақ

денсаулығына ғана емес, қоғамның болашағы мен күллі нəсілдің

келешегіне балта шабуы мүмкін қауіпті індет ретінде сипатталды; дене

тəртібі мен жыныстық қатынас жайында психологиялық əрі дəрігерлік

кеңесті талап еткен əйел затыныңеліруі (hysterization of women) олардың

балаларының денсаулығы, отбасы институтының беріктігі жəне қоғамды

сақтау мен қорғауға қатысты жауапкершілігін науқан ретінде жалаулатып

жүзеге асырды. Бұл бала тууды бақылау мен психиатризацияның

бұрмалануыжағдайындақолданылатынкерібайланысболды:араласудың

сипатыреттеушілікқасиеткеие,бірақолжекетəртіппеншектеуталабына

негізделуі тиіс болды. Жалпы алғанда, «дене» мен «халықтың» түйіскен

нүктесіндежыныстыққатынас–өлімқаупіненгөріөмірдібасқаруаясында

ұйымдасқан–билікүшіннегізгіобъектігеайналады.

Көп уақыт бойы сексуалдық билік тетіктерінің, олардың көрінісі мен

рəсімдерінің маңызды элементі болып келген еді. Некелік одақ жүйесі,

билеушінің саяси формасы, сословиелер мен касталарға бөліну, тектілік

құндылығы үстемдік құратын қоғам үшін; аштық, індеттер мен зорлық-

зомбылық, өлімді жақындатқан қоғам үшін қан – негізгі құндылықтың

біріне айналады; қанның бағасы оның қан төгу мүмкіндігімен, оның

белгілертəртібіішіндегіқызметімен(белгілібірқандыиелену,бірқаннан

тарау, өзінің қанын тəуекелге байлау) жəне оның тұрақсыздығымен (əп-

сəтте төгіледі, ағып таусылады, өте жылдам араласады, тез бұзылады)

анықталады. Мен қанқұмар қоғамды (a society of blood) «қантөгіс»

(sanguinity) деп атауға тырыстым. Өйткені мұндай қоғам – соғыстың

абыройыасқақтап,аштықүрейі, қылыш ұстағанəмірші,жендетпенөлім

жазасыүстемдікқұратынқоғам,билікқанарқылысөйлейтінқоғам;қан–

символдыққызметібаршындық.

Біз«секс»қоғамында,дəлірекайтқанда,«сексуалдық»қоғамдаөмірсүріп

жатырмыз: билік тетіктері – денеге, өмірге, оның қозғаушы күші адам

баласына, оның қуатын, билік құру жəне қолданылу мүмкіндігін

күшейтетін дүниелерге бағытталған. Денсаулық, ұрпақ, нəсіл, адам

баласының болашағы, əлеуметтік ағзаның өміршеңдігі – билік мұнда

сексуалдықжайындажəнесексуалдықпенсөйлеседі.Бұлорайда–белгіде,

символ да емес, ол – объект жəне мақсат. Сонымен қатар бұл əрекеттің

мағынасы оның сирек кездесетін немесе сенімсіздігімен ғана емес, оның

табандылығымен, белгілі бір əрекетке қатыстылығымен (presense), оның

барлық жерде бір уақытта толқу мен қорқыныштың мəні болатынымен

түсіндіріледі.Биліконыбелгілейді,олсытылыпшығыпкетпесүшінқайта-

қайта өзінің бақылауына алып жүруге тиіс көбеюші мағына ретінде

қолданылады; сексуалдық – мағыналық құндылығы бар әсер. Мұнымен

айтпағым, қанды секспен алмастырудың өзі осы заманның

табалдырығында пайда болып жатқан түрленуді түйіндеді. Мен екі

өркениеттің рухын немесе екі мəдени форманың ұйымдастырушы

қағидасын көрсеткім келіп тұрған жоқ; қайта сол дəуірдің қоғамында

сексуалдық неге басып-жаншылмай, қайта əрдайым желіктірілгенінің

себебін іздеймін. Классикалық дəуір кезінде қалыптасқан жəне ХІХ

ғасырда іске асқан биліктің жаңа процедуралары біздің қоғамды қан

символикасынансексуалдықсараптамасынаөтугемəжбүрледі.Əлденезаң,

өлім, жаза басу, символдық жəне суверенитет жағында болса, ол – қан

жағында;алсексуалдық–норма,білім,өмір,мағына,тəртіпжағындаекені

айдананық.

Маркиз де Сад пен алғашқы евгениктер (eugenists) осы «қантөгістен»

(sanguinity) «сексуалдыққа» өту кезеңімен тұспа-тұс өмір сүрді. Бірақ

адамзат баласының өмірінің сапасын арттыру жайындағы алғашқы

армандар осы қан мəселесіне қатысты мəселенің барлығын үйлестіріп

отыруға, оған қоса жыныстық қатынасты реттеп басқаруға ықпал етуге

(өзара үйлесімді некелерді анықтау өнері, халықтың өсімін арттыру,

балалардыңденсаулығынжақсартужəнеолардыңөмірінұзарту)негізделді.

Алнəсілжайындажаңаидеясекстіңміндеттінəтижелерінғанасақтапқалу

үшін қанның бекзаттық ерекшеліктерін жойып жіберуге ұмтылады. Осы

уақытта Сад секстің жан-жақты анализін жасады. Ол сексті бұрынғы

суверендібиліктіңтетігінекөшірдіжəнеоғанқанныңкөне,бірақтолықтай

сақталған абыройын сыйлайды, ақырғы лəззаттың барлық өлшемдерін

көктей өтті. Азаптау мен абсолютті билік қаны, өзінің жеке басын

құрметтейтін,бірақсоғанқарамастан, əкесін өлтіруменинцест рəсімінде

төгілетін кастаның қаны тамырында ақса да, сол қанға лайықты емес

халықтыңаямайтөгілетінқаны.Садтыңжазбаларындағысекс–белгілібір

тəртіп пен ішкі ережесіз секс, ол Садтың болмысынан тамыр тартуы

мүмкінеді,бұлсекс–өзінікіненбасқаешқандайзаңдыбілмейтінбиліктің

құдіретті заңына бағынған секс; егер ол, ойын үшін болса да, күн сайын

мұқият есептелген қадамдарды анықтаса, бұл экзерсис оны тəуелсіз

биліктің таза, жалаң жəне бірегей нүктесіне алып келеді: бұл – асқан

құдіреттіліктіңшексізқұқығы.Қансекстіжұтыпқойды.

Сексуалдық аналитикасы мен қан символикасыпринциптеріне келгенде

екі түрлі билік режимі өзара қатынаста болсын делік; шындығында

олардың арасында аяққа шалыну, өзара əрекеттесу болса да, бірінің

соңынанбіріерді(биліктіңосыформаларыныңөзісекілді).Екіғасырбойы

қанменсексуалдықтуралыалаңдаушылықсексуалдықтыбасқарудыңізіне

түсті. Бұл интерференцияның екеуі атап айтуға лайық: бірі – тарихи

маңызынабайланысты,алекіншісі–теориялықмəселегебайланысты.ХІХ

ғасырдың екінші жартысынан бастап қан тематикасы күллі тарихи

салмағынсексуалдықсхемалары,аспаптары,құрылғыларыарқылыжүзеге

асқан саяси билікке жан бітіру үшін жұмсады. Нəсілшілдік осы жерде

(заманының алдыңғы қатарлы формасында – мемлекеттік жəне

биологизациялайтын формасында) пайда болады: халықты қоныстандыру

саясаты (peuplement), отбасы, неке, тəрбие, əлеуметтік иерархизация,

жекеменшік саясаты, сонымен бірге дене, жүріс-тұрыс, денсаулық,

күнделіктіөмір деңгейіндеұдайыкилігу –осының бəрі солсəтте ерекше

бояуғажəнеқанныңтазалығынқорғауменнəсілдіңүстемдігінқамтамасыз

ету жайында мифтік қамқорлықтан шығатын сылтауға ие болады.

Ұлтшылдық – қан жайындағы қиялдар мен тəртіптік билік

пароксизмдерінің қулыққа негізделген үйлесімі болды. Биліктің нығаюы

жəне кеңеюімен қатар қоғамды евгеникалық тəртіпке салу шексіз

мемлекеттік бақылау (étatisation) түрінде үстемдікті дəріптеумен қатар

жүрді;мұның астарында өзгелердің жүйелі геноциді мен өзіңдітолықтай

құрбандыққа шалу қаупі бар еді. Гитлердің жыныс саясаты нəтижелі

болмады, ал қан жайында айтқан аңыздары қанды қырғынға ұласып,

адамзаттарихындағыорнытолмасқасіреткеайналды.

ХІХ ғасырдың аяғынан бастап сексуалдық тақырыбын заң, символдық

тəртіп жəне суверенитет жүйесінде қайта зерделеуге тырысқан

талпынысты байқаймыз. Психоанализдің саяси жетістігі де осында жəне

мұндағы бірізділік мəселесі осыдан туындайды. Бірізділік мəселесінің

күмəнді тұстары да бареді.(Бұл əуелбастан солай еді. Яғни дегенерация

нейропсихиатриясынан бас тартқан сəтінен бастап) сексуалдықтың

күнделікті əрекетін басқару мен бақылауды мақсат еткен бағыттағы

биліктің тетіктері: Фрейдтің (белең ала бастаған нəсілшілдікке жауап

ретінде) сексуалдықты заңмен (жұбайлық/неке заңы, қандық байланыс,

тыйым салу, əкенің əмірші сипаты) байланыстыруы, қысқасы,

құштарлықты бұрынғы билік тəртібіне бағындыруға деген талпынысы да

осыдан туындайды. Дəл осы əрекеттің нəтижесінде психоанализ – ең

негізгі постулаттарында жəне оған телуге келмейтін кейбір жағдайларды

есептемегенде–фашизмгетеориялықжəнепрактикалықоппозицияболды.

Алайда психоанализдің бұл позициясы белгілі бір тарихи жағдайлар

тоғысымен байланысты еді. Соған қарамастан, сексуалдық категориясын

заң,өлім,қан,суверендіктұрғысындақабылдау–СадпенБатайғақаншама

рет сілтеме жасалса да, олардың «бұзушы» (subversive) ықпалы

қаншалықтыдепөлшенседе–түптіңтүбіндетарихи«ретро-нұсқа»(retro-

version)болады.Бізсексуалдықтыңкеңнасихатталуыноныңөззаманының

биліктехникаларынегізіндетұжырымдауымызкерек.

Мені радикал болмаса да, асығыс тарихшылдыққа ұрындыңыз деп

айыптауға болады; құбылмалы болса да нəзік, қайталанатын құбылыстар

үшін сексуалдық функциялардың биологиялық қалыптасқан болмысынан

(тіршілігінен) жалтарып шықтыңыздейтін де шығар; сексуалдық туралы,

құддысексжоқсекілдіпікірайтатынымдыдабетімебасуғаболады.Маған

мынадай қарсы уəж айтуыңыз да мүмкін: «Əйелдің денесі, балалардың

өмірі, отбасылық қатынастар жəне əлеуметтік байланыстардың бүтін

желісін сексуалдандырған үдерістерді талдамақ екенсіз. Сіз осы ХVІІІ

ғасырда басталған секс жайында алаңдаудың оянуын, сексті көрінген

жерден сезіктеніп, іздеуге (артып бара жатқан) деген құмарлығымызды

сипаттағыңыз келеді екен.Билік тетіктері сексуалдықты басып-жаншудан

гөрі,онысезімін«ояту»(arouse)мен«қоздыру»(excite)үшін пайдаланды

делік. Дəл осы жерде өзіңіз алыстадым деп санаған дүниеге жақындап

қалдыңыз;шынмəніндесексуалдықтыңтаралуы,орынтабуыменорнығуы

феноменінатапкөрсеткенде,сізəлеуметтікденедегісезімдікаймақтардың

ұйымдастырылуыдепатауғаболатынмəселеніəшкерелеугетырысудасыз;

психоанализжекеадамдеңгейіндеталдап,анықкөрсетіпбергентетіктерді

диффузиялық үдерістер деңгейіне көшіргеннен басқа ештеңе істемеген

болып шығуыңыз мүмкін. Бірақ сіз осы сексуализация мен психоанализ

тамыр тартатын дүниені назардан тыс қалдырасыз, ол – секстің өзі

(психоанализ, мəселен, одан бас тартпайды). Адамзат баласы Фрейдке

дейінсексуалдықтынасихаттамауғатырысты:сексте,оныңұрпақкөбейту

функцияларында, тікелей анатомиялық шектеулерінде; биологиялық

минимум, ағза, инстинкт жəне аяқталу жайында пікір білдірді. Сіз

симметриялық қарсы позициядасыз: сіз үшін себебі жоқ салдар,

тамырларынан жұлынған шыбықтар, секссіз сексуалдық қалады. Мұның

бəріқайтаданкастрацияболмағанданенəрсе?»

Бұл жерде екі мəселені анықтап алу керек. Бір жағынан, саяси

сексуалдықтың анализі міндетті түрде биологиялық, функциялық, дене,

анатомияның бірігуін тұспалдай ма? Бұл сұраққа біз «жоқ» деп жауап

беругетиіспіз.Қалайболғандада,бұлжазбаныңмақсаты–биліктіңтүрлі

диспозитивтері тікелей ағзамен, денемен, функциямен, физиологиялық

үдерістермен,сезінужəнелəззатпенқалайбіріктірілетінінкөрсету;мəселе

дененібəсеңдетужайындаемес,оныбұрынғыəлеуметтанушылардағыдай

биологиялық əрі тарихи тұрғыдан бір-бірінің соңынан жүретіндей емес,

өзінің объекті ретінде өмірді таңдайтын биліктің заманауи

технологияларының дамуымен қатар өсіп келе жатқан күрделілікпен

байланыстыру. Сол себепті денені тек қана мəні мен құндылығы ретінде

қабылдайтын жолмен ғана есепке алатын «ақыл-ойдың тарихы» деп

қарастырмаймын; бірақ «дененің тарихына» жəне оған материалдық əрі

өмірлікмəнібаринвестициясалынған.

Ендіекіншімəселегетоқталайық:тілгетиекболыпотырғанматериалдық

– секстің материалдығы емес пе? Сонымен қатар секске орын жоқ жерде

сексуалдық тарихын ағзалар деңгейінде зерттеу кереғарлық емес пе?

Түптеп келгенде, сексуалдық арқылы жүзеге асатын билік шындықтың

«секс» болып саналатын элементіне бағытталмай ма? Ол сексуалдық –

билікке қатысты, билік қолданған сыртқы дүние емес, қайта бұл билік

сипаттарының құралы жəне нəтижесі. Ал секске келсек, билікке қатысты

бұл бөтен емес пе? Енді осы секстің өзі жайындағы идеяны тексерусіз

қабылдай алмаймыз. «Секс» сексуалдық манифестацияларын ұстап

тұратын зəкір емес пе,əлде бұлсексуалдықтың насихатталуы барысында

пайда болған күрделі идея ма? Қалай болғанда да, бұл секс туралы идея

биліктің əртүрлі стратегияларынан тарағанын жəне өзі сонда айқын рөл

атқаратынынайтуғаболады.

ХІХ ғасырдан бастап сексуалдықтың таралуының негізгі бағыттарына

сəйкес денелер, ағзалар, соматикалық орын иелігі, функциялар,

анатомиялық-физиологиялықжүйелер,сезу,лəззаталусезімдеріненбөлек

«əлдене»бардегенидеябелеңалды;бұл«əлдене»–өзініңқасиеттерімен

заңдары бар, əлдеқайда ауқымды дүние: «секс». Сөйтіп, əйелдің еліру

үдерісінде(process of hysterization of women) «секс» үш түрліанықталды:

əйел мен еркекке бірдей тиесілі ретінде; көбінесе еркекке тиесілі,

сондықтан əйелге жетіспегендік қалыпта; оған қоса əйел денесін

конституциялапқана,оны ұрпақөсіруəрекетінебасыбайлыбағындырып,

осыфункцияныңнəтижесіменоныңтынышынбұзатынұғымретінде.Бұл

стратегияның шеңберінде еліру (hysterization) секс ойыны ретінде, себебі

ол бір мезетте «бірінші» мен «екінші», бүтін мен бөлшек, принцип пен

жетіспеушілік(lack)болады.Балалықтыңсексуализациясышеңберіндебар

(анатомиялықтұрғыда)жəнежоқ(физилогиялықтұрғыда)үлгісіндегісекс

жайындағы идея туындайды;мұнда егер белсенділігін есепке алса – бар,

бірақ репродуктивті нəтижесін ескерсе – сексуалдық көрініс табатыны

анық, бірақ нəтижелері тұрғысынан жасырын, сондай-ақ патологиялық

салмақтылығын уақыт өте келе ғана білдіреді. Баланың сексі ересектің

бойында болса, ол ересектің сексін жоққа шығаруға бейім құпия

формасында болады (ХVІІІ жəне ХІХ ғасырлардағы медицинаның бір

догмасы – ерте жыныстық дамудың ақыр соңы стерильді, импотенция,

жыныстықселсоқтық,лəззаттысезінеалмаунемесесезімніңсууынаалып

келедідегентүсінікеді).Балалықшаққасекстіенгізеотырып,барменжоқ,

айқын мен жасырынның ойынымен белгіленген секс идеясы

құрастырылды;мастурбация,өзінетелінетінбарлықсалдарыменбірге,осы

барменжоқтың,жасырынменайқынныңойынынанықкөрсетеді.

Психиатрияландырудағыбұрмаланғансексбиологиялықфункциялармен

анатомдық-физиологиялық аппаратқа жатқызылды, бұл оған қосымша

«мағына»үстейді,яғниаяқталуғажеткізеді;сондай-ақсексинстинктігеде

қатыстыболыпшықты,олөзіндікдамуарқылыжəнебайланыстыраалатын

объектілерарқылыпайдаболдыжəнеолардыңақыл-ойболмысынжасады.

«Секс» функция мен инстинктің, аяқталу мен мағыналаудың өзара

қақтығысы арқылы анықталады; ол аз десеңіз, дəл осы формада,

бұрмаланудыңүлгісіретіндеол1877жылданберіауытқудызерттеугежол

сілтеушіболған«фетишизмде»нақтыкөріністабады.Ондаинстинктжеке

тұлғаның тарихи бейімдігіне жəне оның биологиялық тұрақсыздығына

сəйкес объектіге қалай байланысатынын анық көруге болады. Ақыры,

репродукциялықмінез-құлықформаларыныңəлеуметтенуіаясында«секс»

шындықтың заңдылығы (a law of reality) (оның тікелей жəне күрделі

формасы экономикалық қажеттілік болады) мен осы шындық заңын

мойындаған кездің өзінде оны айналып өтуге тырысатын лəззат алу

экономикасы (economy of pleasure) арасындағы құбылыс ретінде

сипатталады. Өкінішті əрі белгілі «айла-шарғылардың» (frauds) бірі –

үзілген жыныстық қатынас (coitus interruptus) – шындық инстанциясы

лəззатты шектегісі келетінін, ал лəззат, шындық басқаратын экономикаға

қарамастан, бастапқы нүктені білдіреді. Əрине, сексуалдықтың

насихатталуы өз стратегиясының ішінде осы «секс» идеясын

қалыптастырады; еліру (hysteria), онанизм, фетишизм жəне үзілген

жыныстық қатынас (coition) сияқты төрт негізгі формада ол сексті бүтін

менбөлшектің,функцияменинстинктің,артылуменжетіспеудің,бармен

жоқтың,аяқталуменмағынаның,шындықпенлəззаттыңойынынатəуелді

əрекетдепұсынады.

Осылайша генерациялаған теория оны қажет етпейтін кейбір

функцияларды орындады. Ендеше, бұлай пайда болған бұл теория

сексуалдықтың таралуының ішінде бірқатар функциялар атқарды, осы

функциялар онықажететті. Олардыңүшеуіаса маңызды еді.Біріншіден,

«секс»ұғымыкейбіржасандыбірліктергесəйкес,анатомиялықэлементтер,

биологиялықфункциялар,мінез-құлықтар,сезінуменлəззаталусезімдерін

қайта топтауға мүмкіндік берді. Өзін унитарлы түрде елестете отыра,

анатомияменжетіспеуді,функцияменлатенттілік,инстинктжəнемағына

ретінде ұсына отырып, адам сексуалдығы туралы білім мен ұрпақ өрбіту

жайындағыбиологиялықғылымдардыңарасындатүйісунүктесінбелгілей

алды. Бірнеше күмəнді ұқсастықтарды санамағанда, аталмыш

ғылымдардан қажетті дүниені алмастан, квази-ғылымилыққа

жақындығыныңнəтижесінде алынғансексуалдық білімге ие болды;бірақ

дəл осы қатарласу арқылы биология мен физиологияның кейбір

жағдайлары адам сексуалдығы үшін қалыпты принцип ретінде көрініс

тапты. Ақыр соңында, секс ұғымы түбегейлі бетбұрыс алып келді: билік

пен сексуалдық арасындағы қатынастың репрезентациясы жайындағы

түсініктердіңөңінайналдырып,мұныөзініңбиліккенегізгіжəнепозитивті

қатынасындаемес,билікқолынанкелгеншебағындырғысыкелетінқандай

да бір күрделі қарым-қатынас аясында пайда болуына себеп болды; яғни

«секс» идеясы «билікке» билік беретіннен жалтаруға (оны атамай өтуге)

мүмкіндік береді; бұл идея билікті тек қана заң жəне тыйым деп

түсіндіреді. Секс – бізді басқаратындай болып көрінетін инстанция; кез

келген дүниенің астарында жатқандай көрінетін ырқына бағындырар

билігімен жəне құпия мағынасымен бізді елітетін нəрсе, өзіміздің кім

екенімізді, бізді анықтайтын дүниелерден босатуды сұраймыз. Біз

сексуалдықтыңөрістеуіменоныңқызметіүшінауадайқажетмінсізнүкте.

Бізгесекстенбиліктіңбайланысалаңының (surface) өн бойында көптеген

жанамаəсерлертудыратынқандайдабіравтономдыинстанцияжасаудың

қажеті жоқ. Керісінше, секс дегеніміз – денелер мен олардың

материалдығына,күш-қуатына,сезімінежəнекөңілкүйінеүстемдікететін

дерексіз,мінсізішкіэлемент.

«Секс»бізжоғарыдақарастырыпөткенмəселелердіқолдайтынтағыбір

қызметатқарады.Бұл жағдайда оның тəжірибелік бағыттағы рөлі басым.

Шынында да, секс арқылы, сексуалдықтың насихатталуы арқылы

қабылданған қиялдағы нүктені өзінің ұғымына (бұл жасырын аспект əрі

мағына туғызушы қағида), денесінің біртұтастығына (өйткені секс осы

дененіңшынайыжəнеқауіптібөлігіжəнесимволдықтұрғыдаоныбіртұтас

ретінде құрастырады), бірегейлігін (себебі ол қандай да бір оқиғаға

ұмтылудыңкүш-қуатынбіріктіреді)тануүшінəрбірадамбасынанөткеруі

тиіс.Құпиябастауларыежелгікезеңнентамыртартатынбұлхристиандық

денепасторлығындасезілебастағантөңкерісарқылыбізөзіміздіңұғымды

қабылдауға икемімізді – ғасырлар бойы есуастық депсаналған дүниеден;

денеміздіңбіртұтастығыноныңсүйеккебасылғантаңбасы,жарасысекілді

қабылданған дүниеден, ал бірегейлігімізді аты аталмаған қараңғы дүлей

депсаналғаннантауыпкелдік.Бізбағалағансекстіңмаңызы,онықоршап

тұрған қастерлі үрей, оны білуге деген ұмтылысымыз да осыдан

туындайды. Ғасырлар бойы ол біздің жан-дүниемізден, өмірімізден де

маңызды болған құбылысқа айналды; бүкіл əлемнің құпиясы – біздің

əрқайсысымыздаболмашығана,бірақсоншалықсалмақты–осықұпияның

жанында көбіктей жеңіл болып көрінетіні де сондықтан. Сексуалдықтың

насихатталуы арқылы бойымызға Фаусттың желігі бітсе, осы Фаусттың

келісімі (Faustian pact) бұдан былай мыналардан тұрады: өмірді секстің

өзіне, оның ақиқаты мен еркіндігіне алмастыру. Секс үшін құрбандыққа

баруғаболады.Дəлосы,өзімізкөріптұрғандай,тазатарихимағынадашын

мəніндесекстіөліминстинктікөктейөтеді.Батысмахаббаттыертекезде-ақ

жан-жақтыталдап,зерттепқойған,олүшінөлімгебастігугедайын;қазіргі

уақытта бұл секс бəрінен де қымбат баламадан үмітті. Сонымен қатар

сексуалдықтың таралуы билік техникаларына өмірге инвестиция салуға

мүмкіндік береді. Бірақ секстің жалған нүктесі бəрімізді өлімнің

«дауысын»естугекелісімберугелайықтыдеңгейдееліктіреді.

«Секс» деп аталатын қиялдағы элементті дүниеге əкелген соң,

сексуалдықтың таралуы өз қызметінің негізгі принциптерінің бірін

қалыптастырады: сексті қалау – оны иеленуді қалау, оған қол жеткізуге

мүмкіндік алу, оны ашуға, босатуға, дискурста ол туралы айтуға, оны

ақиқат ретінде қалыптауды қалау. Секстің осы қалауы біздің оны тануға,

заңдары мен билігін ашуға деген ұйғарыммен байланыстырады; дəл осы

қалау бізді, қандай да билікке қарамастан, секске деген құқығымызды

толық пайдаланамыз деп ойлауға мəжбүрлейді, ал шын мəнінде секстің

қалауы бізді, өз шыңырау тереңімізден өзімізді танитындай көрінетін

сағымдай, секстің күңгірт сəулесін тудыратын сексуалдықтың таралуына

телміртіпқояды.

Кейт өзінің «Қанатты жылан» (The Plumed Serpent) атты романында

былай дейді: «Айналаның барлығы – секс, барлығы – секс. Адам оны

қуаттыжəнеқасиеттіетіпсақтайалғандажəнеолəлемдітолтыраалғанда,

секс қандай ғажап кейіпке енбек. Ол бізді нəрлендіретін күн сияқты,

сəулесіменбіздіжайнатыпжібереді!».

Біз сексуалдық тарихын секске сілтемеуіміз керек, керісінше, «секс»

қалайша сексуалдыққа тарихи тұрғыда тəуелді болып қалғанын көрсету

қажет. Біз сексті – шындық жағына, ал сексуалдықты бұлыңғыр идеялар

мениллюзияларжағынаорналастырмауымызкерек;керісінше,сексуалдық

–асашынайытарихиформация;өзініңқызмететуінеқажеттітəуекелшіл

элементретіндесексұғымыненгізгендесол.Бізсекске«иə»депайтқанда/

дегенде, біреу билікке/күш-қуатқа «жоқ» деп айтады деп ойламауымыз

керек.Керісінше,адам(əлдебіреу)жалпысексуалдықсалыпбергенжолмен

жүреді. Сексуалдықтың түрі тактикалық тұрғыдан ауыстыру арқылы

көптігіменқарсыласуықабілеттігіменсипатталатынтəн,лəззатпенбілім

қажеттіліктерін билік ықпалына қарсы қоямыз десек, біз ең алдымен

секстіңықпалынанарылуымызкерек.

Д.Г.Лоуренс:«Өткеншақтамəнсіз,бірсарынды,жалықтыратынəрекеттер

көп болды. Əсіресе, сексуалдық əрекеттер. Біздің ендігі мақсатымыз –

сексуалдықты түсіну. Қазір сексуалды инстинкті толықтай түсіну

сексуалдықəрекеттің(актінің)өзінеқарағандаасамаңызды»,–дейді.Бір

күні адамдар оған таңғалуы мүмкін. Олар өркениеттің ірі өндіріс

құралдарындамытуғажəнеқиратуғақатаркөңілбөлгенінтүсінеалмайды,

өз-өзінен«алсексмəселесінеболыпжатыр?»депсұрауғақалайшасабыр

мен уақыт тапты деп таңғалатын шығар; бəлкім, бір кезде адам баласы

жерден, жұлдыздардан, өз ойының мінсіз формаларынан сұраған, іздеген

шындықты, сонымен бірдей құнды шындықты осы саладан да тапқысы

келген(өзімізсияқты)адамдардыңөмірсүргенінебасшайқап,жымиятын

болар. Бəлкім, адамдар біздің дискурстарымызға, əдеттерімізге,

институттарымызға, заңдарымызға, білімімізге, сексуалдықты түннен

тартыпалғандайəрекетімізгетаңғалар.Оларбіздіңеңшулыіс-əрекетіміз,

үнсіздік заңын неге бұзғанымыз жайында сұрар. Ретроспективті түрде

орынды болып көрінуі мүмкін, бірақ сөйлеуден бас тарту мен үнсіз қалу

туралыбұйрықтыңсырынашуғаденқоюбұлжердеоғашболыпкөрінеді.

Бізді соншалықты тəкаппар қылған не нəрсе деп сұрайды, мыңжылдық

моральға қарамастан, ақырында, ХХ ғасырда, тұншықтырудың ұзақ жəне

қатаңдəуірінбуржуазиялықэкономикажалғастырып,өзгерткенжəнеөзіне

тəн сараңдықпен, ұсақтықпен христиан тақуалығын еңсеріп, секске –

мағынаның өзі саналатын сол маңызды мағынаға – бірінші рет мойын

бұрғанөзіміздегенсенімгененəрсесебепболдыдептаңданады.Көптеген

қиындықтарарқылыжойылғанцензураныңтарихынесімізгетүсірсек,секс

жайында айтуға жəне оған біздің назарымызды аударуға (шындығында

бізді сексуалдықтың үстем тетіктерді басқаратын кезде), біздің

заңымыздыңегемендігінесенімартуғамəжбүрлегенкүрделіөзгерістердің

ғасырғасозылғанəрекеттерінбайқаймыз.

Адамдар бір кездері Фрейд пен психоанализге қарсы қойылған

пансексуализмді айыптауды күлкіге айналдыратын болады. Мүмкін, оны

қалыптастырғандардан гөрі, ескірген, жасанды ұялшақтық қаупінің

көрінісіндей лақтырып тастағандардың рухани соқырлығы басым түсетін

шығар.Себебіалғашқыларбұғандейінбасталғанжəнеөздерідебайқамай

қалып, аңдаусызда қоршауында қалған үдерістің үстінен түсті; олар ұзақ

дайындық кезеңінен өткен құбылысты Фрейдтіңданышпандығына теліді;

оларбіздіңқоғамдажалпыламасексуалдықтыңкеңнасихатталғануақытын

анықтаудан ғана қателесті. Енді біреулері бұл үдерістің болмысына

келгенде қателесті. Олар Фрейдтің қайтадан қалпына келтіру арқылы

секске бұрыннан тиесілі жəне одан тартып алынғанды қайтарды деп

ойлады.ОларФрейдізгіданышпандығыоны–ХVІІІғасырданберібілім

менбилікстратегияларыментаңбаланған–асашешімталтұстардыңбіріне

орналастырғанын байқамай қалды. Сол сияқты олар Фрейдтің ең ұлы

рухани көсемдер мен классикалық дəуір ұстаздарыналайықты пайыммен

сексті тану мен оны дискурсқа енгізу туралы ғасырлық аманатқа

қаншалықтыжаңаимпульссыйлағанындабайқамайқалды.

Бұлбіздіөзденеміздіжеккөругемəжбүрлеген-мысхристиандінініңбір

кездегіамал-тəсілдерінжиіескетүсіреді.Бірақбірсəтдамылдап,бірнеше

ғасыр бойы бізді сексті жақсы көруге үгіттеген айла-шарғылардың бəрін

есімізге түсірейік. Бұл тəсілдер нəтижесінде бізді сексті жақсы көруге

мəжбүрледі, оны танып-білуге деген ұмтылысымызды арттырды, ол

жайында айтылғанның бəрін маңызды құбылысқа айналдырды. Бар

қабілетіміздіоныңсырынашуғажұмсауға,шындығынтануғаитермелеген

жəне соншама көп уақыт бойы оны ескермегеніміз үшін өзімізді кінəлі

сезіндірген айла-амалдар жайында ойлаңыз. Бізді бүгінгі күні осы

мəселелертаңғалдыруытиіс.Олаздесеңіз,күндердіңкүні,бəлкім,денелер

менлəззаталусезімдерініңөзгеəрекетінде,адамдардыңсексуалдықəдіс-

айласыменоныңжүзегеасырылуынқамтамасызететінбилікбіздіқалайша

секстің құпиясын ашуға мəжбүрлеп, биліктің қатаң монархиясына

бағындыруғакүштегенітүсініксізболар.

Бұл өрістеудің (deployment) (сексуалдықтың кеңірек насихатталуының)

ирониясыбіздің«еркіндігімізді»тепе-теңдіктісақтайдыдепсендіруде.

Ескертпе

8. SamuelvonPufendorf,LeDroittielanature(Frenchtrans.,1734),p.445.

9. «Құрамаденебудандықұрайтынқарапайымденелердіңешқайсысындажоққасиеттергеие

болады,сондай-ақадамныңморальдыққұқығысияқтықасиеткедеие,бірақолқұқықты

ешбіржекетұлғатікелейқолданаалмайды,олқұқықтықолданутекбасшыларғағанатəн

нəрсе».Pufendorf,LeDroitdelanature,p.452.

СЕГІЗІНШІТАРАУ

Қастерліадам

ДжорджоАгамбен

ДжорджоАгамбен–италиялықпрофессор.«Ашық»(TheOpen,2004),«Қастерліадам»(Homo

Sacer,2004)және«Төтеншежағдай»(StateofException,2004)аттыәйгіліеңбектердіңавторы.

Кіріспе

Ежелгігректердебіздіңұғымымыздағы«өмір»сөзінбілдіретінбірде-бір

терминболмаған.Оларбірэтимологияданбастауалсада,семантикалықəрі

морфологиялық тұрғыда əртүрлі екі сөзді қолданды. Бұлар: барлық

жаратылыс иелеріне (құдайлар, адамдар мен жануарлар) ортақ «zoë» мен

жеке адамға немесе белгілі бір топқа дұрыс өмір сүрудің қарапайым

формасынкөрсететін«bios»сөздері.Өзініңəйгілі«Филеб»(Philebus)атты

туындысында өмірдің үш түрі туралы айтқан Платон да, «Никомах

этикасында»(NicomacheanEthics)философтыңсырттайбақылаушыөмірін

(bios theörëtikos), лəззаттығұмыр (bios apolaustikos) мен саяси ғұмырдың

(bios politikos) аражігін ажыратып, зерделеген Аристотель де «zoë» сөзін

(атап айтарлығы, грек тілінде көпше түрі жоқ) қолданған жоқ. Себебі

олардың екеуінің де талқылап отырғаны – қарапайым табиғи өмір емес,

өмірдің ерекше түрі, өмір сүрудің өзгеше жолы. Аристотель Құдайға

қатысты«zoëaristëkaiaidios»ізгіліккетолымəңгілікөміржайлыайтады

(«Метафизика» – Metaphysics, 1072b, 28), бірақ Құдайдың өзі тірі

жаратылысдегенмаңыздышындықтыкөрсетуүшін(баламаконтекстеол

«zoë» терминін ойлау əрекетін анықтау мақсатында) қолданады. Алайда

афиналықтардың «zoë politikë»-сі жайлы айту орынсыз болар еді. Бұл

антикалық дəуір үшін – табиғи өмір, қарапайым «zoë»-нің өзі ізгілік

болмады деген сөз емес. Аристотель өзінің «Саясат» (Politics) атты

туындысындақаланыңмақсаты–ізгіліктіөмірекенінтілгетиекеткенеді.

Осыойынбылайшажеткізеді:

«Бұл (ізгілік идеясымен келісімдегі өмір) жалпы адамдардың бəрі үшін ғана емес, жекелей

алғанда əр адам үшін мақсат болады. Адамдар жиналады да, тіршілік ету үшін саяси

қауымдастықтарқұрады.Себебіқарапайымөмірсүрудіңөзінде(katatozënautomonon)қандайда

бір ізгілік болса керек. Егер ұлы зауалдар болмаса (katatonbion), адамдардың көбі ең сұмдық

азапқа төзеді де, өмірге (zoë), бұл құдды берекелі күндей (euëmeria, қой үстіне бозторғай

жұмыртқалағанзаман)нетабиғитəттігеүйірболғандай,байланыпқалабереді»(1278b,23–31).

Алайдаклассикалықəлемдеқарапайымтабиғиөміртурамағынасындағы

polis-тенбөлектеніп,жайғанарепродуктивтіөмірретінде,oikosсферасына,

«үйге» қамалған болып қалады («Саясат», 1252a, 26–35). «Саясаттың»

басында Аристотель өмірдің репродукциясы жəне оны сүйемелдеуге

қызмет ететін ұйым басшысы (oikonomos) мен отағасының (despotës)

саясаткерден айырмашылығын арнайы тоқталып сипаттайды, олардың

арасындағы айырмашылық сапалық емес, сандық деп санайтындарға

күледі. Аристотель Батыстың саяси дəстүрі үшін канондық үзіндіге

айналған мəтіндегі (1252b, 30) мінсіз қауымдастықтың мақсатын

анықтағанда, қарапайым өмір сүру фактісін (to zën) саяси сапаланған

өмірге(toeuzën)қарсықояды:өмірдіңқажетіүшінтуған,бірақізгіөмірге

қолжеткізуүшінтіршілікететін(ginomenëmenountouzënheneken,ousade

tou eu zën) (Мербектен шыққан Уильхельмнің латын аудармасында,

акуиналық Томас пен падуалық Марсилийге белгілі нұсқасында: тіпті,

жақсы өмір сүру үшін бар игілікті жасады (facta quidem igitur vivendi

gratia, existens autem gratia bene vivendi). Аталмыш еңбектің ең əйгілі

үзінділерініңбіріндеадам«politikonzöon»(1253a,4)ретінде анықталады,

бірақ мұнда ол (грек тілінің аттикалық (Attic Greek) диалектісінде

«байонай»(bionai)етістігібүгінгікүндеріқолданыстаншығыпқалғанынан

бөлек)«саяси»дегентіршілікиесініңажырамасбөлшегіемес,түрді(zöon)

анықтайтын түререкшелігіболады(осыдан кейін бірденадамзатсаясаты

өзге жаратылыстың саясатынан бөлініп шығады, себебі сөйлеу жағымды

мен жағымсыздың ғана емес, ізгілік пен зұлымдықтың, əділетті мен

əділетсіздің ортақтығына негізделген кейбір жаңа саяси қосымшаны

(policità)енгізеді).

МишельФуко«Сексуалдықтарихының»(TheHistoryofsexuality)бірінші

томының соңында жаңа заманға қадам басқан табиғи өмір мемлекеттік

биліктің тетіктері мен есептеулеріне ене бастағанын, сөйтіп саясат

биосаясатқаайналғанынқорытындылағанкездеосыанықтамағасілтейді.

Мыңжылдықтар бойы адам жайлы ұғым Аристотельдің түсінігіндегідей

болды:өмірсүретін, сонымен біргесаяси тіршілікке қабілетті жануар;ал

алдыңғы қатарлы адам – өзінің саяси түсінігі тұрғысынан өзінің тірі

жаратылысретіндегіөмірінекүмəнменқарайтынжануар»(Lavolonté,188).

Фуконың ұғымында қоғамның «биологиялық заманға сай алға ұмтылу

табалдырығы» – түр мен индивид оның саяси стратегияларында бəске

айналып,барболғаныəлдебіртіріденеретіндеқызметететінтұста.1977

жылдан кейін Collège de France дəрістерінде назар «аймақтық

(территориялық) мемлекеттен» (territorial State) «халықтың мемлекетіне»

(people of the State) ауды жəне соның нəтижесінде – енді «адамдардың

үкіметі» (Government of the people) ретінде түрлене бастаған – суверенді

биліктің назарының объекті ретінде халықтың биологиялық өмірінің

маңызыартатүседі(Ditsetécrits,3:719).«Соныңнəтижесінденəзіксаяси

технологиялардың арқасында адамның өзгеруі секілді əлдеқандай үдеріс

жүреді. Əлеуметтік жəне гуманитарлық ғылымдар тарихында алғаш рет

мүмкіндіктер жаппай кең аумақтарға таралады, сонымен бірге өмірді

қорғауға ғана емес, оны құрбан етуді ақтауға мүмкіндік туады». Бұл

көзқарастұрғысынанжаңатиістітехникалардыңарқасында–өзінеқажетті

«бағынышты денелерді»жасап шығарған биокүш арқылы жүзеге асқан –

тəртіптік бақылаусыз капитализмнің дамуы мен салтанат құруы мүмкін

болмаседі.

«Сексуалдық тарихынан» жиырма жылдай бұрын Ханна Арендт

жұмысшыадамды(homolaborans)жəнеоныменбіргежалпыбиологиялық

өмірдіқазіргізаманғысаясисахнаныңорталығынаайналдыратынүдерісті

сараптады. Арендт өзінің «Адам жағдайы» (The Human Condition) атты

еңбегінде алдыңғы қатарлы қоғамда саяси дүниенің құлдырауы мен

өзгерісінің себебін саяси əрекеттен гөрі осы табиғи өмірдің маңызды

болуынан іздейді. Бұл бағыттағы ойдың алдынан шығатын қиындықтар

мен қарсылықтың куəсі ретінде Арендттің ізденістері жалғасын

таппағанын айтуғаболады. Фуконың өзінің био-саяси зерттеулері кезінде

оларға ешқандай сілтеме жасамағаны да соның белгісі. Арендт «Адам

жағдайы»аттызерттеуіндеосыуақытқадейінжасағантоталитарлықбилік

жайындағыөзінің сараптамаларын (оларда биосаяси көзқарасмүлде жоқ)

өзара байланыстырмайды. Осы сияқты Фуконың заманына қатысты

биосаясаттың ақтаңдақ тұстарын: концентрациялық лагерьлер, ХХ

ғасырдағы ұлы тоталитарлық мемлекеттер мəселесін атаусыз

қалдыратынында,сірə,осыайтылғанқиындықтарментүсіндіругеболатын

шығар.

Фукобиосаясатконцептінжан-жақтыдамытаалмайкетті,көзітіріболса,

солбағыттағыізденістерінжалғастырармаеді.Қалайболғандада,zoë-нің

polis саласына енуі, жалаң өмірдің саясаттануы қазіргі заманның ең

шешуші оқиғасы саналады жəне классикалық (антикалық) ойдың саяси-

философиялықкатегорияларыныңрадикалтүрдеөзгеруінтаңбалайды.Ал

егерқазірсаясатқұлдырапбаражатса,оныңқазіргізаманныңосынегізгі

оқиғасымен есептесу қажеттілігін назардан тыс қалдырғанынан болар.

Біздің ғасыр тарихи ойдың алдына тосқан жəне өзектілігін жоймай келе

жатқан«энигмалар»(«жұмбақтар»)(Фюрет,L’Allemagnenazi,7)(нацизм–

солардыңеңалаңдатарлығы)өздеріқалыптасқанбиосаяситопырақтағана

шешім табуы мүмкін. Тек қана биосаяси көзқарас тұрғысынан қазіргі

заманғы саясатқа негіз болатын, барған сайын бұлдырланып, қазір мүлде

ажыратқысыз болып кеткен ұғымдар қарсылығын (оң/сол, жеке/жария,

абсолютизм/демократия т.б.) ақыры шетке ысыруға бола ма, əлде олар

мағынасын жоғалтқан тұстан қайтадан мағынаға ие бола ала ма деген

мəселеніңбасынашыпалукерек.ТекқанаФукоменБенджаминніңақыл-

кеңесіне еріп, қазіргі заманның бір қарағанда олардан тым алыстағы

идеологияларындаастыртынбағыттап,жалаңөмірменсаясатарасындағы

қатынастардызерттеусаясимақсатыменқұпиясынашып,бұрынғысынша,

онықазіргіөміргебейімдейтүсереді.

Фуко еңбектерініңбасты ерекшеліктерініңбірі–құқықтық-институттық

үлгілерге (суверендікті анықтау, мемлекет теориясы) негізделген билік

мəселесіндегі дəстүрлі көзқарастан жəне субъектілердің өмір сүру

түрлерінеенуініңнақтытəсілдерінобъективтіталдаупайдасынанбастарту.

Вермонтуниверситетінде1982жылыөткенсеминардыңжұмысынананық

болғандай,соңғыжылдарыбұланализзерттеулердіңекітəуелсізбағытын

қамтиды. Бір жағынан, бұл саяси техникаларды зерттеу (полиция жайлы

ғылым сияқты), оның көмегімен мемлекет индивидтердің табиғи өміріне

алаңдаушылардың жағдайын түсініп, осы мəселеге айырықша мəн берді.

Екінші жағынан, «Меннің» технологияларын (technologies of the self)

зерттеу. Оның көмегі арқылы субъективтендіру (subjectivization), бағыну

үдерісі жүреді. Бұл үдеріс адам мен оның санасын сыртқы билікке

бағынышты етеді. Бұл екі бағыттың (Фуконың еңбектерінде о бастан

көрініс тапқан екі үрдісті жалғастыратын) түйісетін тұстары көп жəне

ортақ өзекке сілтейді. Соңғы мəтіндерінің бірінде Фуко қазіргі заманғы

Батыс мемлекеті индивидуализацияның субъектілі техникасы мен

тотализацияның объектілі процедурасын теңдесі жоқ деңгейде біріктіріп

жіберді жəне шындығында «қазіргі заманғы билік құрылымдарының

тоталитаризациясы мен индивидуализациясынан құралған» «саяси

«қосақталуға»көшті.Ditsetécrits(«Аталғанжəнежазылған»),4:229–32).

Соған қарамастан, Фуконың еңбектерінде бұл екі аспектінің түйісетін

тұсыаталмайқалған.Олқұддыбиліктіңбіріздітеориясынжасауданжүйелі

түрдебастартқанбадерсіз.ЕгерФукобилікмəселесінедеген–текқана

заңдық (билікті ақтайтын не?) жəне институттық (мемлекет деген не?)

үлгілергесүйенген–дəстүрліқатынасқақарсышықса,оғанқосақұқықты

үлгі не код деп айтуға келмейтін анализ түрін құрастырмақ болса, онда

мұндайжағдайда–биліктұрпатындаиндивидуализациятехникаларымен

тотализация процедураларының араласатын (болмаса кем дегенде

түйісетін)тұстарықайда?Оданауқымдырақалсақ,саяси «қосбайланыс»

(doublebind)өзінің«болусебебін»(raisond’ëtre)тапқанбіртұтасорталық

бар ма? Билік генезисіндегі субъективті аспект əлдеқашан астарлы түрде

Этьен де Ла Боэсидің «ерікті құлдық» (servitude volantaire) концептінде

болжанған.Алайдажекелегенадамдардыңеріктіқұлдығы менобъективті

билік түйісетін жер қайда? Мұндай нəзік салада ішкі жəне сыртқы

невроздар арасында параллелизм ұғымы секілді психоаналитикалық

тұжырымдауларға қанағаттануға бола ма? Əлде бүгінде саяси кеңістікті

түрлендіріп жатқан спектакль (ойын-сауық) қоғамының (society of the

spectacle) құдіреті секілді феноменмен бетпе-бет келгенде, субъективті

технологияларменсаяситехникалардыбөлекұстаузаңдыма,тіптімүмкін

бе?

Мұндай ойлау жүйесінің болуы Фуконың еңбектерінде логикалық

тұрғыда байқалып тұрса да, зерттеуші оны аңғара бермейді немесе

Фуконың зерттеулерінің əртүрлі перспективалық бағыттары (жалпы

алғанда, Батыстың билікке қатысты барлық көрінісі) жетіспей жататыны

анық.

Бұлізденісбиліктіңосыбиосаясижəнезаңдық-институттықүлгілерінің

жасырынтүйісунүктесінеқатысты.Өзініңықтималнəтижелеріретіндеол

мынаны көрсетуі керек еді: анализдің бұл екі бағыты бір-бірінен

ажыратыла алмайды жəне жалаң өмірдің саяси салаға енуі суверенді

биліктіңбастапқы–жасырынболсада –өзегінқұрайды.Тіпті, биосаяси

дененің өндірісі суверенді биліктің негізгі әрекеті деуге болады. Бұл

тұрғыдабиосаясат–кемдегендесуверендіерекшеліктіңөзісияқтыкөне.

Биологиялықөмірдіөзесептеулерініңорталығынақойғанқазіргікезеңдегі

мемлекет жалаң өмір мен билікті байланыстыратын құпия байланыстарға

жарықтүсіредіжəнеұдайыөзініңимперияқұпияларының(arcanaimperii)

ең көнесімен байланысын бекітеді (ежелгіжəне қазіргі кезең арасындағы

мықтыбайланыстүрлісфералардакөріністабады).

Егер бұл, расында да, солай болса, Аристотельдің полисті (polis) өмір

(zën) мен ізгі өмір (eu zën) қайшылығы арқылы анықтауының мəнін

қайтаданмұқиятзерделеукерек.Шынмəніндебұлқайшылықбіріншінің–

екіншіге, жалаң өмірдің саяси мағынадағы өмірге қосылуы болады.

Аристотельдің анықтамасында зер салып қарауды талап ететін нəрсе –

саясидыңtеlos-ы(мақсат)есебіндегі«ізгіөмірдің»мағынасы,əдістерімен

ықтималартикуляциясы.ОныңорнынабізнегеБатыссаясатыөзіненжалаң

өмірді«шығарып»тастауға(exclusion)(олбірмезеттеқамту(inclusion)да

болады)негізделедідепсұрауымызкерек.Егерөмірөзін«шығарып»тастау

арқылы қамтылған дүние деп таныстырса, саясат пен өмір арасындағы

қатынасқандай?

Бұлкітаптыңбіріншібөліміндесипатталғаншығарыптастауқұрылымы,

бұл тұрғыдан алғанда, Батыс саясаты үшін конститутивті, сондай-ақ

Фуконың Аристотель үшін адам «өмір сүретін, сонымен бірге саяси

тіршіліккеқабілеттіжануар»дегентұжырымдамасынатолықтауышретінде

сұранып тұр, себебі мұндағы мəселенің бəрі «сонымен бірге» дегенге

тірелуде. «Өмірдің қажеттіліктері үшін туған, бірақ ізгілікті өмірге қол

жеткізуүшінтіршілікетеді»дегенерекшеанықтаматектуудың(ginomеnë)

тіршілікте (ousa) қамтылуы ғана емес, сонымен бірге полистегі zoë-ні де

қамтитын «шығарып» тастаушы да (exceptio) саясаттағы өмірдің өзін ізгі

өміргеайналдыруытиіс.Алсаясилануытиісдүниеүнеміəлдеқашанжалаң

өмір.Батыссаясатындажалаңөмірқайшылықтыбасымдыққаие:адамдар

өзмемлекетіноныңқатардан«шығарып»тасталуынанегіздейді.

Мұндайжағдайда«Саясатта»полистіңорнындыбыстанмағынаға,яғни

тілге өту деп анықтайтыны кездейсоқ құбылыс емес. Жалаң өмір мен

саясат арасындағы байланыс –адам жайлы «сөйлеу қабілетідарыған тірі

жаратылыс» деген метафизикалық түсінік дауыс (phonë) пен сөз (logos)

арасындағыбайланысболады:

«Барлық тірі жаратылыс ішінде адам ғана сөйлеу қабілетіне ие. Дауыс қуаныш пен мұңды

жеткізеалады,сондықтанолбасқатіріжаратылысқадатəн(себебіолардыңтабиғиқасиеттері

қуаныш пен мұңды сезінетіндей жəне осы сезімдерді бір-біріне жеткізе алатындай деңгейде

дамыған). Бірақ сөйлеу пайдалы мен зияндыны да, əділетті мен əділетсізді де жеткізе алады.

Адамдардың бұл қабілеті оларды өзге жануарлардан ерекшелейді: адам ғана ізгілік пен

зұлымдық, əділет пен əділетсіздік т.б. түсініктерді қабылдауға қабілетті. Ал мұның бəрінің

қосындысыелдімекенменқаланыңнегізінқұрайды»(1253a,10–18).

«Адамғақалайшатілбіткен?»дегенсұрақ«жалаңөмірқалайшаполисте

өмірсүреді?»дегенсұраққасəйкескеледі.Тіріжаратылысөзініңдауысын

бəсеңдететін жəне сонымен бірге, сақтайтын сөйлеу қабілетіне ие, дəл

солай ол полисте, оның шегінде өзінің жалаң өмірін қатардан шығарып

тастау үшін өмір сүреді. Саясат мұнда Батыс метафизикасы үшін тура

мағынасындағыіргеліқұрылымболыпшығады,себебіолтіріжаратылыс

пен логостың түйіскен жерінде орналасқан. Жалаң өмірдің «саясилануы»

дегеніміз–тіріадамныңадамгершілігішешілетінжоғарғыметафизикалық

міндет. Ал бұл міндетті қабылдай отырып, саясат қазіргі заман талабына

сайметафизикалықдəстүрдіңмəндікқұрылымытуралыөзініңадалдығын

мəлімдегеніненөзгеештеңеніжүзегеасырмайды.Батыссаясатыныңіргелі

категориялықжұбыдос/дұшпан,жалаңөмір/саяситіршілік,zoë/bios,қамту/

шығару деген қарсылық емес. Саясаттың болатын себебі, адам – тіл

арқылы өзінің жалаң өмірін өзінен алыстататын, өзіне қарсы қоятын,

сонымен қатар осы өмірге қатысын «шығарып» тастау арқылы онымен

байланыстақалатынтіріжаратылысиесі.

Бұл кітаптың басты кейіпкері – жалаң өмір, демек, өлтіруге болатын,

бірақ құрбандыққа шалуға болмайтын homo sacer-дің өмірі. Мұндай

өмірдіңқазіргізаманғысаясаттабастырөлойнайтынынбізбасаайтқымыз

келеді. Адам өмірі заңдық тəртіпке (ordinamento)

 өзінің қатардан

шығарылуы (яғни оны еш кедергісіз өлтіруге болатыны) арқылы кіретін

ежелгі римдік құқықтың бұлыңғыр формуласы – суверенді биліктің

қасиеттімəтіндеріғанаемес.Саясибиліктіңөзініңкодтарыдақұпияларын

ашатын кілт ұсынды. Сонымен бірге бəлкім, «sacer» сөзінің бастапқы

мағынасы – ол Батыстың саяси кеңістігінің бастапқы парадигмасын

құрайтын жерде – «қасиеттінің» – діни мағынасына қатысы жоқ –

жұмбағын тосатын болуы керек. Ендеше, Фуконың тұжырымы – заман

талабынасайсаясаттысипаттайтындүниеzoë-ніңpolis-кеқамтылуыемес

(оның өзі көне), өмірдің өзі мемлекет билігінің проекциясы мен

есептеулерінің шешуші объектісіне айналады деген мағынада түзетілуі

немесе толықтырылуы керек. «Шығарып» тастау, негізінен, ережеге

айналатын үдеріс барысында (ол сол үдерістің нəтижесі де), алдымен,

тəртіптің шет аймақтарында орналасқан жалаң өмір кеңістігі біртіндеп

саясикеңістіккеқарайжылжиды,қамтуменшығарыптастауда,ішкімен

сыртқы да, bios пен zoë де, де-юре (заң жүзіндегі) мен де-факто (іс

жүзіндегі) де абсолютті ажыратылмайтын аймағына енеді. Жалаң өмірді

қамтыған жəне қатардан шығарған тəртіп жағдайы шын мəнінде осы

екіұдайлығында саяси құрылым сүйенген құпия негізді құрайды, оның

шекаралары өшіріліп, айқындығы жойыла бастаған кезде, осы негізде

болған жалаң өмір мемлекет ішінде еркіндікке шығады жəне сонымен

бірге,саяситəртіппеноныңқақтығыстарыныңсубъектісіменобъектісіне

айналады, мемлекеттік биліктің құрылуына ғана емес, одан босануға да

ортақкеңістіккеайналады.Бəріқұддымемлекеттікбиліктіріжаратылысты

өзінің ерекше объектіге айналдыратындай тəртіптік үдеріс барысында

сияқты, – адам саяси биліктің объектісіемес, субъектісі болатын қазіргі

заманғыдемократияныңтууынасəйкескелетінөзгеүдеріскебағытталады.

Бір-біріне қарама-қайшы (құрығанда сырт көрінісі), күрделі шиеленістегі

бұлекіүдерісбірнəрседесəйкеседі:екеуініңдеобъектісі–пенденіңөмірі,

адамзаттыңжаңабио-саясиденесі.

Егер классикалық (антикалық) демократиямен салыстырғанда, қазіргі

заманғыдемократияныңерекшеліксипатынатауқажетболса,бұлоныңо

бастанzoë-ніқорғауыменеркіндіккешығаруы,ұдайыжалаңөмірдіерекше

өмір сүру жолына айналдыруға тырысуы жəне zoë-нің bios-ын табуы.

Қазіргізаманғыдемократияныңерекшеапориясымынада:оладамдардың

еркіндігіменбақытын–оладамдарбағыныштылығынбелгілегенжерде–

«жалаң өмірде» жүзеге асырғысы келеді. Формальды құқықтар мен

еркіндікті мойындауға жетелейтін антагонистік үдерістің тасасында

қастерлі адамның екіұдай егемендігі, құрбандыққа шалуға болмайтын,

бірақтартыпалуғаболатынөміріменденесіболады.Бұлапориянытүсіну

демократияның жеңістері мен жетістіктерінің құлдырауын білдірмейді.

Нақты айтқанда, демократия өзінің дұшпандарын жеңіп, шырқау биікке

көтерілгенде, оның бақыты үшін барлық күш-жігерін арнаған zoë-ні

құтқаруға дəрменсіз болады. Заман талабына сай демократияның

құлдырауы мен оның біртіндеп постдемократиялық қойылым (шоу)

қоғамдарында(АлексисдеТоквильанықтап,ГиДебордыңзерттеулерінде

дəлелденіп, нəтижеге қол жеткізеді) тоталитарлық мемлекеттермен бір

нүктедетүйісуі,сірə,оның(қазіргізаманғыдемократияның)пайдаболуын

білдіретін жəне оны ең ымырасыз дұшпанымен құпия келісіммен

байланыстыратын осы апориядан (aporia) тамыр тартады. Бүгінде біздің

саясат өмірден өзге құндылықты білмейді. Сондықтан одан шығатын

қайшылықтар шешімін таппайынша, жалаң өмір жайлы мəселені шешуді

ең жоғарысаясиөлшемге айналдырған ұлтшылдықпен фашизм мəселесі

өзектіболыпқалабереді.РоберАнтельмніңпікірінше,концлагерьлердіңөз

тұтқындарынаүйреткені– «адамабыройы таразы басынасалынған кезде

өзініңбиологиялықмағынададерлікадамқатарынажататынындəлелдеуге

шақырады»(«Адамтегі»(L’éspècehumaine),11).

Демократия мен тоталитаризм арасындағы келісім жайлы тезис (аса

сақтықпенөзімізалғатартыпотырған)–олардыңтарихыменқарсылығын

сипаттайтын өрескел айырмашылықты есептен алып тастауға немесе

тігісінжатқызуғамүмкіндікберетінтарихнамалықтезисболмайды(«Түпкі

мақсат тұрғысынан коммунизм мен либерализм бағыттас» деген Лео

Штраусстың тезисі сияқты). Соған қарамастан, бұл жазбаның сипатына

лайықты тарихи-философиялық деңгейде осы тезисті барынша

табандылықпен қорғауға тиіспін, себебі оның өзі өткен мыңжылдықтың

аяғында туындаған жаңа реалиялар мен күтпеген жақындасуларда

бағдарлануға мүмкіндік береді. Осы идеяның өзі көп жағдайда əлі де

жасалынуытиісжаңасаясатқажолашады.

Жоғарыдағы үзіндіде қарапайым өмірдің «берекесін» (euëmeria) саяси

bios-тің «зауалдарына» қарсы қойғанда, Аристотель, шамасы, Батыс

саясатының негізінде жатқан осы апорияның ең əдемі тұжырымдамасын

берді. Содан бері өткен жиырма төрт ғасыр бойы ұсынылған шешімдер

уақытша не нəтижесіз болды. Оны биосаясат формасын қабылдауға

итермелейтінметафизикалықміндеттіорындау барысында саясатzoëмен

bios арасындағы, дыбыс пен тіл арасындағы байланысты орната алмады.

Жалаң өмір саясатта ерекшелік, яғни тек қана шығарып тастау арқылы

қамтылатын əлдене болып қала береді. Zoë-ге тəн «табиғи тəттілікті»

(natural sweetness) қалайша саясиландыруға болады? Жалпы, zoë

саясиландыруды қажет ете ме, əлде саяси құбылысқа қатыстының бəрін

өзінің ең қымбатдəнегі ретінде əлдеқашан қамтыған ба? Қазіргі заманғы

тоталитаризмніңбиосаясаты,біржағынан,тұтынужəнегедонизмқоғамы,

екіншіжағынан,сөзсіз,əрқайсысыосысұрақтарғаөзбетіменжауапберуге

негізделеді. Қалай болғанда да енді саясаттың мүлдем жаңа түрі, демек,

жалаңөмірдіңexceptio-сына негізделмегентүрі пайда болмайынша, күллі

теорияментəжірибетығырыққатіреліпқалабереді,алсаясиөміртартып

алған «өмірдің қуанышына» қан төгу не құрбан болу арқылы жол

ашылады, ашылмаса, қойылым қоюмен тіршілік ететін қоғамды өзі

айыптайтын,жетержерінежеткенпарықсыздыққанакүтіптұр.

Карл Шмиттің суверендікке анықтамасы («төтенше жағдайға қатысты

шешім қабылдайтынды суверенді деп айтуға болады»), онда айтылып

тұрған суверендік өмір саласымен шектесетін (себебі əрбір қиюласатын

концепт екі концептінің арасындағы шекарада орналасады) жəне одан

ажырағысыз болып кететін заң мен мемлекет доктринасының шекаралық

концепті екені анықталмай жатып, жалпы қолданысқа еніп кетті.

Мемлекеттілік қоғамдық өмірдің ең іргелі көкжиегін құрғанда, ал оны

қолдайтынсаяси,діни,заңдықжəнеэкономикалықдоктриналарəлімықты

болып тұрғанда, бұл «ең шеткі сала» көзге түсуі мүмкін емес еді.

Осылайша суверендік мəселесі жекелеген құзырға ие болушының кім

екенінанықтауғакеліптірелді,ал құрылымныңөзегінқұрайтынненəрсе

екеніталқығасалынбады.ВальтерБеньяминболжағандай,ірімемлекеттік

құрылымдарқирап,төтеншежағдайүйреншіктіжағдайғаайналғанқазіргі

таңда мемлекеттіліктің шекарасы мен бастапқы құрылымы туралы

мəселені жаңа көзқарас тұрғысынан қарайтын кез келді. Анархизм мен

марксизмніңмемлекеттіліктісынауыныңəлсізболыпшығусебебі,олардың

осы құрылымға назарын аудармағандығынан, сондықтан олар құдды

өздерінақтауүшінұйымдасқансимулякрларменидеологияларжиынтығы

ретінде arcanum imperi-ді лезде шетке ысырды. Бірақ құрылымы өзіңе

белгісіздұшпанменқасарысқанда,ертемекешпе,өзіңдіоныменпарапар

көре бастайсың, сондықтан да мемлекет теориясы (əсіресе мемлекетсіз

қоғамға апаратын жолдағы пролетариат диктатурасы кезеңі болатын

төтенше жағдай теориясы) біздің заманымыздың революцияларын

қайраңдатқантеңізжартастарыеді.

Солсебептібүкілəлемдікжаңатəртіптіңқандымистификациясынажауап

ретіндеойластырылғанбұлкітапқаобастаескерілмегенкеймəселелермен,

əсіресе өмірдің киелілігі туралы мəселемен бетпе-бет келуге тура келді.

Бірақ зерттеу барысында бұл салада гуманитарлық ғылымдар

(юриспруденцияданантропологияғадейін)табиғидепболжағаннесанаған

көптегенұғымдардышындықретіндеқабылдауғаболмайтыны,керісінше,

олардыңкөбі,зауалтөніптұрғандықтан,шұғылтүрдеқайтақараудыталап

ететініанықталды.

БІРІНШІБӨЛІМ

Суверендіклогикасы

§1.Суверендікпарадоксы

1.1. Суверендік парадоксы – бір мезгілде сыртқы жəне ішкі құқықтық

тəртіп. Егер суверендік – құқықтық жүйе төтенше жағдайды жариялау,

сөйтіп, жүйе əрекетін тоқтату билігін (құқығын) иеленетін объект деп

қабылданса, онда «ол құқықтық жүйенің сыртында, бірақ бұл əрекетке

қарамастан, осы құбылысқа жатады. Себебі конституцияның күші in toto

(жалпыалғанда)тоқтатылааламадегенмəселенішешеді»(Шмитт,«Саяси

теология» (Politische Theologie), 13). «Бір мезгілде» деген пысықтауыш

тегін қолданып тұрған жоқ: заңның күшін тоқтату құқығына ие

болғандықтан, ол өзін заңнан тыс деп жариялайды. Яғни парадоксты

төмендегідей де тұжырымдауға болады: «Заң өзінің сыртында» немесе

«Мензаңнантыссуверенді,заңнантысжағдайжоқдепжариялаймын»(che

nonc’èunfuorilegge).

Бұлпарадокстыңжасырынтопологиясыжайлыойланатүсукерек,себебі

біз оның құрылымын еңсерген кезде суверенді билік құқықтық жүйенің

шекарасынқаншалықтыанықтайтыныбелгіліболады(басы менаяғының

екібірдеймағынасында).Шмиттбұлқұрылымдыерекше(төтенше)жағдай

депанықтайды(Ausnahme):

«Ерекше жағдай деген – қайталанбайтын жағдай; ол жалпыға ортақ гипотезаға көнбейді,

заңдықформалдыəрекет–шешімдітолықтайайқындайды.Толықмағынасындаерекшежағдай

құқықтықнормаларкүшкеие болаалатынжағдайда ғана туындайды.Əрбір жалпы нормаөзі

қолдануға тиіс жəне өзінің нормативті басқаруына бағындырылатын өмірлік қатынастардың

қалыптықұрылымдануынқажететеді.Нормаорташаланған,біртектіситуациянықалайды.Бұл

қалып заңгердің есепке алмауына болатын сыртқы алғышарт емес; керісінше, норманың

имманенттік əрекетіне оның тікелей қатысы бар. Хаосқа қолдануға болатын норма жоқ.

Алдымен тəртіп орнауы керек: сонда ғана құқықтық жүйенің мəні бар. Қалыпты жағдай

жасалуы керек жəне суверенді – қалыпты жағдай орнату барасында соңғы шешімді

қабылдайтын – адам. Əрбір құқық «жағдайға қолдануға болатын құқық» болады. Суверенді

толықтай,бүтіндейжасаладыжəнеоғанкепілдемеберіледі.Олақырғышешіммонополиясына

ие. Мемлекеттік суверенді биліктің болмысы осында жəне оны санкция немесе мемлекет

монополиясы деп емес, шешім монополиясы деп анықтаған жөн, мұнда «монополия» деген

терминəлідедамытудықажетететінжалпымағынасындақолданылыптұр.Төтеншежағдайда

қабылданғаншешіммемлекеттікбиліктіңболмысынайқындайтүседі.Мұндашешімқұқықтық

реттеуденажыратылукерек,ал(оныпарадокстытүрдетұжырымдауүшін)билікқұқықтыжасау

үшін құқықты қажет етпейтіндігін көрсетеді… Ерекше жағдай қалыпты жағдайға қарағанда

анағұрлым қызықты. Соңғысы ештеңені дəлелдемейді, біріншісі бəрін дəлелдейді. Ерекшелік

ережені растап қана қоймайды; ереженің өзі ерекшелік есебінен өмір сүреді. Ойдың қандай

күшкеиеекенінХІХғасырдыңөзіндекөрсеткенпротестанттықтеологбылайдеген:«Ерекшелік

жалпыныжəнеөзінтүсіндіреді.Егербізжалпынытиісіншезерттегімізкелсе,бізшынмəніндегі

ерекшеліктіғаназерттеугетырысуымызкерек.Олжалпыныбарыншаайқындайды.Ертеме,кеш

пе, жалпы нəрселер туралы өмірі бітпейтін əңгімелер жиренішімізді тудырады: бұл ережеге

бағынбайтынерекшежағдайлардаболады.Егеролартүсіндірілмейтіндейболса,ондажалпыны

датүсіндірумүмкінемес.Əдеттебізбұлқиындықтыбайқамаймыз,себебібізжалпылықжайлы

ықыласты, құштар көңілмен емес, ықылассыз, салғырт пейілмен ерін ұшынан ғана айта

саламыз.Ерекшежағдай,керісінше,жалпыжағдайғақатыстыайрықшаойларғақозғаусалады»

(«Саяситеология»,19–22).

Шмиттің шығарып тастауды (exception) анықтау барысында теологтың

еңбегіне сілтеме жасауы кездейсоқ емес (бұл Серен Кьеркегор еді).

Джамбаттиста Виконың өзі осыған ұқсас терминдермен ерекшеліктің

«деректердің соңғы конфигурациясы» ретінде позитивті заңнан

басымдығын былай тұжырымдады: «Жақсы заңгер – мықты жадысының

арқасында позитивті заңды (не заңдардың жалпы жинағын) жалаң игеріп

қана қоюшы емес, өткір шешімталдығымен əр кейске (жағдайға, іске)

қалай қарау керектігін білетін жəне оларға əділетті қарап, жалпы

ережелерденерекшежағдайтудыруғалайықдеректердібүге-шігесінедейін

қарастыратын заңгер» (De antiquissima, 2-бөлім). Алайда заң

ғылымдарындаоныдəлосылайжоғарыбағалайтынерекшелік(төтеншелік)

теориясы жоқ. Шмиттің тұжырымына сəйкес, суверенді билікке тиесілі

ерекшелік жағдайында құқықтық норманың əрекеті – мүмкін болатын

шарттың өзі, онымен бірге мемлекеттік биліктің мəнді мəселелі болып

шығады.Суверендітөтеншежағдайарқылықұқыққаəрекетшілболуүшін

қажетті «жағдайды жасайды жəне оған кепіл береді». Бірақ егер оның

құрылымы норманы уақытша тоқтата тұруға ғана бағытталса, бұл

«жағдай»–қандайжағдай,оныңқұрылымынендей?

Виконың позитивті заң (ius theticum) мен ерекшелікті қарсы қоюы

ерекшеліктің ерекше мəртебесін көрсетеді. Құқықта ол позитивті заңнан

оның күшін уақытша жою формасында асып түседі. Негативті теология

позитивті теологиямен қалай байланысса, негативті заң позитивті заңмен

сондай қатынаста болады. Шын мəнінде позитивті теология Құдайға

белгілі бір сипаттарды дарытса, негативті (мистикалық) теология «емес...

емесімен» қандай да бір анықтамалардың бəрін жоққа шығарады не

тоқтатады. Дегенменнегативті теологиятеологиядантысқарыемес, бірақ

теология деп аталу мүмкіндігінің өзі негізделетін қағида ретінде қызмет

етеді. Құдай кез келген мүмкін анықтаманың сыртында өмір сүреді деп

негативті анықтаудың өзі – анықтау субъекті бола алады. Сол сияқты,

позитивті заңның күші төтенше жағдай кезінде уақытша

тоқтатылғандықтан ғана, ол қалыпты жағдайды өз заңдылығының мекені

ретіндеанықтайалады.

1.2. Шығарып тастау – сыртқа ысырудың бір түрі. Ол жалпы ережеден

шығатын жекелеген жағдай болады. Алайда шығарып тастау деген –

ережегесыймайтынқұбылыс.Солсебептіол–қандайдабірқатынастардан

тысқаладыдегенұғымдыбілдірмейді.Керісінше,шығарыптастау–норма

мен оның күшінің уақытша жойылуы формасындағы қатынасын сақтап

қалады. Ереже оны қолданудан бас тартып, шығарып тастау үшін

ерекше жағдайда қолданылады. Шығарып тастау дегеніміз – тəртіптен

бұрынкелетінхаосемес,тəртіптіңуақытшатоқтатылуыныңнəтижесі.Бұл

мағынада ерекшелік, расында да, этимологияға сəйкес, жай ғана шығып

қалғанемес,сыртқашығарыпалынған(ex-capere)болыпшығады.

Саяси-құқықтық тəртіп бір мезгілде шектен тыс ығыстырылатын

құрылымға ие. Жил Делөз бен Феликс Гуаттари сол себепті де былай

жазған еді: «Суверендік өзі ішкерілей (interiorizing) ене алатынды ғана

басқарады» («Мың жазық» (Mille plateau), 445). Ал Фуко «Ессіздік пен

өркениет» (Мadness and Civilization) атты еңбегінде сипаттаған «ұлы

қамалуға» (great confinement) келгенде, Морис Бланшо қоғамның

«сыртқынықамтуға»(enfermerledehors), яғни оны«ішкі, бірақкүтумен

шығарудыңекіұдаймəртебесінеие»ретіндеконституциялауғаталпынысы

туралыжазады.Артылыпқалғанменбетпе-беткелгенде,жүйеөзіненартық

дүниені тыйым арқылы ішкерілеп (interiorizing), осылайша «өз-өзіне

сыртқы ретінде анықтайды» (L’entretien infini, 292). Суверендіктің

құрылымын анықтайтын ерекшелік одан да бетер күрделі.Бұл жерде тек

сыртынан тыйым салу жəне еркінен айыру (internment) арқылы ғана

пəрмендіəрекетжасалыпқоймай,тəртіпкүшіуақытшатоқтатылады.Яғни

тəртіп ерекшелікті сақтай отырып, алыстау мүмкіндігіне ие болады.

Ерекшелікмұндатəртіпкебағынбайдыемес,керісінше,тəртіп,өзініңкүшін

уақытшатоқтатып,ерекшеліккеорынбередіжəнеерекшелікпенқатынасын

солай ғана сақтай тұра, ереже рөлінде көрініс табады. Заңның ерекше

«күші» – осы ішкімен қарым-қатынасты сақтау қабілетінде. Белгілі бір

əрекетті қамту үшін сыртқа шығаруға тиісті қатынастың бұл шеткі

формасынерекшелікқатынасы(relationofexception)депатайық.

Ерекше (төтенше) жағдайдың ерекше қасиеті бар – ол дерек жағдайы

(situationoffact)ретіндеде,құқықжағдайыретіндедеанықталаалмайды.

Керісінше, осы екеуінің арасындағы айырмашылықтың парадоксалды

шегінбелгілейді.Олфактіболыпсаналмайды,себебіережеуақытшағана

тоқтайды;бірақтурасолсебеппенол–заңкүшінемүмкіндік берсе де,–

құқықтық жағдай да болмайды. Суверенді шешім «құқықты жасау үшін

құқықты қажет етпейді» деп жазғанда Шмитт тұжырымдаған парадокс

мағынасы сондай. Суверенді ерекшелікке келгенде, мəселе – артылып

қалғанды бақылау не бейтараптау емес, алдымен саяси-құқықтық тəртіп

күшке ие болуымүмкін кеңістіктіңөзін жасау не анықтау жайында. Осы

тұрғыда бұл ерекшелік іргелі оқшаулау (оrtung) болады, ол іштегі мен

сырттағы, қалыпты жағдай мен хаос арасын ажыратпайды. Олардың

арасына – тəртіптің күшін жүзеге асыратын – ішкі мен сыртқының

топологиялыққатынасыбасталатыншекарақоймайды(төтеншежағдай).

Шмиттүшінсуверендіnomos-ты(əлеуметтікқұрылыстардыңішіндежəне

бір-бірімен ең үйлесімді қатынастар туғызатын болмыстың

ұйымдастырылуы)құрайтын«кеңістіктіктəртіп»,яғни«жердібасыпалу»

(Landesnahme) құқықтық тəртіпті (Ordnung) жəне аймақтық тəртіпті

(Ortung) бекітуболып саналмайды, ең алдымен бұл – «сыртқыны қамту»

(takingoftheoutside),(Ausnahme-ні)шығарыптастау.

«Хаосқа қатысты қолданылатын ешқандай ереже болмағандықтан», ол

алдымен сыртқы мен ішкінің, хаос пен қалыпты жағдайдың арасындағы

айырмашылық аймағын құру арқылы тəртіпке енуі тиіс. Белгілі бір

құбылыспенбайланыстыболуүшінереженіңқарым-қатынастантысекенін

мойындау керек. Ерекшелік қатынасы құқықтық қатынастың бастапқы

формалды құрылымын білдіреді. Төтенше жағдай жайындағы суверенді

шешім бұл тұрғыда бастапқы саяси-құқықтық құрылым болады, содан

бастап қана тəртіпке енген жəне одан шыққан жаңа мағынағаие болады.

Архетиптік формасында төтенше жағдай кез келген құқықтық шектеудің

негізі болады, себебі қандай да бір тəртіптің орнауы жəне белгілі бір

аймақтың бекітілуі мүмкін болатын кеңістікті ашады. Ерекше жағдай

өзінен-өзі оқшауланбайды (тіпті егер оған уақыт белгілі бір кеңістіктік-

уақыттықшектеулерқойсада).

Жердің nomos-ын құрайтын шектеу (Ortung) мен тəртіп (Ordnung)

арасындағыбайланыс(Шмитт,DasNomos,48) конститутивті (constitutive)

болғандықтан да, ол Шмитт ойлағаннан да күрделі еді. Оның

орталығындағы фундаменталды екіұдайлықты (fundamental ambiguity)

шексіз түрдеорналастырудыңқағидасы ретінде, оған қарсы əрекет ететін

оқшауланбайтын (unlocalizable) ажыратылмайтын (indistinction) немесе

ерекшелік(exception)аймағынқамтиды.Бұлзерттеудіңтезистерініңбірі–

біздіңзаманымыздасаясиқұрылымретіндетөтеншежағдайбарғансайын

алдыңғы қатарға шығып барады жəне түптің түбінде ереже болуға

ұмтылады. Біздің уақыт локализацияланбайтынға көрнекі жəне тұрақты

локализация беруге тырысқан кезде, оның нəтижесі концлагерь болды.

Концлагер–nomos-тыңосыбастапқықұрылымынасəйкескелетінкеңістік

болады. Бұл, жекелей алғанда, мынадан көрініс табады: түрме құқығы

қалыптықұқықтық тəртіптіңсыртындаболсажəнеқылмыстыққұқықтың

ерекше саласы ғана болса, концлагерь сүйенетін құқықтық констелляция

(juridicalconstellation)əскеризаңжəнеқоршаудақалужағдайыныңдазаңы

болыпсаналады.СолсебептідеконцлагерьдізерттеудіФуконың«Ессіздік

пен өркениетінен» немесе «Қадағалау мен жазалауынан» туындайтын

сараптамабағытынақосаалмаймыз.Абсолюттікеңістікретіндеконцлагерь

топологиялықтұрғыдаоданқарапайымдаутүрмекеңістігіненбөлектенеді.

Көнежерnomos-ыдағдарысылокализация(шектеу)ментəртіпарасындағы

байланыстүбегейліүзілгендəлосытөтеншекеңістігінашыпберді.

1.3. Құқықтық ереженіңзаңды күші оның жеке-дара жағдайға қатысты,

мысалы, сот процесінде немесе атқарушы актіде, қолданылу қабілетімен

сəйкес келмейді. Керісінше, ереженің, жалпыға ортақ болғандықтан,

жекелегенжағдайғақарамастан,заңдыкүшіболуыкерек.Бұлжердеқұқық

саласының тіл саласына өзара ұқсастығын аңғаруға болады. Сөйлеу

барысында сөз ештеңені білдірмеген (денотацияламаған) кезде де (яғни

сөйлеубірлігі(langue)емес,тілбірлігі(parole)ретінде:өзініңлексикалық

консистенциясындағытерминсекілді,оныңсөйлеуденақтықолданылуына

тəуелсіз) мағынаға ие болатындықтан ғана шындық сегментін білдіретіні

сияқты, ереже де жекелеген жағдайға (кейске), ол күшке ие кезінде,

суверенді төтеншелігінде, əрбір нақты сілтеменің күшін тоқтата тұруға

сілтемежасауымүмкін.Тілвиртуалдыбайланысты(«langue»формасында,

грамматикалық ойын, яғни нақты денотациясы шексіз кідірісте (уақытша

күшін жоюда) тұрақтаған дискурс формасында) сақтай отырып, ол

кейінірек нақты сөйлеу кезінде аталмыш байланысты білдіре алады деп

болжайды. Сол сияқты заң да заңдық еместі (мысалы, табиғат апатының

ауырсалдары)олерекшежағдайдаөзінəлеуеттіқарым-қатынастаұстайды

деп болжайды. Оқшауланған суверендік (егемендік) (табиғат пен құқық

арасындағы ажырату аймағы ретінде) оның уақытша күшін жоюы

формасындағықұқықтықсілтемежасаудыңалғышартыболады.Белгілі

бірəрекеттіміндеттейтіннемесеоғантыйымсалатынəрбірзаңға(мысалы,

кісі өлтіруге тыйым салатын заң) болжанатын төтенше жағдай тыйым

салуғажатпайтынжекелегенжағдайдыңбірформасыретіндеқаралады;ол

əдеттезаңдыбұзады,бірақосыжағдайдаоныңережебұзуынакешіріммен

қарайды(бұлмысалдакісіөлтірутабиғиқатыгездікемес,төтеншежағдай

кезіндегісуверендіқатыгездік).

Гегель тілдің негізінде жатқан бұл құрылымды бірінші болып толық

түсінді. Осы құрылымның арқасында тіл өзінің ішінде жəне сыртында

орналасады жəне тікелей (тілдік емес) тілдің алғышарты болып шығады.

«Тіл, – деп жазады Гегель «Рух феноменологиясы» (Phenomenology of

Spirit) кітабында, – ішкі – қаншалықты сыртқы болса, сыртқы –

соншалықты ішкі болып табылатын мінсіз элемент» (Phänomenologie des

Geistes, 527–29). Төтенше жағдай жайлы суверенді шешім ішкі мен

сыртқының арасындағы шекаралардың белгіленуі жəне белгілі ережелер

белгіліаймақтарғабөлініпберілуімүмкінкеңістіктіашатынынкөрдік.Сол

сияқты, таза мағыналау мүмкіндігі ретінде тіл ғана, сөйлеудің кез келген

нақты мысалынан алыстап, лингвистикалық пен лингвистикалық еместі

ажыратады жəне белгілі бір терминдерге белгілі бір денотациялар

(мағыналар) сəйкес келетін мағыналы сөйлеудің аймақтарын ашуға

мүмкіндік береді. Тілдің өзі ұдайы төтенше жағдайда, тілден тысқары

жағдай жоқ, тіл əрдайым өзінен тыс (шығарылған) суверенді болады.

Құқықтыңерекшеқұрылымыадамзаттілініңосықұрылымынанегізделеді.

Ол тілдің ішінде болғандықтан, атау берілген затшығарып тастаушының

байланысын білдіреді. Бұл тұрғыдан қарағанда, сөйлеу (dire) – əрдайым

құқықтыжариялау(iusdicere).

1.4.Бұлтұрғыданалғанда, шығарыптастау –өзібірігіпжүйеқұрайтын

мысалдасимметриялықжағдайдаорналасқан.Шығарыптастауменмысал

– бүтіннің өз жүйесін табуының жəне соны сақтап қалуының екі əдісі

болыпсаналады.Шығарыптастау–қамтитыншығарыптастау(inclusive

exclusion) (демек, шығарып тасталғанды қамту үшін қажет шығарып

тастау) болып саналады. Мысал – шығарып тастаушы қамту (exclusive

inclusion) ретінде қызмет етеді. Грамматикалық мысалды алыңыз

(Мильнер,L’exemple,176):мұндағыпарадокс–өзгелерденайырмашылығы

жоқтығы, солардыңқатарына жататындығы. Егер«менсені сүйем»деген

синтагма перформативті сөйлеу əрекетінің (актінің) мысалы ретінде

айтылса, онда синтагма қалыпты контекстідегі сияқты түсінілмейді жəне

мысал ретінде алыну үшін шынайы пікір (шындығында айтылу: real

utterance) ретінде қабылдану керек. Бұл мысалдың көрсететіні – оның

топқа(класқа)жататындығы,солсебептімысалтоптыкөрсетіп,шектейтін

мезеттен бастап, топқа жатпайды (тілдік синтагма жағдайында ол өзінің

мағынасын көрсетеді, сөйтіп мағыналауды уақытша тоқтата тұрады).

Ережені мысалға қатысты қолдануға бола ма десек, жауап беру оңай

болмайын деп тұр. Себебі ережені мысалға қатысты тек қана қалыпты

жағдайретіндеқолдануға,яғнимысалдыңқалыптыжағдайданшығарылып

тастауы–оныңсолжағдайдыңбөлшегіболмағандығынемес,керісінше,ол

өзінің соған тиесілі екенін көрсетуінен. Ол, шынында да, этимологиялық

мағынасындағы парадигма: «жанында көрсетілетін» болып саналады, ал

топ(класс)өзініңпарадигмасынанбасқаныңбəрінқамтиалады.

Шығарып тастау тетігі (mechanism of the exception) əртүрлі. Мысал

жиынтықтан оған тиесілі шамада алынып тасталса да, шығарып тастау

қалыпты жағдайға тиесілі емес болғандықтан, оған қосылады. Топқа

жатқызылуды мысал арқылы ғана, демек, топтан тыс қана көрсетуге

болатыны сияқты, жатқызылмау да топтың ішінде ғана, демек, қамтылу

арқылығанакөрсетілеалады.Қалайболғандада(классикалық-антикалық

грамматикаға қатысты аномалистер (anomalists) мен аналогистердің

(analogists) пікірталастары көрсеткендей) шығарылу мен мысал коррелят

ұғымдар болып саналады. Олар жеке объектілердің мағыналық жағынан

қатыстылығы,бүтіндіқұраужолынанықтаужайындасөзболғанжердебір-

бірімен араласып, ақыры ажырағысыз болып кетуге ұмтылады. Дəл осы

күрделіқұрылым кез келгенлогикалық жəнеəлеуметтікжүйедеішкі мен

сыртқы,бөтенменөзімдікініңарасындағықатынасболыпсаналады.

Римнің процессуалдық құқығының exceptio-сы бұл тəрізді ерекше

шығарылу құрылымын жақсы көрсетеді. Ол – жауапкердің сот процесі

кезінде қорғану құралы. Exceptio ius civile-ні (азаматтық құқық) əдепкі

қолданузаңсызболатынжағдайдаталапкердіңбетқаратпайтындəйектерін

бейтараптандыруға бағытталады. Римдіктер бұдан ius civile-дің

қолданылуына бағытталған шығарылу (төтеншелік) формасын көрді

(Digesta, 44. 1. 2; Ulpianus, 74: Exceptio dicta est quasi quaedum exclusio,

quae opponi actioni solet ad exclu-denditui id, quod in intentionem

condenmationemve dediictum est – «Бұл ерекшелік болып саналған, себебі

бұл – ылғи дақандай да біршығарып тастау, intentio мен condemnatio-да

талқыға салынғанды шығарып тастау үшін, сотқа қарсы қойылатын

шығарып тастау»). Осы мағынада exceptio құқықтан толықтай тысқары

орналаспаған, қайта екі бірдей заңдық талап арасындағы қарама-

қайшылықты білдіреді. Бұл Рим құқығында азаматтық құқық

нормаларыныңшектентысжалпылығыменкүресуүшінмагистратенгізген

ius civile мен ius honorarium арасындағы заңдық талапқа қарсылық

танытып,керібағдарлайды.

Римнің процессуалдық заңының осы техникалық көрінісінде шығарып

тастау(exceptiointentio)менайыптаудың(condemnatio)арасынаенгізілген

шартты негативті – тармақ формасына ие болады, оның көмегімен

жауапкерді айыптау ниеті мен айыптаудың өзін есепке алмаған фактінің

болмауыменсанасады(мысалы:егерА.Агериятарапынанқастықболмаса

(siin earenihil maloA. Agerii factumsitneque fia)).Осылайша,шығарып

тастау жағдайы ius civile-дің қолданылуынан алынып тасталады. Бірақ

соныменбіргебұлжағдайдыңнормативтіреттеуге(басқаруға)жататынына

ешкүмəнжоқ.Суверендішығарусоңғышектібілдіреді:ол–осыекізаңды

талаптың ішіндегі қарама-қайшылықты құқықтың, ішіндегісі мен

сыртындағысыныңарасындағышектіқатынасқаығыстырады.

Суверенді биліктің құрылымын, оның қатал шындығын екі залалсыз

грамматикалық категориямен анықтау орынсыз болып көрінуі мүмкін.

Соған қарамастан, тілдік мысал ақырында шығарылумен ығыстырылып,

өмірменөлімгебилікайтатындеңгейдешешушірөлойнайтынжағдайлар

бар. Əңгіме «Сот кітабы» (Judges, 12:6) турасында. Онда Галаад

тұрғындары Иордан өзені арғы жағалауында өздерін құтқару үшін

жанталасқанқашқынефремдіктерді«Shibboleth»(құпиясөз.–Ред.)деген

сөзді айтқызып, танып қояды. Себебі қашқындар «Sibboleth» деп айтады

екен. («Галаадтықтар Иордан өзені арқылы өтпек болған ефремдіктерді

қолға түсіреді жəне ефремдіктер «өткелден өтуге рұқсат беріңіздер»

дегенде,Галаадтұрғындары:«Сеносыефремдікемеспісің?»депсұрайтын.

Əлгілер:«Жоқ»депжауапберетін.Сондагалаадтықтарайтареді:«Ендеше,

«Shibboleth» деп айтшы», əлгі бейбақтар «Sibboleth» дер еді, басқаша

айтуға тілдері көнбейтін. Сонда галаадтықтар оны Иордан өткелінің

жанында өлтіретін»). «Shibboleth»-те мысал мен шығарылу (ерекшелік)

ажырағысызболыпкетеді:«Shibboleth»–шығарылуретіндеқызметететін

мысалдыңүлгіболарлықшығарылуы.(Солсебептітөтеншежағдайдааса

ерекшежазаларкеңтаралатынытаңғаларлықемес).

1.5.Жиынтықтеориясы(Settheory)мүшелік(membership)пенқосылудың

(inclusion)аражігінашыпкөрсетеді.Терминніңбарлықэлементіжиынтық

элементі болғанда ғана жиынтықтың шынайы бөлшегіне айналады.

Сондай-ақ осы кезде біз толық қамтылуды көре аламыз («б» «а»-ның

қосалқыжиынтығыболғанкезде,«б»«а»-ғажатқызыладыдепжазылады).

Бірақ термин жиынтыққа енгізілмей-ақ, оған жатқызылады (жатқызылу –

теорияның негізгі ұғымы: «б» мен «а» ұштасып кеткен). Сонымен қатар,

керісінше,оғаненгізілгенімен,жатқызылмауыдамүмкін.Жуырдашыққан

кітабындаАленБадьюаталмышайырмашылықжайынтереңталдап,оны

саяси терминдермен ауыстырды. Ол жатқызылу мен ұсыну жəне енгізілу

мен өкілеттілік (репрезентация) ұғымдарын саралай келе, оларға талдау

жасайды. Осылайша, термин ұсынылса жəне жағдай элементтерінің бірі

ретінде қарастырылса (саяси терминдерде бұлар əртүрлі қоғамдарға

жатқызылатындықтан, бөлек индивидтер болып саналады), оны жағдайға

тиесілі(жатқызылады)деугеболады.Керісінше,терминжағдайдыңөзі,ең

алдымен, бірлік ретінде қабылданса (мемлекеттер индивидтерді жаңа

таптарға,мысалы«сайлаушылар»табынақайтакодтайды),метақұрылымда

(мемлекетте) репрезентацияланса, оны жағдайға енгізілген деуге болады.

Бадью бір мезетте əрі ұсынылған, əрі репрезентацияланған (яғни əрі

жатқызылатын, əрі енгізілетін) терминді қалыпты деп атайды. Ал

ұсынылмастанрепрезентацияланғантерминді(яғни,ситуацияғаенгізілген,

ситуациядақамтылған,бірақоғанжатқызылмайтын)«без,ісік»депатайды.

Сол сияқты, ұсынылған, бірақ репрезентацияланбаған (жағдайға тиесілі,

жатқызылатын),бірақоғаненгізілмеген(қамтылмаған)терминдісингуляр

(singular)дейді(L’être,95–115).

Бұлсхемадасуверендішығарылуқайкатегорияғажатады?Бірқарағанда,

олүшінші категорияғақатыстыболуы мүмкін. Яғни шығарылуға қатысы

жоқ форма ретінде де көрініс табады. Бадьюдің көзқарасы тұрғысынан

осылай екені де рас.Бірақ суверендібиліктіңмынадай өзіндік сипаттары

бар: ол өз дербес əрекетін тоқтатып қана шығарылуға қолданылады əрі

өзініңшегінентыснəрсеніғанақамтиды.Суверендішығарылудегеніміз–

жекеше түрде репрезентацияланған фигура. Ешқандай жағдайда енгізіле

(қамтыла) алмайтын дүние шығарылу формасында қамтылады. Бадьюдің

схемасында шығарылу – қатерлі ісік (ұсынусыз репрезентация) пен

жекешелік(репрезентациясызұсыныс)арасындаажырамаушегіненгізетін

төртінші фигураға, жатқызылудың парадоксты қамтуы секілді əрекетке

айналады.Бұл–өзіжатқызылатынбүтінгеенгізілуімүмкінемеснəрсе,ол

жəне өзі ұдайы енгізіліп тұратын жинаққа да жатқызыла алмайды. Осы

шек-фигураның жатқызылуы мен енгізілуі, сырттағы мен іштегі,

төтеншелік пен норма арасындағы қандай да бір айқын ажыратылудың

дағдарысыболыпсаналады.

Бұлкөзқарастұрғысынан,Бадьютеориясышығарылужағдайынбарынша

қатаң ұғыну ретінде көрініс табады. Оның орталық категориясы

шындығында шығарылу құрылымына сəйкес келеді. Ол оқиғаны жағдай

элементі ретінде анықтайды, ал оқиғаның жағдайға тиесілігі соңғының

көзқарасы тұрғысынан шешімі жоқ мəселе болып есептеледі. Сондықтан

мемлекет көзқарасы тұрғысынан күрделі мəселе болып саналады. Оған

қоса, Бадьюдің пікірінше, мүшелік (membership) пен қамтылу (inclusion)

арасындағықарым-қатынассəйкессіздікпенатапөтілген.Бұл сəйкессіздік

мынағанбайланысты:қамтылуəрдайымжатқызылуданасыптүседі(соңғы

нүкте теоремасы). Шығарылу (exception) – жүйенің қамтылу мен

жатқызылудың сəйкестігін іске асыра алмауы, оның бөлшектерінің бəрін

біріктіреалмауы.

Тіл жайлы айтқанда, қамтылуды – мағынаға, жатқызылуды денотацияға

ұқсатуғаболады.Соңғынүктетеоремасынасөздіңəрқашандасөйлеуактісі

кезіндегіден əлдеқайда көбірек мағынаға ие екені жəне денотация мен

мағына арасында еңсерілмейтін алшақтыққа сəйкес келеді. Дəл осы

алшақтық Клод Леви-Стросс теориясында таңбалаушының (signifier)

таңбаланушыға (signifieds) қатысты конститутивті артылуы ретінде

қарастырылады (бұл екеудің арасында баламалылық (эквиваленттілік)

жетіспейді,оныҚұдайинтеллектіғанашешеаладыжəнемұныңнəтижесі–

таңбалаушылардыңөзінегізделетінтаңбаланушыларданжоғарыболуында

(«Марсель Мосс шығармашылығынакіріспе»(IntroductionàMauss), хlix).

Сондай-ақ семиотика мен семантика арасындағы шешімі жоқ қарсылық

жөніндегіЭмильБенвенистеніңдоктринасытуралыдасоныайтуғаболады.

Біздің заманымыздың ақыл-ойы əрбір салада шығарылу құрылымы

мəселесімен бетпе-бет келуде. Тілдің дербес талабы мағына мен

денотациянысəйкесугемəжбүрлеуталпынысындакөріністаппақ:олардың

арасындағы ажырамайтын аймақты тұрақтандыру: мұнда оларды тастап

кету арқылы жəне олардан таза тілге өту арқылы тіл өзінің

денотанттарымен қарым-қатынасын сақтап тұрады. Шешімі жоқ

мəселелерді таңбалау мүмкіндіктерінен тыс орналастыру арқылы

деконструкцияжасайды.

1.6. Сондықтан Шмитт егемендіктібірыңғай жағдайлар жөнінде шешім

қабылдау формасында көрсетеді. Мұндағы шешім – басқалардан

иерархиялық тұрғыда жоғары тұрған субъектінің қалауы емес, оған жан

бітіріп, мағына сыйлайтын сыртқы номостың тəніне салынған жазба.

Суверендірұқсатетілгеннерұқсатетілмегенəрекеттердіажыратып,шешім

қабылдамайды, ол тіршілік иелерін үстемдік құрған аумаққа енгізеді.

Шмиттіңсөзіменайтқанда,заңғақажетті«өмірқатынастарыныңқалыпты

құрылымын»анықтайды.Бұлшешімдерекпенқұқықмəселесіне(quaestio

iuris немесе quaestio facti) емес, құқық пен фактінің арасындағы қарым-

қатынасқа байланысты. Сөз болып отырған негізгі мəселе (сірə, Шмитт

болжағандай) ерекше жағдай кезінде «өзін қайталаудан жауыр болған

механизмнің қабығын жарып шығатын» «шынайы өмір» жайында емес.

Мəселе бастапқы заңның табиғатында. Заңның нормативті сипатқа ие

«ереже»болатыныоныңқатынастардыреттеуіменжəнетиістінұсқауларды

айқындауымен байланысты емес. Заң, ең алдымен, шынайы өмірде өзі

қолданылатын саланы құрастыруы, оны қалыпты етуі тиіс. Сол себепті

аталмышқатынастардыңшарттарынбелгілеп,олардыайқындапотыратын

ереженіңнегізгіқұрылымытөмендегідейформуладакөріністабады:«Егер

(нақты жағдай, мысалы: si membrum rupsit) болса, онда (заңдық нəтиже,

мысалы: talio esto)»; мұндағы факт құқықтық тəртіппен бірыңғай жағдай

ретіндеенгізіледі.Алтерісқылықзаңдыжағдайданбұрынжүредіде,оны

анықтайды. Бастапқыда заң əділ жаза заңы (lex talionis) формасына ие

болды(talio, бəлкім,talis-теншыққан,«екеуібірдей»немесе «заттыңөзі»

дегенді білдіреді) яғни құқықтық тəртіп бастапқыда құқық бұзушылықты

жазалаушы ретінде ғана көрінбейді. Керісінше, дəл сол əрекет шексіз

қайталанғанда бірыңғай жағдай ретінде қабылданады. Мұнда аталған

алғашқы əрекет үшінжаза қолданылмайды.Ол əрекет құқықтық тəртіпке

енгізіледі,алкүшкөрсетубастапқықұқықтықфакт(permittitenimlexparem

vindictam – «себебі заң кек алуға рұқсат берген) (Pompeius Festus, De

verborum significatione, 496. 151) ретінде көрініс табады. Бұл тұрғыдан

алғанда,бірыңғайжағдай–заңныңəдеттегіформасы.

Құқықтық тұрғыдан алғанда өмірдің əділдігінің көрінісі жазада емес

(жазалауқұқықтықнорманыңбастымақсатыемес)кінəніанықтау(құқық

нормаларындағы техникалық мағынадағы кінə емес, қарыздар болу

мағынасындағыкінə:іnculpaesseexceptio),яғниəрекетініңерсіболғанын

сезіну,өзінелайықемеснəрсеніістегенінсезіну.

Кінə тек құқық бұзушылықта ғана емес, яғни оны заңға қайшы немесе

заңға сəйкес деп өлшеуге болмайды. Құқықтық өнегенің – моральға жат

мəні де осы. Демек, заңды білмеу жауапкершіліктен құтқармайды. Кінə

заңнан шыға ма, əлде заң күнəдан шыға ма деген сұраққа жауап бере

алмаудыңөзіқұқықпеншынайыөмірарасындақарама-қайшылықтарыбар

екенін білдіреді. Сонымен бірге құқықта егемен шешім қабылданып

жататынкезіболатынынкөрсетеді.Құқықтың«суверенді»құрылымымен

өзіндік «күші» факті мен құқықты нақты ажырату мүмкін емес кезде

мəселеніайрықшажолменреттеугежолбереді(соғанқарамастан,алдымен

ажыратып алу керек). Өзіндік құқықтық міндеттерге толы өмірде

құқықтарды тек айрықша құқық ретінде қолдануға болады. Парадоксты

фигура–өмірдіңшегідегенсол,бірмезеттеқұқықтықтəртіптіңəріішінде,

əрісыртындаболатынөмірдіңақырғышегі.Осышекарасуверендібиліктің

орнысаналады.

Сондықтан«кез-келгенереженібұзуғарұқсатберсе,солережеөміршең

болады»дегентұжырымдытурамағынасындатүсінгенжөн.Заңдегенжай

ғана жазба, бірақ заңды бұзуға рұқсат бере отырып сол заң арқылы

қаншама əрекетті басқаруға болатынына көз жүгіртсек, заңның күшін

мойындауғамəжбүрболамыз.Бұлтұрғыданалғанда,шынындадазаң«өз

бетінше түкке тұрғысыз нəрсе, бірақ ол заңның көрінісін адамдардың

болмысынан көре аламыз». Суверенді шешім əуелбастан осы ішкі жəне

сыртқы көріністерді реттеп, «nomos» пен «physis»-тің айырмашылығын

көрсетеді.Солсебептіуақытөтекелебұлайырмашылықөзгеріпотырады.

Суверенді шешімді оң нəтижесін таппаған мəселелерді реттеу үшін

қолданғанжөн.

Шмиттің алғашқы еңбегі толықтай кінəнің құқықтық мағынасына

анықтамаберугеарналғанытегінемес.Бұлзерттеудегібірденкөзгетүсетін

нəрсе, автордың кінаға техникалық-формалдық анықтама беруден бас

тартып, бір қарағанда құқықтан гөрі мораль саласына бейім терминдерді

жиірекқолданған.Яғни,шындығында,кінəні(«Ережесізкүнəжоқ»дейтін

көне мақалға қарсы) ең алдымен «ішкі жан-дүниедегі процесс» деп, оны

болмысынан«интрасубъективті»(субъектініңішіндегі)жəне«саналытүрде

құқықтықтəртіпкеқарсыкелетінмақсаттарқоятын»«зияндыерік»(illwill)

ретіндесипаттаған(ÜberSchuld,18–24,92).

Беньямин«Тағдырменмінез»(FateandCharacter),«Қатыгездіктісынау»

(CritiqueofViolence)дегенеңбектерінжазғанда жоғарыдағы анықтамадан

хабардарболған-болмағанындөпбасыпайтуқиын.Бірақоныңкінəліболу

дегенгебастапқықұқықтықтүсінікретіндеанықтамаберуі,этикалық-діни

салаға орынсыз ауыстыруы, Бенджаминнің берген анықтамасы мүлдем

қарама-қарсыбағыттаболғанынақарамастанШмиттіңтезисіментолықтай

сəйкес келетіні шындық болып қала береді. Бенджамин құқық адамның

күнəһар күйінің сарқыншағы ретінде көрініс тапқан, сондықтан адамды

кінəдантолықбосатуүшіндəлосыкүйді(құқықпентағдырдыңзаңдарына

бағынып өмір сүргенін) еңсеру қажет деген. Шмиттің пікірінің негізінде,

кінə ұғымының құқықтық сипаты мен негізгі рөлі этикалық адамның

еркіндігінкөрсетеалмасада, суверендібиліктіңбақылаушы күшіретінде

Антихристіңүстемдігінəлсіретеді.

Мінезконцепті(conceptofcharacter)жайындасөзқозғағандадаосыған

ұқсас жағдайды аңғарамыз. Шмитт те, Бенджамин сияқты, мінез бен

күнəнің арасындағы нақты айырмашылықты ашып көрсетеді («Күнə

концепті,–дейдіол,–«esse»-геемес,«operari»-геқатысты»(ÜberSchuld,

46). Соған қарамастан, Бенджаминде дəл осы элемент (мінез кез-келген

саналы еріктен бас тартатындықтан) адамды кінəлі сезімінен құтқаруға

қабілеттіпринципболыпкөрінеді.

1.7.Егершығарылусуверендібиліктіңқұрылымыболса,ондасуверенді

биліксаясиемес,құқықтықкатегория.Яғниқұқықтыңаясынантысбилік

(Шмитт) сонымен бірге құқықтық тəртіптің жоғарғы нормасы (Ганс

Кельзен). Ол – құқықтың бастапқықұрылымы жəне оны толыққамтиды.

Жан-Люк Нансидің ұсынысын ескере отырып, біз, құқықтық тəртіпті

ұстану мəселесіне тиым салу (ban) (сувереннің қауымдастықтан

шығарылуы мен оның бұйрығы жəне ерекшелік белгісін (insignia)

білдіретін ежелгі неміс термині) атауын береміз. Бұл əлеуетте

(Аристотельдің«dynamis»-ітурамағынасында,олəріdynamismëenergein

менің динамикалық қуатымның əлеуеті) өз құқығынан айыруды қолдау

үшін бұдан былай заңды қолданудан бас тартады. Шығарылу – бас

тартудыңқатынасы.Бастартылғанжан,шынмəнінде,заңныңаясынантыс,

олзаңүшінтіршілікетпейді.Онызаңтастапкеткен,яғниөмірменқұқық,

ішкі мен сыртқы араласып кететін жердегі қауіптің алдында қорғаусыз

қалдырған.Олтəртіптіңішінденеодантысорналасқандейалмаймыз(сол

себепті бастапқыда италья тілінде «in bando, a bandono» «əлдекімнің

ықтиярындаболу,ықпалындаболу»дегендіғанаемес,«өзеркімен,еркін»

дегендідебілдіреді.Яғнионыңтағыбірмағынасы–«тысқалу»,алекінші

мағынасы–«бəрінеашық,еркін»).Суверендібилікпарадоксыосытұрғыда

«заңнан тыс жағдай жоқ» формасын иеленуі мүмкін. Заңның өмірмен

бастапқықатынасы–қолдануемес,бастарту.Номостыңтеңдессізəлеуеті,

оныңнегізгі«заңдықкүші»өміргетиымсалып,оданбастартатынында.Біз

түсінуге тырысқан тиым салу құрылымына уақыт өте келе күмəнмен

қараймыз.

Тыйымсалудақарым-қатынастыңформасы.Егеролешқандайпозитивті

мазмұнғаиеболмасажəнеқарым-қатынастағытерминдербірін-біріжоққа

шығаруғатырысса,онданақтықандайқарым-қатынастуралысөзболмақ?

Тыйым салу – ресми емес қарым-қатынастың қарапайым тұжырымына

айналудың нақты формасы. Бұл тұрғыда ол қарым-қатынастың шеткі

формасы саналады. Сондықтан тыйым салу сыны – қарым-қатынас

формасынакүмəнкелтірмейдіжəнесаясимəселеніқарым-қатынастантыс

ойлау мүмкін емес екенін аңғарамыз. Сол себепті қарым-қатынас

шеңберінен шығып кететін байланыстың болуы мүмкін бе деген заңды

сауалтуындайды.

Ескертпе

1. «Тəртіп»итальянтіліндегіordinamento-ныбілдіреді.Олтектəртіптіңғанаемес,саясижəне

заңбасқармасының,реттеуменжүйеніңмағынасынбілдіреді.Соныменқатар«оrdinamento»

сөзі–КарлШмиттің«ordnung»итальянтілінеаударғансөзі.Авторordinamento-ныOrdnung

депалғандақолданылатынағылшынсөзіШмиттіңаудармашыларытарапынан«ordering –

тапсырыс(бұйрық)беру»депалынған.–Ред.

Сілтеме

Antelme,Robert.L’especehumaine.Paris:Gallimard,1994(TheHumanRace.Trans.JeffreyHaight

andAnnieMahler.Malboro,Vt.:MalboroPress,1992).

Badiou,Alain.L’êtreetL’événement.Paris:Seuil,1988.

Benveniste, Emile. Le vocabulaire des institutions indo-europeennes. Vol. 2. Paris: Minuit, 1969

(Indo-European Language and Society. Trans. Elizabeth Palmer. Coral Gables: University of

FloridaPress,1973).

Blanchot, Maurice. L’entretien infini. Paris: Gallimard, 1969 (The Infinite Conversation. Trans.

SusanHanson.Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,1993).

Deleuze, Gilles, and Felix Guattari. Mille plateaux. Paris: Minuit, 1980 (A Thousand Plateaus:

Capitalism and Schizophrenia. Trans. Brian Massumi. Minneapolis: University of Minnesota

Press,1987).

Foucault,Michel.Ditsetécrits.Vols.3–4.Paris:Gallimard,1994.

Furet,Francois,ed.L’Allemagnenazietlegenocidejuif.Paris:Seuil,1985(UnansweredQuestions:

NaziGermanyandtheGenocideoftheJews.NewYork:Schocken,1989).

Hegel,GeorgWilhelmFriedrich.PhänomenologiedesGeistes.InG.W.F.Hegel,Werkeinzwanzig

Bänden,vol.3.Frankfurt:Suhrkamp,1971(PhenomenologyofSpirit.Trans.A.V.Miller.Oxford’

OxfordUniversityPress,1977).

Levi-Strauss, Claude. «Introduction a l’oeuvre de Marcel Mauss». In Marcel Mauss, Snciohmie

etanthropologic.Paris:PressesUniversitairedeFrance,1950.

Milner,J.-C.«L’exempleetlafiction».InTransparenceetopacité:Littératureetsciencescognitives

ed.TiborPappandPierrePira.Paris:Cerf,1988.

Nancy;Jean-Luc.L’imperatifcatégorique.Paris:Flammarion,1983(«AbandonedBeing».InJean-

Luc Nancy, The Birth to Presence, trans. Brian Holmes. Stanford, Calif.: Stanford University

Press,1993).

Schmitt,Carl.DasNomosvonderErde.Berlin:Duncker&Humbolt,1974.

Schmitt,Carl.Politische Theologie, Vier Kapitel zur Lehre von der Soweranitat. Munich-Leipzig;

Duncker & Humbolt, 1922 (Political Theology: Four Chapters on the Concept of Sovereignty.

TransGeorgeSchwab.Cambridge,Mass.:MITPress,1985).

Schmitt,Carl.ÜberSchuldundSchuldarten,EineterminologischeUntersuchung.Breslau:Schletter,

1910.

ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ

Жаңатарихшылдық

ЛуисМонтроуз

Жаңатарихшылдықтыңбастыбағыты–постструктурализмгеқарсыәрекеттідамытуменоның

кейбір тұжырымдарын қайталау еді. Постструктурализм тарихты ескермей, әдеби мәтіндерді

бастыназардаұстады.Әсіреседеконструкциямәтіннентысәлемгеқандайдабірсілтемежасау

мүмкіндігін жоққа шығарды. Жаңа тарихшылар Стивен Гринблатт пен Кэтрин Галлахер

әдебиеттану тарихының маңызын түсіне бастады. Жаңа тарихшылардың «жаңа» болу себебі,

олар дәстүрлі дерекке негізделген тарихнамадан бас тартып, мәтін мен контекстің өзара

байланысу жолына ерекше назар аударды. Тарихтың өзі – мәтін, себебі биліктің көптеген

түрлері нәтижелі болу үшін мағынаны қажет етеді. Мишель Фуконың «паноптицизм»

тақырыбын арқау еткен еңбегі жаңа тарихшылардың шығармашылығына айрықша ықпалын

тигізді.

1980 жылдары америкалық ғалымдар əдеби шығармашылық пен

интерпретацияның тарихи-əлеуметтік жəне саяси жағдайлары мен

салдарына назар аудара бастады. Кейде бір-бірімен сəйкес келетін, енді

бірде сəйкеспейтін бірқатар көзқарастар тұрғысынан, мəтіндерді оқу мен

жазу жəне олардың айналымға ену, категорияларға жіктелу, сарапталу,

оқылу үдерістері мəдени шығарманы тарихи тұрғыда анықтау жолы

ретінде түсіндірілді. Тұтастай эстетикалық жəне ғылыми категорияда

қабылданғанмəселелерөзгеəлеуметтік дискурстармен,тəжірибелержəне

институттарменөзарабайланысқанқұбылысретіндеқайтақарастырылды.

Мұндай тізбектелген жəне тұрақсыз байланыстар, субъективтіктер мен

ұжымдық құрылымдар бірін-бірі қалыптастырған идеологиялық алаңның

(field)құрамабөліктеріретіндеқабылданды.

Интеллектуалдық күштер əртүрлі құрылым мен жүйеліліктің, сондай-ақ

нəтиженің əртүрлі деңгейлері арқылы анықтауға болатын жаңа

тарихшылдық, мəдени поэтика, мəдени материализм, феминизм жəне

марксизмдіқайтазерделеп,соңғыонжылдықтаағылшынжəнеамерикалық

əдебиеттанудың шекараcын жаңадан белгілеп, мазмұнын қайта жүйеледі.

Бұл мақаладағы менің мақсатым – «жаңа тарихшылдықты» талқылау.

Терминді тырнақшамен берген себебім оның сыни дискурстағы қазіргі

кезде үйреншікті болып кеткен доктриналар мен техникалардың тұрақты

жиынтық ретіндегірепрезентациясына қарсылығымды білдіруеді.«Жаңа

тарихшылдық», осы мағынасында сыншылар мен пікір білдірушілердің

ойлаптапқаны.«Жаңатарихшылдық»депатағанеңбегімніңəртүрліжəне

құбылмалы өлшемдерін талқылағым келеді. Оны жоғарыда атап өткен

өзара əрекеттесетін күштері бар ауқымды алаңға орналастырғанды жөн

көрдім.

Менің бұл ұғымдарды «жаңа тарихшылдық» немесе «мəдени поэтика»,

«мəдени материализм», «феминизм», «марксизм» деп атағаным ыңғайлы

болғандықтан немесе тым қарабайырлауға ұмтылғаннан да емес. Əдеби

жəне өзге дискурстардың бір-бірімен қарым-қатынасын, мəтін мен əлем

арасындағы диалектиканы негіздей отырып, осы саладағы мəселелерді

зерттеуге арнайы ден қойғандығымнан. Соңғы жылдары бұл күштер

ағылшын-америка əдеби сынындағы жаңа сыни риторикалық анализ бен

позитивистік тарихи ізденістердің басым парадигмаларына қарсы шықты

жəнеосыбағыттаоларайтарлықтайнəтижегедежетті.Бұлқарсылықтың

шығу тегі əртүрлі, ал өзара əрекеттесуі күрделі болды (Boose; W. Cohen;

Gallagher, «Marxism»; Wayne, «Power, Politics»). Осы жерде мен кеңірек

насихатталуға тиісті үш факторды атап өткім келеді. Біріншіден, кейбір

зерттеушілердің жынысы, ұлты, діни немесе таптық сипаты, саяси

көзқарастары,тұлғалықтаңдауыөздеріоқитыннемесеоқытатынканондық

шығармаларға арқау болған мəдени, идеологиялық дəстүрлерді зерделеу

мəселесін қиындатып жіберді. Бұл жағдай зерттеуші ғалымдар үшін

ашылған ағылшын тілі мамандығына байланысты еді. Иеліктен шығару

немесе өзгешелік тəжірибелері үстем мəдениетті қабылдауға жəне

ассимиляцияға ұшырауы мүмкін. Сонымен қатар олар қарсылық пен

күресті де тудыруы ықтимал. Жекелеген канондық мəтіндердің мұндай

жеке-дара жəне өзара үйлеспейтін ұстанымдары мəтіндерді жүйелеу мен

сынау үшін қызмет етеді. Ең бастысы, əдебиеттанудың нормативті

рəсімдеріменқұрамдаушыкатегорияларынмеңгеруменсынауғамүмкіндік

жасайды. Екіншіден, бұл ұстанымдар 1980 жылдары осы саланы қайта

жүйелеу барысында сыншылардың еңбектеріне, олардың студент болған

кезеңіндегі,яғнимəдениэксперименталдыжəнесаясисерпіліскетолы1960

жылдарда қалыптасқан көзқарастар мен құндылықтарға сүйенді. 1970

жылдарда əйелдердің құқығын қорғау мақсатында белең алған

феминизмніңдамуысыншылардыңосыбуынынаəлеуметтік,институттық,

интеллектуалдық тұрғыда ықпал етті. Бірақ бұл əсердің сипаты мен

салдары сыншылардың гендерлік бірегейліктеріне (identity) ғана емес,

жекелеген адамдар мен шағын топтардың гендерлік ұқсастықтары мен

көзқарастарынасайөзгеріпотырды.Бұлсыншылар1980жылдардыңкүрт

өзгерген əлеуметтік-саяси ахуалына жауап берді. Олардың кейбіреулері

өзге уақыттың идеологиялары мен мəдени саясатына қарсы шығып,

өздерінің болжамдары мен міндеттемелерін білдіру барысында

қарсыластарына шығармаларымен жауап қатты. Үшіншіден, мен айтып

отырған сыни əдіс соңғы екі онжылдықтың интеллектуалдық толқынына

əртүрлі жауап бере отырып, өзінше үлес қосты. «Теория» деген сөзде

қорытындыланған мұндай «толқу» бірқатар академиялық бағыттарда

нормативті дискурстар мен түсініктерге қарсы шықты. Ал біздің өз

бағытымыздаолдəстүрліəдебиеттанудыңидеологиялықдиспозицияларын

нұсқайтынэстетикалық,моральдықжəнеонтологиялыққағидалардыжоққа

шығарды.Постструктурализмніңтеориялық алаңында көптеген тұрақсыз,

əртүрлі байланысқанжəне қақтығысқандискурстар орыналған. Олардың

кейбіріне ортақ қағидалар арасында мағына мен құндылық қалыптасып,

негізделетін үдерістердің мəселесі, таңбалаудың аса қажетті жəне

тұрақтыдан гөрі тарихи, контекстік, дəнекерлік үлгісіне ауысу, жабық

жүйелер, тұтастықтар мен жалпыға ортақтық жағдайларының ишарасы

бар.

АҚШ-та соңғы жылдары феминизм мен əйелдер қозғалысы

интеллектуалдық жəне əлеуметтік күштің мəдени сын тəжірибелеріне

жазбаша түрде де, іс-əрекет арқылы да жаңа серпіліс алып келді.

Феминистіккөзқарасбелгілібіртəртіптің,теорияментəжірибенің,гендер

мен сексуалдықтың, сондай-ақ, жалпы алғанда, əлеуметтік, тұрмыстық

қарым-қатынастардың дискурсивті құрылымдалуына жəне мұндай

құрылымдардың эксплуатациялық əлеуметтік əрі мəдени қатынастарды

қалыптастыру мен қадағалауына назар аударды. Өз кезегінде, бұл

феминистіккөзқарасоқырмандарғамəтіндердіинтерпретациялайтынжəне

мəтіндерде өздері үшін құрастырылған позициялармен келісуі немесе

оларға қарсы тұруы мүмкін субъект позицияларын орнықтырды. Соңғы

онжылдықта гендер мен сексуалдық иерархияларын құрылымдайтын,

реттейтіндискурстардыңфеминистіксараптамасыныңтарихижəнемəдени

ерекшеліктеріартатүсті.Оларгендерменсексуалдықтыңөзаратаппенұлт

дискурстарымен бірге өзгеріп жатқан артикуляцияларын зерделеді. Бұл

бағыттағы ізденістер əртүрлі əдеби əрі драмалық шығармаларда жəне

олардыталдағанбұрынғыеңбектердеəйелдерүнініңбірəлеуметтіктоптан

ажырап (marginalized), екіншісіне толықтай енбей, басып-жаншылуын,

аузын ашқанын, ернін жыбырлатқанын білдіртпей іштей сөйлеуін, жəне

мұндай əйелдердің пікірлерін өзгелердің иемденіп алуын зерттеді. Бұл

жобалар əдеби жəне сыни канондарда адамдардың бəріне ортақ əртүрлі

тəжірибелер көрініс табады деп санайтын либералды гуманизммен пікір

таластырды. Сыни тəжірибе, академиялық саясат, əлеуметтік-саяси

əрекеттер сияқты салаларды ашық жəне ұжымдық түрде байланыстыру

арқылы феминист – академиктер ғылым – материалды өмірдің

қызығушылықтары, əуестіктері мен тартыстарынан бөлек тұрады деген

ойлардың негізсіз екенін көрсетті, олар сонымен бірге интеллектуалдық,

кəсіби жəне əлеуметтік алаңдаушылықтардың екіжақты көрінісіне үлгі

ұсынды.

Əдебиеттану мен мəдениеттануда тарихи, əлеуметтік жəне саяси

мəселелерге деген қызығушылықтың қайтадан жандануы барған сайын

технократтанып жəне тауарланып бара жатқан америкалық ғылым мен

қоғамға тəн тарихты ұмыту үдерісіне берілген жауап еді. Гуманитарлық

ғылымдарменайналысатындарүшіннегізгімақсат–студенттерді«тарих–

аяқталғанжəнеөтіпкеткенқұбылыс»дегенұғымнанарылтуболды.Оларға

өздерінің тарихты бастан кешіп жатқанын жəне тарихтың формасы

олардың субъективті ойлары мен əрекеттерінде, сенімдері мен

мүдделерінде көрініс табады деген ойды сіңіру еді. Əрине, тарихқа

оралудыңбірнеше жолыбар.Қоғамымыздағы«тарихисананыңөшірілуі»

мəселесіне алаңдаған Ұлттық гуманитарлық қордың (National Endowment

for the Humanities) төрағасы «өткенге оралу арқылы біз өзіміздің

адамгершілігіміздібекіте түсеміз жəне біз, сөзсіз, оның маңызын түбінде

ұғамыз. Өзге өмір мен уақыттың бүтіндігін қамти алмайтындықтан, біз

тіршіліктің мыңдаған детальдарын жіберіп аламыз» деп жазды (Cheney,

American Memory, 7, 6). Тарихты мыңдаған тұтынылған деталь мен

өзгертуге келмейтін жалғыз негізге, антиномияға жатқызу – тарихтың

құраушы айырмашылықтарын түбегейлі өшіру арқылы, детальдар ғана

емес,негіздердетуатын,қайтақаралатын,қарсылыққатапболатынжəне

өзгеретін сол күрделі тарихи формацияларды жоққа шығару арқылы –

тарихтанбастарту.Əдебиеттанудажаңапайдаболабастағансаяси-тарихи

бағдарлау, мəдени шығармадағы антирефлекторлық көзқарастар,

маңыздылықты – ауызекі артефактілердің эстетикалық анализінен

дискурсивті тәжірибелердің идеологиялық сараптамасына ауыстырумен

жəнемағынаны–жағдайғақарайалдыналақұрастырылғандептүсінумен

сипатталады. Бұл бағыт аса құбылмалы жəне əрдайым конъюнктуралық

импортпен нəтижелілікке ие болса да,жазу, оқу жəне оқытуды– әрекет

əдістері ретінде, мəдени интеллектуалды шығарманың əлеуметтік-саяси

қолданбалығына қатысты алаңдаушылықтарды əлеуметтік-саяси

тəжірибеніңформаларыретіндеқарастырады.

Əдебиеттану мен мəдениеттанудағы бұл қайта бағдарлану Дж. Хиллис

Миллердің 1986 жылы Қазіргі тіл ассоциациясында (Modern Language

Association)сөйлегенпрезиденттікжолдауыныңтақырыбыболды.Миллер

өзініңсөзіндеалаңкөңілменжəнеерекшеəсерменбылайдеді:

«Əдебиеттану соңғы бірнеше жылда кенеттен теориядан тарихқа, мəдениет, қоғам, саяси

институттар, таптық жəне гендерлік жағдайларға, əлеуметтік контекстке, материалдық базаға

басаназараударып,дүниежүзілікбетбұрыстыбастанкешті»(Triumph,283).

Бұлай тұжырымдау арқылы, Миллер дискурсивті жəне əлеуметтік

салаларды поляризациялайды. Алайда мəдениеттанудағы басым үрдіс

олардыңөзараəрекеттесуіменөзарақұрылымдауынатапкөрсетуеді:бір

жағы, əлеуметтік сала дискурсивті түрде құрастырылған ретінде

түсіндірілсе,екіншіжағынан,тілқолданысыміндеттітүрдедиалогиялық,

əлеуметтік жəне материалдық тұрғыда анықталған деген түсінікке иек

артады. Сол себепті Фредрик Джеймисон мұны марксистік əлеуметтік

концепт–постструктуралистікмəтіндікконцептініқолдануарқылықайта

қарастыруы мүмкін. Ол «Тарих деген – материалдық қажеттілік» деп

жазады.–Альтюссердің«себепсізі»,Лаканның«шындығы»–мəтінемес,

себебі бұл іргелі түрде нарратив жəне репрезентациялық емес, алайда

тарихбізгемəтінненөзгеформадақолжетімсізекеніндеескеруімізкерек»

(Political Unconscious, 82). Миллер «теорияны» АҚШ-тағы сыни

дəстүрлермен келісімдегі деконструкцияның сол аймаққа тəн етіп

жерсіндірілген түрленуімен байланыстырады. Мұндай теория ол

мысқылдайтын «идеологияға» қатысты «деконструкцияның сыншылары

мен қарсыластары оң мен сол қанатта» бөлісетін немқұрайды жəне

алдамшыжағдайғаэтикалықжəнеэпистемиологиялықтұрғыдабасымдық

береді («Triumph», 289). Оның полемикасы ғылымның интеллектуалдық

жəне саяси реакциялық күштерін бейберекет үйіп тастағандықтан,

əлеуметтік-саяси жəне тарихи сынның түрлі үлгілері соңғы жиырма

жылдыңтеориялықдамуыныңықпалынатүсіпжəнеқарсылығынаұшырап

қана қойған жоқ, оларды анықтауға жəне бағыттауға айтарлықтай

араласты.Осыбағытта«теория»«идеологияға»тынышқанасырттанқарап

отырмайды,оныңішінееніпкетедідегентүсініктуындады.

Миллердің «тарих, мəдениет, қоғам, саясат, институттар, тап пен

гендерлік жағдайлар» дискурсының «теориясын», «оқуын» мəдени сынға

қарсықоютерминдердіңқосжиынтығындақарабайырландыруғанаемес,

олардың байланыс пен өзара сəйкестік нүктелерін басып-жаншу болып

көрінді. Деконструкцияның ережелері мен əдістері идеологиялық

талдаудың күшті құралдары ретінде пайдаланылады, олар батыстық ой

бойынша орталық дəстүрді құрайтын құрылымданған бинарлы

оппозициялардаоқытукезіндеидеологиялықталдаудыңқуаттықұралдары

ретінде қолданылады. Дерриданың өзі «деконструкциялық жазулар мен

оқулар тек қана дискурстар, концептуалдық жəне семантикалық

мазмұндарды ғана қамтымайды... Деконструктивті тəжірибелер сонымен

бірге жəне ең алдымен саяси жəне институттық тəжірибелер» («But,

beyond», 168) деген еді. Дерриданың əйгілі «Мəтіннен тысқары ештеңе

жоқ» деген нақыл сөзі тарихтың қажеттіліктерінен арылуға ынталандыру

үшін, мəтіннің белгісізлəззаты мен үрейлерін тастап қашуға рұқсатберу

үшін айтылған болуы мүмкін. Алайда бұл тіркес Джеймсонның «тарих

бізге мəтіннен өзге формада қолжетімсіз екенін де ескеруіміз керек»

дегенінебайланысты да түсінілуі мүмкін. Яғни ол дискурстың жалпылай

алғандабəрінқамтушыидеологиялықкүшін,сондай-ақ,жекелейалғанда,

оның жұмысын бар болғаны онтологиялық бастапқы, негізгі немесе

эмпирикалық шындықпен шектеуге тырысатын жекелеген идеологиялық

күштердібілдіруімүмкін.

Дəстүрлі түрде идеология деген кез келген əлеуметтік топқа ортақ

идеялар,құндылықтарменсенімдердіңжүйесінбілдіреді.Соңғыжылдары

бұл көп талқыланған, əлеуметтік субъектілер қалыптасатын жəне бір

қарағандамағыналыболыпкөрінетінəлемдеəрекететугемүмкіндікалған

үдерістермен байланыстырылатын аса қажетті термин болды. Альтюссер

«Идеология жəне мемлекеттік идеологиялық аппараттар» деген

мақаласында: «Идеологияиндивидтердің шынайы тіршілік жағдайларына

бейнеліқатынасының«репрезентациясы»жəне«индивидтердісубъектілер

ретінде интерпелляциялайтын» репрезентациясы» (Althusser, Lenin 162,

170; Eagleton, Ideology: An Introduction), – дейді. Əлемнің жазбаша

дискурсындағы көрінісі тіршілікті құруға қатысады: олар əлеуметтік

шындық модалдықтарын қалыптастыру мен оларды жазушылар,

орындаушылар,оқырмандарменкөрермендердіөздеріқұрайтын,тіршілік

ететін əлемдегі көптеген жəне жылжымалы субъект позицияларына

орналастыруға қатысады. Мұндай жағдайда біздің кəсіби тəжірибеміз,

талқылап отырған мəселеміз идеологияның жемісі сияқты. Бұл, менің

ойымша, ол – профессордың құндылықтары, сенімдері мен

тəжірибелерінің, өзінің құрастырылған субъективтігінің ізін кеседі.

Сонымен қатар жоғарыда тілге тиек еткен əрекеттерді растайды.

Өзгелердікісияқты,меніңмəденимəтіндердіоқуымішінараболуымүмкін

емес:яғнитолықсипаттаманемесетүсіндірмеұсынуғақабілетсіз;сонымен

біргеөзімзерттейтінтарихтыңсыртындағы,қайсыбірархимедтікнүктеде

орналасқан, құбылмалы жəне əлеуетті түрде қайшылықты менің өз

субъектілік позицияларымды гендер, ұлт, тап, жас жəне мамандық

шеңберінен шығып кететін мінсіз кеңістіктегі, демек, менің жеке

қызығушылықтарымды білдірмейтін сипаттама не түсіндірме ұсынуы

екіталай деген сөз. Білім мен ізгіліктің соңына түскенде, əдебиеттану

кіршіксіз болуы мүмкін емес. Бұл көзқарас тұрғысынан, Миллердің

пікірінше, «тілдің өзіне бағдарлану» дейтіннен дəмелену – əлдеқашан –

«тарих, мəдениет, қоғам, саясат, институттар, тап пен гендерлік

жағдайлардың»шарттарынаншығатынтілгебағдарлану.

ІІ

1986 жылы жарық көрген мақаламда мен 1970 жылдардың аяғынан

бастап«жаңатарихшылар»депаталған,солкездегіқайтаөрлеудəуірінің

мамандары дүниеге əкелген еңбектердің кейбір теориялық, əдістемелік

жəне саяси көзқарастары мен астарлы ниеттерін қысқаша білдіруге жəне

мұқият зерттеуге талпындым (Montrose, «Renaissance»). Мұндай еңбектің

мақсаты – қазір қайта өрлеу дəуірінің канондық əдеби жəне драмалық

шығармаларының о баста дүниеге келген əлеуметтік-мəдени жағдайын

қайтақалпынакелтіруедіжəнеоныөзгежанрларменжазутəсілдерінеғана

емес, жаңа заманға аяқ басқан Англияның əлеуметтік тəжірибелері мен

саяси институттары сияқты өзге мəдени салаларға орналастыру болды

(Goldberg, James I; Greenblatt; Montrose; Mullaney; Wayne; Whigham).

Ағылшынəдебиеттануындабасымболғанинтерпретацияəдісі–формалды

жəне риторикалық анализдің техникаларын – «идеялар» немесе əдеби

жанрлар мен топостардың тұтас тарихын өздерінің əлеуметтік

матрицаларынан абстракцияланған тарихын жетілдірумен үйлестіру еді.

Мұндайəдебитарихпенқатар,бізағылшынəдебиеттануында«тарихтың»

тағыдаекібірдейдəстүрлітəжірибесінбайқаймыз.Оныңбірі–əлеуметтік-

саяси заңдастырудың сенімсіз аппараты – тарихи сыншылар

интеллектуалды жəне эстетикалық тұрғыдан түсінушілік пен сенімнің

құрылымынқанағаттандыратын,əлеуметтікдененіңбарлықмүшелеріүшін

ортақ əлемнің тұрақты жəне тұтас бейнесі ретінде атап өтіледі. Дəуірдің

канондық əдеби шығармалары сол кезеңнің рухы қамтылған түсінікті

органикалық форма – синекдоха арқылы бейнеленеді. Екінші тарихи

тəжірибе – эрудиттік антикварлық ізденістер, олар мəтіндерді күрделі

шифрлар деп қабылдап, ойдан шығарылған кейіпкерлер мен əрекеттерді

жекелегентарихитұлғаларменоқиғаларғабайланыстыраотырып,мағына

тудыруға тырысады. Бұл тарихи сынның ескілеу идеалистік жəне

эмпирикалық əдістерінің методологиялық кемшіліктерін репродукцияласа

да, олардың таңғажайып ғылыми еңбектерін жақсы нəтижеге жеткізетін

жаңа тарихи сыншылар «əдебиет» пен «тарих», «мəтін» мен «контекст»

арасындағы зерттелмеген айырмашылықты алғаш рет жоққа шығарған

зерттеушілерекенінмақтанышпенжариялады.Олар«автономдыиндивидті

– авторды немесе шығарманы – əлеуметтік не əдеби жағдайларға қарсы

орналастыружəнеоларғабасымдықберуүрдісінеқарсышыққанда–біз»

деді.

1982 жылғы мақалалар жинағына кіріспеде Стефен Дж. Гринблатт өзі

«жаңа тарихшылдық» деп атағанды бұрынғы рефлекционистік жəне

позитивистіктарихи ғылым мен жаңа сыни формализмнен ажыратты. Ол

былайдеді:«Қайтаөрлеудəуіріндегіəдебишығармаларбұданбылайөзге

мəнерлілік формаларынан бөлектенген жəне өздерінің анықтаушы

мағыналарын қамтыған, өзгермейтін мəтіндер жинағы немесе олардың

арғы жағында жатқан тарихи фактілер жайлы тұрақты рефлексиялар

жинағыретіндеқарастырылмайды»(Introduction,6).Бұғанқосаол,«өнер

мен əдебиеттің контурлары əлеуметтік жəне тарихи тұрғыда

конфигурацияланған»деді:«əртістікөндіріспенөзгекезкелгенəлеуметтік

өндіріс арасындағы» ерекшелік «...мəтіндерге əуелгі бастан тəн емес;

керісінше,олардыəртістер,көрермендер,оқырмандарқолданжасады».Біз

бұлтұжырымғаəртіс,көрермен,оқырмандегентерминдерменанықталған

позициялармен байланысты бірегейліктер, күтулер мен тəжірибелердің

өздері–олардыңмəтіндерменбайланысынанықтайтынжəнеөздерітікелей

байланыстағы дискурсивті үрдістер тарапынан «қолдан жасалып, ұдайы

қайта жасақталатынын» қоса аламыз. Мұндай өзара əрекеттесу Тони

Беннеттің «оқу формациясы» (reading formation) концептінде атап

көрсетіледі:

«Өзара əрекеттесу мəтіндерге де, оқырмандарға да əсер ете отырып, мəтін мен контекст

арасындағықатынастарғадəнекерболатын,бұлекеуін өзарабайланыстыратынжəнеконтексті

экстра-дискурсивті (extra-discursive) қатынастар жиынтығы ретінде емес, оқырмандар үшін

мəтіндердіжəнемəтіндерүшіноқырмандардыдүниегеəкелетінинтертекстуалжəнедискурсивті

қатынастар жиынтығы ретінде, репрезентациялауда өнімді түрде өзара əрекеттесер тетіктерді

ұсынатын анықтауышты тануға деген талпыныс. Оған қоса, мəтіндер, оқырмандар мен

контекстер – дискурсивті реттелген қарым-қатынастар жиынтығының ішіндегі өзгермелі

функциялар. Түрлі оқу формациялары... өздерінің мəтіндерін, өздерінің оқырмандары мен

контекстерінтудырады»(74).

Бұлконцептсыншылардыартықшылыққаиеоқырмандарретіндетарихи

жəне институттық аяда орналасқан рөлдерде көреді жəне олардың

мамандандырылған, бірақ бейтарап емес білімі олар кепіл болатын жəне

жарықтүсіретінөткеншақтықұрайды.Бұл тұрғыданжаңатарихшылдық

немесе тарихи поэтикабіздіңөз оқуформациямыздың ішінен орын алуы

керек.

Клиффорд Гирцтің шығармаларының символдық антропологиясы, 1970

жылдардың аяғы мен 1980 жылдардың басында жазылған жаңа

тарихшылдыққа немесе мəдени поэтикаға жатқызуға болатын

шығармалары:«Интерпретация»(Interpretation); «Жергілікті білім» (Locаl

Knowledge);«Негара»(Negara)жаңатарихшылдыққаайрықшаықпалетті.

Гирцтің өзі, бір жағы, америкалық əлеуметтік ғылымының, екінші жағы,

структурализм мен марксизмнің жинақтаушы теориялық дискурсының

есепке жүгінген сцентизміне либералдық гуманистік жауап қайтаруға

атсалысты.Гирцүшін:

«Мəдениет» термині... символдарда көрініс тапқан мағыналардың тарихи тұрғыда

тасымалданған паттерндерін білдіреді, бұл – адамдардың өмірге деген көзқарастары жайлы

білімдерін жеткізуге, мəңгілікке қалдыруға жəне дамытуға қызмет ететін, символдық

формалардакөріністапқанконцепцияларжүйесі»(Interpretation,89).

Гирцтің символдық антропологиясында мəдениет деген – семиозистің

тəсілі, «жүріс-тұрысты басқаратын... жоспарлар, ережелер, нұсқаулықтар

сияқты бақылау тетіктерінің жиынтығы» (44); кодтар жүйесі «мәдениет»

сөзі кең мағынасында қолданылатын дəстүрлер, тəжірибелер,

артефактілердің өндірісін «басқару» арқылы əлеуметтік өмірді тəртіпке

салады. Бұл – Маршалл Салинс «символдық немесе мазмұндық» (the

symbolic or meaningful) деп атаған мəдениет концептінің нұсқасы, онда

«əлемдегі адамзат əрекеті бір мезетте практикалық тəжірибеге, дағдылы

практикағажəнесолекеуініңарасындағықатынасқатəртіпберетінмəдени

ойжоспарарқылыреткекелтірілгендейтүсініледі»(Culture,viii,55).

Гирцтіңеңбектеріəдебисыншыларменмəденитарихшыларғаəрекеттегі

мəдениетті баяндайтын үлгілі əрі озық əдеби əдіс ретіндегі жеке жəне

ұжымдық əрекет етушілердің перформанстары мен нарративтерінде

қолданған ықпалды мəдениет теориясын ұсынбады. Гирц өзінің

риторикалықсаналыэтнографиялықтəжірибесін«қалыңсипаттама»(thick

description) (Interpretation 3–30) деп атады. «Олардың жұмбақ бетіне

əлеуметтік экспрессияларды (expressions) құрастыруда менің іздегенім –

түсініктеме» – дейді ол (5). Этнографтың жұмысы «əдеби сыншының

қызметінеұқсайды»(9)жəнебізжаңасыншыныңқызметінеұқсайдыдеп

толықтырар едік. Сондықтан ол өзінің «мəдениет жайлы концептін»

(conceptofculture)метафизикалықкөзқарастасипаттайды:

«Адам деген өзі тоқыған торға шырмалып қалған жануар деп сенемін. Ал мəдениет – сол

тордыңөзі, ал оныңанализі–заңдыіздегенэкспериментальді ғылымемес,мағынаныіздеген

интерпретациялықғылым»(5).

«Қалың сипаттаманы» дəлірек «интерпретативті баяндау» (interpretive

narration) деуге болады: ол оқиға, перформанс немесе өзге бір тəжірибе

арқылы қорытындыланады жəне өзінің ең шағын бөлшектеріне де

күмəнменқарайотырып,бөтенмəдениеттіңэтосынтануғатырысады.

Гирцтіңəдісіменстиліантропологияныңөзіненгөріөзгеғылымдардың

қызығушылықтарыменеліктеушіліктерінтуғызуытаңғаларлықжайтемес.

Əртүрлі сенімдегі антропологтер Гирцтің материалдық күрес

динамикаларын қиял формалары деңгейіне көтеруіне қатаң сыни көзбен

қарады; сондай-ақ кейбіреулер оны бөтен дүниетанымдардың

импрессионистіксипаттамаларыдепсанап,қабылдағысыкелмеді;сондай-

ақ «қалың сипаттаманы» тудырған фрагменттік немесе оқшауланған

«жергілікті білім» оның «мəдени мəтіндерді»... бір-біріне немесе

экономикалық əрі əлеуметтік өзгерістердің жалпы үдерістеріне

байланыстыраалмағанындаұнатақоймады(Walters,551–52;seealsoAsad;

Shankman;Crapanzano).

Гриц жалпы əлеуметтік заңдардан гөрі байырғы халықтардың мəдени

құндылықтарына, əлеуметтік күреске қарағанда мəдени тұтастыққа назар

аударады. Соңғы интерпретациялық ауытқушылық жəне Грицтің

символдықантропологиясыныңықпалындағыəлеуметтіктарихшылармен

əдебисыншылардыңеңбектерініңнəтижесісоңғыуақыттаайрықшасынға

алынды. Оның бəрін Роджер Кизинг «мəдениеттер – мистификация мен

сигнификацияның жүйелері. Мəдени мағыналарды кім жасайды жəне

қандаймақсатпенанықтайдыдепсұрауымызкерек»дегенмысқылсөзімен

түйреп өтеді (161–62; see also LaCapra, Soundings; Pecora; Biersack).

Басқаша айтқанда, Грицтің анализ əдісін (mode of analysis) сынау мəдени

поэтика мəдени саясатты қалай тұншықтырады немесе категорияға

жіктейдідегенмəселегекеліптіреледі.

ІІІ

Əдеттежаңатарихшылдықбағытындажазылғанмақаланемесекітаптың

тарауындаГирцтің«қалыңсипаттама»үлгісіозықоқиғаныңмəденижəне

тарихижаттанудыңстратегиясыретіндегібастапқынасихатталуындаанық

көрініс табады. Жаңа тарихшылдық бағытындағы еңбектің кейбір

мысалдарында мұндай оқиғалар дəлелденген дəйек пайда болатын

интерпретациялық бірліктерде жасалуы мүмкін; басқа жағдайларда бұл

əдіс бар болғаны сəнді де стереотипті болып көрініп, тарихи

қызығушылықтардың тұманды ассоциациялық жинағы ретінде

қабылдануы да ықтимал. Сол себепті Уолтер Коэн жаңа тарихшылдық

əдісті «еркін байланыс» (arbitrary connectedness) деп бағалайды:

«Қоғамның əрбір аспектісі келесі аспектісіне қатысты деген түсінікпен

əдістемелік тұрғыда басқарылады. Бұл қарым-қатынастарды ешқандай

ұйымдастырушы принцип анықтамайды» (34). Оған қоса, Доминик

Лакапра бұл құбылысты сипаттау үшін «жеңіл ассоциационизмді (facile

associationism) салыстыруды немесе жасанды қойыртпақты, нашар

монтажды,тіптіқаласаңыз,бриколажды(bricolage),яғниоймыштапойып,

өзге орынға қою əдістерін» таңдауды ұсынды (Soundings, 193). Мұндай

жауаптарғажаңатарихшылдық жұмыстың бейімболусебебі,оныңəдісін

не мəдени үлгісін тұрақты теориялау көп жағдайда қолынан келмеді.

Мəдени динамикалар жайлы үнсіз, бəлкім, кереғар ұғымдардың негізінде

дами отырып, жаңа тарихшылдық зерттеулер кейде өздері саралайтын

объектілербарболғанымəденишарттарқағидасыжəнесыншыныңақылы

арқылы байланысқан деген түсінікті меңзейді. Немесе, керісінше, олар

мəдени детерминизм қағидасына негізделген міндетті байланыстарға ие

дегенұғымдытұспалдайды.

Өзінің сыни жобасын «Қайта өрлеу дəуірінің кемелденуі» (Renaissance

Self-Fashioning,4–5)аттыеңбегіндеалғаш рет«мəдени поэтика»(cultural

poetics) деп атаған Гринблатт «Шекспирлік келіссөздер» (Shakespearean

Negotiations)дегентағыбіркітабындаосытермингеораладыжəнеоныəрі

қарайдамытады.Бұлəрекетқазір«ерекшемəденитəжірибелердіұжымдық

жасаудың зерттеуі» ретінде анықталады; оның орынды алаңдаушылығы

«ұжымдық сенімдер қалайша қалыптасып, бір медиумнан екіншіге өтті,

игеруге болатын эстетикалық формада қалайша шоғырланды, тұтынуға

ұсынылды, өнер формалары мен бейнелеудің өзге, аралас формалары

ретінде түсінілген мəдени тəжірибелер арасында шекаралар қалайша

белгіленді» деген мəселелер еді (5). «Аралас… формаларды айқын

білдірудің»арасындағыерекшеліктерінзерттеусияқтынағызформалистік

жəнеструктуралистіктерминдергесүйенеотырып,мəденипоэтикажүйелі

үрдістердің есесінен құрылымдық қатынастарды барынша айқындай

түседі. Шынында да, ол интертекстуалдықтың негізін автономды əдеби

тарихтың мəтіні ретінде диахронды тұрғыда емес, мəдени жүйе мəтіні

ретіндесинхрондытүрдебағыттайды.

Гринблатт тұжырымының негізгі нəтижесінің бірі – мəдениеттің Гирц

ұсынған ұғымдарға бастапқыдағы жаппай жаңа тарихшылдық тұрғыда

назараударғандағытұспал–«өнерменбейнелеудіңөзарабайланысқанөзге

де формалары» белгілі бір негізді себептік қағида немесе генеративті

(generative) не шектейтін мəдени код принципін бейнелейді. Олар

осылайша органикалық түрде бір-біріне қатысты жəне тəжірибелер

арасындағы бұл генетикалық байланыс тропологиялық жүйе ретінде

олардың үстіңгі қабатында көрініс табады. Сондықтан Гринблатт

«Фантастикажəнетартыс»(FictionandFriction) атты мақаласындабылай

дейді:

«Менмедициналықжəнетеатрлықтəжірибеарасындаорнатуғатырысқанбайланыс,себеппен

салдарарасындағынемесетүпнұсқаменəдебиреализацияарасындағыбайланысболмайды.Біз

объектілерретіндеғанаемес,репрезентацияжағдайларыретіндеқызметететінортақкод,өзара

байланысқантроптарменаллегорияларменбетпе-беткеліптұрмыз»(Shakespearean,86).

Мұндай жаңа тарихшылдық еңбекке негізделген мəдени үлгі Гирц пен

Фуконың концептуалды схемалары арасындағы буданнан туындаған

тəрізді: əсіресе, Гирцтің мəдениетті символдардың белгілі бір аймаққа

тұрақтандырылған жəне ұжымдық жүйесі ретіндегі түсіндірмесі мен

Фуконың аллегорияларды талдаулары «оқиғаның «орнын», оның

құбылмалығын жəне пайда болуының шарттарын шектеуге мүмкіндік

беретін, кейде əртүрлі, бірақ автономды емес əрекеттерді анықтауға

мүмкіндік беретін» ерте эпистемиялық тарих арасындағы симуляцияны

түсіндіріп береді (Foucault, «Discourse», 230). Жаңа тарихшылдық сыни

тəжірибенің, оның сыншыларының басын қатырған не шамына тиген

кейбір элементтері осы тұспалды мəдени үлгінің салдары ретінде

түсіндірілуі(бəлкім,солсебептідеəрдайымжеңілқорғалуы)мүмкін.Жаңа

тарихшылдықбағыттыңжекелегенмысалдарымəдениетдегенбіріздіжəне

жабық («шектеулі» жəне «бекітілген») идеологияны бейнелейтін ортақ

символдар жүйесі дегенді меңзейді. Мұндай модельдердің проблемалық

немеседаулысалдарлары,əдетте,олардыңформалистікталдауəдістерімен

өзара байланысын көрсетеді. Олар жаңа тарихшылдық зерттеу

объектілерінің арасындағы себеп-салдарлық (causal relations) қарым-

қатынастан гөрі тропологиялық байланыстардың əдістемелік түсінігін

қамтиды.Солсияқты,мəдениетке, материалдықөмірдіңжəнеəлеуметтік-

саясиқатынастардыңдискурсивтігінемəтінретінденазараударады;бұл–

синхронды мəдениетаралық үдерістердізерттеугекелгендесыншылардың

өздеріне өздері қойған шектеулері жəне мəдени парадигманың

идеологиялық қарсылық, шиеленіс жəне өзгеріс динамикаларымен нақты

сəйкескелмеуі.

Қайта өрлеудің жаңа тарихшылдық зерттеуінде идеология мен

қарсылықтыңпроблематикасыкөріністабатынтерминдер,өзгемамандану

салалаларында қазір кеңінен қолданылатын терминдер – «тежеу»

(containment) мен «жоюдың» (subversion) арасындағы қарапайым,

редуктивті жəне гипостаздалған қарсылық. Халықаралық жəне ішкі

саясатта зардабы əлі сезіліп келе жатқан қырғиқабақ соғыстың салдары

болатынбұлтерминдеранализбенпікірталастыңмүлдемақылғақонымсыз

құралдарыекенінтағыбірдəлелдеді.Соғанқарамастан,олар–ағылшын-

америкалық əдеби сындағы жəне оны қоршаған саяси мəдениеттегі

көзқарастың өзгеруінің маңызды көрсеткіші. Алайда олар ағылшын-

америка əдеби сынының жəне оның саяси мəдениетіндегі өзгерістердің

маңызды индикаторлары болады. Дəл осы басымдықтың канондық пен

консенсустан əртүрлілік пен таласқа ауысуы соңғы онжылдықта

гуманитарлықғылымдардыңболашақбағытыжайлыұлттықпікірталастың

объектісі болды. Бұл пікірталас университет қабырғаларында,

бестселлердің парақтарында, бұқаралық ақпарат құралдарында жəне

үкіметтік агенттіктердің саяси мəлімдемелері мен қаржыландыру

саясатында жүріп жатты. Осы мəдени саясаттардың контексінде жəне

олардың ауыстырылуы ретінде «жаңа тарихшылдық» тежеу мен

қарсылықтың арасындағы идеологиялық тартыстың алаңы ретінде пайда

болғанеді.Бұлтартыстөмендегідейсценарийгетөмендетілуімүмкін.Жеке

немесе ұжымдық субъектілердің үстемдік, шығарып тастау, ассимиляция

формаларына қарсы əрекет ету қабілетіне ерекше назар аударатын

сыншылар монархтың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, ерте

заманауимемлекеттіңқабілетінебасаназараударатынсыншылардышұғыл

əрекететуге,бүлікшілқимылдаржасауғанемесетіптіолардыанықтауға

шақырады.Грибалттың«Көзгекөрінбейтіноқ-дəрі»(InvisibleBullets)атты

мақаласындағы əйгілі дəйекке сүйенсек, үстем тəртіптің бүлікті өз

мақсаттарынасайқолдануқабілеті«биліктіңшартын»көрсетеді(45).Сол

себепті«субверсиянытежеу»(subversion-containment)жайлыжалпыланған

дəйектің өзі субъектілердің дəнекерлігіне (agency) қатысты диверсиялы

болады.Оныүстемтəртіптіңиллюзиялықжəнеалдамшысалдарынадейін

шектейді. Субверсия-тежеудің бинарлы логикасы бір-бірін анықтайтын

жəне өзара тəуелді терминдердің жабық тұжырымдамалық құрылымын,

сонымен қатар бірін-бірі толықтыратын жəне өзара байланыстағы

терминдердіқалыптастырады.

Идеологияның əрекеттеріне қатысты «тежеу» позициясының

тұспалдағаны жəне кеңірек ұғымы өз тағдырын өзі шешудің либералды-

гуманистікидеалдарынқастерлейтіндəстүршілдерүшінғанаемес,сондай-

ақ өз дискурсивті тəжірибесін идеологиялық репродукция үдерісінде

тікелейинтервенцияғаайналдыруғаұстыныбармəденисыншыларүшінде

сезіктудыратыннетіптіалаңдатарлықжағдайболуымүмкін.Əрікеткенде

«субверсияны тежеу» позициясы тарихтың үздіксіз еместігіне жəне

субъектілердің субъекциясына басымдық беретін Фуконың еңбегін

тұспалдайды;ол–өзгеріскенемесеталасқатеориялықорынқалдырмайды.

Мұндай позиция бүгінде ирониялық режимдегі елизаветтік (Elizabethan)

əлемнің бейнесін қалпына келтірді деуге болар еді. Соңғы жылдарда

зерттеушілер «Көзге көрінбейтін оқ-дəрі» туындысының мəдени заң

талаптарын бұрыс зерделеген, кейде оны Гринблаттың тезисімен ашық

пікірталасқа түскендердің еңбектерін сипаттау үшін қолданып, жаңа

тарихшылдықтың негізгі постулаты деп теріс мағынада көрсеткен

арандатушы дəйектерді алға тартуда. Мұндай тұжырымдар жиі

жарияланған сайын сенімі мен беделі артады, соған қарамастан, «тежеу

гипотезасына»(containmenthypothesis)назараударужаңатарихшылдықты

жақтаушы жазушылардың еңбектерін түгел сипаттамайды. Сондай-ақ

ГринблаттыңнемесетіптіФуконыңеңбектерініңдесипатынбермейді.

Үстемдікөндірісі(dominant’sproduction) мен бүліктіңтежелуіне жалған

фуколық жаңа тарихшылдық дəйекті Франк Лентрикия: «Қарсылықты

өзінің алдамшы саяси əсерлерінің бірі ретінде тудырады (the stratum of a

monolithicagency)»,–депащымысқылменсипаттады(«Фуконыңмұрасы»

(Foucault’s Legacy), 234). Алайда мұндай қатаң дəйек Фуконың билік

жайлы нəзік, икемді əрі серпінді концепциясын тым қарабайырландырып

жібереді.Себебіқоғамдықкеңістіктікөктейөткеншарттыжəнеқұбылмалы

билік қатынастары шын мəнінде биліктің мемлекеттік аппараттағы

əрекетіменанықталады.Фукобылайдейді:

«...биліктіңықтималдышартын...басқаларсоданбастауалатыннегізгімағынаныңбастапқы

тіршілігінен іздемеу керек; қайта олардың теңсіздігінің арқасында билік шарттары ұдайы

туындапжатады,бірақсоңғысыəрдайымішінарағанажəнетұрақсыз»(History,1:93).

Фуконыңпікірінше,билікешуақыттадатұтасжəнетұрақтыболғанемес;

ал билік қатынастары биліктің ғана емес, қарсылықтың да көптеген

əрекеттерін ашып көрсетеді. Ол мұндай қарсылық орындары түрлі

конфигурацияға,қарқындылықпеннəтижегеиедегенпікірдіайтады:

«Билік қатынастарының қатаң салыстырмалы сипаты... қарсылық нүктелерінің көптігіне

тəуелді:оларбилікқатынастарындақарсылас,объект,қолдауқызметтерінатқарады.Қарсылық...

билік қатынастарының стратегиялық алаңында ғана тіршілік етуі мүмкін. Бірақ бұл, олардың

енжар,үнеміжеңіліпқалатын,билікқұратынүстемдіктенасыпкетеалмайтынреакциянемесе

оныңқайтуыдегенсөземес...Қарсылықтыңнүктелері,түйіндерінемесефокустарыуақытпен

кеңістікаясындатүрлітығыздықтарданасихатталады…Ендеше,ондаелеулірадикалбөліністер,

массивбинарлыққарсылықтаржоқпа?Қызықболғанда,солай.Бірақкөпшілікжағдайдаолар

бірліктерді бөлшектеп, қайта топтауларға əсер етіп, индивидтердің өздерінде із қалдыратын

жарықшақтар тудырып, қарсылықтың мобильді жəне өтпелі нүктелерімен жұмыс істеуде…

Революцияныжүзегеасыратынбилікқатынастарыныңинституттықинтеграциясынасүйенетін

қарсылықнүктелерініңосыстратегиялықкодификациясыекеніанық»(1:95–96).

Фуконың билік жайындағы икемді концепциясы шектеу үшін жасалған

жергілікті мысалдарды қамтуы мүмкін. Ол революциялық əлеуметтік

өзгерістерді жəне билік пен қарсылықтың өзге ықтимал модальдықтарын

мойындайды. Мұндай кезде идеологиялық үстемдік ешқашан да

монолиттік,тұтасжəнежабықболаалмайды,екіншіжағынан,революция

сирек көрініс береді; қарсылық режимдері мен мысалдары – бүліктер,

тартыстар, трансгрессиялар, бейімдеулердің көріністері жергілікті жəне

шашыраңқы, ал нəтижелері өзгермелі жəне шектелуге бейім болады.

Фуконың тежеу-жою (containment-subversion) үмітсіз бірегейсіздігі

бағытындағы еңбегі, билікқатынастарының динамизмімен ерекшелігінің

түсініктемеүлгісіретінде,қарсылықшарттарыарасындағыжəнеолардың

əртүрлімүмкіндіктерініңтүрліжағдайларыарасындағыжасырынкемсітуді

дəлелдейді.

Тежеу-жоюпікірталасыконтексіндеөзбасымидеологияныңжабықжəне

тұрақты, монолитті жəне біртекті ұғымы əртекті жəне тұрақсыз, өтпелі

жəне процессуалды ұғыммен ауыстырылуы керек деген көзқарасты

ұстандым.РеймондУильямсəйгілі«Марксизмжəнеəдебиет»(Marxismand

Literature) атты еңбегінде идеологияны дəл осындай динамикалық жəне

диалогтықтерминдердіпайдаланаотырып,теориялайды.«Жекелегенжəне

нəтижеліүстемдіктіңішіндеде,сыртындадақозғалыстарменүрдістердің

өзарақарым-қатынасын»(121)атапкөрсетуарқылы, Уильямссарқыншақ

жəне жаңадан пайда болып келе жатқан оппозициялықпен балама

құндылықтар, мағыналар жəнетəжірибелердің барекенін анықтайтүседі.

Мұндай «қозғалыстар мен үрдістердің» өзгермелі конъюнктурасы

үстемдікке қарсы шығуға болатын, оған қарсы өзін қайта қорғап, қайта

анықтауға жəне амалсыз өзгеруге мəжбүр концептуалдық құбылыстарды

қалыптастырады. Идеологиялық үстемдік жекелеген мəдени өндірушілер

иеленген этностық, гендерлік, таптық, кəсіби, жасқа байланысты т.б.

əлеуметтік позициялармен белгіленеді; қарастырылып отырған мəдени

медиумның иеліктері, мүмкіндіктері жəне шектеулері салыстырмалы

автономиямен: мəдени өндірістерді тұтынып, бейімдеп немесе қарсы

шығатын көрермендер, тыңдармандар, оқырмандардың əртекті

позициясымен белгіленеді. Басқаша айтқанда, идеологиялық үстемдікте

өндіріс, репродукция мен бейімдеуге жеңілдік жасалуы керек. Бұл

мемлекет субъектілерінің ұжымдық, секциялық жəне жеке делдалдығы

үшін, сондай-ақ олар қолданатын репрезентациялық формалардың

ресурстары,дəстүрлері,өндірументаратужолдарыүшінқажет.Мəдениет

пен идеологияның динамикалық, полемикалық, уақытша үлгісіне

басымдық беру арқылы мəдени саясат тарихқа: үстем жəне бағынышты

позициялардың арасындағы үздіксіз тартыс, жалғастық пен өзгерістің,

бірегейлік пен айырмашылықтың үздіксіз əрекеттесуі сияқты нəтижені

ұсынады.

Тежеу мен жою, үстемдік пен тартыс сияқты бинарлық терминдер

əрдайым диалектикалық жəне салыстырмалы; олардың конфигурациясы,

мазмұныжəнеəсеріарнайыжəнеөзгермеліжорамалдардадүниегекелуде.

1940–1950 жылдарда əдеби-тарихи ізденістер Шекспир сияқты канондық

авторлардың идеологиялық ортодоксалдығын əшкерелеумен айналысты.

Соңғы уақыттағы мəдени саясат климатында, сыншылар арасында

өздерінің сүйікті канондық əдеби шығармаларын олардың өз

канондылығының «диверсиясы» ретінде мақұлдауы сəнге айналып кетті.

Көбінесе мұндай пікірлер тарихи жəне диалектикалықтан гөрі формалды

жəне тиянақты анализдерге сүйенеді жəне «диверсиялылық» жекелеген

мəтіндер не мəтін топтарында жасырулы негіз бар дегенді меңзейді.

Алайда Джонатан Доллимор өзінің «Саяси Шекспир» (Political

Shakespeare)аттыеңбегініңкіріспесіндебылайдейді:

«Еш нəрсе əуелгі бастан бүлікшіл деп түсінілмеуі керек, себебі оқиғаға дейін диверсиялы

əлеуеттіктен артығырақ болуы мүмкін; басқаша айтқанда, ол артикуляциядан, контекст пен

қабылдаудан тəуелсіз болады деп алдын ала кепіл бере алмайсыз. Сол сияқты жай ғана

радикалдыидеяныойлаудыңөзіоныдиверсиялыетпейді:əдеттебұлоныңартикуляциясының

контексі:кімге,қаншажəнеқандайжағдайлардажеткізілді–соғанбайланысты.Тіптіоданəрі

барып, идея тек қана жеткізілуі емес, биліктен бас тарту үшін пайдаланылуы немесе билік

тарапынансолайқолданылуғалайықтыдептабылуыкерек.Яғни«диверсиялыой»туралығана

жəнееркінайтукісініадастырады;біздіңалаңдапотырғанымыз–…əлеуметтікүдеріс»(13).

Бұлжерде«артикуляция...контексі»концептіөтемаңыздырөлатқарады.

Бізжекелегентұжырымның,ұғымныңнеəрекеттіңəлеуметтікнəтижелігін

ғана емес, оның содан кейінгі репрезентацияларының тарихи жəне

əлеуметтік ерекшелігін есепке алуымыз керек; басқаша айтқанда, ол

артикуляцияконтексінқамтукерекнемесеоныңішіндебіз«диверсияны»

ретроспективалықтүрдеенгізіп,тауыпжəнеинтерпретацияалуымызкерек

– Тони Беннетке сүйену арқылы оқу формациясы деп аталған мəселені

қамтуға тиіспіз. Идеологияны жекелеген мəдени формалар мен

тəжірибелердің, оның ішінде дəстүрлі түрде əдебиет пен сын

категориясына жатқызылатындардың мысалында ғана бар деп есептеуге

болады.Мəтіндердіңбəріидеологиялықтұрғыдантаңбаланған.Егерəдеби

канондағы мəтіндердің идеологиялық мəртебесі қаншалықты нақты

анықталған не тұрақсыз болса, бұл олардың канондылығыныңарқасында

сондай. Мысалы, егер мен «Гамлетті» «күрделі» мəтін деп анықтайтын

болсам,ондаоныңимманенттілік(immanence),бірлік(unity)пентұйықталу

(closure)эстетикасынаоралмаймын.Керісінше,менмәтінніңтарихішінде

жəне өзге қойылымдар мен бейімдеулер арасында тұтас өндірілген жəне

лайықталған ашық, құбылмалы, қайшылықты дискурсқа

трансформациясын сипаттап тұрмын. Солай тарихи əрі əлеуметтік

тұнбаланған мəтіндік кеңістікте – тарихи жəне идеологиялық тұрғыда

сəйкес келген оқырмандар əрдайым орналасқан кеңістікте – көптеген

мəденикодтарастасып,əрекеттесетінісондай,идеологиялықбірізділікпен

тұрақтылықтыңмүмкінболуынеғайбыл.

ІV

«Ренессанстық əдебиеттану мен тарих тақырыбы» (Renaissance Literary

StudiesandtheSubjectofHistory)аттыеңбегімдеменжаңатарихшылдықты

мектеп, қозғалыс немесе бағдарлама емес, бар болғаны біздің зерттеу

саламызда пайда болып келе жатқан тарихи бағдарлау (orientation) деп

сипаттадым.Соданкейін,өздерінеөзгелердіңкөмегіменосыбағдарлаудың

ықпалынатүскендерөздерініңсынитəжірибелеріндеəртектіжəнекөбінде

солтəжірибелердітеориялауғақұлықсызболғандайкөрінеді.Мұндайашық

артикуляцияныңжетіспеушілігініңөзіескісынипарадигмаданжаңасыни

парадигмаларды ажырату талпыныстарын талқандаған эмпиризм,

формализмжəнегуманизмніңсарқыншақэлементтерініңбелгілеріеді.Ол

аз десеңіз – АҚШ-тағы феминист жəне марксист замандастары

Британиядағымəдениматериалистəріптестерінеашыққайшылықсипатта

– өткен онжылдықта қайта өрлеу дəуірін зерттеуде жаңа тарихшылдық

еңбектерді дүниеге əкелген америкалық ер жынысты зерттеушілер билік

қатынастарын алға тартуға дайын тұрады. Оларды өздері зерттеген

ағылшынтарихынақарсықоюарқылыөзтəжірибелерініңмəденисаясатын

қамтуға,ауыстыруға бейім болды. Британияда АҚШ-қа қарағанда таптық

кедергілер анығырақ қалып қойған еді. Радикал саясаттың дəстүрлері

мықтыболып,біркездемемлекеттіңорталықтанғанбілімберугемəжбүрлі

қысымытікелейжəнепəрмендіеді.Осыелдемəдениматериалистертарихи

осы шақтың ұлттың өткенінің нұсқаларын пайдалануы жайлы мəселеге

басымдық берді (see Dollimore and Sinfield, «Culture» and Political

Shakespeare). Бұл зерттеушілер ағылшын авторлары мен шығармалары

канондарыныңағылшынмəдениетіменбританбілімберужүйесінебірігу

үдерістері – үстем əлеуметтік тап идеологиясын дамытып, оның

гегемониясын тұрақтандыруға көмектесу үдерістеріне алаңдады. Мəдени

материализм өзінің бастауын, атауын, қағидаларын мен саясатын

Грамшидің еңбектері айрықша ықпал еткен Реймонд Уильямстың

туындыларынан алды. Джонатан Доллимор мен Алан Синфилд өздерінің

«Саяси Шекспирге» жазған алғысөзінде мəдени материализмнің төрт

қағидасыретінде«тарихиконтекст,теориялықəдіс,саясиміндеттемежəне

текстуалды анализдіңқиюласуын» (vii) алға тартты. Олар ұсынатын осы,

ашықтан-ашық «саяси міндеттеме – «сыни еңбектің көбі осыған дейін

жүзегеасқанконсервативтікатегорияларғақарсышығатынəлеуметтікжəне

феминистік міндеттеме» – олар өз жұмыстарын бағыттас деп санайтын

америкалықжаңатарихшылдықбағытындағыеңбектердежоқ.АҚШ-тағы

балама жобалар жаңа тарихшылдық емес, көбінесе феминистік немесе

марксистіксипаттаболды.

Географиялық, əлеуметтік, этностық, институттық жəне гендерлік

факторлардың күрделі үйлесімі америкалық жаңа тарихшылдық бағытын

ұстанушылардың еңбектеріне айрықша ықпал етті. Бұл туындыларды

Фуконың тарихи жəне мəдени ажырауға, қайта өрлеу дəуірінің түбегейлі

əрітаңғажайыпөзгешелігінебасымдықберуініңжұмсартылғантүрі деуге

болады. Жаңа тарихшылдық өзі принципті түрде бас тартқан сыни

дəстүрлермен құндылықтарды қаншалықты қалпына келтірсе, абдыраған

ағылшын профессорлары, екіұдай түрде байланысқан марксистік жəне

феминистік жобаларға қарағанда, жаңадан қалыптасып келе жатқан жаңа

тарихшылдықтысоншалықтыжағымдырақдепсанауымүмкінеді.Мұндай

ой ағыны «Жаңа тарихшылдықтың» жаңа ғылыми ортодоксал ретінде

қалайша жылдам қолданысқа еніп, сіңіріліп кеткенін жарым-жартылай

түсіндіреді. Сондай-ақ ренессанстық əдебиеттанудың кербез

«интерпретациялаушы қауымдастығы» тарапынан түрлі бейімдеулерді

жəнеоныңканондалуынанкейінбірденпайдаболғаншабуылəрекеттерін

де осы жағдайлармен түсіндіруге болатындай. Маңдайалды жаңа

тарихшылдық бағытын ұстанушыларды қазіргі кезде материалдық əрі

символдық тұрғыда сөзсіз ғылыми жетістікке жетті деуге болады; жаңа

тарихшылдық деп анықталған диссертациялар, конференциялар,

жарияланымдаринституттықбеделменабыройғадəлел.Алайдабұл«изм»

біздің «жаңаға» деген құмарлығымызға байланысты, кейінгі

капитализмдегіДжеймсон академиялықнарық (academicmarketplace) деп

атайтын өзге интеллектуалдық қиял ғана емес пе деген мəселе əлі де

бұлдыр.Жаңатарихшылдықғылымисахнаданкеткенжоқ,соныменқатар

олбарлықзерттеушілердіңсыниəдістерініңқатарынанорыналғандажоқ.

Сол сияқты «жаңа тарихшылдық» келісілген интеллектуалдық немесе

институттықбағдарламаныбілдіремедегенмəселедебұлыңғыр.Түрліше

анықталатын жаңа тарихшылдық тəжірибелер жүйелі əрі беделді

интерпретациялық парадигмаға біріккен жоқ, тіпті мұндай парадигманың

пайда болуы мүмкін емес немесе қажеті де болмайды. Қайта, біз əртүрлі

жекелеген қызығушылықтардың тұрақсыз таңбалаушыға бірігуін

көргендейміз:жаңа тарихшылдық қайта өрлеу зерттеулерінде ғана емес,

əдебисынныңбасқасалаларында,тарихпенантропологиядажəнемəдени

зерттеулердің дисциплинааралық кеңістігіндегі қызу пікірталас, түрлі

лайықтаулар мен тартыстардың терминологиялық орны ретінде

қалыптасты.

Соңғы онжылдықта кейбір тарихшылар мен антропологтер нарратив

формалар мен риторикалық стратегиялардың когнитивті жəне

идеологиялық маңызы жайында алаңдаушылық білдіргендіктен, əдеби

теория гуманитарлық ғылымдар мен интерпретативті əлеуметтік

ғылымдардың аясынан тыс теңдессіз ықпалға ие болды. Мысалы,

тарихтағысоңғықайшылықтардыталқылағандаЛиннХантолəрекеттерді

«айтылған оқиғалар мен айтылуы мүмкін болған оқиғалар арасындағы

шиеленіс деп сипаттаған. Бұл орайда тарих жайлы нақты онтологиялық

мəртебесібарэпистемиологиядегенненгөріэтикалықжəнесаяситəжірибе

деп ойлаған пайдалырақ» («History», 103) дейді. Ал антропологияда

этнографтың бөтен мəдениеттің қатысушы-бақылаушысы ретіндегі

мəртебесі этнографиялық дискурстың текстуалды жəне идеологиялық

өлшемдеріне ден қою арқылы қайта проблемаға айналды (Clifford and

Marcus; Marcus and Fischer Wagner). Алайда мұндай трендтер кейбір

тарихшылар мен антропологтер тарапынан қарсылыққа ұшырады. Бұл

қарсылық əдебиеттанудағы постструктурализмге, жаңа тарихшылдыққа

сыни көзбен қарайтын позицияларға балама позициялардың бар екенін

көрсетеді. Мысалы, эмпиристікмарксистік тарихнама дəстүріндегі кейбір

зерттеушілер текстуалдық пен материалдық арасындағы қарсылықтың өз

нұсқасын жасады; содан кейін соңғы терминнің логикалық жəне саяси

басымдығын табанды қорғауға мəжбүр болды (Fox-Genovese). Саяси-

интеллектуалды спектрумның екінші жағында гуманистік дəстүрдің

қорғаушыларытарихнаманыңпоструктуралистік,текстуалистікжəнежаңа

тарихшылдықəдістерінеқарсыидеалистікəріэссенциалистікпікірталасқа

қатысты(Himmelfarb).

Біздің бағытымыз бойынша еңбектеніп жүрген жас зерттеушілердің

жұмыстары аса қызықты, себебі олар репрезентацияның тұрақсыздығы

(instabilit) мен жасампаздығын (instrumentality) постструктуралистік

сезімталдықпен қарауды оқу орындарындағы бағдарламадан сіңірді.

Диссертациялары мен жариялап жатқан жұмыстарында бұл жас

зерттеушілер феминизм, марксизм, постотарлық, гей жəне лесбиан

зерттеулерінің теориялық дискурстарының элементтерін синтездеуде. Бұл

еңбектердің кейбірі ашық жаңа тарихшылдық перспективалар мəдени-

саяси анализ бен сынның осындай жобаларымен үйлесімді жəне оларды

мүмкін қылатынын көрсетеді. Алайда маған бұл өздігінен мəдени-саяси

жоба ретінде құрастырылғанымен, жаңа тарихшылдықтың жай ғана

академиялық феномені – феминист, марксист, постотарлық, гей мен

лесбиан дискурстар жеткізетін дүниежүзілік əлеуметтік қозғалыстармен

салыстыруғакелмейтіндейкөрінеді.Жаңатарихшылдықтыңəуелгібастан

ерекшемаңыздыəрітартыстытермингеайналғаныныңбірсебебі,əртүрлі

немесебұлыңғыридеологиялықбағыттағыжобаларданасихатталудажаңа

тарихшылдықəдістіңқолжетімділігінебайланыстыболуымүмкін.

Ғылымдағы оңшыл сыншылар, бұқаралық ақпарат құралдары жəне

федералды үкімет жаңа тарихшылдықты марксизм, феминизммен, оның

нəсіл, тап, гендер, əйгілі авторлар мен олардың шығармаларындағы

еңсерілмегенмəселелеріменөрнектеугебейімемесүштікпен(unholytrinity)

байланыстыруға тырысты (D. Brooks; Cheney, Humanities’, Pechter; Will).

Өздерін марксист деп атаған кейбір сыншылар жаңа тарихшылдықты

тарихи өзгеріс үдерістеріне қатысты шара қолдануға деген қырсыздығы,

саясиміндеттемелерденбастартқаны,өзанализінбасымдискурстажұмыс

істейтін мəтіндерге шектегені, солайша отарланғандар мен қарапайым

жандардыңжəнеəйелдердіңшеткеысырылғандауыстарыналайықтыкөңіл

бөлмегені үшін айыптаған болатын (W. Cohen; Gallagher, «Marxism»;

Holstun;Porter«AreWeBeingHistorical»and«History»).Кейбірғалымдар,

олардың қатарында əйелдер де, еркектер де бар, өз зерттеулері мен

дəрістеріне жаңа тарихшылдық пен феминистік нəтижелерін біріктірсе,

өзгелерібұлжобалардыбіржынысқатəнантагонизмменұсынғанеді.Бұл

біржақтылық гендерлік саясаттың, жаңа тарихшылдық пен

психоаналитикалық əрі эссенциалистік феминизм арасындағы

антипатияның,сондай-ақжалпыакадемияғатəнкəсібижəнеинституттық

текетірестіңкүрделібуданынантараса керек.Ер адамдарқалыптастырған

жаңа тарихшылдық жұмыс əйелдерді жəне əйелдер жайлы феминистік

дискурстарды жоққа шығарды, сызып тастады, шетке ысырды, оған қоса

өздеріне лайықтап алды деп айыпталды (Boose; P. Erickson; Neely,

«Constructing»;J.Newton;Waller).Жекелегенжаңатарихшылдықбағытын

ұстанушылардың сыни тəжірибесі қандай болса да, бұл жерде жаңа

тарихшылдықпенфеминистіксынныңматериалисіктарихшылдықəдістері

арасындағытеориялық,əдістемелікнемесесаясисəйкессіздікзәрумəселе

болмаған секілді. Шынында да, феминистік жəне жаңа тарихшылдық

бағытындағы еңбек əдебиет пен мəдениет зерттеулерінің көптеген

салаларында барған сайын жиі көрініс табуда. Кейбіреулер жаңа

тарихшылдықты тарихи зерттеудің теориялық қаруланған,

постструктуралистік проблематикасын құрастыруға атсалысқан сын

əдістерінің бірі деп қабылдаса, өзгелер тəжірибенің теориялану

талаптарына, оппозициялық мəдени саясатқа үндеуге қарамастан, жаңа

прагматистік кəсіби реакциямен біріккен деп санады. Кейбіреулер

идеологияға жəне əлеуметтік контекске жаңа тарихшылдық

алаңдаушылықты дəстүрлі идеалистік жəне гуманистік құндылықтарға

қауіп төндіреді түсінді. Енді біреулер оқиға, нарратив пен «қалың

сипаттамадағы»жаңатарихшылдықлəззаттымəдениеттіңбəрінəдебисын

иелігіне лайықтауға – əлемді формалистік мəдени поэтиканың көмегімен

ойға қонымды түрде интерпретацияланатын эстетикалық макротекст

ретіндеқұрастыруғадегенимпериалистікқұлшынысдепсанады.

«Жаңа тарихшылдық» деген термин арқылы өзгерген дискурсивті

кеңістіктерденорынтепкендерішінде–əдебиетпрофессорларышешкісіне

айналып өткісі келетін ең күрделі, тұрақты жəне алаңдатар мəселелердің

қатарыаземес.Соныңбіріəдебиеткатегориясындағыэссенциалистікжəне

белгілі бір тарихи (historically specific) перспективалар арасындағы

қақтығыс.Мəденитəжірибелерменəлеуметтік,саясижəнеэкономикалық

институттарменүдерістерарасындағыықтималқатынастардасолқатарда.

Идеологияларжасалатын,тұрақталатын,қарсышығатынəдістерментүрлі

субъект позицияларының өзгермелі конъюнктуралары арқылы

субъективтікті құрастыратын, сақтайтын, тұрақсыздандыратын, өзгертетін

операцияларды да сол категорияға жатқызуға болады. Менің айтайын

дегенім, анықталатын жоба ретінде немесе өздері не өзгелер жаңа

тарихшылдықбағытынұстанушыларретіндеанықтағанжекеадамдардың

жұмысына қатысты «жаңа тарихшылдық» осы сұрақтардың əрқайсысына

алдын ала жауаптар ұсына алады деген пікір емес еді. Керісінше, «жаңа

тарихшылдық» бүгінде осындай мəселелерді назарға ұсынып, барынша

түсіндіру не өздері анықтаған идеологиялық мекендегі арнайы

позициялардыңізінетүсуүшін(tohuntdown)туындадыдегенойдымеңгеу

болатын.

Хиазмалық(chiastically)түрдегіəдебизерттеулердебүгіндепайдаболып

жатқантарихқапостструктуралистікбағдарлану,мəтінніңтарихилығымен

тарихтардың текстуалдығы жайлы екіжақты алаңдаушылық туындайды.

Мәтінніңтарихилығы(historicityoftexts)дегенде,ментарихиерекшелікті,

жазудыңбарлықəдістерініңішіндегісыншыларзерттейтінмəтіндердіғана

емес, біз оларды зерттейтін мəтіндерді əлеуметтік жəне материалдық

тұрғыдақондыруды(орнатуды)ұсынудыайтамын;яғниоқудыңдабарлық

əдістерінің тарихи, əлеуметтік жəне материалдық қондырмасын ұсынуды

айтамын. Тарихтың текстуалдығы (textuality of histories) дегенде, біз

толықжəнеаутенттіөткеншаққа,бізсөзетіпотырғанқоғамдағымəтіндік

іздер (textual traces) араласпаған (дəнекер болмаған) материалдық

болмысқа қол жеткізе алмаймыз дегенді айтқым келеді. Бұдан кейін

өзгелердің емес, сол іздердің аман қалуы жай ғана шартты болып емес,

қайта дəстүрлі гуманитарлық оқу жоспарын жасаған үдерістер секілді,

іріктемелі сақтау немесе жоюдың нəзік үдерістерінің ішінара болса да

себебіболыпқабылдануғатиісдегендімеңзедім.Екіншіден,материалдық

жəне идеологиялық тартыстың жеңімпаз іздері, олар гуманитарлық

саладағы зерттеушілердің өз сипаттамалық жəне интерпретативтік

мəтіндеріннегіздейтін«құжаттар»ретіндетүсіндірілгенкезде,өздеріодан

арғы араға жүрушілікке, дəнекерлікке, медитацияға негіз бола алады.

Хейден Уайт пен өзгелер күштеп тұрып есімізге салғандай, мұндай

текстуалдытарихтарменэтнографиялар,толықболмасада,міндеттітүрде

өздерініңнарративжəнериторикалықформаларында,өткеншақтынемесе

бөгде əрекеттер мен мағыналарды – өздері жол ашатын «тарих» не

«мəдениетті»құрайды.

«Жаңа критицизмнен кейін» (After the New Criticism) атты кітабында

Лентрикия «əдеби сынның формалистік теориясының тарихқа қарсы

импульстарын» тарихтың монолитті (біртұтас) жəне телеологиялық

теорияларымен – өздерінің бірлігі, тұтастығы, бірбеткейлігінде тарих тек

қанаэссенциалистікнемесеметафизикалықалғышарттарғасүйенуімүмкін

деген көзқараспен байланыстырады. Мұндай көзқарас арасында тарих

христиандықтыңбейнеліжəнеэсхатологиялықтарихыныңұлыкодынағана

емес, классикалық гегельдік марксизмнің басты нарративіне тиесілі.

Соңғысы – Джеймсон сипаттаған «өндіріс тəсілдерінің кең мағынасында

ойластырылған тарихы, адамның түрлі əлеуметтік құрылымдарының

сабақтастығы мен тағдыры»; мұны ол интерпретациялық əрекеттің

«шегіненасуғаболмайтынкөкжиегі»ретіндеұсынады,бұл«антагонистік

немесетеңдесіжоқ(пропорционалемес,өлшенбейтін)сыниəрекеттерді,өз

ішіндекүмəнсізсалалықжарамдылықтыбөліпберіп,олардыжоққашығару

немесе сақтауды» қамтиды (Political Unconscious 75, 10). Біз ұлы тарихи

нарративтер тарихына патетикалық код (bathetic cod) ретінде Шығыс

Еуропадағытоталитарлықкоммунистікрежимдердіңқұлдырауыментарих

аяқталды – марксистік траекторияның соңғы нүктесіне жетті жəне

либералды демократия мен тұтынушы капитализм жаппай қабылданды

деген соңғы кездегі кең тараған теорияны да қосуымыз керек шығар.

Марксистік басты нарративпен таласатын ең қуатты теориялық

қарсылықтың бірі Эрнесто Лакло мен Шанталь Муффтің постмарксистік

сараптамаларында, марксистік дəстүрдің өз ішінен шықты. «Гегемония

жəне əлеуметтік стратегия» (Hegemony and Social Strategy) атты еңбекке

полемикалықкіріспеніоларбылайжазады:

«Шындықделдалсызсөйлейалатынбірде-бірдискурснебірде-біркатегорияларжүйесіжоқ.Ол

марксистік категориялар ішінде деконструктивтіəрекететуде, біз«универсал тарихты»жазып

жатырмыз дей алмаймыз жəне өз дискурсымызды білімнің жалғыз, бір сызықтың бойымен

үздіксіз жүретін үдерісі ретінде ендіріп жатырмыз деу де асылық болар еді. Нормативті

эпистемиологиядəуірініңаяқталғанысияқты,универсалдыдискурстардəуірідеаяқталды»(3).

«Басымдық берілген үзілу нүктелерінен бас тарту жəне тартыстардың

бүтінделгенсаясикеңістіккебірігуіжəне,керісінше,əлеуметтіктоптардың

көпшілігіменбелгісіздігіжаңасаясибейнелілікқұрастырылуымүмкінекі

іргелі (фундаменталды) негіз болып көрінеді» (152). Тарихиланбаған

формализмдер мен жинақталған (жалпыланған) тарихтың бірігуінен

туындайтынқорқынышқаЛентрикия«əртектілік,кереғарлық,бөлшектену

жəне айырмашылық күштерімен» сипатталған «тарихтардың» көптігін

қарсы қояды (New Criticism xiv). Постструктуралистік тарихи сын деп

атауғаболатынныңтүрліəдістері–оныңішіндемəденипоэтиканыңжаңа

тарихшылдығы мен постмарксизмнің ревизионистік əдістері де бар –

тарихтантарихтарғақарайосыалмасуменсипатталуымүмкін.

Жаңа тарихшылдық пен мəдени поэтика деген терминдердің одақтасуы

тарихшылдық жəне формалистік, материалистік жəне мəтіндік немесе

топологиялық қызығушылықтар мен аналитикалық техникалардың озық

жаңатарихшылдықеңбеккетəнқоспасын(mixture)көрсетеді(Liu,«Power»;

Wayne, «New Historicism»). Аталмыш будан кейде іргелі антиматериалист

(antimaterialist), қалдық (residual) немесе оңалушы (recuperative)

формализм ретінде сынға алынып жатады. Ол сонымен бірге таза

материалистікжəнетарихиформализмбағытындадамуəлеуетінкөрсетті.

Бұл–Джеймсон«форманыңидеологиясы»депатағанқұбылыстыңтарихи

сараптамасы.Олидеологияформасыныңтарихианализіненажырамайды.

«Идеологияның формасы жəне форманың идеологиясы»; «мəтіннің

тарихилығы мен тарихтың текстуалдығы»: егер бүгінгі таңда мұндай

хиазмалық тұжырымдауларға қызығушылық байқалса, деконструкциядан

кейін референциалдық – соншалықты даулы/күрделі, ал тропология

соншалықты көзге түсерлік/айқын бола бастағанда – бұл олардың

дискурстың өз ішінен дискурсивті жəне материалдық иеліктердің/

салалардың арасындағы бірін-бірі құраушы жəне өзгертуші үлгіні жасап

шығаруы мүмкіндігінен деп білеміз. Дискурсивті мен дискурсивті емес

тəжірибелерарасындағыерекшеліктенбастартқанЛакломенМуфф«əрбір

объектдискурстыңобъектісіретіндеқұрастырылады,себебібарлықобъект

пайда болудың дискурсивті жағдайының сыртында емес» деді. Олар «əр

объектініңдискурсобъектісіретіндеқұрастырылуыойдыңсыртындаəлем

бар ма дегенге не реализм/идеализм қарсылығына еш қатысы жоқ» деп

қоса кетуге асықты; дискурстың сипаты менталды деген түсінікке қарсы

олар «əр дискурсивті құрылымның материалдық сипатын» баса айтады

(109, 110). Əдеби зерттеулер үшін аса маңызды ұғымның бірі –

текстуалист-материалистің (textualist-materialist) сыни тəжірибенің жаңа

əдісінде формалистік-тарихи (formalist-historicist) қайшылықтың

шекарасынанасуықтималдылығы:

«Дискурсивті/экстра-дискурсивті дихотомиядан ажыраудың бір маңызды нəтижесі – ой/

шындықоппозициясынанбас тарту,яғниəлеуметтікқатынастардықұрайтынкатегориялардың

алаңдарынүлкейту.Синонимдер,метонимия,метафоралар əлеуметтікқатынастардықұрайтын

бастапқы мағынаға екінші мағына үстейтін ой формалары емес; керісінше, олар əлеуметтік

дүниеқұрастырылғаннегізгіаумақтың(terrain)бөлшегі»(110).

Фигурацияны қоғам мен тарихтың материалды құрамасы ретінде

нығарлайтын көзқарас тұрғысынан Хиллис Миллер шағымданған əдеби

зерттеулердегі қайта бағдарлану – «тілдің өзінен… тарихқа, мəдениетке,

қоғамға, саясатқа, институттарға» бет бұру – біздің тіл мен оқу жайлы

өзекті ғылыми алаңдаушылығымыздың ұлғаюы мен тереңдеуі ретінде

жақсырақ түсінілуі мүмкін. Əдеби сынның белгілі бір уақыт бойғы

дəстүрлі аналитикалық қуаты мəдени анализдің жаңа

трансдисциплинарлық (transdisciplinary) жобалары үшін пайдалы болады

жəнебұғандискурсивтіформаларменүдерістерде«тарих,мəдениет,қоғам,

саясат,институттарды»құрастыружолынзерттеуарқылықолжеткенеді.

Тарихтың соңғы уақыттағы көріністері (бұл өзі билік секілді, əрдайым

гипостатизацияқаупітөніптұрғантермин)көбінесе–бəзбіреулергетарихи

тəжірибементарихитүсініктіңмүмкінекенініңөзінекүмəнменқарағандай

көрінген – түрлі структуралистік жəне постструктуралистік

формализмдергеқарсыжауапболып,жекелегенжағдайлардапозитивистік

үнемнен басқа ештеңе емес болып көрінетін. Перри Андерсон тарихты

объективтік детерменизмнің жəне субъективтік еркін ойынның

антиномиясы,жекенемесеұжымдықадамисубъектілергеқатыстытарихи

агенттікке мүмкіндік қалдырмайтын антиномия – деп атаған дүниеге

ыдыратып жіберумен қорқытты (In the Tracks). Субъект, грамматикалық

жəне саяси тұрғыда индивид үшін сəнді синоним ретінде ғана емес,

индивидтер мен жекенің концептінің өзі тіл мен қоғамда тарихи тұрғыда

қамтылғанын баса көрсетудің жолы ретінде кең таралды. Ол бұқаралық

ақпарат құралдарында əлі де жиі қолданылса да, саяси риторикада жəне

бакалаврлар жазатын мақалаларда оның буржуазиялық деп аталатын

гуманизмінің өзі əлемді жаратушы индивиді академиялық теория

мəтіндеріненжоғалды.Тарихиагенттіңқарсыласқанкатегориясынақарсы,

теорияның бəсекелес əскерлері құрылымдық детерминизм мен

постструктуралық кездейсоқтық спектрлеріне қарсы қойылды. Соңғысын

Андерсон «субъектісіз субъективизм» (subjectivism without a subject) деп

түйреп өткен еді (54). Біз қазір, бір жағы, бітіспес кодты, екінші жағы,

тұрақсыз таңбалаушыны бақылаудамыз. Бұл – жазмыш пен тағдырдың

заманғасайбаламалары.

Андерсон қазіргі заманғы əлеуметтік теорияның шайқас алаңында

«барлықүміткерлерайналысатыннегізгімəселе»–«адамзаттағдырымен

қоғамы,сондай-аққұрылымарасындағықатынасболмысы»дегендіайтады

(33). Бұл мəселедегі өзгерістер құрылымын тарихқа немесе тəжірибеге

қарама-қарсы қоюы мүмкін; жүйе немесе жиынтықты, бір жағы,

стратегияға, екінші жағы, агенттікке қарсы қоюы мүмкін. Шын мəнінде,

мұндайнұсқаныңбіріқазіргітарихи-əлеуметтік-саясибағдарланудыңөзара

қатысын ағылшын не америкалық əдеби зерттеулерге тежеу мен жоюдың

қарсылығы формасында сипаттады. Жоғарыда атап өткенімдей, мұндай

тұжырымдар Елизавет дəуіріндегі Англияға болмаса, біздің қазіргі

жағдайымыз үшін орынсыз. Біз өзіміздің концептуалды терминдерімізді

бинарлық оппозицияда тұжырымдау сияқты олардың аясын шектейтін

үрдіске қарсыласа білуіміз керек деп ойлаймын, қайта, біз оларды өзара

құрылымдайтын,рекурсивжəне түрлендіргішүдерістеөзара сабақтасқан

дептүсінуімізкерек.

Мен мұнда əлеуметтік теориядағы Энтони Гидденстің құрылымдау

(structuration)концептісияқтыжаңажұмыстыойғаалыпотырмын:

«Əлеуметтікжүйелердіңқұрылымдыққасиеттері–солжүйелердіқұрайтынтəжірибелердіңəрі

медиумы,əрінəтижесі…Ережелерменресурстардыəрекетиелері(actor)өзараəрекеттестікті

тудырукезіндеіскежаратады,бірақсоныменбіргеосыəрекеттестікарқылықайтақұрылады»

(CentralProblems,69,71).

ПьерБурдьеніңһабитусконцепті:

«Берік,тасымалданатындиспозициялар–құрылымдаушықұрылымдар,яғнитəжірибелермен

репрезентацияларды құрылымдаушы жəне тудырушы қағидалар ретінде қызмет етуге бейім

құрылымданғанқұрылымдар...»(Outline,72).

Сондай-ақМаршалл Салинстің конъюнктурақұрылымы (structure of the

conjuncture)концепті:

«Тарих – мəдени тұрғыда əрбір қоғамда, заттардың мағыналы схемаларына сəйкес, түрліше

реттелген.Мұныкерісіншедеайтуғаболады:мəденисхемалартарихитұрғыдареттелген,себебі

азды-көптімағыналартəжірибеліктүрдеіскеқосылғансайынқайтабағаланады…

«Конъюнктураның құрылымы» дегенде, мен жекелеген тарихи контекстіде мəдени

категориялардың,тарихи агенттердіңбіржақтыəрекетіндегідейіскеасуынмеңзеймін»(Islands

vii,хiv).

Мұндай көзқарастарды ойда ұстап отырып, біз мынадай тұжырымға

келеміз:субъективизацияжəнеқұрылымдау–өзаратəуелді.Бұлтартпастай

тарихиүдерістер;қоғамныңбірденбайқалатынжүйелілігіиндивидтермен

топтардың интерактивті əлеуметтік тəжірибелері арқылы дүниеге келіп,

ыңғайластырылып,түрленеді.Соныменқатарəрекететушілердіңниеттері

менсолəрекеттердіңсалдарыныңарасындақатынасболуыміндеттіемес.

Басқашаайтқанда,олардыңнəтижелілігіконъюнктуралықнемесежағдайға

байланысты жəне əртүрлі деңгейде шартты болады. Əлеуметтік жəне

тарихитұрғыдандаалғанда,əрдайымəрекетжасауғамүмкіндіктербар.Ол

əрқашан шектеулі жəне шектеуші. Соған қарамастан, ұжымдық

құрылымдаржекетұлғаныңделдалдығынаəрімүмкіндікберіп,əрішектеуі

мүмкін. Олар императивтерінде субъект тарапынан көп, əртекті, тіпті

кереғар жағдайда өткерілген кезде потенциалды түрде ізашар болуы

ықтимал.ПолСмитагенттіктіңмұндайконцептінбылайтүсіндіреді:

«Өзіміз тілде жəне əлеуметтік формацияларда болатын символдық мекен, орын – оларға

лайықталатынболыпсаналады.Олидеологиялықтықұрастырады…Қарсылықболады,бірақол

əлдеқашанадамиагенткесубъект-позициялардытүсіндіргенəлеуметтікконтекстеғанаболады.

Ол қарсылықтың орны, ендеше, кез келген əлеуметтік формацияда ұсынылатын субъект-

позициялардың аралығында қараңдап көрінуі мүмкін. Дəлірек айтқанда, қарсылық субъект-

позицияларда, олардың арасындағы қайшылықтардың қосалқы өнімі ретінде қабылдануы

керек…Қарсылықиндивидуацияменидеологиялықинтерпретацияарасындағыдиалектикадағы

жекелегенбұрылысретіндетүсініледі»(25).

Əлеуметтік жəне саяси агенттік ықтималдығы сана идеологиядан тыс

жағдай деген иллюзияғанегізделуімүмкін емес. Алайда қайшылықтарды

идеологиялық формацияларда немесе олардың арасында бастан өткеру

үдерісінің өзі біздің өз субъекциямыздың түрлі қырларын өзгермелі ішкі

қашықтықтардабастанөткеруге–біздіңөзидеологиялықжазбамыздыңбір

үзіндісін, сынған жарықтағы сияқты, екінші біреуінің көмегімен оқуға

мүмкіндікберуіықтимал.Мұндайішінаратұрақсызрефлекстібілім,қалай

болғанда да, субъектілерге делдалдар ретінде билік (күш) көздерін беруі

мүмкін. Ендеше, менің субъект терминіне жүгінуім субъективизацияның

күмəндіүдерісінтұспалдаумақсатындаеді:біржағынан,олиндивидтерді

сананың локустары мен əрекет бастамашылары ретінде қалыптастырады,

оларғасубъективтікпенагенттіккеқабілетдарытады;екіншіжағынан,бұл

оларды əлеуметтік байланыстар (тораптар) жəне мəдени кодтардың,

ақырында, олардың түсінігі мен бақылауынан шығып кететін қажеттілік

пенкездейсоқкүштерініңішінешектейдінесолардыңтезінесалады.

Ауызекі жəне əлеуметтік, мəтін мен əлем арасындағы қатынасты қайта

анықтауəдебиеттің əлідекеңтараған, баламаидеалистік, эмпиристікəрі

материалистік концепциясынан бас тартуды қамтиды: материалдық

мұқтаждықтардың жəне қызығушылықтардың қайшылықты жəне

өзгермеліқысымыныңшекарасынанасыптүсетінавтономды,эстетикалық,

моральдық немесе интеллектуалдық тəртіп ретінде; «шынайы (болған)

оқиғалардың» инертті дискурсивті тіркеулерінің жиынтығы ретінде;

анықтаушы экономикалық негіз тудырған суперқұрылымдық рефлексия

ретінде. Соңғы кезде текстуалдық теориялары лингвистикалық белгінің

референтітұрақтыболмайдыəрімəтінніңмағынасытұрақтыболуымүмкін

емесдеппікірталастырды.Алайдаоқуменжазу–əрдайымтарихижəне

əлеуметтік жағдайлардан туындап, адам санасынан берік орын тепкен

оқиғалар, олар əлемде жəне əлемнің үстіне идеологиялық тұрғыдан

орналасқаниндивидпенұжымдықагенттіктерарқылыжүзегеасырылады.

Таңбалаушы үдерістің теориялық белгісіздігі таңбалаудың кез келген

жағдайында, дискурсивті тəжірибелердің тарихи ерекшеліктері арқылы,

сол мағыналау жүзеге асырылатын оқу формациясының тежеулері мен

ресурстары арқылы шектеледі. Əдеби зерттеулердегі жаңа əлеуметтік-

тарихи сын жобасы – əрбір мəдениетке тəн дискурсивті тəжірибелердің

өзара əрекеттестігін сараптайды, олардың арасында мəдени канондар

қалыптастырады жəне реформалайды. Мұндай дискурсивті жолдар,

шындық,тарихнұсқаларыбастанөтіп,таралып,репродукцияланадыжəне

олармұндайжолдарменлайықталып,таласып,өзгеруідемүмкін.

Кез келген ұжымдық сыни жоба өзі сараптама жасағысы келетін

қызығушылық мен перспективалардың өзара əрекеттестігіне қатысатын

əлеуметтік тəжірибе екенін де есіне сақтауы қажет. Барлық академиялық

мəтіндер өздерінің əдеби-тарихи білімді іріктеп құрастырады жəне оны

көбінде тексерілмеген жəне жүйесіз негізде жасайды. Бұл кез келген

шынайы жаңа тарихшылдық жобаға тəн, алайда біздің талдауымыз

өзіміздіңтарихи,əлеуметтікжəнеинституттықтұрғыдақалыптасқанқарау

нүктелерімізден шығатынын түсініп, мойындауымыз керек. Бұл біз

реконструкциялайтын өткен шақ, өздері де тарихи субъекті саналатын

сыншылардыңмəтіндікқұрылыстары. Өткеншақдискурстары менбіздің

өткен шақ жайлы дискурстарымыз арқылы екіжақты шарт қою секілді,

өткеншақмəтіндерінтүсінуімізбенрепрезентациялауымызлайықтаумен

бөгделеудің қосындысы арқылы жүзеге асады (McCanles; LaCapra,

«Rethinking»). Ізденіс саласы өз зерттеуінің объектісін белсенді түрде

құрастырады жəне шектейді, ал зерттеуші сол объектіге тарихи тұрғыда

бетпе-беторналастырылған.Кезкелгенақырғынемесеабсолюттіаутентті,

дұрыс жəне толық мағынадағы тарихи сын сағым қуған сыңайда

мағыналарды ашуға тырысады. Өткен шақты ғана емес, осы шақты да

тарихиландыру міндетті мəселеге айналып барады жəне олардың

арасындағыдиалектиканы,осышақтыөткеншаққалыптастырған,алосы

шақ өткен шақты қайта қалыптаған қысымдарды тарихиландыру да

маңызды мəселенің бірі. Мұндай сыни тəжірибе мəдениеттің поэтикасы

менсаясатыарасындағыдиалогтықұрайды.

Миллердің пікірінше, əдеби зерттеулер «тарих, мəдениет, қоғам, саясат,

тап пен жыныстық жағдайларға, əлеуметтік контекске, материалдық

базаға» лап қойған 1980 жылдардың басынан бастап, америкалық саяси

күштердіңсегменттері,массмедиа,неоконсервативтізиялықауымөкілдері

профессорлар мен артистердің солшыл үндеулерінің кесірінен

академиядағы əдебиет пен гуманитарлық ғылымдардың жəне кеңінен

алғанда,қоғамдағымəдениөндіріспенперформанстыңдеградациясыдеп

санағандарға қарсы шықты. Шабуылдарын мобилизациялау барысында,

бұл күштер білім беру мен өнерді саясатпен орайластыруға ұмтылған өз

үндеулеріналғатартты.NаtionalEndowmentfortheHumanitiesмақсатеткен

оқу бағдарламасындағы реформалар үшін күрескен компания 1960

жылдарданбергі«дəстүрліқұндылықтардыңажалы»депсанағанжағдайға

қатысты алаңдаушылықты өзмүддесінепайдаланды.Уильям Беннетт пен

ЛиннЧейнидіңбасшылығынанкейін,NEHүстеммəдениеттіңөкіліболып

саналатын оқу бағдарламасын жəне америкалық құндылықтар мен

сенімдердің жалған тұрақтылығын, бірізділігін жəне қоғамның барлық

секцияларын қамту мен теңдік мəселелерін айрықша көрсететін

силлабусты сақтап қалуға ден қойды. Көптеген басылымдар мен белгілі

пікірлерде жарнамаланған, кезек-кезек жарияланған ресми NEH есептері

тарих, саясат, тап, нəсіл, жыныс жəне сексуалдықтағы балама мен

оппозициялық перспективаларды ерекше көрсететін мəдени

сараптамалардыңбеделінтүсіругетырысты.

Əдебиет теориясын, оқу бағдарламасын жəне педагогиканы дамытуға

сырттан ықпал ететін қандай да бір əрекеттер ғылыми орталардан ғана

емес,жан-жақтан да қауіптөндіретініанық.Осыныңбəріакадемиядеген

идеологиялық доминанттарды репродукциялайтын ғана емес, онымен

тайталасатын орын ретінде қабылданғанын растайды. Бұл біздің əдеби

канондарды оқу, оқыту, қайта қарауымыздың арғы жағында маңызды

мəселелер тұрғанын, егер біз өзімізді кенеттен мəдени һəм институттық

тұрғыдақуатбіткендейсезінсек,солкүштіқалай,қашанпайдаланукерек

екенінкөрсетеді.Академияныңсаясатыбізəдетте«академиясаясаты»деп

атайтын құбылыстың шекарасынан асып түседі: мəдени поэтиканы оқу

жəне оқыту кеңірек ауқымдағы мəдени саясатқа араласып кеткен, ал бұл

саясаттаешкімдебейтарапемес,ондаобъективті позициялар жоқ.Соған

қарамастан, бейтараппыз деп жариялау, «мəтіннің өзінен» тыс

интерпретацияға аңғалдықпен сенім арту сияқты доминант

қызығушылықтызаңдастырудыңжолы.Неніоқуарқылығанаемес,қалай

оқу арқылы біз студенттерімізге жəне өзімізге оқу саясатына араласып

жатқанымызжайлыанықсенімдарытуымызмүмкін.Тарихымызжайында

көбірек мағлұмат алдық, бізді əрі қолдап, əрі шектейтін билік пен білім

тəртібіндегі өз ұстанымдарымызды да бағалауымыз қажет. Вербалды,

тұрақсыз жəне агонистік əлеуметтік тəжірибелер аймағында «əдебиетті»

қалпынакелтіру–əдебизерттеулердіңшектерінқайтасызуменекейінсол

шекараларды кесіп өту арқылы гуманитарлық ғылымдарды тарихи осы

шақтағы интеллектуалдық əрі əлеуметтік маңызы бар еңбек ретінде

пайымдаймыз.

Ескертпе

1. Бұл мақаланың кейбір бөліктері «Professing the Renaissance: The Poetics and Politics of

Culture» деген тақырыппен «Жаңа тарихшылдық» (The New Historicism) атты кітапта

жарияланды,ред.Х.АрамВизер,Routledge,1989.

Іріктелгенбиблиография

Бұл тізім соңғы уақыттағы əдебиет сынындағы жаңатарихшылдық жəне осыған қатысты

əдістердімысалғакелтіретінбірқатарзерттеулердіқамтиды.Ментеккітаптар,жинақтармен

антологияларды іріктеп алдым, жеке авторлардың кітаптары бұл қатарға кірмеді. Ағылшын

қайта өрлеуінен тыс əдеби зерттеулердегі репрезентациялық еңбектерді де осында қамтуға

тырыстым.

Greenblatt,StephenJ.Renaissance Self-Fashioning: FromMoreto Shakespeare.Chicago:U of

Chicago P, 1980. Тюдорлық жəне якобиндік Англиядағы бірегейлік формациясының мəдени

саясатынзерттеу.

Greenblatt, Stephen J., ed. Representing the English Renaissance. Berkley: U of California P,

1988. XVI–XVII ғасырлардағы ағылшын мəдениеті мен идеологиясы жайлы мақалалар

антологиясы, Representations журналынан көшіріліп басылған. Мақалалардың көпшілігіне

жаңатарихшылдықəдістерментақырыптартəн.

Hunt,Lynn,ed.TheNewCulturalHistory.Berkeley:UofCaliforniaP,1989.АҚШ,Британия

жəне Франция зерттеушілерінің топтастырылған мақалалар жинағы, мəдени тарих

тəжірибесіндегіқазіргіəдістерментақырыптардықамтиды.

Levinson, Marjorie, Marilyn Butler, Jerome McGann, Paul Hamilton. Rethinking Historicism:

Critical Readings in Romantic History. Oxford: Blackwell, 1989. Британдық һəм америкалық

сыншылардыңағылшынромантизмінқайтаданпайымдағанзерттеулержинағы.

Michaels,WalterBenn,DonaldE.Pease,eds.TheAmericanRenaissanceReconsidered:Selected

PapersfromtheEnglishInstitute,1982–1983.Baltimore:JohnsHopkinsUP,1985.Канондықжəне

канондық емес америкалық қайта өрлеу жазушыларының шығармаларын ХІХ ғасырдың

əлеуметтікэкономикалықмəселелерінеқатыстықайтақарау.Соныменбіргеамерикалыққайта

өрлеудіңсынитарихынХХғасыридеологияларынақатыстызерттейді.

Patterson, Lee, ed. Literary Practice and Social Change in Britain, 1380–1530. The New

Historicism: Studies in Cultural Poetics 8. Berkeley: U of California P, 1990. Кейінгі орта

ғасырдағыАнглияменортағасырзерттеулеріжайындағысынимақалалар.

Veeser, H. Aram, ed. The New Historicism. NY: Routledge, 1989. Əртүрлі сыни көзқарастар

тұрғысынантарихшылдықтыңшығутегі,əдістеріменсаясатыжайындағысараптамалықжəне

полемикалықмақалаларжинағы.

Сілтеме

Althusser, Louis. Lenin and Philosophy and Other Essays. Trans. Ben Brewster. New York:

Monthly Rev., 1971. Anderson, Perry. In the Tracks of Historical Materialism. Chicago: U of

ChicagoP,1984.

Arac,Jonathan,andBarbaraJohnson,eds.Johnson,eds.ConsequencesofTheory:SelectedPapers

fromtheEnglishInstitute,1987–1988.Baltimore:JohnHopkinsUP,1991.

Asad,Talal.«AnthropologicalConceptionsofReligion:ReflectionsonGeertz».Man18(1983):

237–59.

Bennett, Tony. «Texts in History: The Determinations of Readings and Their Texts». Post-

structuralismandtheQuestionofHistory.Ed.DerekAttridge,GeoffBennington,andRobertYoung.

Cambridge:CambridgeUP,1987.63–81.

Biersack,Aletts.«Knowledge,LocalHistory:GeertzandBeyond».Hunt,NewCulturalHistory,

72–96.

Boose,LyndaE.«TheFamilyinShakespeareStudies;or,StudiesintheFamilyofShakespeareans;

or,ThePoliticsofPolitics».RenaissanceQuarterly40(1987):707–42.

Bourdieu,Pierre:OutlineofaTheoryofPractice.Trans.RichardNice.Cambridge:CambridgeUP,

1977.

Brooks,David.«FromWesternLittoWesternasLit».WallStreetJournal2Feb.1988:36.

Cheney, Lynne V. Memory: A Report on the Humanities in the Nation’s Public Schools.

Washington:NEH,1987.

Cheney, Lynne V. Humanities in America: A Report to the President, the Congress, and the

AmericanPeople.Washington:NEH,1988.

Clifford, James, and George E. Marcus, eds. Writing Culture: The Poetics and Politics of

Ethnography.Berkeley:UofCaliforniaP,1986.

Cohen,Walter.«PoliticalCriticismofShakespeare».HowardandO’Connor18-46.

Crapanzano, Vincent. «Hermes’s Dilemma: The Masking of Subversion in Ethnographic

Description».CliffordandMarcus50-76.

Derrida, Jacques. «But, beyond...: Open Letter to Anne McClinstock and Rob Nixon». Trans.

PeggyKamuf.CriticalInquiry13(1986):155–70.

Dollimore,Jonathan,andAlanSinfield.«CultureandTextuality:DebatingCulturalMaterialism».

TextualPractice4(1990):91–100.

Dollimore, Jonathan, and Alan Sinfield, eds. Political Shakespeare: New Essays in Cultural

Materialism.IthacaUP:Cornell,1985.

Eagleton,Terry.Ideology:AnIntroduction.London:Verso,1991.

Erickson, Peter. «Rewriting the Renaissance, Rewriting Ourselves». Shakespeare Quarterly 38

(1987):327–37.

Foucault, Michel. «The Discourse on Language». The Archaeology of Knowledge. Trans. Alan

Sheridan.NY:Pantheon,1972.215–37.

Foucault, Michel. The History of Sexuality: An Introduction. Trans. Robert Hurley.New York:

Pantheon,1978.Vol.1ofTheHistoryofSexuality.3vols.1978–86.

Fox-Genovese,Elizabeth.«LiteraryCriticismandthePoliticsofNewHistoricism».Veeser,213–

24.

Gallagher,Catherine.«MarxismandtheNewHistoricism».Veeser,37–48.

Geerlz,Clifford.TheInterpretationofCultures:SelectedEssays.NewYork:Basic,1973.

Geertz, Clifford. Local Knowledge: Further Essays in Interpretive Anthropology. New York:

Basic,1983.

Geertz,Clifford.Negara:TheTheatreStateinNineteenth-CenturyBali.Princeton:PrincetonUP,

1980.

Giddens,Anthony.CentralProblemsinSocialTheory:Action,Structure,Analysis.Berkeley:Uof

CaliforniaP,1979.

Goldberg, Jonathan. James I and the Politics of Literature: Johnson, Donne, and Their

Contemporaries.Baltimore:JohnHopkinsUP,1983.

Greenblatt, Stephen J. Introduction. The Forms of Power and the Power of Forms in the

RenaissanceSpec,issueofGenre,15.1–2(1982):3–6.

Greenblatt,StephenJ.«InvisibleBullets:RenaissanceAuthorityandItsSubversion».Dollimore

andSinfield,PoliticalShakespeare,18–47.

Greenblatt, Stephen J. Marvelous Possessions: The Wonder of the New World. Chicago: U of

ChicagoP,1991.

Greenblatt,StephenJ.Renaissance Self Fashioning: From More to Shakespeare. Chicago:U of

Chicago,1980.

Greenblatt, Stephen J, ed. Representing the English Renaissance. Berkeley: U of California P,

1988.

Greenblatt, Stephen J. Shakespearean Negotiations: The Circulation of Social Energy in

RenaissanceEngland.Berkeley:UofCaliforniaP,1988.

Greenblatt,StephenJ.«TowardsaPoeticsofCulture».SouthernReview.(Australia)20(1987):3–

15.Rpt.InVeeser,1–14.

Himmelfarb Gertrude. The New History and the Old: Critical Essays and Reappraisals.

Cambridge:HarvardUP,1987.

Holstun,James.«RantingattheNewHistoricism».EnglishLiteraryRenaissance19(1989):189–

225.

Howard, Jean E, and Marion F. O’Connor. Shakespeare Reproduced: The Text in History and

Ideology.NewYork:Methuen,1987.

Hunt,Lynn«HistoryasGesture;or,TheScandalofHistory».AracandJohnson,91–107.

Hunt,Lynn,ed.TheNewCulturalHistory.Berkeley:UofCaliforniaP,1989.

Jameson,Fredric.ThePoliticalUnconscious:NarrativeasaSociallySymbolicAct.Ithaca:Cornell

UP,1981.

Keesing,RogerM.«AnthropologyasInterpretiveQuest».CurrentAnthropology28(1987):161–

76.

LaCapra,Dominick.«RethinkingIntellectualHistoryandReadingTexts».RethinkingIntellectual

History.Ithaca:CornellUP,1983.23–71.

LaCapra,Dominick.SoundingsinCriticalTheory.Ithaca:CornellUP,1989.

Laclau, Ernesto, and Quintal Mouffe. Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical

DemocraticPolitics.Trans.WinstonMooreandPaulCammack.London:Verso,1985.

Lentricchia,Frank.AftertheNewCriticism.Chicago:UofChicagoP,1980.

Lentricchia,Frank.«Foucault’sLegacy».Veeser,231–42.

Liu,Alan.«ThePowerofFormalism:TheNewHistoricism».ELH56(1989):721–71.

Marcus, George E., and Michael J. Fischer, eds. Anthropology as Cultural Critique: An

ExperimentalMomentintheHumanSciences.Chicago:UofChicagoP,1986.

McCanles,Michael.«TheAuthenticDiscourseoftheRenaissance».Diacritics10(1980):77–87.

Miller,Hillis.«PresidentialAddress1986.TheTriumphofTheory,theResistancetoReading,and

theQuestionoftheMaterialBase».PMLA102(1987):281–91.

Montrose,Louis.«‘Eliza,QueeneofShepheardes’andthePastoralofPower».

EnglishLiteraryRenaissance10(1980):153–82.

Montrose,Louis.«OfGentlemenandShepherds:ThePoliticsofElizabethanPastoralForm».ELH

50(1983):415–59.

Montrose,Louis.«‘ThePlaceofaBrother’inAsYouLikeIt:SocialProcessandComicForm».

ShakespeareQuarterly32(1981):28–54.

Montrose,Louis.«ThePurposeofPlaying:ReflectionsonaShakespeareanAnthropology.Helios

ns7(1980):51–74.

Montrose, Louis. «Renaissance Literary Studies and the Subject of History». English Literary

Renaissance16(1986):5–12.

Montrose,Louis.«’ShapingFantasies’:FigurationsofGenderandPowerinElizabethanCulture».

Representations2(1983):5–12.

Mullaney, Steven. «Lying like the Truth: Riddle, Representation, and Treason in Renaissance

England».ELH47(1980):32–48.

Mullaney, Steven. The Place of the Stage: License, Play, and Power in Renaissance England.

Chicago:UofChicagoP,1988.

Mullaney,Steven.«StrangeThings,GrossTerms,CuriousCustoms:TheRehearsalofCulturesin

theLateRenaissance».Representations3(1983):40–67.

Neely,CarolT.«ConstructingtheSubject:FeministPracticeandNewRenaissanceDiscourses».

EnglishLiteraryRenaissance18(1988):5–18.

Newton,Judith.«Historyas Usual?: Feminism and the ‘New Historicism’»Cultural Critique 9

(1988):87–121.

Pechter, Edward. «The New Historicism and Its Discontents: Politicizing Renaissance Drama».

PMLA102(1987):292–303.

Pecora,VincentP.«TheLimitsofLocalKnowledge».Veeser,243–76.

Porter,Carolyn«AreWeBeingHistoricalYet?»SouthAtlanticQuarterly87(1988):743–86.

Porter,Carolyn.«HistoryandLiterature:‘AftertheNewHistoricism’»NewLiteraryHistory 21

(1990):253–72.

Sahlins,Marshall.CultureandPracticalReason.Chicago:UofChicagoP,1975.

Sahlins,Marshall.IslandsofHistory.Chicago:UofChicagoP,1985.

Shankman,Paul. «TheThickandthe Thin:OntheInterpretive TheoreticalProgramof Clifford

Geertz».CurrentAnthropology25(1984):262–79.

Smith.Paul.DiscerningtheSubject.Minneapolis:UofMinnesotaP,1988.

Veeser,H.Aram,ed.TheNewHistoricism.NewYork:Routledge,1989.

Wagner,Roy.TheInventionofCulture.Rev.ed.Chicago:UofChicagoP,1981.

Waller,Marguerite.«AcademicTootsie:TheDenialofDifferenceandtheDifferenceItMakes».

Diacritics17(1987):2–20.

Walters, Ronald G. «Signs of the Times: Clifford Geertz and Historians». Social Research 47

(1980):537–56.

Wayne,DonE.«NewHistoricism».LiteratureandCriticism:ANewCenturyGuide.Ed.Kelsallet

al.London:Routledge,1990.

Wayne, Don E. Penshurst: The Semiotics of Place and the Poetics of History. Madison: U of

WisconsinP,1984.

Wayne,DonE.«Power,Politics,andtheShakespeareanText».HowardandO’Connor,47–67.

Whigham, Frank. Ambition and Privilege: The Social Tropes of Elizabethan Courtesy Theory.

Berkeley:UofCaliforniaP,1984.

Will,George.«LiteraryPolitics».Newsweek22Apr.1991:72.

Williams,Raymond.MarxismandLiterature.Oxford:OxfordUP,1977.

ОНЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.Себеппенқажеттілік:

«КорольЛир»менақсүйектікдағдарысы

РозалиКоли

Розали Колидің мақаласы – дәстүрлі әдеби тарихнаманың жарқын мысалы. Ол Шекспир

шығармаларын сол кезеңнің оқиғаларымен сабақтастырып талдайды. Бұл XVI ғасырдың аяғы

мен XVII ғасырдың басында сауда қоғамның қалыптасуымен тұспа-тұс келген ақсүйектіктің

құлдырау дәуірі еді. Ақсүйектер өмір сүру үшін, негізінен, меншігіндегі жерге сүйенсе, ал

жаңадан қалыптаса бастаған саудагерлер – өздері жұмыс істеп, ақша тапқан кәсіпкерлер,

инвесторлар,банкирлерменшағынөндірістіңиелеріеді.Мұрагерлікжайындағызаңбойынша

иеліктің бәрі тұңғыш ұлға тиесілі болғандықтан, көптеген ақсүйектер жерсіз қалды. Яғни

ақсүйектер арасында экономикалық тұрғыда құлдырау басталды. Ал саудагерлер осы кезде

титулдар мен атақтарды сатып алу арқылы мәртебесін арттыруға ұмтылды. Ақсүйектіктің

бірегейлігіменоныңәлеуметтіктұрғыдаөркендеуітұрақсызәрікүмәндіболды.Қысымкөбейіп,

ХVII ғасырдың ортасына қарай монархия мен ақсүйектерге қарсы революция белең алды.

«Король Лир» (King Lear) аталмыш мәселелердің жаңғырығы іспетті. Себебі бұл шығармада

еңбегі сіңбеген ұлдар (undeserving sons) билікке таласып, оны өзінен жасы үлкен, заңдық

тұрғыдақұқығыбарбауырларынантартыпалады.Соныменқатарақсүйекбилік,жермәселесі

жәнебеделденайырылусияқтықиындықтарменбетпе-беткеледі.

«Жоқ, дəу де болса бұл – төменгі таптан шыққан адам, ал баласы – ақсүйек. Баласын

дəулеттілердіңқатарынақосып,өзініңкедейленіпқалуытекесерсоқтардыңғанақолынанкеледі»

(3.6.12–14).

«Бұрыскетпей,дұрысайтсасоткесім,

...Ұмытсажұртбелшеденбатқанқарызды»(3.2.85–6).

«Иелікетіпотырғанжеріненқанша түсім түсетінін сенайтыпберші.Менайтсам, «ақымақ»

депаузымақақпаққояды»(1.4.140–1).

«Махаббатсезімісуыды,достыққастыққаайналды,бауырғабауырқолкөтергенбұлнеғылған

жəдігөйзаман?!»(1.2.110–4).

«Ата-анаменбалаларыныңарақатынасышиеленісіпкетті,қайдағыбіріндеттіңқаптапкеткені

мынау! Бірінің жағасын бірі жұлып жеп жұртың жүр, бармақтай нəрсеге бабаңның құнын

сұрайтын қымбатшылық заман орнады. Мемлекетті алауыздық ыдыратып барады, құл-құтан

корольбекзадаларғақұқайкөрсетебастады,адамныңбір-бірінедегенсеніміжоғалды,достарың

болмашыəрекетке болақуғынға ұшырайды;əскер бет-бетімен тарапкетуге даяр; бір төсектегі

жұбайлар өңінде екеу де, түсінде төртеу; тағысын тағылар, осындай мəселелерді санамалап,

түбінежетеалмайсың»(1.2.151–6).

«КорольЛирден»алынғанбұлүзінділерпьесадағыбейберекетəлеуметтік

тəртіптенхабарбереді.Бұлшығармадаиерархияның–əркімөзорнымен

жауапкершілігін білетін, адамға деген құрмет те, оның борыштары да

əлеуметтік жəне саяси жағдайға байланысты талап етілетін, тəртіпке

бағынған дəстүрлі қоғамның – бұзыла басталғаны сыналды. «Король

Лирдің»біринтерпретациясынасəйкес(Шекспирменөзгедеқайтаөрлеу

дəуірінің көптеген драмалары сияқты) драмадағы негізгі оқиғалар,

билеушінің жауапкершіліктен өз еркімен бас тартуынан туындайды.

Ағылшын қайта өрлеуінің сыни зерттеулерінде осы лав-жовиандық (love-

jovian)немесетиллиардтық(tillyardian)көзқарасбіразуақытбойыүстемдік

еткенеді.

Жақынуақыттанберіаталмышкөзқарассынғаалынабастады.

Сынаушылардың бір тобы – дəреже, басымдық пен орыннан бас тартуды

трагедия,тіптіназараударарлықəрекетдепсанамағанəдебиетстуденттері

болса, екінші топ – ағылшын қайта өрлеуі жүйесіздікке, ауытқуға,

тəртіпсіздік пен күйзеліске толы деп пікір білдірген тарихшылар еді.

Тиллиардтың ұғымындағы елизаветтік дүниетанымға қарсы шықпай,

«Король Лирдегі» əлеуметтік шиеленістердің кейбір аспектілерін көрсету

үшін өзге бір тарихи əдіс арқылы зерделегім келеді. Атап айтқанда,

ЛоуренсСтоунның«1558–1641жылдардағыақсүйектікдағдарысы»(Crisis

of the Aristicracy,1558–1641) деген, үстем əлеуметтік тап жайындағы

пайымдысараптамасынасүйендім.

Стоун мырзаның айтып отырған «дағдарысы» ұзаққа созылды

 жəне

ағылшын қоғамындағы басымдығын ешқашан жоғалтпаса да,

салыстырмалы маңызынан айырылған үстем тап өздері жайында

қалыптастырған бейнесін өзгертуге мəжбүр болды. Енді олар ерекше

əскери қызметі мен жалпы бекзаттық борыштарын адал атқаратын

рыцарьлықжəне«феодалдық»топемес,қанатынкеңгежайғанэкономика

жəне қоғам мəселесімен бетпе-бет келген топ ретінде көрініс тапты.

Тюдорлар (Tudors – Тюдорлар əулетінің өкілі. – Ред.) өздерін бұрынғы

қатарластарынанерекшелепкөрсетседе,олардаақсүйектобынаншыққан

еді жəне отбасы ретінде сол таптың кейбір əлеуметтік жəне жеке бас

мəселелерінбөлісті.

Олар өздерін мемлекетпен жəне оны басқарумен даралады. Қоғамдық

саясат оларды ақсүйектерге ұқсастығынан гөрі айырмашылығы

тұрғысынан ерекшеледі. Ағылшын ақсүйектері, еуропалық туысқандары

сияқты, өздеріне мемлекеттің орталықтандырылып келе жатқан күштері

тарапынан төнген қатерді уақыт өткен сайын анық сезіне бастады.

Негізінде, мемлекет барлық тəсілдерді қолдана отырып, қару ұстаған

ақсүйектерді қарусыздану үдерісін бастаған еді. Оларды сарай маңында

енді ғана қалыптасып келе жатқан бюрократияға араласып өмір сүруге

шақырды.

 Қаруланған қызметшілерінің санын азайтып, жергілікті

ақсүйектерді көптен бері ие болған əскери биліктен айырғысы келді.

Ақсүйектерді гуманистік білім мен өнерді қолдауға шақыру арқылы ізгі

мақсаттарға баулу да, əсіресе орталықта, сарайдың өзінде əйелдердің

қоғамдықөміргекөбірекараласуынамүмкіндікберу,тіптіқолдаудасоның

белгісі еді. Қай жағынан алғанда да, орталық билік ақсүйектерді түздегі

жортуылдарынантыйып,үйлерінеқамауғатырысты.Үстемтапөкілдерінің

өздерідебұғантүбегейліқарсыболғанжоқ.Тіптіжаңаүлгілергесайүйлер

салудан, бейнелеу жəне кескіндеме өнері, жиһаз бен кітаптар жинаудан

лəззаталатынболды.

Оғанқоса,ақсүйектерөзорнынанықтаумəселесімендебетпе-беткелді.

Қылышын палатаның қолдауына алмастырғандар қоғамның өзгере

бастағанын байқады. Елизавет пен Джеймстің корольдік билігі кезінде

өздерін қорғауды əдетке айналдырған ақсүйектер монархқа қалай

мойынсұнудыүйренулерікерекболды.Сараймаңындағыадамныңшыққан

əулеті қаншалықты жоғары, мықты болса, монарх одан соғұрлым

анағұрлымадалқызмететудіталапетушіеді.Субъектініңүйіқаншалықты

дəулетті болса, монарх оны мемлекетке қызмет етуге қоюға тиіс еді.

Əртүрлі əдістермен ақсүйектер өздерінің басқа адамдардан

айырмашылығын көрсетуге тырысты. Стоун қызғылықты баяндайтын

Треаусер лордтары(LordsTreasurer) салған «əулеттік үйлердің»көпшілігі

біразуақытбойытаптықүстемдіктіңнегізгідəлеліболды.Əскерисаладағы

ежелден айналысып келе жатқан ермегінен айырылған соң бекзадалар

əскери құндылықтарды ар-намыс кодексімен алмастыруға тырысты. Көне

қару асыну əдетін технология мен артиллерия ғана емес, қазіргі заманғы

əлеуметтік тетіктермен ығыстырды: турнирлер мен дуэльдерді шектеді.

Осыдан туындаған аталмыш мəселені сот арқылы шешуді жүйелі жолға

қойды.Бекзаданыңсөзінежелгіжəнеқазіргікезеңдегіжаңақарулыəлемге

жатпайтын қауіпті қылыштасудыңкүрделіжүйесі қорғады. Дуэльөздерін

«өзгелерден» əлеуметтік тұрғыда ерекшелегісі келген еркектер тобының

ойлаптапқаныеді;архаизмніңəлеуметтікдəстүрінжалғастырғанқарудың

өзі артиллериялық (оқ-дəрі дамыған) əлемде тəжірибелік қызметінен

айырылғанеді.

Бекзадалардың өздерін өзгелерден ерекшелегісі келетін тағы бір əдісі –

киім киістері еді. Стоун айтқандай, бекзадалардың бекзаттығын еркін

жұмсайалатынақшасына,əсем киіміне,көңілкөтеруінеқарапбағалады.

Лестер, Эссекс, Ралег пен Букингем сияқты корольдің əулеттері осы

жағдайларын дəлелдеу үшін «сөзсіз» королеваның немесе сарайдың

«тотықұсы» болу үшін біраз шығындалатын.

9

Тіпті консервативті уағыз

иелері де мұндай шығындалуға қарсы болды: дін өкілдері де байлардың

киім киісіндегі ұятты əрі еркін əдеттерге əрдайым наразылықтарын

білдіретінеді.

«Сенəйелсің,қажетіжоқторқаның,

Үскірікатқан,аязындақаңтардың,

Жүрмейсіңбебойыңдыжылытартонкиіп?!»(Ə.И.)(2.4.269–72).

Лир Гонерилге осылай дейді. Гонерилдің қандай əсем киінгенін қайта

өрлеу дəуіріндегі картиналарға қарап елестете аламыз. Ал Кенттің

Освальдқақарап:«Сен,асылы,Тəңірдіңемес,біролақтігіншініңқолынан

шыққан боларсың!» – деп ашулануы əлеуметтік тұрғыда өздерінен биік

тұрғандарғаеліктегенмансапқұмарларғадегенкөзқарасынбілдіреді.

Мөлшерден тыс жұмсалған шығындар ақсүйек əулеттерінің

құлдырауының бір себебі болды. Сол кезеңдегі əйгілі құрылысшылардың

қаржылық мəселелерін бақылаған Коук: «Себебін іздеп қайтесің?» – деп

жазды. Үлде мен бүлдеге оранып, малынып киінуге қарсы болғандар

«адамдар«барын киіп, бақанынсүйретіп»жүретін болды»дегенсөздерді

жиі-жиі айтатын болды.

 Ақсүйектер өздерін өзге адамдардан осылай

киіну арқылы ерекшелегісі келсе де, төменгі таптың өкілдері де оларға

барынша еліктейтін болды. Ақсүйек əулетінен шыққан ханымдар

саудагерлердің əйелдерінің көйлектерінің етектерінен «шытырлаған»

дыбыс шықса, қорланып қалатын еді. Өйткені мұндай көйлекті тек

ақсүйектерəулетініңханымдарығанакиетінеді.Солуақыттағысатиралық

əдебиет те ақсүйектік сипатта болғысы келетін. Олар тəрізді киім киіп,

мінез-құлықтарына еліктейтін мансапқұмарлар мен сəнқойлардың қатары

артатүсті.Алмасыптұратынфавориттікжүйе(systemoffavourites)Ралегтің

оң жамбасына келген еді. Бірақ ол шын мəнінде сондай «қара сирақ»

болатын. Ол өзінің тапқырлығы, қиялы, sprezzatura-сының арқасында

жоғарылап,осықасиеттердіңкесіріненқұлдырады.Ралегайрықшаталант

иесі болған, ерекше жаратылған адам еді; Шекспир əлеміндегі Озирктер,

Освальдтар, Пароллестер мұндай қасиеттерден ада болды. Олар – бар

болғанытотықұстар:өздеріараласқанəлеуметтікжүйеніңтүккетұрмайтын

қуыскеуделері. Киім-кешек пен нөкерлер əлеуметтік төмен таптардың

араласуынан қорғай алмайтын еді жəне малынып киініп алған қуыскеуде

бекзадалар өздерінің ерекше дəрежелеріне қол салудан қорғау жолдарын

айтарлықтай сынға алды. Функцияға қарамастан ерекшеленудің

жайдақтығын байқау қиын емес, ал функция құлдыраған сайын мұндай

ерекшеленутіптіқажетболыпкөрінді.Бұрынғымəртебесіненайырылған

ақсүйектеросындайқарым-қатынастарда,арнайыбелгілерменкостюмдер

арқылы өздерін анықтаудың, тіпті өзін танудың, танытудың балама

жолдарын іздеп табуға ұмтылды. Бекзадалардың өздеріне назар

аударуының əлеуметтік маңызы анық – оның экономикалық астары да

болды. Сондықтан Англиядағы ақсүйектердің бейнесін қолдау үшін

қолөнершілер, зергерлер, тігіншілер, жібек өндірушілер, жиһаз

жасаушылар, тас оюшылар (кесушілер), сəулетшілер т.б. жұмылдырды.

«Ортағасырлық ақсүйектік өмірдің шығындары қайта өрлеу дəуіріндегі

ағылшын бекзадаларының ақшасын жұмсау жолдарымен салыстырғанда

қарапайым еді», – дейді зерттеушілер.

 Бұл – жаңа сауда, жаңа əлем,

түскентабыстыжұмсаудыңжолдарынкөрсетугеұмтылғанжаңаақсүйектік

қажеттілік.

Сол уақытта ақсүйектіктің аталмыш белгілері маңызды əрі анық

болғанынақарамастан,бұл–оларбетпе-беткелгенжалғызмəселеемеседі.

VII Генридің таққа отыруынан Азаматтық соғысқа дейінгі ұзақ уақыт

аралығында лордқа деген құрмет өзінен өзі босаңсыды: соғыстың өзі –

ұлттың əлеуметтік əлеміндегі ақсүйектердің салмағының қалай

өзгергенінің анық көрсеткіші. Басқа өзгерістер де болды: Стоунның

пікірінше, ақсүйектердің өз ішінде де əкелік бедел əжептəуір əлсіреді.

Эдмунд Эдгарға жапсыратын əлеуметтік көзқарастарды бөлісетіндер тым

азболатын:«Теккейбіркездеғанаержеткенербалаларқартайғанəкелеріне

қамқорлықжасап,дəулетінебас-көзболуғатиістідепөзеурейтінібареді»

(1.2.72–4).Алайдақыздарыбардəулетіниеленуүшінақылынаналжасқан

деп сотқа берген бейшара сэр Брайан Энслидің халі

 жалпы қоғамдағы

жағдайға,тіпті«КорольЛирге»қарағанда жақсы мадеймін?!Англиядағы

балалардыңəкелергедегенайтарлықтайқұрметінеқарамастан,қайтаөрлеу

кезіндегібірнемесежартығасырдаəкелербалалардыңөміріментағдырын

шешетін билігіненайырылғаны анық. Заң талаптары, жоғарыда айтылған

жағдайда,қыздаржағында болды.Өзгежағдайлардаəкелербалаларының

жеке тұлғалық қасиеттері мен дəулетті өмір сүруіне араласты, оларды

таңдаған адамының экономикалық жағдайы мен мінезіне қарап үйленуге

үндеді.Көпшілікжағдайдаəкелерқыздарментұңғышынанбасқаұлдарға

да (кейбір жағдайларда некесіз туған ұл-қыздарына да) сондай қолдау

көрсетті, ол, əрине, олардың иеліктеріне қауіп төндірді.

 Жеке тұлғаға

деген жалпы құрмет мойындала бастағандықтан, əкелік бедел түсті;

əлеуметтік эгалитаризм идеялары кеңірек насихатталған сайын,

ақсүйектердіңбеделідеқұлдырайберді.Соғанқарамастан,ақсүйектертап

ретіндеерекшебағағаиееді.Олардыңбізайтыпотырғандағдарысықала

мен ауыл кедейлерінің басындағы ахуалмен салыстыруға келмейтін-ді.

Қазіргі кезде «орта тап» деп аталатын таптың көптеген сегменттері үшін

өмір,шынындада,мəселегетолыеді.Бұлардыңөзөмірінде«дағдарысқа»

душарболғанынкөрсетугеде,мойындауғадамүмкіндігіболмады.«Король

Лирді»психологиялықкөріністерітұрғысынанзерделегімкеледі.Бұл–өз

кезеңініңмəселелеріннақтысипаттайтыншығарма.Оныңкөркемдікқуаты

да драматургтің өз дəуіріндегі ақсүйектердің басындағы жағдайды

сұңғылалықпен бағамдауында жатыр. Бұл Лоуренс Стоун сипаттауға

тырысқанжəнеəжептəуіралаңдағанжағдайеді.

Солміндеткекіріспестенбұрын,менанықкөрініптұрғантағыбіройды

бекітіпалуымкерек.Бұлпьесаақсүйектердіңбасындағыдағдарысқадəлел

емес. Шын мəнінде, Стоунның кітабында сипатталған тəртіпке салу

мəселесі бір əдеби шығармаға арқау болуы үшін тым ұзақ уақытты

қамтиды.Бірғасырғажуықсозылған«дағдарысқа»көңілітолмағансыншы

үшін пьесаның шоғырлануы (concentration) осы терминнің қолданылуын

басым жағдайда ақтап шығады. «Король Лирде» қамтылмаған жалпы

ақсүйектік əлеуметтік жағдай да бар: мысалы, пьеса ақсүйектер мен

олардың кеңесшілерін, атап айтқанда, білім беру мəселесін жан-жақты

зерделемейді.Аталмышмəселеніметафоралықтұрғыдапайымдағанымен,

экономикалық мəселелерді нақты сипаттамайды. Пьесада негізгі

экономикалық жағдай күңгірт: аталмыш пьесаның анахронизмі фунт

стерлингтер, шиллингтер, пенстер, гинеялар, ноблдар т.б. туралы

ымырасызпікірталастар:алайдакоммерциялықреволюцияменбіргекелген

байлыққұмарлықтысынайтыныанық.Құрмет,приватизм(privatism–жеке

басының мүддесі үшін қоғамнан оқшаулану. – Ред.) немесе жеке, таптық

этосмəселелеріасамаңыздыболғанымен,«КорольЛир»жаңапайдаболған

тəуелсіз адамдар мен магнаттардың психо-əлеуметтік мəселелерінен

анағұрлым кеңірек, күрделірек құбылыстарды қамтиды. «Король Лир»

күрделі шығарма болғандықтан, оның бір ғана мағыналық қабатын жеке

алып қарау қауіпті, себебі ол пьесаны қарабайырландырып жібереді.

Қойылымеңжоғарымағынасындағанатарихи«ақпараткөзі»болаалады,

онда да тарихшылар тікелей кірісуі керек мəселенің куəлігін тиіп-қашып

болса да ескергенде ғана осылай болмақ. Шын мəнінде «КорольЛирдің»

əлеуметтанушылықдепатауғаболатынматериалдардыигеруіндебірізділік

жоқ. Кейбір тұстарында мəтін таңғаларлықтай тұспалға толы, бұлыңғыр,

жалпыланған; кейбір бөліктерінде айтар ойын тура əрі нақты жеткізеді.

«Бекзаттық» (noble) мəселесінің күрделілігі осы еңбек бетпе-бет келетін

əдебимəселелерденкем емес: ақын аталмышмəселені кейдеанық,кейде

астарлап сипаттайды. Бірақ драматургтің өз қоғамындағы көріп-білгені,

сонымен бірге қоғамның табиғи түрде «өзінікі» емес сегментіндегі

көрегендігітаңғалдырады.Осымəселелердіңəлеуметтікқұрылымынәдеби

құрылымғааударуыдаайтарлықтай.Шынмəнінде,олкөптегенəлеуметтік

парадигмалардаөзініңəдебисхемаларыменпарадигмаларынпайдаланды:

өзқоғамынакөптегенөзге,əдебиемесматериалдарсекілдіқарады,оныөз

өнерінің тұрғысынан бағалады. Драматург əлеуметтік мəселелерге

шығарманың өн бойында аналитикалық əрі проблематикалық тұрғыда

келді, оған қоса əдеби мəселелерді жан-жақты талдай алды. Əлдеқандай

жағдайлар өзгерсе, пьеса бізге өз заманының əлеуметтік мəселелерін сол

заманның алдыңғы қатарлы аналитикалық техникалары араласпаған таза

күйінде жеткізді деген гипотезаны ұсынуға болады. Бұл – Лоуренс

Стоунның ақсүйектік қоғамды сараптамалық тұрғыда қайта қалпына

келтіругемүмкіндікберетінжүйесінұсынуыеді.

Пьесада тарихи құрылымдар əдеттен тыс, біртүрлі қалыпта

қарастырылады. Біріншіден, ағылшын «тарихы» сығымдалған.

Жылнамалық аңызға сүйенер болсақ, Лирдің отбасындағы зұлмат

корольдіңөліміменаяқталғанжоқ;оныңқыздарыбір-бірінөмірініңсоңына

дейін көрместей болды, оның үстіне Корделияның ұлдары (Корделияны

ұлдарыменбіргеелестетіпкөріңіз!)даөзарақырқысты.Эдгаркорольдікте

жалғыз əрі қуатты басшылыққа бағындырғанға дейін кельттік король-

бейнелер тізбегі тақта отырды.

18

Пьесадағы негізгі кейіпкерлердің

есімдерінің өздері ағылшын тарихын біріктіруге қызмет етеді – Лир мен

оның қыздары британ корольдығынан келген еді. Эдгар мен оның зұлым

бауыры англо-саксон есімдерін иеленді. Олардың бірі – ағылшын

корольдарының тізіміндегі аса маңызды тұлға Глостер тарайтын

Плантагенетəулеті,ХVғасырғадейінкорольдікқұрғанКентграфтарыХVІ

ғасырдыңбасындақұрыпбіткенжергіліктібекзадалареді.Бұлтитул1572

жылы қайта жанданды; Албани мен Корнуэл ағылшын қайта өрлеу

кезіндегібейнелітитулдареді.

КорнуэлграфтарыəріПлантагенеттен,əрі

Пьерс Гавестоннан тарайтын; Шотландия корольдері Корнуэл герцогінен

тарайды, ал Албани болса, Джеймс І-нің титулдарының бірі-тін.

«Албани» жəне «Корнуэл» есімдері шындыққа жанасады, олар артурлық

аралас некені (arthurian intermarriage) еске түсіреді. Бұл есімдер Англия

тарихының мəнін символдық тұрғыда бейнелейді; олар Эдгар мен Кент

өзаракөлденең кейіпте бейнелейтінқұбылысты– əлеуметтіктұрғылықты

жериеліктерін,ағылшынтілініңдамуынтігіненкөрсетеді;себебіаталған

тұлғаларұлттыңжергіліктіəрітаптықтілінің схемалықсекциясынұсыну

үшін диалектілерін өзгертеді. Бірақ Шекспир титулдарды пайдаланғанда

мұқият болды, ол басымдылық ережелеріне ерекше мəн берді.Патшалық

əулетбасқалардыңбəрінен,герцогтар –графтардан,алграфтарпьесаның

өзгетұрғындарынанбасымтүсетіндейдеңгейгежеткізді.

Осындай қарапайым есептің астарында біраз дүние жасырулы жатыр.

Əлеуметтік тұрғыда нақты ұтымды бақыланған ой түйіндері мен

түсініктемелерімен қатар, «Король Лирдің» төңірегінде тікелей жауап

берілмейтін мəселелер де бар. Оқиғаның уақыт пен кеңістіктен иеленген

орны оғаш. Алғашқы көріністің көңіл қоярлық рəсімдері жекелеген

себептеннемесесаясаттанəлдеқайдатереңқұбылыстыңбетінашады.Біз

Лир басқаратын жəне бөлетін корольдіктің практикалық детальдарын

білмейміз. Лирдің сарайы қай жерде? Оның қыздарына қонаққа барғанға

дейінгіөзсарайықайдаеді?ОлсарайПроспероныңсарайысекілдіғайып

болады: Доверден өзге оқиғаның орны белгісіз. IV Генридің кезінде

бүлікшілер корольдікті нақты бөледі, тіпті оның шекаралары жайында

айтысады.Ал Лир өзмекенінбізешқашанкөрмейтінкартағасызыпбере

салады. Əрине, Глостердің «кішкентай» үйі жаңа ақсүйектердің сəулетті

сарайы емес, бұрынғы бекзадалардың шағындау сарайы болса керек.

Дегенменсоныңөзіндеорныанықбелгіленген:«біразжергедейін/біртүп

ағашжоққұлатүз»(2.4.303–4). ОлРеганғабөлінгенаймақта орналасқан.

Себебі«Корнуэл»,–дейдіГлостер,–«оның«қамқор»адамынаайналады.

Реганныңүйі оның қай жағында немесе Гонерилдің үйі бұл екеуінен қай

бағытқа қарай орналасқан? Оны біле алмаймыз: Лирдің сарайы оның

билігіменбірге ғайып болады.Ол «сарай» жекелегенқала мен жекелеген

тақтыңмаңайындаемес,билікбаржердентабылады.

Өзге де оғаш дүниелер бар: оның көбі күңгірт болып қалған. Освальд

Гонерилменбайланыстаболдыма?Егерболса,олнегеөзініңкөңілдесімен

Эдмундтің екі ортасында шабарман болуға келісті? Шын мəнінде

Сайқымазақтың тағдыры не болды (жəне одан да маңыздысы), пьеса

соңында Кент шығуы тиіс «саяхат» қандай саяхат? Албани корольдіктің

жалғыз басшысы болып қалады, пьесаның бірінші бөліміне зер салғанда,

ол ұмтылған позиция болып көрінеді. Бірақ түсінік берілмеген немесе

бірінші көріністің рəсімдік əбігері сияқты емес, ол өз билігін оп-оңай

алдыменЛирге,кейінЭдгарғатапсырасалады.Бəрінендемаңыздысы,Лир

Корделияны өлдіге санап көз жұмды ма? Біз мұны қалай қабылдауымыз

керек? Тіпті бұл жұмбақты шешуге талпынуымыз орынды ма? Осындай

белгісіздік,күңгірттік,сиқыржайлағанаймақтардыңішіндеЛирменоның

үш қызының, Глостер графы мен оның екі ұлының, Кенттің,

Сайқымазақтың жəне өзгелердің өмірі XVI ғасырдағы ағылшын

қоғамының көзімен қарағанда ғажайып деңгейде сипатталған. Мэйнард

Мэкпьесағаарқауболғантақырыптықжəнепоэтикалықөрістіатапөтеді.

Ол оқиғалардың моральді абстракциясынан табиғи қайталауына дейін;

пьеса тағы бір өрісте, яғни рəсімдер мен мифтен жергілікті оқиғалар

жайындашынайыəрінақтытүсініктергедейінөрбиді.

Мұндайауқымды,

күрделі пьесаға Стоун сипаттап кеткен қайта өрлеу дəуіріндегі ағылшын

ақсүйектерініңпарадигмасынқолданғанда,сəл болса даанықтала түсетін

дүниелербар.

Шын мəнінде, біз пьесаға неғұрлым көбірек үңілсек, одан Стоун

сипаттаған ақсүйектер мəселесін анық байқаймыз. Оның пікірінше,

«ақсүйектік этика мемлекетке ерікті түрде қызмет ету, қонақжайлылық,

анықəлеуметтікайырмашылықтар,қоғамдықтұрақтылық,тəнкүнəларына

толеранттынемқұрайдылық,мұрагерліктенжолыболуғасүйенгенорайдың

(мүмкіндіктің) теңсіздігі. Өзіне деген тəкаппар сенімділік, экономикалық

тұрғыдағы бағыныштылар мен тəуелділерге деген қамқорлық қарым-

қатынас, төмен таптардың кедейлігін табиғи құбылыс деп қабылдау»

болды.

 Бұл мəселелерді пьесаның құндылық жүйесінің айқын көрінісі

деуге болады. Біріншіден, Кенттің корольге таңғаларлық адалдығы –

ақсүйектік этосқа шын берілгендігінің белгісі. Оның пьеса бойындағы

əрекеттері қойылым басталмай тұрғандағы жүріс-тұрысынан еш

өзгермейді:

«Талайжердежауғатостымкеудемді,

Енді,міне,өзоғыңатостыммен».(Ə.И.)(1.1.155–6).

Тұлға ретіндеЛир қыздарынанқонақжайлық пен жомарттық күтеді. Ал

Корнуэл егде корольге дөрекілік көрсетпейді немесе өзіне қатігездік

танытпайды деген Глостердің сенімі қожайын мен қонақ арасында

мызғымасбайланысбардегенкөзқарасынантуындаған.Ол:«Сіздерменің

мейманымсыздар(3.7.31),алменсіздердіңқожайындарыңызбын»,–дейді

(3.7.39). Пьесада таптық айырмашылықтар нақты сипатталған, дегенмен

ондағы оқиғалар ішінара адамның басына іс түскенде осы

айырмашылықтар қаншалықты мардымсыз екенін көрсетеді. Глостерден

жерді жалдаушылар да сахнаға, бар болғаны, Глостердің иелігі оның

жалдаушыларының адалдығына қаншалықты байланғанын көрсету үшін

шығатындай.ТіптіайдаладақалғанкездеЛирөзінетəуелдіСайқымазаққа

мейіріммен қарайды. Глостердің əлеуметтік байланыстардың үзілуі

жайында қайталанатын сентенциясы (sentence – адамгершілік туралы

нақылсөздер.–Ред.)оныңқиялыныңшектеуліекенінкөрсетеді.Олөзінің

айналасындағы əлеуметтік байланыстардың үзілгенін байқайды, бірақ

неліктенолайболыпжатқанынайтаалмайды.Əлеуметтіктəртіпбұзылып,

қирап жатқанын өз көзімен көріп тұрса да, ол үшін, өзге де ақыл

айтқыштардыңталабындай,əлеуметтіктəртіпөзгермеуікерек.Глостердің

өзбаласыныңөтірігінеқарсықорғансыздығыменөзқұзырындағылардың

қатыгездігінің де себебі де сол. Глостер мен Кенттің екеуі де ежелгі

ақсүйектік дəстүрдің жақтастары, олардың екеуі де, пьесаның

интерлюдиясынан (interlude – қойылымның бөлімдерінің арасында

орындалатын шағын музыкалық пьеса. – Ред.) белгілі болатындай, тəн

күнəсіне кешіріммен қарайды. Бірінші көріністің аяғында сарайдағы

қызметшіəйелдерменмахаббатойынынойнағанкезіндеСайқымазақөзінен

жоғарыəлеуметтіксатыдатұрғандардыңмінез-құлықтарынқайталайды.

Мұраныңəділетсізбөлінуімəселесіекіреткөріністауып,екіретіндеекі

түрлі басымдық беріледі. Лир өзінің қиын жағдайына, еркек кіндікті

мұрагерінің болмауына «заманауи» шешім табады: ол корольдығын

мұрагерлер арасында əділетті түрде бөледі. Бұл, əрине, кейін олардың

арасындағы дұшпандықтың алдын алудың амалы. Глостер болса, ежелгі

ақсүйектерсияқтышешімқабылдайды:Эдгарөзінесатқындықжасадыдеп

ойлағанғадейін,Стоун«тұңғышбаланыңбəрінеиеболатын,жеңгенбəрін

алады доктринасы» деп атайтын ереженің əділетсіздігін көрмейді.

Эдмундтыңнекесізтуғанұлдыңатынанайтылғансөзіпарадоксқанаемес:

ол некесіз туғандардың «тоқалдан туған» жағдайының əділетсіздігін

қабылдамай, жаңа, жеке тұлғаның абыройы жайында əділеттірек

көзқарастыбілдіреді.Бұлақсүйектердіңəрқайсысыөзіншекеудемсоқ.Кент

Корнуэлгетəуелдіжағдайдаболсадаөзініңкімекенінұмытпайды.Корнуэл

өзініңегдеқонағынақолкөтергенде,өзқызметшілерініңарасындағыбилігі

мен қауіпсіздігіне сенімді болады. Гонерил мен Реган жолында

кездескендердің бəріне кəрін төгеді. Лир мен Корделия тəкаппар əрі

намысшыл. Зигурд Буркхардтың пікірінше, Лирдің өзінің жəне өзгенің

«сөзіне»əсіресенуі–ескіргенəлеуметтікəдет.Бірақоныңмəртебесімен

стилі үшін толықтай орынды.

 Бекзадалар қатарында корольдікте

кедейлердіңжағдайынойлайтынЭдгарғана.Бірақбұлхалықтыңтағдыры

бір өзінің қылыштасу өнеріне тəуелді болып қалатын Эдгар, ақырында

бүкіл корольдіктің иегеріне айналады. Ол қайыршыдан диуанаға

(жындыға)дейінсыртқашеттетілгенəлеуметтікжағдайданбекзадалардың

тартысрəсімдерінедейінгісынныңбəріненөтеді.

«Экономикалық бағыныштылар мен тəуелділерге деген қамқорлық

қатынастың төмендігін, таптардың кедейшілігін табиғи құбылыс деп

қабылдауға»қарсыСтоунныңақсүйектерітаңғажайыпжомартболғанында

ұмытпаукерек.

Олардыңмұрагерлікхаттарындағықайырымдылығыосы

кезеңдегі орта таптың стандарттарына жетпеген болуы мүмкін

, бірақ

кедей-кепшік пен өзге халыққа күн сайын, апта сайын қамқорлық жасап

тұратын еді.

 Сайқымазақ пен Томға қатысты Лир үйреншікті əкелік

қамқорлықүлгісінкөрсетеді:оныңəкеретіндегібасынатүскенжағдайды

есепке алғанда, бұл қылығы тым аянышты. Оның Сайқымазаққа деген

əрекеттеріненЛирдіңақсүйектікмейіріміментұлғалыққайырымдылығын

аңғарамыз:

«Ақылымнаналжасатыншығармын,

Дəлосындайтығырықтаншығаркім?

Қалш-қалшетіптоңыптұрмын,қарағым,

Лашығыңакіргізсеңіз«шығаркүн!».

Қурайкүркекүмбезшатыркөрінер,

Күнсəулесіқуатболыптөгілер.

Қылжақбасым,азболғандайөзқайғым,

Жанымашып,сезімімдеөрілер!».(Д.М.*)(3.2.67–73).

Егерөз басына соншалық қайғылыжағдайлар түспесе, ол корольдіктегі

кедейлердіңжағдайынтолықтүсінуінеғайбыледі.Лирдіңөткеншағында,

жалпы, пьесаның өзінде де, бұл мемлекеттің жеке не қоғамдық

экономикасында«халық»маңыздыболдыдейтінештеңежоқ.Шекспирдің

саяси пьесаларының арасында (бұлардың қатарына оның кейінгі

трагедияларының барлығын жатқызамын) субъектілер, халық жəне

ақсүйектіктен өзге өмір жайында алаңдаушылықты мейлінше ашып

көрсеткен – осы шығарма. Тарихи пьесаларында, өзге трагедияларында

ағылшын,шотланд,дат,римдік,тіптікипрлікқарапайымхалықтарғадеген

сілтемелербар.«Гамлет»(Hamlet)пен«Макбеттің»(Macbeth)екеуіндеде

билікшоғырланғанорталықтарғақарсыəлеуеттібүліктіңбаскөтеріпкеле

жатқанынбіліпотырамыз.«КорольЛирде»үстемтапөкілдерітапішіндегі

шайқастардаөзқұқықтарынжеңіпалады,алкөрермендерқатарындабасқа

тап өкілдері де бар ғой деген ой схемалық жəне болмашы ғана. Одан да

көзге түсерлігі, осы көзқарас пен жағдайлар тоғысы тұрғысынан

корольдіктенбастартқанЛир,шынмəніндекедейболудыңқандайекенін

түсінеді,тіптісоныңшегінежетеді.Оның«үйсізкедей»сөзіндекедейлік,

қамқорлық, киім киіс пен тамақ сияқты жалпыға ортақ идеялар

конфигурациясыкөріністабады:

«Кедей-кепшік,лыпасыжоқсорлылар,

Бұлəлемдебармасендейжарлылар?

Ашқұрсақ,жаныжүдеуболсадағы,

Адалдықтанаттамайтынарыбар.

Өздеріңдікөзгебұрынілмеппін,

Масайрауменақыл-ойдыкүрмеппін.

Кедейжанныңтұрмысыменжай-күйін,

Астамшылықпен,басыматүспейбілмеппін.

Тəубеетсең,шығарсыңсенбұданда,

Жетеалмайжүрталайжандарбұғанда.

Өзіңеайтарақылымақұлақсал,

Зарыңдыайтып,Тəңіргебекербұлданба!»(Д.М.)(3.4.28–36).

Глостер корольдің басына түскен қиын жағдайды жəне оның жан

дүниесіндеболыпжатқаналай-дүлейарпалысты,өзгедемəселелерсияқты

жақсытүсінеді.Зағипқайыршыныңкүйінкешкенолбылайдейді:

«Əмияндыалақойшы,қысылма,

Шынкөңілменберейінші,ұсына.

Өмірзаңықаталболғанəрдайым,

Сабақалып,шығасыңсенысыла.

Өзмұңымдыдəйімөзімкөтерем,

Қиындықтанжүріпжалғызөтерем.

Мейірімгетолыболсажүректер,

Қояреді,

бір-бірінеқарағандышекеден».(Д.М.)(4.1.66–71).

Қос қария да пьесаның басында өздерінің əділдігі мен қауіпсіздігіне

сенімдіболады;екеуідесөзбенайтыпжеткізугеболмайтынпсихологиялық

азапты бастан кешеді. Глостер шындықты «көре алмағаны» үшін көзінен

айырылса,Лирүлгіліəкеболудыңқажеттігінтүсінбегеніүшінжазаретінде

ақылынан алжасады. Екеуінің де басындағы жағдай «сезінуді көру» (see

feelingly)жайындағыөздерініңтаптықкөзқарастарынантуындайды.Себебі

корольдер мен ақсүйектер, жалпы алғанда, өз корольдығына кедейлік

өмірдіңқандайболатынынкөруменсезуденқалғанеді.Екеуідеазапшегу

арқылы біздің замандасымызға айналып, өзінің əлеуметтік мəртебесінің

шекарасынан шығады. Бұл қорғансыз қариялар жаңа түсінікке, ерекше

сезімге қол жеткізгісі келеді. Олардың қайыршыны «өз бетімен жүрген

жан; жарлы-жақыбай» деп санайтынында, бірақ сол қайыршының

ақырындабетпердекигентуысыболыпшығатынындаəлдебірирониябар.

Лир мен Глостер ақсүйектік түсініктерді бұзып-жарғандықтан, əлдебір

ұлылыққа жетті деу олардың бастан кешкендерін толық сипаттамайды.

Бірақ шынайы өмірдегідей бұл пьеса əлдебір абстракция мен əлеуметтік

парадигмамен ұсынылуы мүмкін. Қалай болғанда да, Лир, Глостер мен

Кент–ескіліктіңадамдары,олардыңбекзаттықрухықайтаөрлеудəуірінде

өшіпбаражатты.Албани,Корнуэл,Гонерил,РеганменЭдмундбилікпен

күш-қуаттың«жаңа» əлеміне бейімделіпжатқандаржəне бұлəлемдіолар

өз бақылауында мықтап ұстағысы келеді. Жаңа буынның айлаға толы

«саясаткерлерінен» біз Лир, Кент пен Глостерге көбірек

жақтасатындықтан, Шекспирдің өзіне тəн консерватизмін пьесаға арқау

еткенін түсіндіре алмаймыз. Біз автордың өткен шақтағы, дəурені өткен

өмірді моральдық симметриясы мен сұлулығы үшін мақтағанын да

түсінбейміз, сол сияқты адамның бар ізгі қасиеттері өткен шақта қалды,

жаңаныңбəріжексұрындептеайтаалмаймыз.Шекспирдіңөзгедеəйгілі

шығармалары секілді «Король Лир» де, проблемалар мен

проблематикаларменайналысады:бірдебіртұрмысдəстүрідəріптелмеген,

олардың ешқайсысы да жетістікке жетпеген мəселе ретінде

қарастырылмайды.

Бұл пьеса барлық корольдер, бекзадалар сияқты, соңында қалдыратын

мұра- сы бар, бірақ еркек кіндікті мұрагері жоқ барлық жандарға тəн

қорқыныштанбасталады.ЕлизаветтіңтаққаотыруыменАзаматтықсоғыс

аралығында тұқымы құрып біткен ақсүйек отбасылардың саны көп

болды.

 Король əулеттері саналатын тюдорлардың өздері де жер бетінен

жойылды.ІІГенридіңкөптегенұлдарынақарамастан,Валуаларəулетініңде

ғұмыры ұзаққа созылмады. ІІ Филип біраз уақыт бойы еркек кіндікті

мұрагерсізөтем бе депқорықты, Стюарттар əлжуазболса да, IVДжеймс

өмірге келген соң ұрпақ жалғастығын сақтап қалды. Корольге жақын

Оранждар əулеті де екі рет мұрагерсіз қалу қаупінен құтылды, бұл екі

жағдай да Нидерландының дүрбелеңге толы тарихының шешуші сəтіне

тұспа-тұскелген. Дəулеттіотбасылардыңбəрі мұрагермəселесінеерекше

алаңдады.Бұлреттекорольдерөзгелергеқарағандакөбірекалаңдаушылық

білдірді. Шекспир өзінің туындысында тарихи деректерге сүйене отыра,

король Лирді еркек кіндікті мұрагерсіз қалдырса да, ол шешуші фактіге

мүлде басымдық бермейді. Оның ертеректегі пьесалары бұл жағдайды

барынша пайдаланатын. Біз басындағы ахуалға көндіккен корольдің үш

қызын үш мұрагері ретінде қабылдайтынын көреміз. Чарльман өз

корольдығын Лирден əлдеқайда бұрын солай бөліп тастаса да, бұл

ағылшын не француздың қайта өрлеу дəуіріндегі əдеті емес еді. Лир

мұрасын қыздарының арасында заман талабына сай мəнерде бөледі, сол

дəуірде бекзадалар мен сауда алыптары ұлдары болмаған жағдайда

қыздарына назар аудара бастаған. Шекспир соларға сүйеніп, Лирді көзі

тірісінде суверендіктен бас тартуға итермеледі жəне оның бұлай етуі

қарабайыр əрі ерте заманға тəн патшалықта саяси тұрғыда ақылға

қонымды. Ол көзі тірісінде өзінің корольдікті бөлуі мұрагерлерінің де,

олардың күйеулерінің де, олар билейтін халықтың да қолайына

жағатынына сенімді болғысы келді. Корольдіктің бөлінісі елдің, нақты

айтқанда, лордтардың көз алдында өтті. Қыздар мен күйеулердің «бір-

бірінеалакөзбоп жүрмесін депкүні ертең»(1.1.44–5), еншілеріндəл сол

күнібөліпбереді.Зерттеушілердіңбірпарасыосыпьесағақатыстыжазған

сыниталдауындаЛирдіңақымақтығыосыəрекетарқылы-ақ«дəлелденді»

дегенді қайталады. Ешбір король көзі тірісінде иелігінен өз еркімен

айырылуға «тиісті»емес. Тарихи билеушілер бұл тəртіпке адал болмады:

ережегеқарсышыққанбірнешежағдайкездеседі.Ешқандайкорольдіктеөз

еркіменкорольдіктенбастартуғатыйымсалатынзаңболғанжоқ.VЧарльз

өзінің ұлы империясынан саналы түрде бас тартты. Мэри Стюарт

амалсыздан осылай істеді, ал Шекспирдің ІІ Ричарды Құдайдың мейірімі

түскен король болса да, драматург оның ел басқарудағы қырсыздығын

жасырып қалмайды, сол сияқты Лирдің де жолы болмады. Макиавелли

жазғандай, еркек кіндікті мұрагер болмаған немесе ол тым жас, əлсіз

болғанжағдайда,саясихаостыңболатыныанықеді.Лиркөзітірісіндеосы

мəселеніңалдыналуғатырысуыарқылыданалықпенсəуегейліктанытты

дептеайтуғаболады.

Лирұлымжоқдеп ешқашаншағымданбасада, оныңұрпақжалғастығы

болуы тиіс деген ойы қыздарына айтқан сөздерінен анық білінеді. Ол

Гонерилге: «Қосағыңмен қоса ағарып, Ұл өсіріп, қыз өсіріп, Игілігіңе

пайдалан»(1.1.66–7),алРеганға:«Сенде,ендеше,отбасыңмен/Қызығын

көрмына өлкенің» (1.1.79–80)дейді.ЕгерЛир үшінөсіп-өркендеу, ұрпақ

өрбітудің маңызы қаншалықты екенін есте тұтсақ, оның кейін Гонерилге

«тарқұрсағыңкеңімесін,тасемшегіңжібімесін»дептерісбатабергенде,

бұлқарғыстыңсалмағыауырлайтүседі.

СоныменбіргеЛирдіңбіркүйеу

баласын екіншісіне қарағанда ұната қоймағаны да байқалады. Пьесаның

алғашқысөздеріндеКент:«МенкорольгеАлбаниягерцогіненгөріКорнуэл

герцогі көбірек ұнайтын шығар деп ойлаушы едім» дейді (бұл сөздердің

растығы кейін дəлелденеді де). Кейінірек күйеу балалары арасындағы

«маңдайға жазылған» тартысты көреміз. Бірақ, Глостер айтқандай, Лир

герцогтардыңеншісінқарақылдайқақжарып,əділшешті:

«Бəріміздің ойымыз да солай-тын. Бірақ, корольдің өз игілігін мынандай қып бөлгеніне

қарағанда,бүйрегініңкімгебұратынынайыруқиын.Қарақылдықақжарғандай.Жіліктіңмайлы

басыныңкімгетүскенібелгісіз»(1.1.3–7).

Бірінші көріністе Лирдің қыздарының өзіне деген сезімдерін жарыса

жариялауына сүйенгеніне көп мəн беріледі де, оның бір күйеу баласын

екіншісінен артық көргеніне қарамастан, енші бөлуі «əділ» болғаны

ұмытылып кетеді. Ол корольдікті үлкен үш бөлікке бөлді, өзінің сүйікті

қызынаөзгелерденүлкенболмасада,«жақсырақ»жердібермекболды.Бұл

– жаңа ереженің сұлбасы, ол өзінің психологиялық қажеттіліктерін емес,

халықтың саяси қажеттіліктерін жоғары қойғанын көреміз: шындығына

келгенде,олкорольдығынқыздарыныңжылысөздерінеқарапқанабөлген

жоқеді.

Заманталабынасəйкесмінез-құлықконтексіндеалыпқарағанда,Лирдің

өз корольдығына қатысты шешімі ереже жайында бекзадалық

болжағыштыққа,қыздарғадегенсолкездегікөзқарасқаұқсаседі.Үлгіліəке

ретінде олардың жағдайын жасауға тырысты.

 Лирдің жағдайының

қиындығы–оныңкорольменəкерөлдерінбайланыстыраалмауында;олөз

жағдайынерекшедепойламағанеді.Елизаветдəуіріндегіөзгебірбилеуші

Чарльман өзінің корольдығын үшке бөлсе, ағылшын мен британ

билеушілері ондай қадамға бармады. Бірақ ақсүйектік бөліністің ерекше

жағдайыкөрінісбереді:қыздардыңматериалдықжағдайынойлауақсүйек

əулеттерін қаржылық қиындықтарға алып келді. Олардың қатарында қыз

еншісін жомарттықпен бөлгендіктен жəне құдаларымен жасалған

келіссөздердің нəтижесінде барынан айырылғандар да бар еді.

Корольдығын «жекеменшік жер иелігі» сияқты қабылдаған Лир, түптің

түбіндеөзінің«мемлекетінің»,халқыныңдабасынтəуекелгетікті.Бейнелі

түрдеоныңкорольдығыныңқауіп-қатергетапболуыоныңмұрагерлеріне

қатысты жомарттығына байланысты деуге де болады. Алайда бұлай деп

пікірбілдірумінез бен психологияға сүйенген пьесадағы мəселенің бəрін

материалдықтұрғыдабағалап,əрекеттіңрəсімдікжағынатамайкетуболар

еді. Біз Лирдің əрекеті жақсылықпен аяқталмайтынын айту үшін,

экономикалық əрі əлеуметтік тұрғыда ірі иеліктер ер балалар, əсіресе

қыздарарасындатеңдейбөлінсе,ақырындасолиеліктердіңсарқылатынын

білуіміз міндет емес. Бірақ сол əрекеттің заманға сай болуы пьесаның

шынайылығынтереңдететүседі.ШекспирЛирдіңкорольдіккежекеменшік

ретінде қарауына жол беріп, ел басқарудың бұрынғы жолдарынан бас

тартқанбилеушініңөзжауапкершілігінсезінбеуінбасакөрсетеді.

Лирдіңкорольдіктітаратыпжіберуіқазіргісақтықпенəділетережелерін

еске салады. Көп жағдайда Лирдің ескішілдікті жақтаушы ретінде

бағалануы орынды, оған көбіне ежелгі құндылықтарға сеніп, олардың

жойылуынан басына қатер төнген адам ретінде қарауға болады. Ол

қыздары мен корольдік билік жайында көбірек ойламаса да, өзі туралы

ұғымы ескішілдік тұрғысынан сипатталады: «Сондағы əскер, қолдағы

билік, жерден түсер табысты» бөліп береді де, өзі «король деген атты»

«қанағат тұтып» қала береді (1.1.136). Шын мəнінде, мұның мəні – Лир

қарттығын өзіне таныс өлкеде, бұрынғы ұлылығының белгілерін, бар

корольдіксалтанатынсақтапқалаотырып(бұлжағдайдажүзқарулыəскер,

ақылды Сайқымазақ, өзі қажетті деп таңдап алған қызметшілер),

қыздарына алма-кезек қонақ болып, берекелі, зейнетті өткізгісі келеді.

Əдеттебұлталаптыңбəріескіріпнемесеқолданыстаншықсада,биліктен

өз еркімен бас тартқан король үшін орынды болып, жеке əрі отбасылық

өмірдіңқызығын көретін еді. Тақтан бас тартқанАрагонныңКэтринасын

немесе қамауға алынған Мэри Стюартты мысалға алсақ, мұндай тұлғаға

өзінің сарайы, иелігі мен қаптаған қызметшілер бөлініп берілетін.

Қызметшілер ақсүйектік бедел ғана емес, оның айрықша құқын қорғау

еді.

 Мемлекетке қауіп төнгендіктен, қызметшілердің санын қысқартуға

əзіреді.Бірақбірде-бірэкс-корольқызметшісізқалуымүмкінемес,бұлбар

болғаны оның дəрежесінің белгісі еді. Пьесаға арқау болған тақырыптың

бірі – өздеріне деген құрметті талап етіп, оны күтетіндер үшін осы

құрметтіңмағынасыжайындаеді.ЕгерЛирге,оныңқыздарына,бекзадалар

мен қызметшілерге қоғамдағы орнына сай құрмет көрсетілетінін

түсінбесек, «Король Лирдің» маңызын дұрыс түсінбеген болар едік.

Ақсүйектікэтостұрғысынанқарағанда,Лирдіңбиліктіөзгелергетапсырған

соң бұрынғы ұлылығының сырт көрінісін сақтап қалуға талпынысында

тұрған ештеңе жоқ. Функционализм тұрғысынан Гонерил мен Реганның

əкесіне қызмет етушілердің санын қысқартуында да тұрған ештеңе жоқ:

Елизавет Мэри Стюартқа қаруланған əскер ұстауға ешқашан рұқсат

бермегенеді.

Ерте кезеңдегі тəртіп жүйесі бойынша билеушілер мен олардың

бекзадалары арасындағы тартыстың көпшілігі əскери күшке байланысты

болғандықтан, билеушінің өзгелердің қарулы қызметші ұстағанын

ұнатпайтыны анық.

 Əскердің төңірегінде туындайтын физикалық

қолайсыздықпенқауіпөзалдынабірмəселеболса,мұндайатқосшылардың

психологиялық маңызы екінші мəселе еді. Өзінің қауіпсіздігін ойлаған

билеушілерөзгебилеушіге,əсіресеолөзбилігініңəскериқорғанынертіп

жүретінболса,мейірімменқарамайтыныанықеді.Қарулықызмет,Лирдің

дауыл алдындағы сөзінде айтылатындай, өзінің маңызды тұлға екенін

сезінугемүмкіндікберетін«қосымша»еді.

Сондықтан Гонерил «Оның рыцарьлары бағынбай барады» дегенде,

Елизавет заманындағылар үшін бұл əдеттен тыс жағдай болар еді. Сэр

РичардЧомлидіңасүйгебасакөктепкіріп,табақтағыеттіқанжарларымен

іліпалыпжейтін

атқосшыларыжайындабілсе,оларГонерилдітолықтай

қолдар еді. Осының бəрін есепке алғанда, оның ашуланып, шамдануы

орынды.ОныңЛирдіңнөкерлерініңеркелігінкөтермейтінітуралысөзінің

ГенридіңнемесеЕлизаветтіңсөздеріненешайырмашылығыжоқ.Гонерил,

əкесінің ықтиярымен, елінде əмірші еді жəне өз үйінде билікті қолына

алғаныдасөзсіз.Ол тəуелсізтұлғаретіндесарайындажəне,кеңауқымда

алғанда, патшалығында тəртіп орнатқысы келген билеуші ретінде əрекет

етті:

«Соңындажүржүзнөкерітопырлап,

Неістейміндесе,соныістепотыр-ақ.

Тынышжүрмейіріткісалыпараға,

Өзгелердікүстаналапотырмақ!»(Д.М.)(1.4.332–7).

Кейінірек,Лирдіңнөкерлерініңсаныкүртқысқарғанда(отызбеснемесе

отыз алтысы корольдің Довердегі қолына қосылады), Реган, əлеуметтік

тұрғыдан қарағанда, əдеттегіден гөрі əлдеқайда ақылға қонымды сөздер

айтады:

«Жоға,тəйірі,елудіңөзітіптікөп,

Жүредіоларкөптігіменмықтыбоп.

Олардыңбəріншұбыртаберіпқайтесіз?

Талайшығынбұларүшіншықтыкеп.

Оныңүстіне,билікекіадамда,

Ізгіліккебастайтынбұлқадамба?

Алауыздықөршитүсермұндайда,

Қиындығықысыптұрғанзаманда!»(Д.М.)(2.4.239–44;көлбеужазуменікі).

Қыздардың қарулы нөкерлерге қарсы айтқан сөзі тəжірибелік тұрғыдан

еді. Алдыңғы қатарлы, өркениетті, оңтайлы əлеуметтік тəртіптің сөзі,

оларға қарсы шығу деген тəртіпке қарсы шығу болатын. Одан əрі,

ГонерилдіңЛирдіңатқосшыларыжайындағысөздеріненоныңсарайындағы

жағдайдыңқандайекенінтүсінеміз:

«Қызметшілерқаптапжүрғойбұлүйде,

Қажетіқаншаондайтобырбұлүйге,

Онемес-ау,бесеуідекөпболар,

Құтылайық,түскеншебізбұлкүйге.(Д.М.)(2.4.262–5;көлбеужазуменікі).

Осы сөздерден Гонерилдің үйі, Глостердің айдаладағы шағын үйімен

салыстырғанда,ежелгібекзадалардыңəдеттегісарайыболғанынтүсінеміз.

Бұл – шын мəнінде «үлкен» үй, сарай, текті əулеттің мекені; оның кем

дегендеелуқызметшісібар,олардыңқатарынанəкесінкүтугенөкербөле

алады.

 Гонерилдің қоршаған ортасына деген осы емеуріннен біз осы

қыздардың,бұл апалы-сіңлілердіңөмірлеріндегітəкаппарлық,еркелікпен

шолжаңдықтыкөреміз.Олардыңəкесініңескішілнөкерлерлегіненешкем

емесөзқызметшілеріментұтынушылықəдеттеріболдыжəнеолароғанбас

ұрған,бұлардыңыңғайыменмүддесінеқызметететіннөкерлереді.Əрине,

қызметшілер бұлардың өз «ұлылығы мен сəн-салтанатының» көрінісі

болатын. Шекспир бізге Гонерилдің Освальдпен ым-жымы бір екенін

көрсетуін назарға алғанда («Бəйек болмай, көрсетіңдер салқындық»

(1.3.13),оныңЛирдіңнөкерлерінеқарсылығытəуелсізəйелдіңтыныштық

сақтағысы келгеннен көрсетіп отырған қарсылық емес екені анық.

Алдымен ұнамды бейнеде сипатталып, содан кейін алаяқ екені

дəлелденетін Эдмундтың жағдайы сияқты, драматург Гонерилдің бұл

тұрғыдағы өзін ақтауына мүмкіндік бермейді. Кент пен Освальдқа

«қаруларыңдытастаңдар»депбұйыратынКорнуэлдесолай.Оның«Керек

болса тəтті жан, Дымдарыңды шығарман, жанжалқордың əзір-ақ тұр

жазасы» (2.2.48–9) деген сөздері де азаматтық тəртіпті ойлаған ақылды

билеушініңсөзі.

Егералдағыкөріністекүшкөрсете алатын жалғызөзім

депойлайтынынкөріп-білмесек,бізоныңсөздеріншынекендепқалуымыз

мүмкін. Осы «жаңа» заманның билеушілерінің бейнесі жайындағы

автордыңпікірібізгеанық,түсініктіболыпжетеді.

Лирдің нөкерлері ырду-дырдумен күн өткізіп, топалаң салғанын біз

Гонерилдің сөзінен байқаймыз. Реган Эдгар мен нөкерлерді

байланыстырғанда, бұл түсінік жалған еді. Нөкерлердің əрекеттері

қаншалықты бұрыс болды деп ойлануымыз керек. Лирдің «бүлікшіл»

рыцарьларының арасынан жалғыз адам тіл қатады жəне бұл əзиз жан

болыпжатқанжағдайдыжұмсартыпжеткізгендейболыпкөрінеді:

«Мырза, не себепті екенін өзім де білмеймін, байқауымша, осындағы жұрт, мəртебеңізге

құлдық,сіздіңбұйрығыңыздыорындағысыкелмейтінсияқты»(1.4.60–5).

Бұл үйде «рəсімдік əрекеттерге» орын жоқ, біз мұны Гонерилдің

Освальдпен ақылдасып, əкесін «шолжаңдатпай» тыйып тастауға əмір

беруінен білеміз. Уақыт өте келе Лирдің король мен əкеге деген əдеттегі

құрметтен қағылуының символдық мəнін түсінеміз: Гонерил корольді

өлтіргенге дейін қарияға өзінің кім екенін ұмыттырып, ақылынан

алжастырғысыкеледі.

Гонерил мен Реган, əрине, жай ғана қолайсыздықтан анағұрлым өзге

əрекеттенқорыққанеді.Оларшағынəскерикүшібарəкесіөздерініңшын

ниеттерінбіліпқойып,солкүштіөздерінеқарсықолдануарқылыбұларды

тоқтатады деп қорықты. Олардың корольді ұлықтап, оған мойынсұнудан

бастартуғадегенталпынысы–өзалдынабөлекмəселе.Бұлардыңнегізгі

мақсаты – Лирдің өздерінің билігіне қауіп төндіруінің алдын алу, жүз

сарбаздытаратудағынегізгімақсат–тазабилікмақсатыеді.Нөкерлердің

қалғаны Доверде Корделияға қосылғанын есепке алсақ, егер Освальдтың

сөзішындықболса,əскерлеріөздерініңборышыныңнеекенінбіліп,соған

адалболды.

Тюдор монархтарында король Лирдікіндей сарбаздар болмады. Басына

күн туғанда Елизавет бұзақылардан, баспасөз қызметкерлерінен

(Фальстафтыңсоңынанергеннөкерлерденсəлғанаартық)жəнеөзінеадал

лордтарменəртүрліадамдарданқұралғанəскерлергеарқасүйеугемəжбүр

болды.

VIIIГенридіңжарғысыменЭдмундСпенсердіңəйгілі«Ғажайып

ханшайым»(FaerieQueene)поэмасыныңүгіт-насихатыныңəсерідейсізбе,

Стоун зерттеген дəуірде лордтардың тəжге деген адалдығына қылау түсе

қоймаған еді. Яғни якобиндік көрермендер үшін Лирдің рыцарьларының

əрекеті түсінікті болды. Пьесаға тоқталсақ, рыцарьлар төбе көрсетпейді,

олар көлеңке-нөкерлер, оларды сахнаға шығару-шығармауды режиссердің

өзі шешеді. Олардың əрекеттері күңгірт, көбінесе қыздардың илануға

болмайтын сөздерінде ғана көрініс береді. Лир өзінің мықты

қорғаушыларынан қағылған жəне Сайқымазақ пен бетперде киген

қызметшінің құзырында жалғыз қалған. Алайда олнөкерлерініңбұрынғы

қызметінұмытпаған,себебішөлейттеқалғандадиуананысолардыңорнына

алады:«Сізді,мырза,жүзсарбазымныңқатарынақосамын»(3.6.80–3).Бұл

сөйлем арқылы корольдің жұмсақтығын аңғарамыз. Ол қарамағында

нөкерлері болғанда, оларды бірде-бір рет өзін қорғауға шақырмайды,

қыздарының шектен шыққанын көріп тұрса да, өзін ешқашан қарулы

əскердің басшысысияқты ұстамайды.Балаға тəн қылықтары, қызуқанды,

бірбеткейлігіне қарамастан, Лир өзін өркениетті елде өмір сүремін деп

ойлайтынмəдениеттіадам.Олөзініңқорғаушыларыныңшынайықызметі

туралыешойланбастанолардыуысынаншығарыпалады.Шынындада,ол

үшін рыцарьлар оның өзгеге жəне өзіне абыройы мен беделінің белгісі

ретінде ғана қажет болды. Оларды жақын туысына қарсы қолдануды

ешқашанойламағанеді.

Бұл пьесаның қосымша кейіпкерлерінің əрекеттеріндегі өзгерістер

қоғамды құрметтеуге бейімделген біздің көрерменнің (оқырманның)

назарына бірден ілінбейді. Освальд корольдің бұйрығына бағынудан бас

тартқанда,оны«Меніңханымымныңəкесі»депатағанда,көрермендедəл

Лирдің өзіндей таң-тамаша болды. Ал Освальдтің тіл алмай қойғаны

Лирдің салын суға кетірді. Ол қызметшісінің де таңданысын көргенде,

былайдейді:

«Сенбеймінменбассыздыққабарғанына,

Көңілімолардандақалғаныма?

Өлгенімжақсыедіғой,əттең,шіркін!

Шынымендесүйеккетаңбасалғаныма?!».(Д.М.)(2.4.22–4;көлбеужазуменікі).

Лирбассыздықтыңқаншалықтыдеңгейдебелеңалғанынанықтүсінбейді

деуге болады. Себебі Глостердің көзін ағызатын үйдің сыртында

отырғанда, оның жанында Лирдің жаушысы көрген құқайдың түкке

тұрғысыз екенін түсінеміз. Бірақ сол сəтте бұл жаза – қыздардың Лирге

жəнеоныңкорольдығынаөзеркіменбилігінкөрсетудіңжолы.Лирбұдан

былай Британияда əмірші емес екенін түсінуі керек, қыздарының оған

білдіргісікелетінідеосымəселееді.

Əрине,Лиршолжаңболды.Əміршілердіңбəрісондайеді.Ашуғамінген

кездеріндедеқадір-қасиетініңтөмендемейтінінесенімдіболды.Сондықтан

ЛирдіңКенттіңөзінеқарсыкелгенінеашуланып:«Қушұнаққұл!Ұмыттың

ба, атыңды!» – деп қаһарын төгуі де сол себепті еді. Шекспирдің

драматургиялық дарынының нəтижесінде біз Лирдің кешкі ас жөніндегі

талаптарын орынды деп қабылдаймыз. Бұл бізге корольдік позицияның

автократты басым құзырынан гөрі қартайған адамның балаң қылықтары

болыпкөрінеді.

 Гонерил, жеме-жемге келгенде, кешкі ас əзірленсін деп

бұйырды; аңшылықтан қарны ашып келген король, неге оны қалаған

уақытында талап ете алмайды? Гонерилдің өз қызметшілеріне əкесінің

сөзіне құлақ аспа деп бұйыруы бұл қыздың əкесін, ең жақын туысын

өзгелердің алдында жерге қаратып, қаншалықты алысқа баруға дайын

екенінкөрсетеді.РеганЛиргемұрныншүйіріпқарайды.Гонерилдіңүйінен

екінші қызына асыққанда, Лир өзін құшақ жая күтіп алатынына сенімді

болды.БірақРеганоғансанаулыжериелерікөрсетуімүмкінəрекеттіғана

жасады; ол өзінің үйінен кетіп қалды, король мұндай жерде тыныға

алмайтын еді. Бұл əрекет Лирдің ақылына сыймайды. Оған қоса, бұл

жағдайдан кейін Реганның өзін қонақ етуші адамның көзін ағызатыны

түсініктіболмасада,соншалықтытаңғаларлықжағдайемес.

Қоғамғадегенқұрметсезімі тұрғысынан Кенттің мінез-құлқы қызықты.

Олкорольгеқарсышығады,бірақадалəріоғаншынберілгенеді.Олтіпті

бетперде киіп жүргенде, Освальд сияқты ақылсыздың корольге қыр

көрсетуіне шыдамайды. Корнуэл оны дүреге жыққанда

, бекзадаларға

қолданылмауы тиіс мұндай жазаөзіне қарсы қолданылуымүмкін екеніне

сенбейді. Оның да, Глостердің де корольдің қызметшісін бұлай

жазаламаңыздепжалынуыдазаякетеді.Кенткедеқұрметазкөрсетіледі.

Ол ақсүйек болғандықтан, Освальдтың қылығына таңғалған еді. Мұндай

жаза ол сияқты адамдарға қарсы қолданылуы мүмкін емес. Осындай

оқиғаларкөрермендіГлостердіжарымжанетусахнасынадайындайды.

Шын мəнінде, шешуші сəттердегі байсалдылығына қарамастан, ол

барлықуақыттаұстамдыдеугекелмейді.ОныңОсвальдқаашулануы–кəрі

ақсүйектің қылығы; тексіз, «тігіншінің жасаған көбелегі», қорқақ,

мақтаншақ «жаңа» адамның жасандылығына білдірген ашуы еді. «Құл-

құтанғақылышбергенкім?!»

Кенттіңөзідеөзіненжоғарытұрғандардың

шашбауын көтеруге əзір емес; оның Корнуэлге ашық қарсылығы

көрермендерге ұнамды көрінсе де, ақырында өзін ақсүйектерге

қолданылмайтынжазағатартты.ЕшбірқызметшіКайусКорнуэлдіңгерцогі

мен герцогинясына Кенттің сөйлегеніндей сөйлей алмайды. Басына іс

түскен корольге қызмет ету үшін қызметші рөлінде жүрген ол, бұл жаңа

рөлге толық ене алмайды. Өзінің шын мəнінде ақсүйек екенін ұмыта

алмайды. Освальдты сыбап салғандағы сөздері – тарихи бекзадалар мен

джентльмендердің аузынан шығатын сөз.

 Бұл жағдай бір қызықты

контекстікөрсетеді:корольдиуананы(есіненалжасқанқайыршы)өзіндей

көріп жаны ашыса, Кент Лирдің диуанаға аяушылық танытуын

құптамайды. Қайыршы Эдгар кейін «менің жалба-жұлба түр-түсімнен

қаймығып, Жуымаған маңыма» (5.3.209–10) дейді. Қайыршы деп жүрген

адамы өзінің бұрынғы досының ұлы болып шыққанда Кент Эдгарды

құшақтайалады,бірақбойындағыкербездіктенқалғанбелгілеріқойылым

соңынадейінсақталыпқалады.

Мəртебе мəселесі Глостердің жазасына да қатыссыз емес. Сатқындық

үшін ақсүйектер мал-мүлкінен айырылып, бастары алынса да, Реган

ұсынғандай,олардыдарғаасуғаболмайтын.Көзінағызып,соқыретудеол

заманға тəн жаза емес. Олар сондай-ақ Корнуэл (аса құлықсыз (3.7.24–7)

іскеасырған«əділетке»бағынып,оғанобъектболмаседі.Глостердіңкөзін

ағызу драмалық, адамгершілік жəне əлеуметтік жағынан адамды дүр

сілкіндіретін сұмдық нəрсе. Қызметшінің əрекеті мұның қатыгездігінен

жəне əдептілік сезімінің түрткісімен іштей қарсы тұруынан шығатын.

Қызметшідеқызық:олөзлордынабұйрықбермекболады.

«Ұстаңыз,мырзақолымнан,

Қызмететтімоңымнан,

Ендіесіртіпқоймаспын,

Тұрыңызарыжолымнан».

(Д.М.)(3.7.71–4;көлбеужазуменікі;салыстыру4.2.73–8).

«Бала кезімнен»: қызметшінің Корнуэлге сөзсіз, қандай жағдайда да

болуғатиіс адалдығы,олкөзіменкөруге мəжбүрболғансұмдықтан кейін

ғанаөзгеріпсалабереді.Қарияға,өзқожайыныныңқонағы,мəртебесітең

ақсүйекке қатысты мұндай орынсыз қаныпезерлік оны есінен тандыра

жаздайды.Реганғадақызметшідəлсолайсөйлейді:

«Күніңдесеніңтақалды,

Иелігіңдіжаталды.

Егереркекболсаңыз,

Жұларедімсақалды!».(Д.М.)(3.7.75–6).

Бұл қызметшінің еркінсіп, басқа шыққанын көріп таңғалған Корнуэл

қылышынажармасады:«Қушұнаққұл,құтырма!»Ақылғасыймайды,«қу

шұнақ құл!» Əрине, Корнуэл мен Реган өздерінің жастығын, қолдарында

бар билікті, айбынды біле тұра, өздерін қарсылыққа душар болуымыз

мүмкін емес деп ойлайды, олар өздерін кез келген əлеуметтік тəртіптен

жоғары санайды. Бірақ олардың өздері қоғамды құрметтеп өмір сүреді,

сондықтан «қу шұнақ құлдың» бұлай «құтырғанына» таңғалады. Реган

адамға ту сыртынан пышақ сұққанда ғана өзін нағыз Реганмын деп

сезінеді.СебебіРеган,кейінірекайтатындай,өзініңтəуелсіздігінбарынша

қолдануғаниетті.ОлкүйеуіекеуіГлостердіңүйінебасыпкіреді;кейінірек,

Эдмунд үшін таласта олГонерилге қарсыөзінің жесірлікартықшылығын

пайдаланады.Оның«құқығы»өзқұзырындажəнеолбұлардыЭдмунд«игі

жақсымен» тең болу үшін оған тапсыра алады (5.3.69–70). Реган

қолындағы билігінің күшін біледі жəне тұңғыш қыз ретіндегі

артықшылығындаөзкерегінепайдаланады.

Некесіз туған ұл, құл-құтан, жаңа адамның билікке қол жеткізуі де

таңғаларлық. Ол пьесаның басында төбе көрсетеді, оны ұл ретінде

мойындайды, бірақ қолына билік бермейді. Өзін басына түскен ауыр

жағдайынтүсінбейтінмейірімсізəкеніңқұрбаныретіндесезінеді.Глостер

олжайында, тым сабырлықалыпта: «Ол тоғызжылжырақта болды,енді

қайтадан сыртқа жіберемін» дейді. Əкесі бұл көркем жігіттің (əрі өзінің

ұлы) «осында», сарайда қалғысы келетінін ойламайды.

 Корделия мен

ЭдгардыңмұраданқағылуынаЭдмундмөрболыпбасылғандай.Глостердің

осы балаға немқұрайды қарауынан (оның шешесінің атын да атамайды)

əкеліктің құлдырауын көреміз. Бұл бізді корольдің өз қызынан табан

астында бас тартуға, кейінірек, Глостерді Эдгардан бас тартуға

дайындайды.Корделия,əрине,саясаттанмақұрым,алЭдгароныңмазасын

алады. Эдмундтың жаратылысы, керісінше, одан жаңа адам жасауға

лайықты жағдайда. Ол дəстүрлі құндылықтардан тысқары. Əкесі өзінің

артықшылығы жоқ жағдайына қалай немқұрайды қараса, артықшылықты

пайдаланыпүйреніпқалғандарғасоншалықтынемқұрайдыкөзқараста.Ол

«жаратылысты» басқаша түсінеді: ол – некесіз туғандарға болысатын

бейтарап«Құдай».Алдыменол«жер»немесемəртебеболыпкөрінедіжəне

ол мəртебе – əкесінікі емес, Эдгардікі. Некесіз туған ұл ретінде, ол бар

болғаны заңды мұрагердің орнын алғысы келеді.

 Эдгарды сатқын деп

ойлаған Глостер Эдмундқа айтқан сөздерінен ол мақсатына жетті деуге

болар еді. Король Лир мен VIII Генри сияқты (заңды ұлдан үміт үзіп,

Ричмонд герцогін заңды мұрагер ретінде атауды ойлаған) Глостер еркек

кіндікті мұрагер мəселесін жақсы білді. Сондықтан ол еш ойланбастан:

«Сені мұрагерім қылудың амалын табамын», – (2.1.83–5) дейді. Солай

дейді де, мұрагердің қажет екенін де, бұл жағдайдың заңдық тұрғыда

қаншалықтықиынекеніндеескереді.ОсыданбарыпЭдмундмұрагератану

үшінəкесініңжасыкеліп,дүниеденөтуінкүтугетиістіемес(бəлкім,күткісі

келмеген)болады.МақсатынажетуүшінолГлостергесатқындықжасайды

жəнеКорнуэлқарияныңөзін«сатқындық»үшінжазалайды.Мал-мүлкінен

айырып, бəрін Эдмундқа алып береді. Əкесінің мүліксіз қалуының

себебіненЭдмундГонерилдің«еңқымбаттыГлостері»болыпшығады.Жас

буын аға буынды қатардан ығыстырып тастады; кейінірек біз Албанидің

Эдмундтың жаңа мəртебесін қабылдауға деген ниетін оның бұрынғыдай

эрл(earl–граф.–Ред.)емес,«Глостер»депатауынанбайқаймыз.Біркезде

эрл болса, қазір неге одан жоғары болмасқа? Солайша Эдмунд қос

патшайымның басын айналдырады жəне олардың əйелдік қылығына

қызықпағаны анық байқалады.

 Эссекс графының (Earl of Essex)

мысалынан аңғаратынымыздай, билеуші тарапынан əлдекімге жеке

артықшылықтар берілсе, бұл өзінің де билеуші тəжін байқап көруге

құмарлығыноятуымүмкін.Эдмундқосəйелдіңкөзалдындаөліпжатқанын

көргенде, ол кешіруге болатын мақтанышпен əрі кешіруге болмайтын

өзімшілдікпен: «Эдмундты шын сүйіпті» дейді. Олар үшін шығындаған

жалғызсөзіосыболды.

Эдмунд жаңа адамның кеудемсоқ этосын көрсетеді (бұл жағдайда ол

Эссексжəнеоныңмəртебесінен айырылғанақсүйектобырысекілді емес,

жоғарыбекзадалықмəртебегеұмтылғанжаңаадам);Эдмунд–қайтаөрлеу

дəуірі ұсынған мүмкіндіктерді пайдаланып қалуға барын салған (текті

болыпсаналмасада)табиғиталант.Артықшылыққаиежандарғақұрметпен

қарамайтын ол, сол құрметке ұмтылады. Төменірек дəрежедегі оның

қатарласы – мақсатсыз адам Освальд, қуыршақ, ақылсыз солдат. Қызметі

өсуүшінолқолынанкелгенініңбəрінжасайды,Эссекснөкеріндегіадасқан

жандароныңтарихибаламасыболдыдеугеболады.Освальдтың«əлеммен

үшін жаратылған» деп санайтын көзқарасы оның өлім алдындағы

сөздерінен көрінеді. Басын алған адамға сыйлық белгіленген соқыр

Глостердікөргенде,олбылайдепзаржылайды:

«Іздегенгесұраған,

Сəтіменентапкелдің!

Басыңдыкесіп,тапсырсам,

Дəулетпененбақкелді».(Д.М.)(4.6.227–9).

«Мағандəулетпененбақкелді!»Осыданкейінкөрерменоныңөлгеніне

ешөкінбейді.«Қызметтіңөсуі»мен«дəулет»осыжаңаадамдарментікелей

байланысты: Гонерил Освальдқа қызметіңді өсірем деп уəде береді;

Эдмунд Лир мен Корделияның өлімін сатып алады. Ол капитанға

(офицерге)былайдейді:

«Орындасаңбұйрықты,

Беремінмолсыйлықты.

Көтереміншеніңді,

Жақсыболаркүйтіпті.

Өргетасыңдомалар,

Қайғы-мұңыңжоғалар.

Қуанышқакенеліп,

Жоғалтқаныңоралар.

Бұйрығымдыорында,

Барлықбилікқолымда.

Жалтақтамай,жасымай,

Қамданбұйрықжолына!».(Д.М.)(5.3.29–35).

Шын мəнінде, гүлденудің «өзге амалдары» пьесада нақты бейнеленген.

ГлостерТомғаөзінДовержаққанұсқапжібердегенде,оғанəмиянбереді,

бұл жерде ақсүйектік қайырымдылық əдеттегі борыш ретінде емес,

əлеуметтікəділдіктұрғысынанбағаланады(4.1.70–1).Олөзінөлімненбір

қадамкейінтұрмындепойлағанда,олТомғабасқабірəмиянбереді:«Мə,

мынаны да ала ғой. Абайла, іші толы қазына. Достым, сені жарылқасын

Тəңірім!» (4.6.28–9). «Басымнан аяғыма дейін корольмін» дейтін сөзінің

аяғында,алдындатұрғанадамныңкімекенінекөзіжеткенгедейін«Танып

тұрмын,сенГлостерсің»дейді(4.6.179).ЛирөзкезегіндесоқырГлостерге

ақшабереді:«Е,солаймаеді?!Маңдайымда–көз,қалтамдакөктиынжоқ

де!» (4.6.146–7). Лир мен Глостердің өз жағдайларына қарамай,

қалтасындағы тиын-тебенін таратуы ақсүйектерге тəн жомарттықтан өзге

дүниеге айналған: Глостер кедейлік дегеннің қандай болатыны жайында

толықтүсінгенінайтадыжəнеқайыршыүшінақшаныңмəніқандайекенін

ұғынады (4.1.76–7). Лир болса, өзінің корольдығының жарлы-жақыбай

туралы,кедейліктіңкесіріненəділеттенқағылған,«заттыңөзі»жайындағы

тамашасөзінайтады.

Бұлқосқарияүшінкейбірадамдардыңкедейлікғұмыркешетініжаңалық

болды.Бауырыныңкөксегенінаңқаулықпентүсінеалмағанынақарамастан,

Эдгарбұлқарияларсияқтыемес,жасақсүйекүшінайтарлықтайəлеуметтік

тəжірибеге ие болып шыға келеді. Оның диуаналар, ақылынан алжасқан

қайыршылар туралы сипаттамасы жындыханаға бір рет барып көрген

адамның сөзіндей, бірақ панасыздың өмірін «ұмытатын ұятты» «қайыр

сұрап қақсамай» «жоқ тіршілік басқалай» деп сипаттауы (2.3.9–20) жəне

«бірдүреденсоңбірдүре–көргені;біркісенненсоңбіркісен–кигені;бір

түрмеденсоңбіртүрме–кіргені»(3.4.137–9)депбейнелейтіні,оныңөзіне

тиесілі мекеннің қалыпты шекараларынан тыс заманға тəн дəстүрлерге

назар аударғанын көрсетеді. Корольдікті басқаратын мұндай білімге

Эдгардың қалайша қол жеткізгені бізге беймəлім. Бұл жағдай ақырында

Эдгардың король болуға лайық екенін меңзейді: көрермен оның «Мұны

назардан тыс қалдырмайтынын» біледі. Пьесаның айтар ойы, ол король

ретінде əділ төре, оған келгенде «Кей қылмысты алтынменен аптасаң,

Құрдайұшыпжорғалайдысотөзі»дегенгежолжоқ.Олхалықалдындағы

ежелгіміндеттерінадалатқарады.

БұлтұрғыдаЭдгаререкшедемократ болыпкөрінуімүмкін,алайда ол–

ежелгіақсүйектікрухтатəрбиеленгенадам.Оныңөзбауырынасенімартып

опық жегені де, өзін азапқа салған əкесіне жамандық жасай алмағаны да

сол тəрбиенің жемісі. Оның жаратылысы Эдгарды Эдмундты айқасқа

шақыратынбатылрыцарьға(preuxchevalier)айналдырады.Эдмундөлімші

болыпжараланатынжекпе-жектеүлкенсырбар.Біріншіден,ЭдмундХVI

ғасырдағы Англияға белгілі жайттың бірі – патшайыммен зинақорлыққа

барып, «мемлекетке сатқындық жасағаны» үшін айыпты болған.

Екіншіден, ХVI ғасырдың аяғында ескіріп, қазіргі күнде қолданыстан

шыққан шайқаста өзін дəлелдеуі керек. Бұл шайқастың қазіргі кездегі

баламасы– дуэльеді.Ол – ЭдгардыңЭдмундтышақыратын шайқасынан

əлдеқайда оңаша дөңгелек залда (camera) өтуге тиісті жекпе-жек.

Анахронизмпьесаның архаизмінбаса көрсетеді;олаздесеңіз, бұлізгілік

жеңіске жетуге тиіс қарапайым моральдық контекске басымдық береді.

Осы эпизод арқылы, пьесада көрініс бермеген рыцарьлар əлеміне тап

боламыз.Қалыптыжағдайда,некесізтуғанұлЭдмундондайшайқастанбас

тартар еді. Орынсыз тəуекелге бармайтын жаңа адам мұндай ескірген,

қауіпті үдерісті менсінбес еді, бірақ Эдмунд осындай үдеріске қатысуға

лайық деп табылғанын мақтаныш етеді. Себебі бұл – өзі ұмтылған

бекзаттықөмірдіңқолтаңбасы.

ОныңЭдгардыңресмитүрдежекпе-жекке

шақыруына берген жауабынан біз Эдмундтың «нағыз» ақсүйек болу

идеясына қаншалықты ұмтылғанын көреміз. Мұндай қауіпті, күрделі

рəсімгеқатысу–бекзаттықтыңбелгісі:

«Айтпасаңдааты-жөніңді,

Жібітүзусөзіңді.

Тектіліктібайқадым,

Бекзададеймінөзіңді.

Уақытыңдыалмайын,

Сөзбұйдағасалмайын.

Ережегеболаегесіп,

Əбестіккебармайын.

Шақырыпсөзбензауалды,

Берекеңдіжауалды.

Жаңағыайтқанкөпдəлел,

Өзбасыңазауал-ды.

Жалтақтайтынжайымжоқ,

Семсерімберсінжазаңды».(Д.М.)(5.3.141–5).

Эдмунд ежелгі рыцарьлар сияқты сөйлейді; оның қылығы текті

жандардың əрекеті іспетті. Басына қауіп төніп тұрғанда Эдмунд

бекзаданыңөзіндейəрекететіпəкесіқалдырмағантаптықмұрағаиеболу

мүмкіндігіне қол жеткізеді.Бұл ишарада бір əлсіз əрекет бар; олЭдгарға

шынайы жағдайдаорынсыз кішіпейілділікпен сөйлейді(«Одан да, батыр,

жөніңдіайт,Көзжұмарда,еңболмаса,Соныбіліпкетейін»(5.3.165–7),ол

өзкүнəсінмойындап,сазайынтартқанын«əділетдепсанайды(5.3.173–4).

Олақыры«жақсылық»жасамақболып,ЛирменКорделияныөлтіругеадам

жібергенін айтып, соларды қайтарыңдар деп сұрайды. Сөйтіп, əке мен

баланыңарасындағысұмдықəрекетжүзегеаспайтұрып,абыройменөлмек

болады.

Гонерил мен Реганның денелерінің жанында Лир мен Корделияның

денесісұлапжатады.БіздіңкөзалдымыздаАнглияныңеңұлыəулетіжер

бетіненжойылды.Бұл–кезкелгенпатриарх,оныңішіндеЛирдеерекше

қорыққан жағдай еді. Лирдің Гонерилге «тас емшегің жібімесін, тар

құрсағың кеңімесін» деген қарғысы орындалды. «Соңғы уəде» мен «сол

сұмдықтың көрінісінен» аман қалғандар тəртіп пен əділетті қалпына

келтіруі керек. Кент корольдікті билеуден бас тартып, өз бөлігін Эдгарға

өткізіпбереді;елбилеугебейімделебастағанАлбанибұлжауапкершіліктен

бастартуғаəзір.Корольдікбиліккеиеболудыөңітүгіл,түсіндекөрмеген

Эдгар, əкесінің артындағы мұрагер əріқайтыс болған корольдіңөкіл ұлы

ретіндеелдібасқаруүшінаманқалады.Династияныңкүнібітті,ендіжаңа

биліктіңтізгіндіқолғааларкүніжақын.

Бізбұлжаңабиліктіңқандайболатынынбілмейміз.Тек«көрмегеніжоқ»

Эдгар, əкесінің, өкіл əкесінің жəне өзінің басына түскен нəубеттерді

өткергенЭдгар,жансызшөлейттенДовердегішайқасқадейін,кедейліктен

билікиесінекөтерілгенЭдгарЛирсекілдіелді«жақсырақ»билередідеп

болжаймыз. Пьесаның алғашқы бөлігіндегі бөлініске дейін не болғаны

туралы сөз қозғалмайды. Пьесаның соңында да болашаққа кепілдік

берілмейді. Көрерменнен Эдгардың бастан кешкеніне, оның əділдігі мен

адамгершілігінесенімартуғанаталапетіледі.Пьесаадамөміріменадам

ниетінің, сол əрекет иелерінің өздері де түсіне алмайтын күрделі жан

əлемін көрсету үшін, ешқандай түсініктеме, уəде берілмей, болжам

жасалмайаяқталады.

Заманғасайəлеуметтікмəселелерсарапталып,қорытылып,осыпьесаның

негізін құрайтыны бізді таңғалдырады. Алайда Шекспирдің тарихи

пьесаларымен жақсы таныс адам олар мен «Король Лирдің» арасындағы

байланысты көріп таңғалмас еді. Ақсүйектік «дағдарыстың» кейбір

белгілері:мысалы,тұңғыш(ұл)болу,нөкерлерменқызмет,биліктіңкүші

қандайболатынынкөрсетуменшынайыбиліксияқтымəселелерсюжетпен

тақырыпта анық көрініс табады. Бірақ мəселенің қоғамда да, пьесада да

азырақ сипатталатын өзге қырлары аса маңызды болып шығады. Ежелгі

жəнежаңаақсүйектергеқұрметкөрсетудіңмаңызыжайындасөзқозғадым.

Стоунбекзадаларғадегенқұрметтіңазаюынтөрелербетпе-беткелуікерек

болғанмаңыздыəлеуметтікөзгерістердіңбірідеп қабылдайды.

 Əлбетте,

монархтар1647жылданкейінөзараымырағакелуікерекеді,монархияның

да басына түскен жағдай осындай болды. Стоун ақсүйектерге бағынып,

құрмет көрсетудің бұрынғыдай емес екенінің көптеген себептерін

көрсетеді: ақсүйектердің əскери күшінің азаюы, бекзадалардың жанында

дворяндар мен саудагерлердің салыстырмалы түрде билікке қол жеткізе

бастауы; жомарттық пен сəн-салтанаттан гөрі адалдық пен ұқыптылықты

жоғары қоятын «бəсекелес»этосыныңпайда болуы;кейбірақсүйектердің

сатылғыштығы мен өзгелердің қатыгездігі; мұндай қисынсыздықтар мен

кемшіліктерді ашық сынауға мүмкіндік беретін байланыс құралдарының

дамуы. Шекспир, əрине, бұл өзгерістерді реалистік жəне репортаждық

тұрғыдан емес, драмалық жəне символдық тұрғыдан жүйелейді. Бейнелі

тілге аударады жəне қайта қарайды. Мысалы, пьесаның жағдайы, өз

əулетініңерекшеқұзыретімендəрежесінкөзініңқарашығындайсақтаудың

орнына(мұндайжағдайда«шынайы»қыздарсөйтереді),Лирдіқұрметтен

айырады.Бірақ«ереже»айрықшақұрбандықтардыталапетеді:жекеадам

ретінде Лир отбасылық ауызбіршілікті күтуі мүмкін, ал билеуші ретінде

оғанеңүлкенқауіптөндіретінде–өзтуғандары.

Стоунныңойынша,ағылшынренессансындағыəкелікбеделдіңқұлдырай

бастағанын «Король Лир» өзге бірде-бір шығармалардың шамалары

жетпейтіндей деңгейде шиеленістіреді.

51

Ақсүйек əкелер балаларына

қатысты қолданатын кейбір билікті, өздері тапсырып берді, балалардың

мүддесіүшінқуана-қуанаосылайістеді.Əкебеделініңтүсуі,бірсебептен,

ақсүйектер түзде жортуын қойып, отбасылық өмірдің қызығына ден

қойғаннанкейінгі,ұрпақтарарасындағы қарым-қатынастыңжұмсаруынан

еді.Бұл–пьесадасимволдықтұрғыдашешушірөлатқарадыжəнеЛирдің

Корделиямен түрмені бөлісуінде көрініс табатын привативизмге бой

алдыруы оның ертеректегі сөздерінен де аңғарылады. Мысалы, оның

қыздарының, əсіресе Корделияның қолында қартайсам деп армандаған

кезін есіңізге түсіріңіз: «Сүйген едім алабөтен бұл қызды. Аз жарықты

қалған енді / Өткізем деп ойлаушы ем ошағының басында» (1.1.123–4).

Адамдық бақытты артық көрген ол ІІ Ричард сияқты емес, өзі король

болғанкезеңіндегіқоғамдықталаптардыорындады;бірақолбиліктенбас

тарту арқылы аталмыш қуаныштарға кенеледі деу – ертеректегі ол өмір

сүрді-мыс дейтін кезеңнің емес, пьеса жазылған дəуірдің бір белгісі.

Əрине, Лир өмірдің зейнетін көріп, қалған ғұмырын өзі қалағандай етіп

өткізугелайықтымындепойлайды.

Англияда ата-анаға көрсетілген құрметтің белгісі олардың батасын алу

үшін əке-шешеніңалдында тізе бүгуеді. 1629 жылғы, яғни бұлпьесадан

əлдеқайда кейінгі діни уағызында Донне: «Англияда балалар бата сұрап,

тізе бүгеді. Басқа қай жерде ондайды көріп едіңіз?» – деп жазады. Кейін

Эвелин ержеткен балалардың ата-аналарына мойынсұнуына түсініктеме

берген еді.

 Лирдің қыздарын қарғауы (Корделияны (1.1.108–20);

Гонерилді (1.4.84–98); 2.4.147,163–9), Корделияға батасын беруден бас

тартуы (1.1.264–5) ерекше маңызға ие болып шығады. Сонымен қатар

пьесаны кельттік христиандыққа дейінгі (celtic pre-christianity) дəуірден

ХVIғасырғабір-ақалыпкеледі;оныңРеганныңГонерилденкешірімсұра

дегенінкекесінменқабылдауыдасолай:

«Түсіндіңбеөзіңайтқансөзіңді?

Тауыстыңғойтөзімді.

Қайратқайтты,қартайдым,

Қабылда,қызым,өзімді.

Тізерлепкелдімалдыңа,

Мейіріміңқалдыма?

Қамқорбол,қызым,əкеңе,

Аяшы,бұлшалдыда!».(Д.М.)(2.4.153–7;көлбеужазуменікі).

Бұлжердегікорольдіңөзқыздарыныңалдындатізерлеуіоларғадегенбір

сəттікренішіғанаемес,Сайқымазақтың«өзқыздарыңөзіңешешеболды»

деген өткір сөзінің шындыққа айналуы еді. Əкелер балаларына беретін

жəне қайтарылымын күтуге қақысы бар ең қарапайым қолдауды өз

қыздарының алдында тізерлеп сұрайтын деңгейге жетті дегенді айтып

отыр.

 Кейінірек, Корделия оған ішерге ас, киерге киім, жатарға төсек

береді. Лирге балалар бөлмесінде ұзақ уақыт бойы демалуына мүмкіндік

жасағананасындайжанболады.Олаздесеңіз,Корделияəкесініңпьесаның

басында бермей қойған батасын сұрап, өзінің перзенттік рөлін баса

көрсетеді:

«Перзентіңіздікөріңіз,

Батаңыздыберіңіз!».(Д.М.)(4.7.57–8).

Лир, моральдық жəне əлеуметтік тұрғыда тəуелді адамдай, қызының

алдында тізерлейді. Перзенттік сезімі адал Корделия, мұны көргенде

орнынан атып тұрады: «Мұныңыз не?! Тізерлемей, тұрыңыз!» (4.7.59).

Лирдің де, Корделияның да ұғымында ол əлі де король еді (4.7.44). Бұл

бітім ишараларының маңызы Лирдің санасында қалып қояды. Эдмунд

Корделияекеуін абақтығажапқандашайқас алаңынаайналғантағдырдың

тəлкегінендамылдауғаризажəнезындандақызыменбітімгекелусахнасын

қайта-қайтақайталауғаəзір:

«Кешірімсұраптөзіммен,

Абақтыдағыөзіңнен.

Қапасқабіргеқамалып,

Мұңдасболдымөзіңмен».(Д.М.)(5.3.10–13).

Қарияныңбаласыменбітімгекелуі–шынмəніндеолардыңбірігуі:екеуі

дебата сұрайды,екеуідебата береді.Пьесаның өнбойындабұрмаланып

келгенəкелікжəнеперзенттікфункцияларақырындабірігіпкетеді.Ежелгі

құндылықтар, олардың құндылығын көрсетуден басқа амал қалмағанда,

бұрынғыбайланыстаррасталып,бұрынғыдандакүштірекболыпшығады.

Лир перзентімен жəне өзінің əкелік міндетімен қайта бірігеді. Ол

Корделияның көңілінің алаңсыздығына сенімді болатын, қысқа ғана

уақытқа дамылдауға келгенде мықты құндылықтар одан əрі беки түседі.

Басқашаайтқанда, Лир сексуалдық сезім жəне əкелікпарыз мəселелеріне

қатысты жайларды əрі жағымды, əрі жағымсыз «заманының алдыңғы

қатарлы» қарым-қатынасын көрсетеді. Пьесаның қосымша сюжеті негізгі

сюжетпенəрібайланысқатүсіп,əріқарсыласатындықтан,əдеттебір-біріне

ерекше ұқсайтын Лир мен Глостер бір əлеуметтік жағдайда бір-біріне

мүлдеұқсамайды.Өз зинақорлығынанопықжегенГлостерақсүйектердің

нəпсі мəселесіндегі еркіндігін айыптауы мүмкін еді. Бірақ олай болмай

шығады;сексуалдықтуралыеңөткірсөздерЭдгардыңаузынаншығады,ол

əкесініңқылықтарынапуритандықкөзқараспенқарайды.СолсияқтыЛир

де, жалпы сексуалдықтан жиіркенген адам ретінде, əйел затын оңдырмай

сыбайды. Жалпы, ақсүйектерді басқа таптарға қарағанда нəпсіқұмар еді

деугеболады,біраққайтаөрлеудəуіріндеолардыңөзіұстамдырақболуға

мəжбүрболды.Бəлкім,біресептен,некелербұрынғыдайтекесеппенемес,

махаббаттың негізінде қиыла бастағандықтан шығар. Тағы бір себебі,

əйелдертапішіндеайтарлықтайəлеуметтіккүшкеиеболабастағаныдеуге

болады.Бұлөзгеріскетағыбірсебеп,дін қызметкерлері, министрлермен

нəпсіге еруге пуритандық көзқараспен қарайтындар бекзадаларға қысым

көрсете бастады.

 Лирдің Гонерилдің нəпсіқұмарлығына тиым салуы,

əрдайым нəпсіге ерік беретін адамзатты сынағаны, құмарлық пен

даңғазалықтымысқылдайəспеттеуіоныңөзұрпағынғанаемес,ертеректе

өте сирек талқыланған жалпы ақсүйектердің сексуалдық мəселелері

жайындатұжырымдарынжарияқылады.Жалпыалғанда,пьесасексуалдық

хаосты айыптайды жəне жыныстық құндылықтарға күмəнмен қарайды.

Глостер жас кезіндегі серілігінің кесірінен мал-мүлкінен ғана емес,

абыройынан, ұлынан, көз жанарынан айырылып, далаға қуылды, ал

Гонерил, Реган мен Эдмундтың зинақорлығы – оларды адамгершіліктен

жұрдайқылатынқұбыжықтықбелгісі.

«Король Лирдің» тағы бір маңызды тақырыбы – ысырапшылдық, сəн-

салтанатпенқамсыздықтыңежелгірухыменсақтық,ұқыптылықпенесеп-

қисапқа үндейтін жаңа құндылықтардың арасындағы ақсүйектік

болмыстың сақталу мəселесі. Сол дəуірге тəн экономикалық өзгерістер

бекзадалар үшін соққы болды, басқа да таптар секілді, ақсүйектер жаңа

экономикалық қажеттіліктеріне – қыздарға енші бөлу мен өзге

отбасылармен бірігуге бейімделуі керек болды; бұлардың бəрі есеппен

жасалуы керек еді, кейбекзадаларғажердіңжалға берілу бағасынкөтеру

мен құзырындағы халықтың ақшамен есептеуге болмайтын құрметі

арасындатаңдаужасауынатуракелді.Ескішілақсүйектережелгітəртіппен

жүргісікелді,бұл,əрине,экономикалықтұрғыдакүрделімəселе.Бірақолар

халықтың адал қызметіне сүйенді; жаңадан өсіп шыққан лордтар

қарамағындағыларға бұрын беймəлім болып келген кəсіпкерлік қарым-

қатынасорнатты.

Бізге Гонерил, Реган мен Эдмундтың есепке жүйріктігі бұрыннан да

белгіліеді.Лирдіңнөкерлерініңсанынқысқартужəнетіптітаратыпжіберу,

Глостердің басы мен Лир жəне Корделияның өміріне ақша тігу немесе

Освальдпенофицердіңосыжандардыңөлімініңнəтижесіндематериалдық

тұрғыда баюы… Мұндай адамдар есеп пен биліктің материалдық

құндылықтарытұрғысынанəрекететеді.Оларбірарифметикалыққадамға

дейіналдыналаесептепқояалады:«Некерек?»,«Түскедейін,түнгедейін,

мырза, түні бойы не қажет?»; «Оны бірден дарға асыңдар» – «Көздерін

ағызып жіберіңдер». Олар есеп-қисапты жақсы біледі. Гонерил ақырына

дейін есептен таймайды. Көңілдесі жараланып жатқанда, «белгісіз

біреудің»шақырғанжекпе-жегіненбастартуыңкерекеді»дейді.Олардың

мəнсіз есептері адамгершіліктің күллі құндылықтарын шектейді жəне

мұндай құндылықтардың негізінде жатқан «мүдделерден» көз жазып

қалады,ақырсоңындажабайылыққақалайкетіпқалғанынбілмейқалады.

Бірақ Гонерил мен Реганның Лир нөкерлерінің санын қысқартуы түптің

түбінде қыздарының өзіне деген көңілін «сатып» алмақшы болған

патшаныңөзойыменəрекетініңжаңғырығыіспетті.Кейіпкерлерөздерінің

жəне өзгелердің сезімдерін таразыға салады, есептейді: тіпті періштедей

Корделияныңөзі(бəлкім,педагогикалықтұрғыда)əкесінебайланыстармен

фракциялартуралыайтады. Оныңмахаббатының жартысыəкесіменбірге

қалды, жартысы күйеуіне ауады. Глостер Кентке Эдгардың Эдмундтан

«қымбатырақ еместігін» айтады; Кент пен Сайқымазақ метафоралық

тұрғыда жалақы жайында сөз қозғайды. Лир қызды еншісінен қаққанда,

оның «құны түседі»; мəрттікті бағалайтын ортада тəрбиеленген Франс

үшін «Корделияның өзі баға жетпес байлық» болмақ. Кейін Гонерилге

күйеуі:«Желайдапкелгенқұмныңтүйіршігінедетатымайсың»(4.2.30–1)

дегенде, біз оның есептеудің қаншалықты маңызды екенін меңгергенін

көреміз.Ақырында,сандартілі«бəрі»мен«ештеңенің»парадоксынасіңіп

жоқ болады, сөйтіп мəнсіздік (meaninglessness) пен өлшеусіздік

(incalculability) алаңына ұмтылады. Қажеттілікті өлшеуге не есептеуге

келмейді,махаббаттыда,адалдықтыда,шындықтыдасолай.Лиргеосыны

түсінуүшінұзақуақытқажетболды:оғанбараржолдаолГонерилгеəліде

былайдепайтареді:

«Қызметшілеркөпболсадақоғамда,

Мейіріміңсеніңасыптүсероданда».(Д.М.)(2.4.261–2).

Тек бірерсəттен кейін «Бесеуіде бекер бейнет емес пе? Тіпті біреуі де

керек емес олардың» деген есебін естиді. Сайқымазақ Кентке «Өз

игілігіңнен қанша түсім түсетінін сен айтып берші» (1.4.140–1) дегенде,

астарлапжеткізгісікелгенқорғансыздықжағдайынатұспалдайды.Глостер

секілді,Лирдекөрмегендікөріп,«басыматүспейбілмеппін»деп,«артық

байлықты» кедейлерге «үлестіріп беруді» жоспарлайды. Ол өз қыздарын

ғана емес, жалпы билікті, бұрынғы өз билігін айыптайды. Мұны түсіну

үшінөзмүддесінғанаойлауданбасқасатығаөтугетиіс(Гонерилдің«Бұл

үшін мені кім соттай алады?» деп еркінсуін еске түсіріңіз)

 еді. «Бұл

дүниеде айып тағардай ешкім жоқ. Бұл дүниеде айып тағардай қылмыс

жоқ» (4.6.170) болғандықтан, мұнда жазықты болса да, жазаламайтындар

бар:«Жоқ,жоқ,жазығыңжоқешқандай!»

Қай тұрғыдан алғанда да, бейнелеу мен өнердің барлық өлшемдерімен

қарағанда, бұл адам өмірінің ұлылығы мен тұңғиығын көрсету үшін

қарапайым адамның басынан кешуі мүмкін оқиғаны қоюлатып береді.

Адам əрекетінің ең қарапайым, кейде ең ессіз мəнісі оның моральдық

күшін метафизикалық биікке көтереді. Пьеса бізге адам болудың

құндылығынкөрсетедіжəне өзінбағалаудың əлеуетін түсінугежетелейді.

Жалғыз əдеби тип, Сайқымазақ бейнесі арқылы натуралистік

репрезентациядансимволғадейінгімысалдыкөреміз.Сайқымазақтар,бізді

кітаптарғаиландыратындай

,ортағасырменқайтаөрлеудіңтиптікбелгісі

еді. Қызығы, Англияда І Джеймс (өзінің ақымақтығымен жəне

сайқымазақтарыменатағышыққан,бірақбұлпьесадүниегекелгенуақытта

соңғысы əлі əйгілі бола қоймағанын да ескеру керек) кəсіби

сайқымазақтарды қолдаған соңғы ағылшын монархы болды.

Сайқымазақтар да соғыс пен үзілістің нəтижесіндегі өзінше, үнсіз

жаңғыруды бастан кешті. Пьесадағы кейіпкерлер қатарында Сайқымазақ

моральдан натурализмге ауысады: Сайқымазақ жеке адам ретінде жəне

сарайсайқымазақтарыныңжинақталғанбейнесіретіндекөрінеді.Олкейде

«астамшыл» да сатиралық, кейдемұңды əрі бейшара, кейде шындық пен

метафора режимдерін алма-кезек алмастыратындай. Оның «сəуегейлігі»

осындай будан болып саналады (3.2.81–95); «Трактирші сыра сатып су

қоспай,Дұғанықойып,Жержыртқандатақуа»депкелетінбұлжолдар,бір

қарағанда,утопиялықарманды,бірқарағанда,ұнамсызбейберекет,жүйесіз

дүниені елестетеді. Сол сəттен бастап, сəуегейлік мінсіз құбылысты

бұрмаланған дүниемен араластырады. Біз оның қандай өлшеммен

өлшейтініндебілмейміз.Несебепті«дінбұзарлар»емес,«күйеужігіттер»

өртелуікерек?Олнегежақсынемесежаманболуыкерек?Ал«бекзадалар

қарызға батпай, жарлы рыцарь болмаса» деп келетіні утопияға ұқсайды.

«Көзбояушылар қалтаңа қол қыстырмай, Күнəні емес, ойласа жұрт

сауапты» деген арманы орындалса, соның өзінде өсімқорлары бар

«Британияжарамайдымүлдеіске».«Шіркеусалыпжатқан»«жеңгетайлар

мен жезөкшелерде» де мейірбандық жоқ. Сайқымазақтың сəуегейлікпен

болжағанəлеміізгілікпензұлымдықбірін-біріалмастыратын«ойлантап»

дейтін схемалық əлем емес. Сайқымазақ өзі өмір сүріп жатқан əлем ию-

қиюəлемекенінтүсінеді.ОныңдүреағашындағыКенттікөргендеайтатын

сөзін жолы болғыштық пен жазмыш туралы прозалық түсініктеме əрі

тақырыптан кейінгі шағын өлең деуге де болады. Ақылды адамдар

ақылынаналжасқанбасшыларға ермеуікерекдейді.Ондай басшылардың

жанындажүретіндерді«малай»депатап,соғанқарамастан,өзініңдəулетсіз

қалған короліне «ақымақ» адалдығын мақтанышпен айтады. Сайқымазақ

Гонерил мен Реганның қандай адам екенін біледі жəне оларға қарсы

шығады. Ол ақылынан алжасқан Лирдің өзінің қызын «соттаған» кезде

«алқабиінің»біріболғаныдаерекшегротескіліболыпкөрінбейді.Мұнда

СайқымазақГонерилге:«Ғафуетерсіз,сіздіменорындықекендепқалдым»

дегенде, мұның символдық ишарасын əйел адам ешқашан түсінбес еді.

Эрасмустың Сайқымазағы секілді, Лирдің Сайқымазағы шынайылық пен

қиялдыңайырмашылығында,олардыңөзаратəуелдіекеніндебіледі.

Сайқымазақ пьесадан да, ағылшын сарайынан да ғайып болады. Оның

себебі Лирдің Сайқымазағы айтқандай: «Лордтар мен бекзадалар оның

қызметінеталасыпжүр».Сайқымазақтыңсөздеріндеасқанкөрегендікбар.

БіркездердеСайқымазақдегенмонархтарғанабекітетінқызметболатын.

Джентльменменжериесісияқты,корольдесайқымазақболаалады.Солай

болған күнде құрмет ақымақтықтан сақтана алмайды, сондықтан кəсіби

сайқымазақтардыңкөзіқұруыкерек.

Лир, өзі мойындайтындай, сайқымазақ болды. Екі этостың ортасында

қалып қалған қарт король, жаңа талаптарға сай əділ болғысы келген еді.

Бірақбəрібірдеежелгікезеңніңтəртібіменартықшылықтарынасүйенген

жан болатын. Ол қайтадан балаға айналады, баланың қылығын істейді,

баланыңақымақтығынжасайды.Олөзіанықтайалмайтын,екеуіекіжаққа

тартатынекіталапқадасайдұрысшешім(мұндайшешімніңболуымүмкін

емес те) қабылдауға талпынып, содан қателікке бой алдырады. Бірақ

қателескенінтүсінгенсоң,олталаптардыңшекарасынаншығып,қалыпты

көзқарастардан анағұрлым шынайы көзқарастарды бекітеді. Екі мүдденің

немесе логиканың дəстүрлі бағалауынан тазалау, корольдік мəрттіктен де

асқан қайырымдылық көрсетеді. Лирдің басына күн туған кезіндегі

қиындығы мен жетістіктерін түсінудің бір жолы – оның қатарластары

бастанкешкеншынайымəселелердіойғаалу.БұлорайдаСтоунныңкітабы

бізге əжептəуір көмек бере алады. Шекспир Лирді оңайлықпен жеңіске

жеткізген жоқ; əдеттегідей,драматургөткен шақтыңжомарттық,мейірім,

қамсыздық таныту сияқты ескірген дəстүрлеріне жақтасып тұрса да, осы

кодтың мəселелері мен шектеулерін мұқият ашып көрсетеді. Жомарт

бекзадалар қанша шығын жұмсағандарына бастарын қатырмайтын еді,

ежелгі дəстүрге сай, материалдық игілікті бекерге ысырап қылған еді.

Кеудемсоқ «жаңашыл» бекзадалар өз əкелерінің кейбір қателерін түзеуі

мүмкінеді,бірақбұлтүзетудіңқұны,осыпьесакөрсететіндей,тымжоғары

болады. Бұл пьесада құндылықтар дағдарысына бетпе-бет келіп

тұрғанымызды мойындауымыз керек. Драматургтың қай тарапқа

жақтасатынықұпияемес,олмəселеніжайғанамораль,ежелгі«тəртіп»пен

«дəрежені»қолдайтындəйекретіндеұсынуменболды.ОлГонерил,Реган

мен Эдмунд бұзған тəртіптің жəне Лир мен Глостердің басындағы

əлеуметтік мəртебенің практикалық дұрыстығын көрді. Кəрі ақсүйектерді

қаншалықты жақсы көріп, аяушылық білдірсек те, олардың өз

құндылықтарынойланбайқабылдауыныңқұны,өзотбасыларынакелгенде,

тымжоғарыболды.Бұлəкелерөздерінбəрінен,тіптітасбауыржандармен

есеппен айтылған ақыл-кеңестерден де қорғағысы келді. Пьесаның

моральдық салмағын ежелгі құндылықтарды қорғаушылар шешіп беріп,

нəтижегежетті,бірақсоныменбіргесолқұндылықтарқайтұстардакемшін

түсіп,тіптіқұлдырағанынанықкөрсетті.

Ескертпе

1. E.M.W.TillyardTheElizabethanWorldPicture(London1943);A.O.LovejoyTheGreatChainof

Being(Cambridge,Mass.1936);E.W.TalbertTheProblemofOrder(ChapelHill,1958).

2. Мысалы,SigurdBurckhardtShakespeareanMeanings(Princeton,1968)117, 137,150;Nicholas

Brooke Shakespeare’s Early Tragedies (London, 1968), əсіресе 8–10 бб; Wilbur Sanders The

DramatistandtheReceivedIdea(Cambridge,1968);жəнеHerbert Howarth,TheTiger’s Heart

(NewYork,1970)165–91,əсіресеKingLearтуралы168–73бб.«Тарихшыларға»келсек,сол

дəуірдіңбарлықмаңыздыізденушілеріоныңауытқушылығынмойындайды,тіптіұнатады.

3. (Oxford,1965);меніңқысқасын-пікірімдіоқыңыз:RenaissanceNewsxix(1966)48–54.

4. Стоунның соншалықты ұзаққа созылған «дағдарыс» туралы түсінігі əжептəуір сынға

алынған еді; менің мақалама келсек, бұл сын, жүз жылдық кезеңді қамтыған тарихи

құжаттарғақарағанда,осыпьесааталмышдағдарыстықаншалықтыбейнелегенінаңғаруға

септігітиді.Яғни«дағдарыс»сөзіСтоунныңкітабыүшіндұрысмағынадақолданылмаған

сөзболуымүмкін,бірақ«КорольЛир»үшіндұрысекенінекүмəнжоқ.

5. StoneCrisischap8;andG.E.AylmerTheKing’sServants(London,1961)chap5.

6. Crisis549–55;andinastill-unpublishedlectureonEnglishcountryhouses.

7. Crisis242–50;SheldonP.Zitner,«Hamlet:Duellist»UniversityofTorontoQuarterlyxxxix(1969)

1–18.SeealsoVincentioSavioloHisPractice (London 1595); andGeorgeSilver Paradoxes of

Defence(London,1599).

8. Crisis50.

9. Ibid 562–6; A Discourse of the Common Weal of England ed. Elizabeth Lamond (Cambridge,

1929)82–3;TheHouseholdPapersofHenryPercy,NinthEarlofNorthumberlanded.G.R.Batho

(London,1962)63,108,114.

10. Certaine Sermons (London 1595) Part n, 6: «Against excess of apparel»; see also Lawrence

Humphrey The Nobles, of the Nobilite (London 1563) III: «Of Apparel»; Philip Stubbs The

AnatomieofAbuses(London1585)6–7,16–38;RobertGreeneAQuipforanUpstartCourtieror,

Aquaintdisputebetween Velvetbreechesand Cloth breeches(London1620);WilliamHarrison

DescriptionofEnglanded.F.J.Furnivall(London,1877)i,168–72.Forappropriateillustration,

seeRoyStrongPortraitsofQueenElizabeth/(Oxford,1963);andTheEnglishIcon:Elizabethan

andJacobeanPortraiture(LondonandNewYork,1969).

11. JamesClelandPropaideia,ortheInstitutionofaYoungNobleMan(Oxford,1607)214–17.

12. StoneCrisis28–9.

13. Ibid184–8,547–86.

14. HieronimusOsoriusADiscourseofCtvill,andChristianNobilite(London1576)27of;Civiland

UneyvileLife(London1579) 12; Gervase Markham AHealth to the Gentlemanly Professionof

ServingmenRoxburgheLibraryed.1868(London,1598)126–31.

15. KingLeared.KennethMuir,xliii,nl.

16. StoneCrisis170–5.

17. SeeRenaissanceNewsxix(1966)48–54.Idonotwanttoseemtotaketheplayasreportageon

currentpoliticalandsocialconditions:seethedebatebetweenAllanBloomandHarryJaflaonone

side,andSigurdBurckhardtontheother,inAmericanPoliticalScienceReviewLIV(I960)130–

66,457–73.

18. SeeF.T.Flahiff,below.

19. StoneCrisis99,andpersonalcommunicationtotheauthor.

20. ThomasMillesTheCatalogueofHonor(London1610)20.

21. SeeSirWilliamSegarHonor,Military,andCtvill(London1602)113,122,220.

22. «KingLear» in Our Time (Berkeley, 1965) 47–8, 56, 166–8; W.B.C.Watkins Shakespeare and

Spenser(Princeton 1966) 83; William Frost, «Shakespeare’s Rituals and the Opening of King

Lear»HudsonReviewx(1958)577–85.

23. Crisis9.

24. Ibid182.

25. ShakespeareanMeanings239–40.

26. Crisis42–9,50,187ff.

27. Ibid 44–7, У.К. Джорданның көлемді еңбегіне сілтей отырып, Стоун көрсеткендей,

бекзадалардың енші бөлудегі қайырымдылығы саудагерлердікіне немесе барлық «орта»

тапқақарағандааздауболғанымен,бұлмəрттіктіңшектеуліболуыныңөзіндіксебебібареді.

Барлықақсүйектердіңнегізгіиеліктерінеқатыстыбелгілегенмұрагерлеріболды,алортатап

патриархтарындаондай шектеу жоқ.Сондықтан иеліктерін қалай бөлсе де өздері(немесе

оларойлағандайҚұдай)білетін.

28. SeeIbid47–8,forsomesamplesofnoblesupporttoothers.

29. CivilandUncyvileLife35,forcharityproperlybestowedonbeggars;HumfreyTheNoblesn,on

liberality;in,onapparel,andonbeggars.

30. StoneCrisis167–9,171.

31. Дегенменбөлуəлідеекіұштымəселееді:Лиркорольдіктімұрагерлеріарасындаəлдеқашан

бөліп қойған секілді, «ең ауқатты өлкені» сүйікті қызына сақтаған. Күйеу балалар

арасындағыболуымүмкінтартыстыңалдыналуүшінғанаосындайқалыптабөліптұрған

секілді. Қыздар арасындағы риторикалық тартыс, əуелбастағы саяси шешімге қатысты,

пьесадағыөзгедекөпдүниелерсекілді,құпиядаорынсызболыпқалады.

32. SeeStoneCrisis167,197.

33. Ibid170–5.

34. Ibid 201–17; Civil and Uncyvile Life 34–9; Markham Health passim; Harrison Description of

Englandlxxi,134–5.

35. StoneCrisis 238–57; Wallace MacCaffrey The Shaping of the Elizabethan Regime (Princeton,

1968) 330–71; see also Humfrey The Nobles in, for distinctions between necessary and

unnecessaryservants;andHarrisonDescriptionofEngland134–5,foridleservingmen.

36. StoneCrisis211–12.

37. StoneCrisis549–65;HarrisonDescriptionofEngland267–77,forprinces’palaces.

38. StoneCrisis201,215–50.

39. SeeLear’sremark,«There’syourpressmoney»(4.6.86–7),whichsuggeststhat,howeverdimly,

heknewheneededsomedefence.

40. Forcohorts,seeStoneCrisis203–6.

41. Forroyalmeals,seeAylmerKing’sServants26–32.

42. StoneCrisis 54 speaks of aristocraticpunishment; King Lear ed. Muir, 77, note to 2.2.133 for

punishmentstoservantsingreathouseholds.

43. Шын мəнінде Кент Освальдпен шайқаспайтынын, қылышты «құлды» өлтіру үшін

қолданатынын айта кету маңызды. Алайда ол бекзада қылышын көтеріп кіріп келген

Эдмундтіңкүзетшісіменайқасуғаəзір.

44. SeeStoneCrisis224forexamples.

45. ForasensitivereadingofEdmund’snatureandroleintheplay,seeJulianMarkelsPillarofthe

World(Columbus,Ohio1968)104–6;alsoH.A.MasonShakespeare’sTragediesofLove(London,

1970)184–94; Arnold Kettle, «FromHamlettoLear» in ShakespeareinaChangingWorlded.

ArnoldKettle(London,1964)158–71.

46. For some of thedisabilities of bastards, see B.G. Lyons, above; and John Feme The Blazon oj

Gentrie (London 1586). Некесіз туған бала əкесінің еркінсіз оның дүние-мүлкін мұра ете

алмайды; тіпті өзінің заңды тұрғыдағы ағасының арнайы шақыруынсыз онымен бір

дастарқанғаотыруғақұқыжоқ.Алайда1586жылыбұлережелерескіргенедіжəнекөптеген

дворяндықотбасыларынданекесізтуғанбалаларғатүсіністікпенқарады.

47. Реганның сөздерінен гөрі əрекеті оның Эдмундқа деген ерекше сезімін көрсетеді жəне

Эдмундпен некелесу жайындағы сөздері тұрмыстағы Гонерилден гөрі өзіне «ыңғайлы»

дегендіалғатартады.

48. SegarHonor220onearls:«Eldennan,idest,Index».

49. FemeGentrie308–12;SegarHonor113.

50. StoneCrisis747–53.

51. Ibid591–3.

52. Quotedinibid592.

53. See,forexample,RobertCleaverAGodlieFormeofHouseholdGovernment(London1598)for

thedutiesofparentstochildrenandofchildrentoparents.

54. Бүкіл пьесада «кім ішінде, кім тысты?» дəйексөзі шынында «сотқа» тікелей бағытталған

сілтемелердіңбірі.

55. SeeStoneCrisis660–9;andCertaineSermons,homilyagainstadultery.

56. StoneCrisis273–334,forestatemanagement.

57. Ф.Т.Флаффиөзініңəліжарияланбағанмақаласындабұлпьесадағысотпенбиліктіңбөлінуі

туралыжазғанеді:Лирдіңөзініңқыздарынбосжерүшінайыптауытазасимволдықтұрғыда

болса,ЛирдіңГлостердіңкөзінойыпалуысоттөрелігінсізөтеді.

58. EnidWelsfordTheFool(London,1935);BarbaraSwainFoolsandFollyduringtheMiddleAges

andtheRenaissance(NewYork,1932).

ОНБІРІНШІТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.ЭлисМанроның

«Жексенбікүнітүстенкейін»және«Қызметші

қыз»әңгімелеріндегіәлеуметтіктап

ИслаДункан

Элис Манроның көптеген әңгімелерінде кедейлердің өмірі сипатталады. Ал біраз

туындыларына кедейлер мен байлар, әлеуметтік күшке ие болған шонжарлар арасындағы

қарым-қатынасарқауболған.Бұлмақаладабритандықсыншы ИслаДунканәлеуметтіктаптар

арасындағы қақтығысқа құрылған екі әңгімені талдап, Манроның әлеуметтік мәселеге деген

сыни көзқарасын айқындау үшін әңгімелерінің біріне өзгеріс енгізгеніне тоқталады. Доктор

Дункан Чичестер университетінде канада әдебиеті мен қазіргі замандағы әйел жазушылар

әдебиетінендәрісбереді.

ЖиырмажылбұрынжарияланғанЭлисМанроменжүргізгенсұхбатында

Джефф Хэнкок қаламгерге «əңгімелеріңізден əлеуметтік жағдайға деген

жасырын, астарлы көзқарасыңызды байқауға болады» дейді. Ол

қаламгердіңшығармаларынаарқауболған«таптықжүйені»«бізКантриде

баспалдақпен төмен түсіп, жолдың арғы бетіне өтетініміз сияқты»

(«жолдың арғы беті» деген тіркес кедей тапты білдіреді. – Ред.) деп

сипаттайды(Hancock,1987: 205).

Бұлпікіргежауапбереотырып,Манро

кезіндеБританКолумбиясындабіразуақытболып,ақырыөзініңтуғанжері

Харон Кантриге оралғанда, əлеуметтік айырмашылықтар (differences)

мəселесіне«ерекше қызығушылық білдіргенін»тілгетиекетеді(206). Ол

айырмашылықтарМанроныңкейбіроқырмандарыүшінмаңыздыболғаны

жазушыныңХэнкокқабаяндапбергенкейбірəңгімесіненанықбайқалады:

Манроның достарының бірі дəріс берген «Қыздар мен əйелдердің өмірі»

(Lives of Girles and Women, 1971) жайында семинарда студенттердің бірі

«сіздерЭлисМанроныңкедейотбасынаншыққанынбілетінболарсыздар»

депайтқанекен



(Hancock,1987:206).

Бұл көзқарастың көлеңкесінде тұрған өзімшілдік пен өзгелерді төмен

санауға негізделген снобизм (snobbery) – Манро шығармашылығының өн

бойында кездесетін сүйкімсіз кейіпкерлерінің бойында бар. Хэнкок

«əлеуметтіктүсініктеме»(socialcommentary)депатағанұғымныңбірнеше

мысалын «Тілемсек күтуші» (The Beggar Maid, 1980) атты кітабындағы

əңгімесінен аңғарамыз. Мұнда жазушы Патрик Роуздың қалашығын

«үйінді»депменсінбейтін(Munro,1980:91)жəнесолкөзқарасынРоуздың

отбасынан да жасырмайтын. «Юпитер айлары» (The Moons of Jupiter)

кітабынаенген«ЧадделейлерменФлемингтер:Байланыс»(Chaddeleysand

Flemings: Connection, 1982) əңгімесінде Патрикке ұқсас кейіпкер Ричард

əйелін(баяндаушыны)«ыбырсығанжүксияқты(өткеншақты)кесіпалып

тастауын» қалайды (Munro, 1982: 13). Ол əйелінің сөйлеу мəнерін, ол

дүниеге келген қалашықты, үйіне қонаққа келетін қайын жұртын

менсінбейді, тіпті қайын əпкелерінің бірін «аянышты, кəрі жезөкше» деп

атайды (17). Манроның əлеуметтік тап жайында толғанатыны кейінгі

шығармаларынандаанықбайқалады.Əсіресе«Жеккөру,достық,серілік,

махаббат,үйлену»(Hateship,Frendship,Courtship,Loveship,Marriage,2001)

жинағындағы «Отбасылық жағдайлар» (Family Furnishings) деген

əңгімесінде баяндаушы күйеу жігіті жақтырмайтын «азып-тозған

отбасындағы»оқиғалардыесінеаладыда,«өмірдегісəтсіздіктердіңбəрін…

аңғармайқатежіберу»дептүсінеді(Munro,2001:87).

УингемменОнтариодағыжаймашуақдепайтуғакелмейтінбалалықшағы

туралы Манроның өзі (əсіресе «Қу тірлік» (Working for a Living)

əңгімесінде) жазып қалдырған. Одан арғы пайымдарды биографтардың

еңбегімен2003жылыМанроныңқызыжариялағанмемуарданбайқаймыз.

Осындай дереккөздерден біз жас Элис Лайдлоудың университетке оқуға

кеткенге дейін Торонтодағы дəулетті аудан Роуздейлде əлдебір отбасына

қызметші болғанын білеміз. Бұл отбасының Пуэнт о Барил маңында,

Джорджиан-Бей аралында үйі болғаны белгілі (Thacker, 2005: 82). Манро

Кэтрин Шелдрик-Россқа өзінің ауқатты қожайындарға жалданып жұмыс

істеген уақытында «төңірегіндегі адамдарға бөтен екенін сезінгенін жəне

осы тəжірибе оның таптық айырмашылық жайындағы сезімін қайрай

түскенін» айтады (Ross, 1992: 46). Элеанор Уочтелге айтқан бір сөзінде:

«Бұлжағдайдыңбасымнанөткеніменүшінмаңыздыболды,себебісоның

арқасында таптық айырмашылықтар жайында біраз дүниеге көзім

ашылды...Біреудіңүйіндеқызметшіболу...Мұндайкездеөзіңжайындада,

оларжайындадакүтпегендүниелердікөресіңде,таңғаласың»,–дегенеді

(Wachtel,1991:49).

Қалталы жалдаушы мен қалтасы тесік жалданушының арасындағы

«кедергі»«КастлРоктанқарағандағыкөрініс»(TheViewfromCastleRock,

2006)жинағынаенген.БірақалғашретсоданонекіжылбұрынNewYorker

газетінде жарияланған «Қызметші қыз» (Hired Girl) əңгімесінен анық

байқалады. Манроның бұл əңгімесін қайта зерделеп, біраз өзгерістер

енгізгені мұқият сараптама жасауға тұрарлық дүние. Сондай-ақ өзім

дəлелдеугетырысатындай,бұлөзгерістерыждағаттышеберліктіғанаемес,

кейінгі басылымында əлеуметтік тап пен онымен қатар жүретін

теңсіздіктерді анағұрлым көрнекі тақырып етуге деген талпынысын

көрсетеді.Баяндаушының қоғамдағыорнынадегенызасыменқожайынға

деген есеппен жүргізілген антагонизмін сипаттауда бұл шығарма

Манроның бұрынғы туындыларынан өзгеше. Бұрын жазушының, Дель,

Роуз, Джанет жəне «Отбасылық жағдайлардағы» есімі аталмайтын

баяндаушы сияқты, кедей отбасынан шыққан кейіпкерлердің басындағы

«əлеуметтікжағдайғаарлануын»көретінбіз(Coldwell,1983:537).

«Ұлттың қалдығы: əйелдер жазған кедейлік нарративтері» (Remnants of

Nation: On Poverty Narratives by Women, 2001) атты кітабында Роксана

Римстедмынадайтұжырымжасайды:«Манрокөпшілікжағдайдакедейлік

пен тап аралық мəселеге айрықша назар аударады» (Rimstead, 2001: 105)

жəне «кедейліктің көрінісін репрезентациялық əрі эстетикалық ықпалы

үшінбақылаумензерттеу»мақсатындаоған«шеттетілгенкөзқараспен»(a

distanced gaze) қарайды (216).

 Бұл тұрғыдан алғанда, «Манроның

көзқарасы Маргарет Лоренстікінен өзгешелеу сияқты» дейді Римстед.

Лоренстің кедейлерді сипаттауы анағұрлым саяси жəне оқырманның

аяушылықсезімін(empathy)тудырады.Римстедтіңпікірінше,Лоренсөзінің

«Көріпкелдер» (The Diviners, 1974) атты еңбегінде, мəселен, оқырман

қауымдыкедейліккеқарсылықбілдіргенөзініңызалыкөзқарасынбөлісуге

шақырады. Мұнда əлеуметтік əділетсіздік төзуге болмайтын құбылыс

ретінде сипатталған. Римстед атап өткен Манро көзқарасының

ерекшеліктері (105), шындығында, жазушының ертеректегі

шығармаларына қатысты деуге болады. Əсіресе «Тілемсек күтушіде»

(1980)баскейіпкерРоузтүскіасүстіндеқонақтардыңкөңілінаулауүшін

қойылған түрлендірілген немесе бүркемеленген театрландырылған

қойылымда«көрерменбөлігі»(anonlookerpart)ретінде(Munro,1980:42)

көрсетіледі.Өзінің жеңілтектігінұмытып,бай баласы, шолжаңПатриктің

тарапынан телінген «момын» деген атауға мойынсұнған Роуз Патрик

отбасыдаңғазасəн-салтанаттықайтедідепсұрамайды.Керісінше,мұндай

ортада өзін жақсы сезінетіндей кейіп танытады (86–88), алайда

баяндаушының түсіндіруінде «ол іштей қатты күйзеледі», «зым-зия

жоғалып,жоқболуға»мүмкіндікбергеноның...достары...беделінтүсіріп,

өзжөндерінекетті»(85).

«Қызметшіқызда»қарапайымортаданшыққаныжайындасаналытүрде

арлану сезімінің көрінісі жоқ. Шындығында, «Кастл Роктан қарағандағы

көрініс»аттыжинағынашығаруүшінəңгіменіқайтазерделегенде,Манро

«кедейлік нарративтерімен» (poverty narratives) тыңдарманының көңілін

табатын баяндаушыны таныстырады. Алайда бұлар эстетикалық

құндылықтары үшін емес, тəрбие мен жазалау қаруы ретінде жеткізіледі.

Қоршаған ортасы мен сипаттамасы тұрғысынан əңгіме ертеректегі

«Жексенбі күні түстен кейін» (Sunday Afternoon) деген шығарманы еске

салады. Кейде Манроның ертеректегі шығармашылығының үлгісі ретінде

аталып жүрсе де, «Жексенбі күні түстен кейін» сыншылардың

айтарлықтай назарына ілікпеді. Джордж Вудкок Манроның

шығармаларындағы реализм жайындағы мақаласында аталмыш əңгімені

«шағын əлеуметтік зерттеу, канадалық жазушының таптық көзқарасының

кəдімгідей қалыптасып қалғанын танытатын шығарма деп сипаттайды

(Woodcock, 1986: 240). Таптық сана əңгіменің бірінші бөлімінен-ақ

байқалады.ҮйиесімиссисГаннеттеркетотайəрісəнқой:«мақтакөйлектің

етегін жылтыңдатып», қонақтарды, түскі асқа келген «қарапайым

адамдарды» қалай күту керегі жайында нұсқау беріп жатқан сəті

сипатталады(1968:161).

Алваның миссис Ганнеттің əлеміне сəйкессіздігі кереғар салыстырулар

мен қайшылықтар арқылы дами түседі. Алва «бір сəтке де дамылдап,

босаңсуға» қақы жоқ екенін білдіру үшін қонақтар еркін көңіл көтеріп

жүрген ауладан «шаңқылдаған дауысты» дамыл-дамыл естумен болады

(163). Баяндаушының: «Ол, əрине, аузына татып алмаған, шишалардың

түбіндегіні сарқып жүргені болмаса» (163) дейтін кекесінді үнінен бұл

үйдегі байлықтың қолды болғанын аңғарамыз. Алва үстіндегі

униформамен өзін ыңғайсыз сезінеді, «тас еденде тарсылдап шығатын

өкшесі бар, кубалық аяқкиімінің дыбысына» ашуы келеді (164). Ол

гараждың төбесінде орналасқан бөлмесін сипаттағанда, жарасым

тақырыбыжалғасады,себебібұл«осыүйдегізаттарүйлеспейтін,жараспай

тұратын жалғыз бөлме» еді (167). Қызметші мен қожайынның өмірі

арасындағы айырмашылық мына сөйлемдерден анық байқалады: «Ол

үйден аз уақытқа болса да кете алмайтын; миссис Ганнет оны керек етіп

қалуымүмкін.Аулағадашығаалмайтын;өйткеніқожайындарсондаеді»

(165). Сөйлемдердің құрылымы ұқсас, өйткені екеуі де салалас сөйлем,

құрамындағы бірінші жай сөйлем болымсыздық жайды баяндап, екіншісі

соны түсіндіреді. Мұндай сөйлем құрылысы арқылы Манро еркіндік пен

қамалу арасындағы жəне ішкі мен сыртқы арасындағы қос қарама-

қайшылықтыкөрсетеді.

Əңгімені баяндаушы айтады, бірақ Алваның фокализация субъектіне

айналатын бірнеше жағдайы бар. Мысалы, миссис Ганнетт қызметшісін

шақырғандағысипаттауынесіңізгетүсіріңіз:олөздаусынқоңырауорнына

қолданады, «Біреумен сөйлесіп тұрып, табан астында мені осылай

шақыратыны, содан кейін ештеңе болмағандай қайтадан емен-жарқын

күліптұратыныбіртүрлікөрінетін;механикалықдауысқа(mechanicalvoice)

ұқсайтындай, тіпті денесінің бір жерінде Алваны шақыру үшін басып

қалатын батырмасы бар секілді көрінетін» (164). Дикцияның, стильдің

бейресмилігі(«бұлбіртүрліболды»),жалаңүстеуді қолдану(«бұл»)жəне

теңеудіқайтатұжырымдау–еркінжанамадискурстыңбелгілері,олардың

бəріоқиғаларғадегенАлваныңкөзқарасынрастауүшінқызмететеді.Осы

көзқарастұрғысынанАлваныңбұлүйдегіорнытымболмашыекеніжəне

қызөзінбұйрыққадайынеңбекшіқұралретіндесезінетініанық.

Əңгіменің түйінінде Алваның дəрежесі одан əрі төмендеп кеткендей

көрінеді:миссисГаннеттіңнемереінісініңсексуалдыққалауысипатталады.

Алайда бұл кездесудің интерпретациясы, Манроның көптеген

шығармаларыныңтүйінісекілді,белгісізболыпқалады.Баяндаушы«бөгде

адамның» келгені Алваны «еркінсіткендей» (170) болды жəне кейінірек,

жаздабұлжасжігіттіГаннеттердіңкоттеджіндетағыкөругеынтықболды

деп қана айтады. Оқырман Алваның «бұл үйде сезінбеген жеңілдік пен

сенімділігінен»(170)серпіліпқалуымүмкін.ИльдикодеПаппКаррингтон

алайда Алваның басынан өткендерін үстем тап пен қызметші таптың

қарым-қатынасындағы теңсіздіктің одан арғы көрінісі деп санайды

(Carrington, 1989: 105), мен онымен келісер едім. Əңгіме «кемсіту»

(humiliation) деген сөзбен аяқталады: Алваның «жергетүскенсəулені, əрі

жаңа, əрі сол қалпындағы құпия қорлануды» іздегендей қалпы

сипатталады, бұл сипаттама Алваның «бөтен адамның келуімен»

байланыстысезінгенжеңілдіктісөзсізжоққашығарады(Munro,1968:170).

Алваныңсері жігітпенкездесуін жақынырақ зерттегенде əлеуметтікжəне

сексуалдықтеңсіздіктіңбелгілерінкөругеболады.

Есімі аталмайтын туысы «миссис Ганнеттің туыстары жағынан», бұл,

əңгіменің басында айтылатындай, қандай жағдайда да «ақ дегені алғыс»

болатын жан (161). Қызығы, оны төрт жолда екі рет «миссис Ганнеттің

немере інісі» деп атайды, туыстық қатынасын қайта-қайта нықтап айту

қонақтыңəлеуметтікбеделіндекөрсетіптұр.Олнемеретуыссекілдіөзін

өктемұстайды,қырындай тұрасолөктемдігінкөрсетеді,мəселен, Алваға

«жу» деп шишаны алып бергенде, қыздың «рақмет» айтуын талап етеді

(170). Алваны сүйіп алған соң, сыртқа, аулаға, бұл қыз үшін тыйым

салынған аймаққа, ол «қайсыбір кербез адамдардың сырбаз, мысқылшыл

құпиялығымен»шығыпкетеді(170).Осындайқысқасипаттаманыңөзінде

Алва бүкіл шығарманың басынан аяғына дейін тəуелді болатын

кемсітушіліктіңкөрінісінбайқайды.

Жұмыс беруші мен бағынышты қызметшінің арасындағы дұрыс емес

қарым-қатынастысипаттайтынбұлертеректегіəңгіме«Қызметшіқыздағы»

қарым-қатынастардың алдын орап, оларды толығырақ зерттеуге кедергі

болатындай. Оның баяндаушысы Алваға қарағанда əлдеқайда күрделі,

неғұрлымдамығанкейіпкер.Əңгімебасталмастанбұрын,олкүтушірөліне

риза еместігін, өзінің қоғамдағы орнын жек көретінін, ауқатты жұмыс

берушісімиссисМонджойдыұнатпайтынынанықайтады.АлғашретNew

Yorker-де басылғаннан кейін қайта өңделген нұсқасында Манро

баяндаушының қолайсыздық пен ұнатпау сезімдерін қоюландыра түседі.

Ол жалдаушы мен жалданушы арасындағы айырмашылықты айқындап

көрсетіп, миссис Монджой мен оның жазғы үйіндегі қонақтарының

қисынсыз ғұрыптары мен таптық тəкаппарлығын одан əрі əрлей түседі.

Кінəмшіл,өткіркөздібаяндаушысыныңкөзқарасытұрғысынанМанросол

айырмашылықтысынитұрғыдазерттейді.

«Қызметші қыздың» New Yorker-де жарық көрген (1994) нұсқасы мен

«Кастл Роктан қарағандағы көрініс» антологиясында жарияланған (2006)

нұсқасы арасында бірқатар айырмашылықтар бар. Əдеби лингвистика,

прагматика жəне сыпайылық теориясына сүйеніп, мен бұл

айырмашылықтарды миссис Монджойды таныстыру мен оның

баяндаушығақатынасына,оныңөзмəртебесінетүсініктемесінежəнеəңгіме

түйінінде оның өзін тану сипатына ден қоя отырып зерделеймін. Бұл

нарративті қайта қарағанда, Манро баяндаушының таптық айырмашылық

туралы санасын қайрай түседі жəне оны оқырманға анағұрлым маңызды

тақырыпетіпұсынады.

Жұмыс берушінің беделі мен қызметшінің самарқау əрекеті алғашқы

сөйлемніңсинтаксисіненбелгілі:«МиссисМонджоймағаншəйнектермен

қазандарды қалай қою керек екенін көрсетіп жатты» (Munro, 1994: 228).

Мұнда миссис Монджой – субъект те, баяндаушы – жанама объект.

ОқырманбаяндаушыныбірнешекүнбұрынПуэнтоБарилбекетіненкүтіп

алып, аралға қайықпен жеткізгенін біледі. Миссис Монджойды ұнатпау

əңгіменің екі нұсқасына да тəн сипат. Алайда бірінші нұсқада жұмыс

беруші жайында «күйгелектігін айтарлықтай жасыра алатын» десе

(Munro, 1994: 82, көлбеу менікі), екіншісінде «күйгелектігін әрең жасыра

алатын» (Munro, 2006: 229) дейді. Өзге үстеуді таңдау əйелдің

«күйгелектігі» ызақорлықпен шектесіп жататынын меңзейді. Пуэнт о

Барилден келе жатқанда, миссис Монджой баяндаушыдан «Аздап (tad)

ауырып тұрған жоқсың ба?» (229) деп сұрайды. Бұл – бірінші нұсқадан

басқаша қойылған сұрақ. Кейіннен қосылған «аздап» (tad) сөзі тілдік

қолданыстағы«сақтық»сөзіншектеп,бəсеңдететінүстеу.

«Оксфорд ағылшын тілі сөздігі» (Oxford English Dictionary) бұл

лексикалық бірліктің (tad) мəртебесін «сəл», «болмашы» деген мағынаны

білдіретін «ауызекі тіл бірлігі (Солтүстік Америкадан шыққан жəне

негізінен сонда таралған)» қолданысы алғаш рет 1940 жылы тіркелген.

Дəйексөздердің бəрі АҚШ немесе канадалық дереккөздерден келтірілген;

кейінірек қолданылған нұсқаларының бəрінде миссис Монджойдың

сұрағынанбайқалатынəзілараласкемсітудіңреңкібар.

Əңгіменің қос нұсқасында да баяндаушы бұл сұрақты қойған кезде

əйелдің «елестете аларлық білінер-білінбес жымиысы, оны жымитқан

жағдайназараударуғатұрмайтындай,жымиыстыңнышанығана»жүзінде

жүгіріп өткенін байқайды (Munro, 1994: 82 and 2006: 229). Баяндаушы

тұспалдаған əйелдің бұл қылығының орынсыздығының мəні мынада:

философ Х.П. Гристің пікірінше, миссис Монджой сөйлеу мəнерінде

тілдегіжалпыкооперативпринциптібілдіретінтөртмаксиманың(maxim–

нақыл сөз деген мағынада. – Ред.) бірін мысқылдап қолданып отыр

(Levinson, 1983: 101–18). Гристің сөйлеу импликатурасы (implicature)

теориясындағы төрт максима (сөйленген сөздің семантикалық

мағынасыныңарғыжағындағықосымшақабаттар)–сан,сапа,қатынаспен

мəнер. Миссис Монджойдың сұрағының контексінде сапа (quality) –

ыңғайлытермин.

Сапамаксимасы(Themaximofquality)

Барыншашынайысөйлеугетырысыңыз:

Өзіңізжалғандепсанайтындүниеніайтпаңыз.

Орындыдəйегіңізжоқнəрсеніайтпаңыз.

(Levinson,1983:101).

Қалтыраған баяндаушы «Джорджиан Бейдің мазасыз кешкі суына

тасталған»қайықтыңбүйіріненұстапəреңотыр(Munro,2006:229).Оның

жағдайыныңнашарекеніанық;соныңөзіндемиссисМонджоймысқылға

негізделген, қамқор болғансыған сұрағын қояды, себебі ол ең алдымен

жүрек айнуын емес, қорқынышты сезеді. Қалай болғанда да, ол сапа

максимасын ажуалап отыр: алдымен, өзіне жауабы мəлім сұрақты қою

арқылы, екіншіден, алаңдауын əдейі сыпайылап, кемсіту арқылы –

нəтижесінде оны шын сөз деп қабылдау мүмкін емес, мəнсіз жымиыс

«Аздап ауырып тұрсыз ба?» деген сұрақты жасандылыққа айналдырады.

Бұл – прагматикалық тұрғыда орынсыз əрекет, өйткені «адам өзі айтып

тұрған дүниеге сенетінін немесе сұрақ қойғанда шынайы сұрайтын

импликатураның сапа стандартына қарсы келеді» (1983: 105). Ауызекі,

кемсітушілік жəне қасақана ирониялық «аздап» (a tad) сөзін қосу

кейіпкердің қаншалықты бергі жағымен ғана сөйлеп тұрғанын көрсетуге

қызмететіптұрдегендіқосаредім.

Əңгіменің қос нұсқасынан да миссис Монджойдың баяндаушыға

немқұрайлы қарап, жазғы уақытта қолғабыс ету үшін шақырылған жай

күтушіретіндеқабылдайтыныанық.КейінгінұсқасындаМанроересектеу

əйелдің жастау қызметшіге деген қарым-қатынасын күрделендіреді;

мысалы, миссис Монджой мейманымен үй қызметшілерінің көңілін табу

мəселелеріжайындасөйлесіпжатқанынестіпқалғанда,əйелбылайдейді:

«Сен оларға үстеме ақы бересің... Қолыңнан келген мүмкіндіктің бəрін

жасайсың. Барыңды саласың» (Munro, 2006: 237). New Yorker

нұсқасындағы тура сол көріністегі əйелдің сөздері анағұрлым көнбістікті

білдіреді: «Сіз қолыңыздан келгеннің бəрін жасай аласыз» (Munro, 1994:

84). Үшінші жақтан сөйлеу субъектілердің адамгершілігін төмендетеді,

оларды бір-бірінен ажыратылмаған көпшілік ретінде сипаттайды. Миссис

Монджойдың қызметшісіне менсінбей қарайтыны оның күйеуі жоғалтып

алған кітабын табуға көмектескенінен анық көрінеді. Ол күйеуіне

кітабыңдықонақбөлмесіндеқалдырдыңдейді,албұл–күтушініңжұмыс

істеп жатқан бөлмесі. Ол кітапты көтеріп алып, құнығып оқып

жатқандықтан, Монджой мырза оған алғыс айтады да, кітап жайында

«біртүрлі кітап» дейді, бұл – Исак Динесеннің «Готикалық жеті ертегі»

(SevenGothicTales)аттыкітабы. Осыкездеоныңжұбайыкіріп келеді де:

«Ол шаңсорғышпен тазалауы үшін мына жерді босатуымыз керек» дейді

(Munro,2006:242).NewYorker-гежарияланғаннұсқасындаəйелдіңсөздері

былайша беріледі: «Біз мына жерді босатуымыз керек. Эльза

шаңсорғышпентазалапалмақ»(Munro,1994:85).Бұлжердеатапайтарлық

екібірдеймəселебар,екеуідеМанроныңөзəңгімесініңкейінгінұсқасында

миссисМонджойдыңөзгелердіменсінбейтінмінезін,дөрекілігіменжаны

ашусезімініңжоқтығынбасаайтқысыкелетініндəлелдейді.

Əңгіменің алғашқы нұсқасында баяндаушының есімі аталып, ал

кейінгісінде аталмайтынын оқырман бірден байқайды. Бұл анонимдік,

менің ойымша, миссис Монджойға келетін мырза қонақтардың бірінің

қырындауы үшін маңызды болған еді. Алғашқыда үшінші жақ есімдік

қолданысы менің назарымды аударды. Жазушы өзінің баяндаушысының

атын атамауды жөн көргендіктен, ол есімдіктердің бірін таңдауы керек.

Кейіпкерлердің сөйлеу синтаксисі мұны одан əрі анықтай түседі, ал

алдыңғы нұсқасында баяндаушы –субъект,алкейінгінұсқасындаобъект,

синтаксистікқатынастағыбұлөзгерісбаяндаушыныңрөлінкемітеді.

Бұл сөздерде үшінші жақ есімдігін қолдану əшкерелеуші рөл атқарады.

Жағдайдаекісөйлеушібар,үшіншіжаққатысушығанажəнеоныңатынан

басқа жан сөйлейді. Сөйлеулерді контекстерге қатыстыратын түрлі

лексикалық жəне грамматикалық сипаттарға тəн жалпы термин, дейксис

(deixis) туралы айтар болсақ, Лайонс үшінші жақ деген грамматикалық

категорияның (бірінші жəне екінші жаққа қатысы тұрғысынан) сипаты

жайындаесімізгесалады:

«Драмадатексөйлеуші(біріншіжақ)ментыңдаушы(екіншіжақ)ғанақатысатынынестесақтау

керек. «Үшінші жақ» (third person) деген термин «бірінші» жəне «екінші жаққа» қарағанда

негативтіанықталады:олешқандайпозитивтіқатысушырөліменүйлеспейді»(Lyons,1977:638).

Бұл тақырыпқа алғаш рет кітап көлемінде сараптама жасаған «Қазіргі

ағылшын тіліндегі жіктеу есімдіктері» (Personal Pronouns in Present-day

English, 1996) атты еңбегінде британ лингвисі Кэти Уэльс үшінші жақ

формалары мен сөйлеу рөлдерін зерделейді. Тыңдаушы рөлі үшінші жақ

пен тыңдаушы арасында бөлініске түсетін əртүрлі контекстерде түрлі

байланыс формалары бар екенін ескерткен ол, екінші жақтың үшінші

жақтан айырмашылығы, бірінші жағдайда тыңдаушы өзінің тыңдаушы

екенінбіледі,яғнисөйлеушініңөзінеқарапсөйлептұрғанынбіледідегенді

айтады. Уэльс «бұл жаққа қандай да бір себеппен сөйлеуші экзофитті

тұрғыда сөйлеуі мүмкін» дейді (Wales, 1996: 54). Сыпайылықтың бұл

əлеуметтік кодтарында есімдіктің орнына адамның есімі қолданылады.

«Əсіресе референт сөйлеу кезінде оның жанында болса», – дейді Уэльс.

Сөйлеушібұлкодтыұялғаннаннемесеқасақанабұзуымүмкін(44).Миссис

Монджой қызметшісіне экзофитті мəнерінде сөйлегенде, оны «позитивті

қатысушы рөлдің бəрінен» алып тастайды. Сөйтіп, сыпайылықтың іргелі

максимасын бұзады. Бұл арада ол ұялғаннан осылай істеп тұрған жоқ,

керісінше, ол қызметшінің жиналған адамдардың əңгімесіне тікелей

араласуыорынсыздепсанайды.

«Жексенбікүні түстен кейін» миссис Ганнет секілді, миссис Монджой

күтушіқыз бенөзінің отбасымен қонақтарының отбасыарасында нақты

шекараныбелгілепқояды.Оныбаяндаушығабірдентүсіндіреді,олжұмыс

істепжатпағанжағдайдаөзіқызметететінадамдарменбірбөлмеде,аулада,

кеңістікте болуға тиісті емес. Ол ас үйдегі үстелге өз тамағын көтеріп

əкелгенде,үйиесітүсінбегендейболады:«Үшіншітəрелкеқайданшықты?

Ə,иə,үстелдіңүстіндеекітəрелкеалсенікі–мұнда.Солайма?»(Munro,

2006: 237). Күтушінің байланып қалған үй кеңістігін білдіретін, яғни

эллипстік (elliptical) тұрғыдан қолданылған «мұнда» сөзінің Алваға да

қатысыбар.2006жылғынұсқағажаңаданқосылғанбұлэпизодүйиесімен

қызметшіге бөлінген территориялардың анық ажыратылуын, автордың

таптықмəселегеденқоюыноданəрідамытатүседі.

МиссисМонджойдыңонжасарқызыМэриЭннменқарым-қатынасында,

баяндаушыбұлшектеулергеренішінбілдіреді.Бұл–Манроныңөзбасынан

өткерген «бөліп тастау» сезімі. Кішкентай қыз одан: «Спорттың қай

түрінен жетістікке жеттің?» – деп сұрағанда, баяндаушы: «Мен танитын

адамдардыңбəріспортпен айналысатындай жағдайда емес, олартым көп

жұмыс істейді» (238), – деп өзінің туған қалашығындағы кедейліктен

зардапшеккен,жұмысқажегілгенадамдарыныңөмірінсипаттайды.Оның

«асырасілтеп,кейдітіптіөтірікайтатыны»(239)Монджойдыңотбасымен

өз қалашығының əлеуметтік жағдайының арасындағы теңсіздіктің

айырмашылығына деген қатынасын жеткізеді. Ертеректегі нұсқасында

өзініңтуғанқалашығында«отызыншыжылдары»(Munro,1994:84)теннис

корты мен гольф алаңы болғанын айтса, екінші нұсқасында «Алапат

тоқырау»кезінде(GreatDepression)деп нақтысипатталады(Munro,2006:

239). Бұл терминді əдейілеп бас əріппен жазу арқылы бұл кезеңнің

өндірістік жəне қаржылық қиындық кезеңі екенін баса көрсетеді.

«Отызыншыжылдар»дегенсөздемұндайэмоциялықреңкжоқ.

Əлі бала, əсерленгіш Мэри Эннға барынша ықпал ету үшін өз өмірінің

қиындықтарын əсірелеп жеткізеді. Оған қоса, тағы бір мақсаты – өзінің

жəнеауқаттыотбасыұрпағыныңарасындағы«айырмашылықтардынақты

көрсету»(241).Байлықпенашықесіктерарқылысипатталатынауқаттылар

өмірі, жоқшылық пен жабық есіктерді көрсететін кедейлер өмірі

арасындағы айырмашылықты сипаттап көрсету мақсатында, ол кедейлік

жайында объективті емес, эмпатиялық пікірді көрсетеді. Роксана Ристед

Манроның «кедейлерге деген көзқарасы... аса жақсы емес», «салқын əрі

бейтарап» (Rimstead, 2001: 105) деген пікірді ұстанады жəне

баяндаушының кедей қалашығын еске түсіруі «саяси маңызы бар жəне

қауымдастықтың бірігу» мағынасынан гөрі «жеке адам ретіндегі

арланудың, меланхолияның жəне эстетикалық құлдықтың» (215) көрінісі

дегенді айтады. Алайда «Қызметші қызда» баяндаушының ар азабына

түскенін немесе мұңаюын көрмейсіз, керісінше, ол тыңдаушысының өзге

адамдардың, атап айтқанда, өз қауымдастығының жоқшылықпен қалай

күресіпжүргенінбілмейтінінеызалы.

Ақырыолдегенінежетеді.«Бұлəділеттіемесқой.Бұлсұмдық.Адамдар

бақбақтың жапырағын жейді деп ешқашан ойламаппын», – дейді Мэри

Энн. Содан кейін, оған тамаша бір ой келеді: «Неге балық ауламасқа?»

(240). Алғашқы нұсқасында бұл «қосылған» деп келетін, ал «тамаша,

жарқыраған идея келді» деп тұжырымдау мұны ең жақсы идеяларға

сыйлықберілетінойынсияқтықабылдағанынбілдіреді.Қаншатырыссада,

байдың қызы баяндаушы сипаттайтын кедейлік көріністерін елестете

алмайды.Баяндаушыөзəңгімелерініңəсіреленгенінмойындайтұра,«бұл

сөздердіңешқайсысы,тіптібақбақжапырақтарытуралыайтқанымжалған

емеседі»дейді(239).

Баяндаушының қос отбасы арасындағы айырмашылықты айқындап

көрсететүсугедегенниетіөзүйіндегіасүйдісипаттайтынмынасөздерден

анықбайқалады:

«Мен оған өзгелер жек көре қарамаса екен деп, біреулердің теріс пиғылынан қорғағым-ақ

келетін,қиынболсадаүйреншіктіəрекетжəнеөзімүшінқымбатөмірдібіреулердіңжеккөруіне

жолбергімкелмейтінеді.Меніңсанамдыүнеміжеккөругебайланыстыойларжаулапалғандай.

Жеккөрусезімі Монджойсияқтылардыңсаналарыныңтүбінде,терісініңастындажасырынып

тұрғандайкөрінетін»(240).

1994жылғынұсқадабұлжерітөмендегідейберілгенеді:

«Мен оған өзгелер жек көре қарамаса екен деп, біреулердің теріс пиғылынан қорғағым-ақ

келетін.ҚиынболсадаүйреншіктіəрекетжəнеөзімеқымбатөмірдіМонджойсияқтылардыңтас

бопқатыпқалғанжүрегіндегіжеккөрусезіміненқорғағымкеледі»(Munro,1994:85).

Манро аталмыш туындының екінші нұсқасына өзгерістер енгізген.

Біріншіден,ол«жеккөру»сөзінебасаназараударады,бұланадиплосисдеп

аталатын риторикалық құралды пайдалану арқылы жүзеге асады (Corbett

andConnors,1999:392).Сөйлемніңқалыптыэлементтері(субъект-етістік)

кейінненорынауыстырғандықтан,«жеккөру»дегенсөзгеекпінқойылады.

NewYorkerнұсқасындаоқырманныңназарысызықшаарқылыбасқажаққа

аударылады. Атап айтарлық тағы бір өзгеріс менсінбейтін объектілер

жайында.Əуелбастанол«Монджойсияқтылардың«тасбопқатыпқалған

жүрегінен»орынтепсе,соңғынұсқадажеккөрусезімітұрақты,жасырын,

рефлекстікəрекетболыпшығады.

Манро бұл көріністе өз табын ашуға булыға отыра қорғайды, оларды

түсінбейтінжəнеқатарғақосқысыкелмейтінауқатты,артықшылықтарғаие

адамдарға қарсы жеккөрушілік сезімі де анық байқалады. Қызметші қыз

өзініңотбасыментабыныңатынансаясибағыттаысылғансөйлеушіболып,

кедейлердіңкүресінеқолдаубілдіргісікеледі.

Баяндаушы миссис Монджойдың меймандарымен кездескенде де,

олардыңқұрметіқаншалықтытөменекенінбайқайды.«Сыпайы»Хаммонд

мырзадан да «Жексенбі күні түстен кейін» миссис Ганнеттің немере

інісіненбайқалатын,тəкаппарсексуалдықөркөкіректіктіаңғарамыз.Манро

енгізген өзгерістер кішіпейіл-міс қарым-қатынасты күрделендіре түседі.

Алғашқынұсқасындакөбірекджинқұйыпалуүшінасүйгекіргенкейіпкер

баяндаушыға алғашында «Минни» деп сөйлейді. Кейін əйелі оған

қызметшініңатыМинниемесдепайтқаннанкейінбірнешерет«Эльза»деп

тілқатады.Өзгертілгеннұсқада,жоғарыдаатапөткенімдей,баяндаушының

есімімүлдеаталмайды,кейіпкерқыздыңатыМинниемесекенінестіседе,

одан кейін де «Минни» деп атай береді. Мұны «жасанды дауыспен»

айтады, ал еркектің даусын баяндаушы «аса скептикалық əрі нəзік» деп

табады(246,247).Хаммондмырзабаяндаушығаалғашсөйлегенкездерінің

бірінде«Минни»дегенесімдібесретатайды.Сөздерініңжиырмапайызы

осы есімнен тұрады. Əдеттегі жағдайда бөтен адамға қатысты мұндай

элементтерсоншалықтыкөппайдаланылмайды.

Грамматика мен лингвистика саласының белгілі маманы Джеффри Лич

өзінің корпустық зерттеуінде (сorpus-based: лингвистикалық зерттеулер

үшін жасалған, «шынайы өмірде» қолданылатын сөздер дерекқорына

негізделген. – Ред.) «қазіргі ағылшын тіліндегі атауыштарға (vocative)

барынша ден қойылуын» (Leech, 1999: 108) сипаттап, оларды

семантикалық категорияларға бөледі. «Минни» деген атауыш тұлғаны

«танысесім»депатауғаболады.Атауыштыңосындайтүрі–Личпеноның

əріптестері құрастырған лингвистикалық жинақта ең жиі кездесетін

категория. Бұл сараптамасында Лич «атауыштар, олардың қатарында

адамның есімі дебар, əдетте таныстық немесе достықты білдіреді» (116)

дейді.«Қызметшіқыздан»алынғанбұлкөріністеатауышлингвистикалық

тұрғыда белгіленген, себебі ол тым жиі қайталанады жəне сөйлеушіге

бейтаныс тыңдаушыға қатысты айтылады. Сара Миллс сөйлесушілер

арасында кісі есімдерінің айырбасталатынын айтады, сондай-ақ «терезесі

тең емес (асимметриялы) қатынастарда дифференциал атау үлгілерінің

пайдаланылатынын»атапкөрсетеді(Mills,1995:110).Жаскүтушіқызбен

ол қызмет ететін анағұрлым ересек, көпті көрген, ауқатты ер адамның

арасында мұндай асимметрияның бары анық. Манроның аталмыш

туындыға енгізген өзгерістерінде Хаммонд мырзаны қамқор, орынсыз

қырындаған адам ретінде сипаттайды, олардың арасындағы асимметрия

айқындала түседі. Туындының алғашқы нұсқасында да ол атауышқа тым

артық жүгінеді, бірақ шын есімін білгенде «Эльза» деп атайды жəне

масайған кезде ғана «Минни» деген есімді қайталайды. Бұл жерде дəл

сондайкекеткен,шынесімінайтқысыкелмегентəкаппарлықжоқ.

Ас үйдегі көріністен кейін баяндаушы Монджойлардың тағы бір

қонағының тарапынан жек көрушілік сезімін бірден байқайды. Ол

қайықтардысақтайтынсарайдағыбөлмесінебаражатқанда,суғашомылып

қайтып келе жатқан өзімен қатарлас жас қыздар мен Монджойдың

қонақтарын көреді. Олардың баяндаушыға қарым-қатынасынан

астамшылықты, өздерін қызметшіден жоғары санайтынын аңғарамыз.

Əңгіменіңбіріншінұсқасындабұлəрекетбылайсипатталады:«Олармені

көргендесəлшеткеысырылды,бірақкүлкілерінасатыяқойғанжоқ.Олар

маған көз салмастан сұлбама қарай келе жатты» (Munro, 1994: 87). Ал

өзгертілген нұсқасында: «Олар менің үстіме су шашып алмас үшін

сыпайылықтанытып,шеткеқарайысырылды,бірақкүлкілерінтыйғанжоқ.

Көздерімен мені «ішіп-жеп» келе жатты» ( Munro, 2006: 248). Бұл

сипаттамасынанасабірөзгеріскөріптұрғанымызжоқ,біраққонақтардың

қызметшігеменсінбейтінқарым-қатынасынкүшейтетүседі.Мəселен,New

Yorkerнұсқасында«аса»дегенүстеуқолданылады,оныКуиркпенөзгелер

(1990: 597) «даунтонер» («downtoner» – жұмсартқыш. – Ред.) деген

терминмен белгілейді. Бұл үстеу күлкі мүлде тыйылмаса да, оның аздап

басылғанынбілдіреді.Кейінгінұсқасындакүлкінітыюғадегенниеттежоқ.

Екінұсқададабаяндаушықыздардыңоғанкөздерініңқиығындасалмастан

өтешыққанынбасаайтады.Бірақсоданбір-екісөйлембұрын,қыздардың

шетке ысырылғанын, яғни мұны байқағанын, саналы түрде қатарға

қоспағанынбілдіредіде,олардыңдөрекілігінсипаттайды.

Баяндаушының Миссис Монджоймен, оның отбасымен жəне

қонақтарымен қарым-қатынасы жайындағы түсініктемелері оның бұл

үйдегіəлеуметтікмəртебесінбағалаудантұрады.Олөзініңауылдықжерден

шыққанын, өз отбасы мен Джорджиан Бейдегі жаздық үйдің арасындағы

материалдық айырмашылықтарды ғана емес, мінез-құлық пен қарым-

қатынастағы айырмашылықтарды байқайды. Мəселен, қожайындардың

қызының ақылды болуға тырысқаны ол үшін қызық, себебі оның туған

қалашығында ақылды балаларға күдікпен қарайды, тіпті оларды

«əлжуаздар»(sissies)депменсінбейді(Munro,2006:231).Олосыдəулетті

аралда өзін бөтен сезінеді, əлдекім оған «бұл бәрібір сен үшін емес»деп

тұрғандай. Бірақ соған қарамастан, өзіне «кемсіте қарайтынын немесе

күтуші ғана екенін» мойындамайды (232). Əңгіменің соңына қарай ол

өзініңтəкаппарлығыменөзіжайындағысұңғыласезімінқорытындылайды.

Баяндаушы миссис Монджойға қатысты өзінің екіжүзділігін мойындай

отырып:«Бойымдақызметшігелайықəдеппентөзімділікжоқеді»,–(252)

дейді.Алғашқынұсқадаболымсыздықетістігіқысқартылған(didn’t),яғни

болымсыздық мағынаның да маңызы төмендеген. Соңғы нұсқасында

Манробұлсөйлемдіазатжолдан,жекепараграфетіпбереді,сөйтіпоның

маңызын арттырып, сенімді «ал не істей аласың?» деген қорытындыға

келеді.

Көп ойланған баяндаушы бұл сенімділіктің көрінісінде «өзі ұнатпаған

адамныңөзімен теңдікке» қолжеткізгісікелгенінмойындайды(252). Бұл

оның миссис Монджойдан өзін ақылды сезінетінін де жасырмайды, оған

алғашқы көріністердің бірі себеп: миссис Монджой отбасылық қайыққа

берілген Неусиканың есімі Гомердің «Одиссейінен» алынғанын білмейді.

Шекспирдің кейіпкерлерінің бірінің аты деп ойлайтынын айтып қалады

(230). Баяндаушының сенімін күшейте түскен тағы бір жайт бар.

Біріншіден, миссис Монджойдың алжыған шешесі қызын танымайтынын

білгенсоң,бұлəрекеттіжасандысезімменсипаттайды(236).Олсондай-ақ

қожайындардың үлкен қызының қайтыс болғанын білмеген түр көрсетеді

де,əйелденбұлтрагедияныңдетальдарынəдейісұрастырады.Баяндаушы

өзінің теріс қылық жасағанын кейінірек мойындайды: «Мен өзімнің

бойымдағықатыгездіктібайқамағанедім.Менімұндажəнеосыотбасына

қатыстыешкімдеқатыгездіккөрсеттідепкінəлайқоймайдыдепойласам

керек»(252).Дейктикалық(deictic)«мұнда»сөзіөткеншақетістіктерімен

оғаш үйлесім құрайды, оның бұрынғы алдамшы пиғылы мен қазіргі

шыншылдығыныңарасынажыратуғақызмететеді.

«Кастл Роктан қарағандағы көрініс» (The View from Castle Rock) атты

жинағындажарияланғанəңгіменіңтүйініалғашқынұсқаданөзгеше.Екеуі

де қайық сақтайтын сарайдағы көрініспен аяқталады, бұл баяндаушының

осыүйдегісоңғыжексенбісіедіжəнеМонджоймырзааяқастыкіріпкеледі

де,өзініңкітабын(SevenGothicTales)тартуетеді.ЕкіжағдайдадаМанро

баяндаушысының қолапайсызжеткізілгеналғысынсипаттайды,сондай-ақ

қожайынныңкітабынбұрыннан-ақөзінікісезініпжүргенінжеткізеді(1994:

88, 2006: 254). Алғашқы нұсқасында Манро соңғы жағынан санағанда

бірнешепараграф бұрынғы өткен шақестелігін қосады. Ондабаяндаушы

МэриЭннменболғанəңгіменіесінетүсіреді,ондаолқызқызметшіекеуінің

теңекенінкөрсетуүшін:«Меніңəкемсенсекілдікедейболған»,–дейтін.

Қыздегенінежетпейді,өйткенібаяндаушы«əкесідəрігерадамныңөзіндей

кедейболуына»сенуденбастартады(1994:88).Жаңартылғаннұсқаданбұл

естеліктүгеліментүсіпқалған,бұлжағдайбаяндаушыныңбіржақтылығын,

миссис Монджойдың тəкаппарлығынан еш қалыспайтын осы қасиетін де

білдіртпейжібереді.

Аталмыш туындының екі нұсқасының қорытындысында да оқырман

қауым баяндаушының қылықтарын ұнатпауы мүмкін. Алғашқы нұсқада

Монджой мырзаның кедей отбасынан шыққаны нақты сипатталады,

баяндаушының өзімшілдігі оны «еш қызықтырмаған, еш мазаламаған»

(2006:254)адамдыназардантысқалдырғанынбасаайтады.Екіншінұсқада

Манро баяндаушының дөрекілігін жұмсартқандай болады, себебі өткенді

еске түсіргендегі ұялуы жағымды əсер қалдырады. Монджой мырзаның

өзінекітапсыйлауыныңсебебінтүсінбекболғанол:«Маспа,жоқпа,қайық

тұратын сарайдың қабырғасына сүйеніп тұрғаны көз алдымда. Мені

сыйлық жасауға лайық деп санаған адам. Осы кітапты сыйлаған адам»

(254) деп ой түйеді. Өзінің мəртебесін төмендету, сəл кейінірек, «өзіме

тиесілі бұрыштың» болуы жайында «алаңдаушылық пен наразылықты»

(254)мойындаудантуындайды.ОлсəттебаяндаушыМонджойотбасының

мүшесіменарадаортақнəрсеболуымүмкінекенінешойламайды.Ересек

баяндаушы ретінде ол қайырымдылықты байқайды, бірақ оның арғы

жағындағы əрекетке ой жүгірте бермейді. Бұл өлшемдегі бағалау

баяндаушының психологиялық тұрғыдан алғанда, күрделі бейне екенін

көрсетеді;одандамаңыздысы,жəнеақылғақонымдылығыбаяндаушының

өз табы туралы сеніміне байланысты ой түйеді. Бұл оның Мэри Эннмен

айтысынан жəне дəулетті қожайындар мен олардың қонақтары жайында

айрықша пікірлерінен белгілі. Ал өткен күнге ересек адамның көзімен

қарағанда, ол ештеңеден бас тартпайды, Роксана Римстед атап өткендей,

«ашу, ұят немесе наразылық сияқты сезімдерді» тудыратын «моральдық

дəрменсіздік сезімінің» (Rimstead, 2001: 105) ықпалында да емес. Бұл –

Манроныңкедейлікнарративтерінеортаққасиет.

«Қызметші қыздың» екінші нұсқасында Манро енгізген өзгерістерде

баяндаушыны алмастырады. Ол өзі дөрекі əрі сауатсыз санайтын, тек

əлеуметтіккатегориядажолыболған,бірақішіқуысжандарғақызмететуші

рөлінеөзінлайықсызсезінетінінашықайтады.Бұлбаяндаушы,«Жексенбі

күні түстен кейін» кейіпкері Алва секілді, өзінің аяқкиімінің «плебейлік

дыбысын(тықылын)»(«plebeiansound»)естуіекіталай.Екіншінұсқасында

Манро алғашқы нұсқадан белгілі таптық айырмашылықтарды нақтылай

түседі.Оларды«саясимаңызыбармəселелерменқоғамдықбірлестіктер»

(Rimstead, 2001: 215) ретінде ұсынады. Нəтижесінде нарратив бұрынғыға

қарағанда əлдеқайда күрделі, аса маңызды əлеуметтік түсініктеме болып

саналадыжəнеоны«бүркемеленген»(veiled)депсипаттаумүмкінемес.

Ескертпе

1.The place-name «Hanratty» in The Beggar Maid(1980)» like«Jubilee» in Lives of Girls and Won

(1972),isassumedtobethefictionalversionofWingham,Munro’sbirthplace.

2.FrankDaveyhascommentedonRoxanneRimstead’sargument;seeDavey2003–2004.

3.Inordertodistinguishclearlybetweenthetwoversionsofthestory,Iusethepublicationdatesof2006

and1994.

4.TheOxfordEnglishDictionaryOnline,http://dictionary.oed.com/cgi/entry,accessed4.112007

Сілтеме

Carrington,IldikodePapp,1989,ControllingtheUncontrollable:TheFictionofAliceMunro(DeKalbIL;

UniversityofNorthernIllinoisPress).

1. Coldwell, Joan, 1983, « Munro, Alice», in William Toye (ред.), The Oxford Companion to

CanadianLiterature(Toronto,ON:OxfordUniversityPress).

2. Corbett, Edward P.J. and Robert Connors, 1999, Classical Rhetoric for the Modern Student

(NewYork,NY:OxfordUniversityPress).

3. Davey, Frank, 2003–2004, «Class, «Family Furnishings» and Munro’s Early Fiction», Open

Letter,11:9–12:1(Fall-Winter),79–88.

4. Hancock,Geoff,1987,CanadianWritersatWork(Toronto,ON:OxfordUniversityPress).

5. Laurence,Margaret,1974,TheDiviners(London:Macmillan).

6. Leech, Geoffrey, 1999,«The Distributionand Function ofVocatives in American andBritish

English»,HildeHasselgard,SigneOksefjell(ред.),OutofCorpora:StudiesinHonourofStig

Johansson(Amsterdam:Rodopi),108–121.

7. Levinson,StephenC.,1983,Pragmatics(Cambridge:CambridgeUniversityPress).

8. Lyons,John,1977,Semantics,vol.2(Cambridge:CambridgeUniversityPress).

9. McCulloch,Jeanne,Mona Simpson,1994,«Alice Munro:TheArt ofFiction»,Paris Review,

131,227–64.

10. Mills,Sara,1995,FeministStylistics(London:Routledge).

11. Munro,Alice,1957,«SundayAfternoon»,CanadianForum(September),127–30.

12. Munro,Alice,1968,DаnceoftheHappyShades(Toronto,ON:RyersonPress).

13. Munro,Alice,1971,LivesofGirlsandWomen(Toronto,ON:McGraw-HillRyerson).

14. Munro,Alice,1980,TheBeggarMaid(London:AllenLane).

15. Munro,Alice,1981,«WorkingforaLiving»,GrandStreet,1:1,9–37.

16. Munro,Alice,1982,TheMoonsofJupiter(Toronto,ON:Macmillan).

17. Munro,Alice,1994,«HiredGirl»,TheNewYorker(11April),82–8.

18. Munro, Alice, 2001, Hateship, Friendship. Courtship, Loveship, Marriage (Toronto, ON:

McClellandandStewart).

19. Munro,Alice,2006,TheViewfromCastleRock(Toronto,ON:McClellandandStewart).

20. Munro,Sheila,2001,LivesofMothersandDaughters:GrowingupwithAliceMunro(Toronto,

ON:McClellandandStewart).

21. Quirk, Randolph, Sidney Greenbaum, Geoffrey Leech, Jan Svartnik, 1990, A Comprehensive

GrammaroftheEnglishLanguage(London:Longman).

22. Ritnstcad,Roxanne,2001,RemnantsofNation:OnPovertyNarrativesbyWomen(Toronto,ON:

UniversityofTorontoPress).

23. Ross,CatherineSheldrick,1992,AliceMunro:ADoubleLife(Toronto,ON:ECWPress).

24. Thacker,Robert,2005,AliceMunro:WritingHerLives(Toronto,ON:McClellandandStewart).

25. Wachtcl,Eleanor,1991,«AnInterviewwithAliceMunro»,Brick,40,48–53.

26. Wales, Katie, 1996, Personal Pronouns in Present-day English (Cambridge: Cambridge

UniversityPress).

27. Woodcock,George,1986,«ThePlotsofLife:TheRealismofAliceMunro»,Queen’sQuarterly,

93:2,235–50.

ОНЕКІНШІТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.ЕлизабетБишоп:

модернизмжәнесолшылдық

БетсиЭрккила

ЕлизабетБишопшарттытүрде,шеберлікпенөрілгенжәнеөлшемібарыншаойелегіненөткен

поэзиясыменерекшекөзгетүсті.Шығармашылығынаимпериализм,нәсілшілдік,экономикалық

теңсіздік пен соғыс тақырыптарын арқау етті. «Таңғы астағы таңғажайып» (A Miracle for

Breakfast) атты өлеңінде ол 1930 жылдардағы «Алапаттоқыраудың» (Great Depression)

қиындықтарын сипаттайды. «Бразилия, 1603 жылдың қаңтары» (Brazil, January 1603) атты

туындысында империализмді Бразилияның жергілікті халқының көзқарасы тұрғысынан

бейнелейді. Ал «Қораз» (Roosters) – милитаризм мен соғыс жайындағы өлең. Бетси Эрккила

Бишоптың шығармашылығының дамуын өз дәуірінің институттық және мәдени солшыл

бағытына қатысты қарастырады. Бишоп 1930 жылдары кеңірек насихатталған солшылдықтан

бойын аулақ ұстады. Ол 1960 жылдары АмериканыңВьетнам секілді өзге халықтардыәскери

күшпенбағындыруғатырысқанынкелемеждеген«Сағатонекідегіжаңалықтар»(TwelveO’Clock

News) сияқты өлеңдер жазды. Бұл жылдары ол афро-америкалық «Қара қабыландар» (Black

Panthers)ұйымыөкілдеріменсұхбатжүргізді.

Егер әлдекім өмір/өлім, дұрыс/бұрыс, еркек/әйел сияқты әдеби пайымдауға қызықса да,

мұндай ұғымдар су сияқты жылтылдаған сол диалектикада түйісіп, ыдырап, жалпыланып

кетереді.

ЕлизабетБишоп,«Сантарем»(Santarem)

Өнердегікезкелгенжаңабағытбүліктенбасталады.

ЛеонТроцкий,«Өнерменсаясат»(ArtandPolitics)

Марианна Мур мектебінде Елизабет Бишоп белгілі ақын ретінде

саналмаған еді. Оған «ізетті маман» (Moore, 354), «күй талғамайтын»,

«жағымды»,«сүйкімді»ақын,«өзінтежейбілетін,байсалды»ақын(Jarrell,

498–99), «қазіргі заманғы ақындардың алыбы» деп «бағалануы екіталай»

«жұмсақ мінезді əрі арманшыл ақын» (Lowell, 497), «өзі көрген дүние

жайындабиязыжəненаздыпайымдауларайтатын»(Alvarez,325)«басынан

аяғынадейінəйел»,«ақындардыңақыны»(ДжонЭшбери),сондай-ақсаяси

контексте айтылмайтын, «оқшауланған» (private) ақын (Millier, 67) деген

баға берілді. Бишоп жалпы əдеби модернизм жайында дəстүрлі жəне бір

жынысқа тəн деп қабылдаған түсініктерге қарсылықта қарастыруға тым

лайықсыз көрінді. Адриенна Рич 1983 жылғы «Басқа көз: Елизабет

Бишоптың өлеңдер жинағы, 1927–1979» (The Eye of Outsider: Elizabeth

Bishop’s Complete Poems, 1927–1979) атты белгілі мақаласында «лесбиан

бірегейлігіненкөрген«өгейсуі»(outsiderhood)оғанөзгеде«өгейсігендерді»

түсінуіне,олардыанықтауға немесеөзін солардыңбіріретіндеанықтауға

тырысуына» (127) септігін тигізіп, бұл өз кезегінде Бишоптың

шығармашылығындағысексуалды«саясатқа»қызығушылығыноятты»деп

жазады.1993жылғыБреттК.МиллержазғанБишоптыңөмірбаянындағы

сияқты кейінгі сыншылар оныңөлеңдеріндегі шартты,эстетикалық, жеке

жəнепсихологиялықөлшемдердібасаайтуменболды.

Бишоптыбұрынғы

«объективті»көзқарастарданбосатуүшінбұлсыншылар«субъективті»,«өз

жайын айту», «өз жан-дүниесінің тереңіне бойлаған ақын» деген

тіркестердіоныңдарындыақынретіндегісалмағының,зерттеугелайықты

екенін, мəртебесінің шынайыбелгісідепқабылдағандай.Ақын менавтор

жайында романтикалық, буржуазиялық концепцияларға, лирикалық

поэзияны көбінесе психоаналитикалықкөзқарастұрғысынанқарастыруға,

өз жайын айтуды көпшілік жағдайда əйелдерге тəн деп қабылдаған

жыныстықбөлінукөзқарастарынанегізделгенбұлкөзқарастарпоэзиямен

саясат, құпия мен жарияның (қоғамдықтың) арасындағы дəстүрлі

айырмашылықтарға қарсы шыққаннан гөрі, оларды бекіте түсетіндей.

Қалай болғанда да, Бишоптың өлеңдеріне назар салған оқырман оның

біздіңмодернистікəдебиеттарихыжайындажазуменоқудабасымболған

əдебиет/саясат, модернизм/солшылдық, формализм/əлеуметтік саналылық,

жоғары мəдениет/бұқаралық мəдениет, субъективті/объективті, жария/

құпия, еркек/əйел сияқты бинарлық жұптар мəселесіне назар аударғанын

аңғарады.

Бұл мақалада модернизммен байланыстырылатын орныққан бинарлық

жұптар мен «іріктелген дəстүрлерге» (Williams, 32) қозғау салуға

тырысады. Əрі бұл мақсатқа Бишоп шығармашылығын америкалық жəне

халықаралық солшылдық жайында пікірталастар аясында қарастыру

арқылықолжеткізудікөздейді.

Бишоптыңөзіəдебимодернизмніңмифтік

нарративтеріненжəнеамерикалықсолшылдықтыңнегізгінарративтерінен

іргесін бөлек салғанымен, 1930 жылдардың əдеби жəне саяси

радикализмініңықпалынайрықшасезінді.Оның«кезкелгенөнерге,маған

қажет» деп санаған техникалық (кəсіби) қасиеттерді (qtd. in Millier, 413)

жəне«саясат»пен«жақсыпоэзияның»арасындағыелеуліайырмашылықты

(Millier,301)басакөрсетуісыншылардыңназарынбірбағытқабұрды.Ал

оныңөлеңдері, тіпті неғұрлымэстетикаланған жəне абстрактертекездегі

шығармаларытаптықсана,нəсілменгендерліктартыс,тауарменмашина

мəдениеті,капитал,меншікпенүйсіздікарасындағықатынастар,Батыстың

басымнарративтерімен «өзгелер»–əйелдер, лесбиандар,қаранəсілділер,

кубалықтар, үнділер, кедейлер, дене, табиғат – арасындағы қақтығысты

объект етіп алатынын жəне осы нарративтер мойынсұндырып, боданға

айналдыратынынбасаайтатынынназардантысқалдырды.

30-жылдардың басында Вассар колледжінде студент болған кезінде ол

У.Х. Оденнің «таңғаларлық» техникалық қабілетпен солшыл жəне саяси

бағыттағы өлеңдерді қалай жазады деп тамсанғанын есіне түсіреді

(«Work!»18;«FromABriefReminiscence»).Бишоптыңөзісоциалист,тіпті

анархистболғанкезіндеОденніңпоэзиясындағыөзі«саясихабардар»деп

атаған көзқарастан бойын аулақ ұстап, Т.С. Элиот, Уоллес Стивенс пен

Мурдың анағұрлым объективті жəне бейсаяси еңбектерін үлгі тұтты.

«Жұрттың бəрі Джеймс Т. Фаррелл туралы айтып жатқанда, мен Т.С.

Элиотты əспеттеп жүрдім. Вассардағы ахуал солшыл еді; солшыл болу

үйреншіктіжағдайболатын»дейдіол(«Interview»,8).

Модернистікəдебиеттарихыныңкейінгісыниқұрылымысекілді,Бишоп

өзініңəдебишыққантегіндұрысестесақтайалмайтындай,сөйтіп,өзінің

уақытпенсаяси байланысын өшіріпалатындайкөрінеді.ЕгеролЭлиотты

қорғаса,Вассарстудентіретінде«Соданкейінкедейлеркелді»(ThenCame

Poor) атты əңгімесін жариялады. Бұл шығарма таптық қақтығыстар мен

қызыл революцияның келуін сипаттауы жағынан Фаррелге көбірек

ұқсайтын.

 1933 жылы Con Spirito деген эксперименталдық журналда

(Вассарда Бишоп Мэри МакКарти, Мюриел Ракейсер жəне Элеонор

Кларкпен бірге негізін қалаған басылым) жарияланған əңгіме Жаңа

Англияның ауқатты отбасы жайында оқиғаны юморлық мəнерде

баяндайды.Бұлотбасыныңмүшелерітөңкерістенүшкөлікпенжəнебүкіл

«дүние-мүлкімен» қашып кетеді, бірақ қыздарын ұмыт қалдырады. Қыз

жұмысшының шалбарын киіп алып, төңкеріске қосылмақ болады, бірақ

əңгіме де, төңкеріс те күтпеген жерден аяқталады. Жұмысшылар қыздың

əкесінің шарап қоймасын тауып алып, əбден мас болып, оның қалған

мүлігінтаратып,«көл-көсіртой»(4)жасайды.Қызбірнешежұмысшының

ортасында, олардың мүлік бөліністегі олжасы ретінде өз үйіне қайтып

оралады. Тұтынушылық пен дүниеқорлықты, «Жаңа Англиядан тараған

тектілікті» ерекше сипаттау, коммуналық өмірге жəне балама əлеуметтік

тəртіпкедегенастыртынынтықтық,сондай-ақəлеуметтіктөңкерістіңұлы

мүмкіндіктеріне əрі тамсанып, əрі оларды жоққа шығару тұрғысынан

əңгіме таптық көзқарастарға негізделген еді. Таптық тартыс туралы

осындай екіұдай пікірлерді Бишоптың кейінгі жырларынан да

кездестіреміз.

30-жылдарда кең тараған тақырыптық өлеңдерді ешқашан жазбаған

Бишоптың шығармаларынан осы уақытқа тəн субъект дағдарысы, білім,

мəнділікжəнемəнніңөзіндікмүмкіндігіретіндебелгіленген«төңкерістік»

əсерлерді аңғарамыз. Оның ертеректегі «Ауа салқындаған сайын» (The

ColdertheAir),«Уэлфиттегішабуыл»(WadingatWellfleet),«Париж,таңғы

сағат жеті» (Paris, 7 a.m.) сияқты өлеңдері түсініксіз деңгейде

метафораланған(metaphorized).Ал«Карта»(TheMap),«Қиялдағыайсберг»

(TheImaginaryIceberg)сияқтыөлеңдері«өмірменөнер,формаментарих

арасындағы байланыстар жайындағы 30-жылдардың пікірталасына»

атсалысады. «Карта» тарих пен тарихты қолдан жасаудың арасын

ажыратқысы келетіндей: «Карта жасаушылардың қаламдары

тарихшылардікіне қарағанда бекзат келеді». Алайда кенет «атып тұрып»,

«жүзіп кететін алаңдар» мен «қозғалып кететін сахналар» жайындағы

(Толық өлеңдер жинағы (Complete Poems, 4) «Қиялдағы айсберг» секілді,

«Картадағы» өзі туралы түсінікті қайта қарастыру мен тергеудің де,

интерпретацияныңда,субъектініңде,объектініңдетарихилығынмеңзейді.

«Əрмемлекеткеөзбояуыбөлінгенбе,əлдеоларөздерітаңдайалама?»деп

сұрайдыавтордауысы(CompletePoems,3),мемлекеттерменгеографиялар

арасындағы эстетикалық, саяси, этнографиялық немесе басқа да, карта

жасауда ескерілетін қатынастар мен жалпы таза жəне дəнекерсіз

қатынастар мəселесін талқылайды. 30-жылдардағы эстетика мен саясат

жайында пікірталасты күрделендірген Бишоп, карта жасаушының өнері,

кез келген өнерсияқты, тарихи ұғымдардыңаясында, ал тарихтыңөзі де

əлдеқашан/əрқашанкартағасалынып,түсіндіріліпқойғандегендіайтады.

«Алапат тоқырау жылдары əлі есімде, – дейді Бишоп. – Кейбір жақын

туыстарыма дағдарыс едəуір əсер етті. Сол жылдары Нью-Йоркке табан

тіреген не жерүсті метросына мінген адам, қалаға сырттан қарап-ақ бір

нəрсеніңдұрысемесекенінбайқареді.Алменкедейлердіңарасындаөмір

сүрдім, кедейлікті өз көзіммен көрдім» («Interview», 294). Бишоп,

техникалық(кəсіби)тұрғыда,лукасшыл(lukacian)да,брехтшіл(brechtian)

де, радикал реалист те, радикал эксперименталист те болған жоқ. Бірақ

ертеректе жазылған бірқатар өлеңдерінде дəстүрлі өлең түрлерін,

символдық жəне сюрреалистік эстетикаларды радикал əлеуметтік əрі

қоғамдықсынтұрғысынанқайтазерделеугетырысты.1934–1937жылдары

жазылғанқойындəптеріндеБишопжауындыкүндетерезеденқараптұрып,

жаңбыр тамшыларының бірін «өзінің көз жасына малынған, жападан-

жалғызқалған,таңғажайыпадамныңжанары»депелестетеді.Бұлбейнеде

натуралистік деталь мен сюрреалистік көзқарас бірігіп кеткен, ол мұны

кейінірек«күнделіктітіршіліктіңжылтететінəрдайым-анағұрлым-табысты

(always-more-successful) сюрреализмі» деп атайды (Энн Стивенсонға

жазғанхатынан).

Бишоп«меніңкүйзелістіарқауеткенөлеңім»,«аштықжайындағысаналы

тұрғыда жазылған əлеуметтік өлең» деп атаған («Interview», 13) «Таңғы

астағы таңғажайып» «Алапат тоқырау» жылдарындағы аштық пен

қиындықтарды көрсету үшін өз дəуірінің мұқтаждық саясатын

сюрреалистік көзқараспен байланыстырады жəне сестина (sestina) өлең

формасын(лирикалықөлеңтүрі.–Ред.) бірөлеңгетоғыстырады.Бір топ

адам көшенің бойында «белгілі балконнан» кофе мен нан тілімдерін

тарататын«адам»меноның«қызметшісін»күтіпжүреді:

Олбірсəткежалғызтұрдыбалконда,

Жанарынбізденасырып,көзтастадыөзенге.

Қызметшікеп,ұсындыоғанғажайып:

Жалғызшыныаяқкофееді,

үгітілгенжалғызнан,

өзіболса,бұлтжақта,алжанында–жарықкүн.

Ақылынаналжасқанба?Жарқырағанкүн–мынау.

Қайтпекмынабалконда!

Əрадамғатигенібір-бірқоқымнан

ғана,біреулероғанкейіді,сілкіпсалдыөзенге,

əршыныаяққатамғаны–тамшығанакофееді.

Албізкүттікғажайып(Ə.И.)(CompletePoems,18).

«Алапат тоқырау» дəуіріндегі АҚШ-тағы кедей мен бай арасындағы

тарихи шиеленісті өткен шақтың монархиялық жəне феодалдық

тəртіптерімен, Исаның наны мен қаны, жаратылыстағы молшылық

жайында романтикалық мифологиялармен байланыстырған өлең,

Америкадағыкөл-көсірберекеменбайлықтуралыжəнетабиғиқұдіретпен

діни-рухани мейірбандық туралы аңыздарды мысқылмен сынайды.

Құдайдың немесе Американың аш халқының қарнын тойдыра алмағаны

сестина формасының шектеулерімен одан əрі екпін ала түскен. Мұндағы

біршумақтыңсоңғыжолындағысөздердіңекіншішумақтыңжолсоңында

қайталанып келуі таптық күрестің қайта айналып келетінін тұспалдайды.

Бұл қайталану – өткен шақтың табиғи, феодалдық, діни-рухани

тəртіптерінде де, қазіргі күннің демократиялық-мыс тəртібінде де

таңғажайыпқа орын жоқтығын көрсетеді. Америкалық арман мен

прогрессивті тарихтың жеңіліс табуын сюрреализмнің фантазиясы мен

бұрмалануыарқылыжеткізеді:«Бізқоқымдытердік,жұтқанымызкофееді.

/Өзенніңарғыбетінде,терезеденшағылыстыжарықкүн./Айтпағы,сірə,

ғажайыпбасқабалконда»(CompletePoems,19).

Вассардағы оқуын тəмамдаған соң Бишоп Нью-Йоркте тұрады. Сол

жылдары «Менің ойымша, бұл елдегі қазіргі заманға сай деген сөз

тіркесініңмағынасынтүсінуүшінтаптырмайтынжалғызқала–Нью-Йорк»

(Ақынның қойын дəптері) деп жазады. Partisan Review-де алғаш 1938

жылыДжонДосПассостың«Мигрантжұмысшы»(MigratoryWorker)деген

пролетарлық əңгімесімен қатарлас жарияланған Бишоптың «Махаббат

ұйықтап жатады» (Love Lies Sleeping) өлеңі қаладағы басқыншылық пен

азапқа, өндіріске, заманға сай технологияға (астарлап болса да) қарсы

шығады. Таңғы серенаданың (aubade) дəстүрлі түрін, сюрреалистік

поэзияны жəне қазіргі заманғы қаланы сынауды ирониялық тұрғыда

үйлестірген өлең түс пен шындық, адам мен қала, сюрреал мен

шынайылықарасындағыайырмашылықтардыжояды.Қаланың«айқасқан»

теміржолдары, «неон сұлбалары», «жыбырлаған белгілері» мен

«жарылған» дыбыстары түстен, денеден, эротикадан жəне «айқасқан»

ғашықтардан ажырағысыз болып кетеді. Қаланың жасанды жəне

«құтыдағы«химиялықбақшаны»(chemicalgarden)» еске түсіретінқауіпті

бейнесі бақша мен батыстық ұғымдар жайындағы түсініктердің

мағынасына тың бояулар қосады. Табиғат көрінісі де, өндіріс те

жұмысшыларға ұйықтап жатса да тыныштық бермейтін физикалық əрі

психологиялыққатыгездіктіңкөзінеайналады:

Торғайлар,асығаойынынбастайды,

Соданкейінбатыста«Пах!»түтінбудақтайды.

«Пах!»дегендауысшығыпжатқан,

Гүлқауызынтағыдажарды.

(Алжұмысшыларға

бұлдыбыс«қауіп»немесе«өлім»дейді,

ұйқыданоянғанжұмысшыныңтөбешашытіктұрар).

Будақтағантүтінғайыпболды(Ə.И.)(CompletePoems,16–17).

ВальтерБеньяминніңБодлердіталдауысекілді,қазіргізаманғықаланың

«жан түршіктірер сипаты» Бишоптың ертеректе жазылған өлеңдерінің

негізгі арқауы болып саналады (163). Бірақ Бодлерде «жабырқау» мен

«идеал»арасындағықақтығыссезілсе,Бишоптыңшығармалары«идеалға»

жетугеталпыныстыңөзінжоққашығарады.Өлеңніңтақырыбыменоның

«айқасқан»пойыздарыменғашықтарынтұспалдайтындай,махаббаттыңөзі

капитал мен тұтынушылық экономикасына тұтылып қалған. «Сен оның

жүрегін жұтасың, оның да,оның да»дейді адам қалаға (Complete Poems,

17). «Уарик Стрит» (Varick Street, 1947) өлеңіндегі анайы жолдар да осы

өлеңнентамыртартатындай.Өйткенімұнда(«УарикСтрит»)капиталистік

экономика махаббаттың ажырамас бөлшегіне айналады: «Иə, мен сені

сатамын, сені сатамын, сені сатамын, / Сені сатамын, əрине, қымбаттым,

сендеменісатасың»(CompletePoems,75).

«Махаббат ұйықтап жатады» шығармасы мас немесе өлі адамның көзқарасындағы психика

менқаланыңбірігуіменаяқталады:

Ұйқыжеңгенолкөзінашаалмайды,

Қаланыңкешкіліккөрінісінтамашалайалмады.(Ə.И.)(CompletePoems,17).

Өлеңнің оянуды, қаланы, заманға сай технологияны жəне өлімді

тұтастырыпжіберуіСтэнлиБерншоудың«Теміржер»(TheIronLand,1936)

жинағында жарияланған «Өлген адамның ояну жайында дилеммасы»

(DilemmaofaDeadManabouttoWakeUp)аттыпролетарлықөлеңдіеске

түсіреді.МысалретіндеБерншоудыңмынадайжолдарыналайық:«Құрыш

сарайларда динамолар ызыңдайды / Құрыштың қуат мекені азап бүркіп

жатады»(76).БерншоуменБишоптыңфизикалықжəнепсихикалық«азап»

пен жаңа технологияның «күн сайын адам өлтірген қолдарына» қатысты

пікірлерібіржерденшығады (Burnshaw, 76).Берншоудың реалистік жəне

пролетарлықэстетикасыБишоптыңсимволизміменсюрреализмінекереғар

болса да, екі өлең де урбанизация, механизация, өндіріс, темір мен

құрыштыңжаңатехнологияларынақарсы.

Бишоп Нью-Йорк интеллектуалдарымен жəне оның 30-жылдардағы

шығармаларының көпшілігі басылған Partisan review-мен жылы қарым-

қатынастаболды.1938жылыолФрэниБлуге«Əрине,мен«радикалмын»

деп жазғанымен, оның радикализмі басылым редакторларының (Филлип

Рав, Уильям Филлипс, Дуайт Макдональд жəне Мэри Маккарти)

троцкийшіл саясатына да, олардың жаңа дəуірдегі өнер адамдары мен

интеллектуалдардың рөліне деген лепірмелі модернистік сеніміне де жат

болды.1936жылыМурғажазғанхатындаБишопорыстыңмарксистіксыни

əдебиетін күнделікті оқып отырғанын айтса да, солшыл, оңшыл немесе

орталық болсын, кез келген партия идеологиясына күдікпен қарап,

коммунистікпартияидеологиясынанбойынаулақұстады.Оғанəсереткен

жайттың бірі, 1936 жылы Испанияға сапарында ол коммунизмнің жəне

«Халық майданның» (Popular Front) беделінің құлдырағанын өз көзімен

көрген еді. 1937 жылы жазылған, бірақ баспа бетін көрмеген «Мысыққа

арналған бесік жыры» (Lullaby for the Cat) атты лирикасында идеалистік

риторикаменАмериканыңсолшылдарынадегенутопиялықсенімдіжеңіл

түрде ажуалайды: «Сүйкімді Минноу, қабағыңды аш, / Бізге қосыл. /

Марксистікмемлекетте/Бірде-бірмарғаусуғабатпайды»(CompletePoems,

204).

БишопPartisanReviewредакторларыныңəдебиетпенісжүзіндегісаясат

арасын ажырата білуін қолдайды. Алайда 1937 жылдан кейін олардың

қазіргі заманғы əлемдегі өнер мен артистің оппозициялық рөлі туралы

ұстанымдарымен келіспеді. «Мисс Марианна Мурға арналған шақыру»

(Invitation to Miss Marianne Moor, 1948) өлеңіндегі Мурдың модернистік

ортадағы мейірімді мыстан іспеттес рөлін қағытып өтуі осы пікірді

растайды.Солсияқты,кейініректақпақ(nurseryrhymes)түріндежазылған

«St.Elizabeths-ке жолтүскенде»(Visits to St. Elizabeths,1957) өлеңінде бір

қарағандаағылшынныңескі«ДжекпенДжил»депкелетінтақпақырғағы

сақталғанымен, оның мағынасы күрделі еді. Эзра Паундтың қайғылы

жағдайынсипаттайды.БұлдаБишоптыңөнерадамыныңқоғамдағырөліне

келгенде жоғарыдағы редакторлардан басқаша ойлайтынының белгісі

іспетті. Алайда 30-жылдары ол саналы түрде шығармаларына əлеуметтік

салмақпенмаңыздарытуғатырысады.СолкездегіқойындəптеріндеDaily

News-те жарияланған оқиғаларды көркем шығармада қалай қолдануға

болады деген тақырыпта толғанады. Əдеби редактор Хорас Грегори

танымал майдан поэзиясын жинақтаған New Masses-тің арнайы санында

жарияланғанБишопəңгімесіналайық.«Теңізбеноныңжағасы»(The Sea

and Its Shore) деп аталатын бұл туынды басқалардың қатарында «саяси

əрекет» үшін «дəл қазір» аса «пайдалы» болмаса да (14), өз заманының

тарихымен диалектикалық тұрғыда байланысқан шығарма ретінде

ұсынылады. 1938 жылы Partisan Review-де Бишоптың 30-жылдарда

жазылған өлеңдер (The Unbeliever, Quai d’Orleans, Late Air) топтамасы

Троцкийдің«Өнерменсаясат»(ArtandPolitics) атты əйгілі мақаласымен

қатаржарияланды.

PartisanReviewредакторларыреализмменпролетаризмненЭлиот,Кафка,

Джойс, Пруст, Уильям Батлер Ист пен өзгелердің жоғары модернистік

канондарына қарай бейімделе бастаған уақытта Бишоп өзінің ертеректегі

өлеңдерініңеуроөзектікэстетикасынанəлеуметтікжəнетаптықбелгісібар

өнерге бет бұрған еді. Бұл бетбұрысқа георгафияның да ықпалы болды.

1938жылыақынНью-ЙорктіңəдебиорталығынанКейУэсттегі(Флорида)

Луи Крейнменбіргесатыпалғанүйінекөшеді.«Олкездеқаланыңастан-

кестеңішығыпжатқан,алхалықWPA-ның(W.P.A.I)арқасындағанакүн

көрді. Мен сол жылдарда кедейліктің дəмін татқандай едім» деп жазады

Бишоп («Interview», 16). Əртүрлі нəсіл өкілдері мидай араласқан,

экономикалық жағдайымəз емес КейУэстті мекендегенжылдары Бишоп

əлеуметтікəрісаясимəселелердібұрынғыданданəзіксезінді.Осыкездеол

символистік жəне сюрреалистік эстетикадан гөрі, танымал түрлерді

(тақпақ, бесік жыры, əн) пайдаланған эксперименттерге барды. Сонымен

қатар күнделікті тіршілік эстетикасына назар аударған еді. Мұны

«Монумент»(TheMonument,1939)аттыөлеңіненбайқауғаболады:

Мынатұрғанмонумент,бірақбезендіруі

Көзгеқораш,түр-тұлғасыұсқынсыз.

Жандыболғысы,əлдененіқалағысыкеледі,

Монументболғысы,əлдененіаялағысыкеледі.

Еңсұрықсызбезендірудіңайтқаны:«естесақта!»

(Ə.И.)(CollectedPoetry,24).

1939 жылы Кей Уэст зауытында қайтыс болған жұмысшы, суретші

Грегорио Валдестің құрметіне арналған «Грегорио Валдес» (Gregorio

Valdes) атты мақаласы жұмысшы табының бейнесі, əрі коммуналдық,

пролетарлықөнердіанықтауғадегенталпыныс:

«ГрегориоВалдестіңтуындысыналғашретКейУэсттіңорталықкөшесі,

Дувал стриттегі шаштараздың жұмыс орнынан көрдім. Шаштараз арзан

ішімдіксататындүкендер,кебіссүртетіндер,бəстігетіндерменбірқатарда

орналасқан еді. Сурет Eagle Whiskey-дің картон жарнамасына қарай

қисайып тұрған болатын. Ол қызылды-жасылды раушан гүл тəрізді

өрнектер, рождестводан қалған лента, кубалық мектептегі опереттаның

хабарландыруы сияқты шаң басқан, шыбындар мен жəндіктердің

қанаттары жабысқан терезе əрлеуіштерінің қатарында тұрған» (Collected

Prose,51).

Бишоп темекі зауытының жұмысшысы, балмұздақ тасушы, фотограф,

маңдайшаларға жазу жазатын əрі суретші Валдесті қылқаламның шебері

ретіндеатамайды:«Грегориоұлысуретшіемеседі.Біз«жабайы»(primitive)

депатайтынсуретшілертобынажатады,кейдеолтіптіжақсы«примитив»

теболаалмады»(CollectedProse,58).Валдестің жұмыстарының барлығы

дерлік «фотографиялардың көшірмелері немесе өзге суреттердің

репродукциясы» деп жазады Бишоп. Бірақ ол «өзі білетін жəне жақсы

көретін, мəселен, пальма ағашы сияқты, əлдененің суретін салғанда

бояулардың қолданысындағы өзгерістер жаңағы бейнені қызықты əрі көз

тартатындайетіпжаңақырынанкөрсететін»(CollectedProse,58)(1-суретті

қараңыз). Бишоп Валдестің еңбектері арқылы жұмысшы таптың

шығармашылығына анықтама береді. Бұлар Кей Уэсттегі тіршіліктің

материалдық аспектісімен тұтасып кеткен, əрі жергілікті зауыт

жұмысшысы/суретшінің қолымен «сиқырлы», тылсым жəне тартымды

магиялық реализмге айналған. Осындай баға беру арқылы Бишоп

пролетаризм мен эстетиканың арасындағы жалған шиеленіске дəнекер

болғысы келеді. Оған қоса мұны Partisan Review-дегі Рав немесе New

Masses-тегіМайкГолдсияқтысыншылардыңсаясатпенөнержайындағы

кеудемсоқпікірлеріндейемес,байыппенжүзегеасырады.

1-сурет.PartisanReview-де1939жылыжазайындажарияланғанЕлизабетБишоптың«Грегорио

Валдес,1879–1939»(GregorioValdes,1879–1939)аттыестелікмақаласындағыВалдестің

картиналары.

Бишоптың мақаласы жарық көрген санда Partisan Review-дің

редакторлары «бүгінгі жəне ертеңгі америкалық əдебиетке» үлгі болуға

Уолт Уитменге қарағанда Генри Джеймс «лайықтырақ па, жоқ па»

(«Situation in American Writing», 25) деген мəселені талқылап жатқан еді.

ОларқазіргізаманғыөнергежанбітіретінЕуропа,дəлірекайтқанда,Париж

депатойлағандаБишопКейУэсттопырағындағыВалдестіңтылсымəдеби

болмысын, бұл өңірдің «жазық» пейзажын, кедей жəне көбінде кубалық

тұрғындарын, таптық тартыстары мен коммуналдық өнер түрлерін

бағалауғаұмтылды.«Йеронимоныңүйі»(Jeronimo’sHouse,1941)өлеңінде

Бишопсөйлеушініжоқшылықкөрген,күнкөрісқамыүшінарпалысқанжан

ретіндесипаттайды:

Меніңүйім,меніңертегі

Сарайым–

Үшбөлмедентұратын

баянсыз

қайық,

шайналғанқағазданжасалған,

сілекейменжелімделген

сұрараныңұясы(Ə.И.)(CompletePoems,34).

Балаларға арналған тақпақ ұйқасында (nursery rhyme) бұл үйді

«сілекеймен желімделген» «ертегі сарайы» сияқты жасанды əрі нəзік деп

сипаттайды.Пластикалыққырыққұлақ(plasticferns),рождестводанқалған

безендірулер, күлгін түсті қағаз раушан гүлдердің əшекейі коммуналдық

жəне бұқаралық өнердің нышанындай. Осы өнер жоқшылық пен

тұрақсыздыққатөтепберугежəнекөшпелітіршіліккебейімделуменаман

қалуғамүмкіндікбереді:

Көшкенкезде

Дауылдан.

Бұлүйден,

Осызаттардыаламын,

Артықештеңекерекемес(Ə.И.)(CompletePoems,34).

Классикалық марксистік талдаулардағыдай бір тапқа басымдық берудің

орнына Бишоп Кей Уэсттегі қаранəсілділер, ақнəсілділер,

латынамерикалықтар,қызметшілерменқожайындар,байларменкедейлер,

əйелдер мен əйелдер арасындағы күрделі, өзара байланысты əлеуметтік

қарым-қатынастарға назар аударады. «Кутчи» (Cootchie, 1941) мен

«Фаустинанемесетасжарғанраушан»(Faustina,orRockRoses,1947)–қос

туынды да Бишоптың Кей Уэстте таныс болған адамдары жайындағы

шығарма еді. Бұл туындыларда ол таптық əрі нəсілдік тартысты қызмет

бабындағыпрототиптікержұмысшыменержұмысберушініңарасындағы

күрес жайында емес, қожайынменқызметші,ақпен қара,əйелмен əйел

арасында үй жағдайында болатын күрес ретінде сипаттайды. Бишоптың

Бразилияда болған жылдары жазылған өлеңдеріндегі секілді, Кей Уэст

кезеңіндегіөлеңдерөлшемінеайтарлықтайөзгерісенгізеді,сондай-ақбұл

қайшылықты, балама, тартысты көзқарастардың диалектикалық

репрезентациясыболыпсаналады.«Фаустинанемесетасжарғанраушан»

өлеңінде төсек тартып жатқан ақ нəсілді əйел мен оның «тылсым»

күтушісі,Фаустинаарасындағықарым-қатынасбаяндалады.Алайдамұнда

баяндаушының кім екені анық емес: бейтарап баяндаушы ма, қонақ

(Бишоп)па,өлімаузындағыəйелме,əлдеФаустинама?...Ақнəсілдіəйел

мен оның қара нəсілді кубалық қызметшісі арасындағы қарым-қатынас

жайында мəселе туындағанда, ол «жылтылдаған диалектикаға» (dazzling

dialectic) назар аударады: ұнату, тəуелділік, жеккөрушілік пен қорқыныш

сезіміне жауап беруден бас тартады: «қамқорлық пен тынығу жайында

əдемітүс»,əлде«еңнашар,ақылғасыймайтынқорқыныштытүспе?»Бұл

қызметші мен қожайын қарым-қатынасынан ақпар береді. «Бұл жерде, –

делінгенөлеңде,–дөпбасыпайтаалмайсың»./Көздерінеқарасаң,екеуіде

сияқты»(CompletePoems,73–74).

1945 жылы Бишоп ХотонМиффлингеөзінің «Солтүстікжəне оңтүстік»

(North&South,1946)депаталатыналғашқыөлеңдержинағытуралыбылай

дейді: «Соғыс поэзиясы көптеп басылып жатқан кез ғой бұл. Ал мына

өлеңдердіңешқайсысытікелейсоғысжайындаемес.Осыныжұртəліталай

бетіме баса ма деп қорқамын» (One Art, 125). Ол баспадан «Солтүстік

жәнеоңтүстік»кітабыныңбіріншібетінеарнайыжазба,яғнидисклеймер

(disclaimer) қосуды сұрайды: «Бұл өлеңдердің көпшілігі толықтай не

жарым-жартылай1942жылғадейінжазылған».Соғыстақырыбынақалам

тербемедім деп алаңдағанымен, кітапта милитаризм мен қатыгездік

троптарыкөбіреккездеседі.Кейдеоларақырзаманменапаттыболжаумен

қатарласа келеді. Тіпті бұл алаң көңіл «Флорида» (Florida), «Шағын

жаттығу» (Little Exercise), «Балық» (The Fish), «Кешкі ауа» (Late Air)

сияқты табиғат лирикасында да қылаң бергендей. Ал Бишоптың 1941

жылғы «Қораздар» (Roosters) атты өлеңі – соғыс оқиғаларының əсерімен

жазылған шығарма. Ол 1940 жылы Мурға жазған хатында былай дейді:

«Бірінші бөлімді жазарда мен Кей Уэст жайында жəне немістер басып

алған Финляндия мен Норвегияның бейшара күйге түскен қалашықтары

мен олардың кедейлігі жайында ойладым» (One Art, 96). Соғысқа қарсы

өлеңдегенұғымнандабиіктұрған«Қораздар»КейУэсттежəнефашистер

жаулаған Еуропада анық білінетін (Екінші дүниежүзілік соғысқа

итермелеген)қатыгездік,үстемдік,отарлықбасқыншылыққақарсыаяусыз

əрі ашық шабуыл еді. Вирджиния Вульфтің «Үш гинея» (Three Guineas,

1938) жəне «Х.Д-ның» (Хильда Дулитл) «Трилогия» (Trilogy, 1944–1946)

атты еңбектері сияқты, бұл соғыс – фашизм, қатыгездік атаулыға негіз

болған патриархаттық ережелерге қарсылық. «Қару-металл»

тұмсықтарымен«бойбермей»сарнапқояберетінБишоптыңқораздары:

Өзгелердібасқарып,жаншудықалайды,

алдыменжалпақтап,кейінменсінбейтін

тауық-өмірдісүрген

көпəйел;

қалаүстінде

аурутамақтаншыққан

орынсызбұйрыққалықтайды.Қоразқоқиланады

біздіңтөсектеріміздің,

тотбасқантемірсарайлардың,

жəнеескітөсекарқауларынантұрғызылғандуалдардыңүстінен,

темірқоразуағызайтар

шіркеулердің,

солтүстіктіңшағынағашүйлерініңүстінен

(Ə.И.)(CompletePoems,35–36).

Əршаңырақтаəйелдерге«қоқиланып,олардықорқытатын»қораздармен

қоғамдық өмірдегі соғыс, милитаризм мен қатыгездіктің «ақылға

сыймайтын бұйрықтары» арасындағы байланысты сипаттайтын

«Қораздар» туындысын Бишоптың «мəлімдеме» өлеңі деуге де болады.

Мұнда ол «қала үстінен/қалықтайтын» жəне лесбиандық махаббат

төсегінің үстінен «төніп» тұрған қоразға, неке мен гетеросексуалдықтың

«ақылға сыймайтын тəртіптеріне» жеке басының қарсылығын білдіреді.

«Қораздар,неойлағандарыңбар?!»депсұрайдыол:

Бізгеқалайөмірсүрудібұйыратындай

кімсіңдерсендер?

«Мұнда!»«Мұнда!»депшақыруға,

біздіқалаусызмахаббат,алдауменсоғыс

мекеніндеоятуғақандайқақыңбар?(Ə.И.)(CompletePoems,36).

Баяндаушының сұрақтары – қоғамдық жəне жеке бастың тыныштығын

бұзуға қарсылық. Қораздың немесе фаллостың гетеросексуалдық

бұйрығымен ұйқысынан оянғанда көрген «қалаусыз махаббат, алдау мен

соғысқа»дегенқарсылық.

30-жылдардың Бишоптың қоғамдық жəне саяси көзқарастарына əсері

кейінгі туындыларында да жалғасын тапқанын оның 1944 жылғы «Қара

нəсілді əнші үшін жазылған өлеңдер» (Songs for a Colored Singer) деген

өлеңіненбайқауға болады.Солжылдары олБилли Холидеймен танысып,

достасып кетеді.Өзі айтқандай, оның «Қара нәсілді әнші үшін жазылған

өлеңдердің» төртеуі де «Билли Холидейді ойда ұстап», музыкаға арнап

жазылған («Interview», 96). Өлең жазылған кезде Бишоп əйелдің

субъективтігіменсексуалдылығыжайындажекетолғаныстарынжеткізуде

эксперименттер жасап жүрген еді. Бұл жайт «Ызғарлы көктем» (A Cold

Spring, 1955)

 жинағында анық байқалады. Блюз ритмдерін,

қаранəсілділердің диалектін, яғни вернакулярды, бесік жырын, кеңінен

танымалболғанəндердіпайдаланаотырып,Бишоптың«Қаранәсілдіәнші

үшін жазылған өлеңдері» қара нəсілді əнші үшін ғана емес, қаранəсілді

блюзəншісініңатынанжəнесолəншіарқылыжазылғанеді.Солайшаөлең

Бишоптыңшығармаларының«жеке»мен«қоғамдықты»бір-біріненбөлек

ұғымдар ретінде қарастырудан бас тартуының айқын көрінісі болды.

Бишоптың ертеректегі өлеңдері нəсіл, тап пен гендерлік қатынастар

динамикасына өзгеріс əкелуден гөрі оларды атап көрсетуге бейім тұрса,

«Қара нәсілді әнші үшін жазылған өлеңдері» қаранəсілділердің, оның

ішіндеқаранəсілдіəйелдіңматериалдықбасып-жаншылуынсипаттапқана

қоймайды, қаранəсілділердің азабы мен көз жасын «топырақта нəрленіп

жатқан»қаратөңкерістің«дəнектері»депатайды(CompletePoems,50).

«Солтүстік және оңтүстік» жинағында «Қара нәсілді әнші үшін

жазылған өлеңдер» ең соңғы, «Анафора» (Anaphora) деген өлеңнің

алдындатұр.Бұл(соңғы)өлеңдежербетіндегібереке-байлықжайындағы

арман (бəлкім, солшылдардың уəделері мен 30-жылдардың үміттерімен

байланысты)«қитұрқыəрекеттіңқұрбаныболып/кенетқұлайды»:

уақытпентарихқақұлайды,

қорлыққатөзген,

денелерарқылықұлайды,

таптарарқылықұлайды,

саябақтағықайыршығакешкеқарай(Ə.И.)(CompletePoems,52).

Таптық төңкерісті пессимистік көңіл күймен қарсы алғандай болып

көрінетін «Анафорамен» жапсарласа берілген «Қара нәсілді әнші үшін

жазылғанөлеңдер»нағызтөңкерісболса,таптықтартыстарданемес,«қара

дəнектерден» жəне нəсілдік күрестің «келіскен тамырларынан» тарайды

дейді: «Түс болуы мүмкін емес, өйткені тым шынайы» (Complete Poems,

50–51).

1951 жылы Бишоп Бразилияға көшеді. Мұнда ол он алты жыл бойы

бразилиялық ақсүйек Лота де Маседо Суареспен бірге тұрды. 30-

жылдардың көптеген пролетар жазушылары мен радикалдары сияқты

(PartisanReviewредакторларыдасолқатарда),Бишоп та американизмнің

(Americanism), жаңа критицизмнің (New Criticism), қырғиқабақ соғыстың

жұбатушы идеологияларына бой ұрады. Ол Бразилияда болған жылдары

жазылған өлеңдерінде нəсілдік, таптық жəне гендерлік идеологиялардың

Жаңа əлемдегі колониалдық саясат пен отаршылық басқыншылықта

түйісуіне көңіл қойды. Бұл 1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың

басындаБишоптыбірқатарсолтүстікамерикалықақнəсілдіжазушылардан

ерекшеленген жағдай болды. Ричтің өлеңдері формализмнің аллюзиялы

жəнесимволдыққұрылымдарынбасшылыққаалып,«екпіндеген»ақындар

(Beatpoets)«қораз»(cock–еркектіңжынысмүшесімағынасында.–Ред.),

«қынап»(cunt–əйелдіңжынысмүшесімағынасында.–Ред.)пен«шексіз

жұмыртқалардың»(endlessballs)ақнəсілдіаталықэтосынтабандылықпен

негіздеугетырысса(Ginsberg,9),алРобертЛоуэлл,ЭннСекстон,Сильвия

Плат, Джон Беррименның жəне өзгелердің арылу (мойындау) поэзиясы

тарихи аллегория ретінде «Меннің» қараңғы түкпірлеріне үңілгенде,

Бишоптың өлеңдері мəдени қақтығыстар, айырмашылықтар, білім мен

репрезентацияға ден қойғандықтан, аталғандардың бəрінен анағұрлым

постмодернистікжəнепостотарлықболыпкөрінеді.

XVI ғасырдағы картограф Себастьян Мюнстердің «Космография»

(Cosmographia) атты еңбегінен алынған Nuevo Mundo картасын (2-сурет)

кітабының мұқабасына пайдаланған «Саяхат мəселелері» (Questions of

Travel, 1965) Жаңажəне Ескі əлем (Old and New world) арасындағы ғана

емес, Солтүстік жəне Оңтүстік Америка арасындағы отарлық

көріністерімен ашылады. «Бразилия» бөліміндегі бірінші өлең «Сантосқа

келуде»(ArrivalatSantos)Бишопөзініңсолтүстікамерикалықортатаптан

шыққанақнəсілдіəйелретіндегіимпериалистік,ЭдуардСаидтыңтерминін

қолдансақ,«ориенталистік»ишараларынкелемеждейді.Өзініңэротикалық

жəнеэкзотикалыққалауынасайкелмеген,сондай-ақотарлықсипатыбасым

болыпБразилияғакелгенолбылайдепсұраққояды:

Ей,турист,

Бұлелсағансолайжауапбермек:

ақырындажəнеқазір,

онсегізкүнтартынуданкейін,

орынсызталапететінің–өзгедүние,

жақсырақөмір,толықтүсіністікдейсіңбе?(Ə.И.)(CompletePoems,89).

Кітаптағы əртүрлі мəдениеттер бетпе-бет келгендей саясат пен ол

жайында көтерген мəселелерінің қатарында Солтүстік Американың

Оңтүстік Америкаға деген отарлаушы қатынасындағы осы жағдай жəне

аталмыш үстемдік құрылымдарында Бишоптың алатын орны ерекше.

Бишоптың мəдениеттердің бетпе-бет келуіне деген диалектикалық

қатынасыотарлаушының,оныңішіндеөзініңдекөзқарасынөзгертуге,оған

сұрақ қоюға, тұрақсыздандыруға, келемеждеуге əсер етеді. Яғни балама

көзқарастардыұсынуғаықыластығыоныңБразилиядаболғанжылдардағы

өлеңдерінсаяси жəне эстетикалық туризмгетəн жай ғанажаттығуболып

қалудан сақтайды.

 Эстетикаландыру мəселесі Бишоптың «саяхат

мəселелерінің» өзегінде жатыр, олар Бишопты Роберт вон Холберг

«туризм» (62–92) деп, ал Миллер «елді, жерді, халықты эстетикалық

бағалауы»(274)депатағандеңгейдеқалыпқоюдансақтайды.

БишопБразилияғакелгенде,бұрынғыфашистдиктаторЖетулиуВаргас

екіншіретпрезиденттікмерзімгесайланыпжатқанеді.Варгастыңбұрынғы

билігікезіндегазетмагнатыжəнесолшылақсүйек,МаседоСуарестіңəкесі

бірнеше рет түрмеге қамалып, қудаланды. Алайда Варгас Екінші

дүниежүзіліксоғыстанкейінгікезеңдесаясибиліктіқайтадануысынаалу

үшіннаразыларменсолшылдарғажағымпазданабастады.Бишоптың1950–

1960жылдардағыБразилиядатұрғануақытықарқындыдамыпкележатқан

индустрияландыруменжаңғыружəнеинфляциякезеңінетұспа-тұскелді.

Бұлкездежерсіз,дəулетсіз,көбіндесауатсызқалажəнеауылбұқарасымен

барлық жерге феодалдық жүйе бойынша иелік еткен санаулы ауқатты

ақсүйектердің арасында тартыс жүріп жатқан еді. Солтүстікамерикалық

ақнəсілді орта тап өкілі ретінде жəне Рио-де-Жанейродағы Копакабана

жағажайындажекеменшікүйі,алПетрополистеқызметшілеріменқосаүй-

жай, жер иелігі бар ақсүйек бразилиялық əйелмен бірге тұратын адам

ретінде де Бишоптың алар орны ерекше еді. Алайда ол капиталистік

кезеңге дейінгі Бразилияның бір қарағанда үйлесімді болып көрінетін

нəсілдік жəне таптық қатынастары мен коммуналдық ырғақтарына ілесе

кетті. Сонымен бірге ескі мұрагерлік жүйенің белгілері болған жаппай

кедейлік, сауатсыздық, үкіметтегі жемқорлық сияқты мəселелерден

қажығанеді.

2-сурет.XVIғасырдағыкартографСебастьянМюнстердің«Космография»(Cosmographia)еңбегінен

алынғанNuevoMundoкартасын(2-сурет)пайдаланғанБишоптың«Саяхатмəселелері»(Questionsof

Travel,1965)кітабыныңмұқабасы.

Ауылдыжердегіжериелеріменшаруаларарасындағышиеленістерөрши

келе, 50-жылдары Франсиско Джулиа мен радикал шаруа ұйымының бас

көтеруіне алып келді. Осы қозғалыс пен Бишоптың мəселеге екіұдай

қатынасы «Мануелзинхо» (Manuelzinho) деген өлеңде көрініс табады.

Бишоптың пікірінше, бұл шығарма Маседо Суарес пен сауатсыз бағбан

арасындағықарым-қатынасжайында:

Жартылайтұрғын,жартылай(тегін)жалдаушы–

мұрагерліксекілді;ақнəсілді,

отыздыңортасындағыоғанжəнемаған,

жеміс-жидекəкелугетиістісің.

Бірақсенолайетпейсің;неқолыңнанкелмейді,

біройғакелдің–

Қабылданбергіəлемдегіеңнашарбағбан(Ə.И.)(CompletePoems,96).

Өлеңжериесі менжалға алушыныңмейірімді, отбасындағыдайжақын,

бірнеше ұрпақтан бері келе жатқан əрі шиеленіскен қатынастарын

білдіретін«жазушының»ақсүйек«құрбысының»атынансөйлейді.Алайда

жер иесінің «менікі де сенікі» деген ойынын ойнаудан бас тартқан

қарсыласушы мен сауықшыл Мануелзинхоны көбірек қолдайтындай

көрінеді.

 «Таңғы шапақ сияқты уайымсыз» Мануелзинхоның бақшалары

өнім бермейтін болған, оның (немесе оның əкесінің, не атасының)

соқпақтары қожайынның «иелігін» кесіп өтеді, ол «екі ескі дəптердегі

(біреуініңмұқабасындагүлдіңсуретібар/екіншісіндетүйеніңсуретібар»)

«есептерін» түгендеуге келгенде, олардың «саны миллиондарға жетіп

жығылады»(CompletePoems,98).Қожайынғатілбіткенде,автордыңоған

дегенкекесіндіқарым-қатынасынаңғарамыз.Себебіаштық,кедейлік,ауру,

өлім ғана емес, қожайынның тəртіп, шекара жəне оны бақылауға деген

талаптарына«бағынбайтын»əрі«бағынғысыкелмейтін»Мануелзинхоның

тапқырлығыбасымболады.

Бишоптың Бразилиядағы саяси мəселелерге араласқанына қарамастан,

сыншылар оның шығармаларын саясаттан алыс (саясатпен шаруасыжоқ)

деп бағалаумен болды. «Ұстамды диктатордың суициді» (Suicide of a

Moderate Dictator) Бишоптың жарияланбаған шығармаларының арасында

ғана кездесетін саяси өлең деген категорияға жатады», – дейді Томас

Трависано,Бишоптың1954жылыВаргастыңөлімінеқатыстыжазғанөлеңі

жайында («With an eye», 613). «Темпераменттен бе, əлде оның

лирикасыныңшешіміжоқжұмбағынанба,–депжазадыЛорриГолденсон,

–қиялдағыдан–шынайыоқиғаларға,ойданшығарылғаннан–тарихилыққа

түбегейлі бетбұру мүмкін емес еді» (239). Бишоптың құлдық («Шахтаға

барғанда» (A Trip to Mines), кедейлік («Тауешкі» (Capricorn), сəби өлімі

(«Қоқыстантабылғансəби»(ABabyFoundintheGarbage),инфляциямен

үкіметтің жемқорлығы («Бразилия, 1959» (Brasil, 1959) жəне Варгастың

суициді («проза жəне өлеңмен жазылған баяндама» (a report in verse &

prose) мəселелеріне арналған, жарияланбаған бірқатар өлеңдері жайында

айта отырып, Виктория Харрисон былай дейді: «Бишоп саяси тартысқа

ажуалай жəне үміттене, келемеждей жəне адал ниетімен қойып кетті,

алайда мұның бəрін өз бетінше, оңаша ғана істеді. Себебі ол бұл

жазбалардың ешқайсысын Бразилияда да, АҚШ-та да жариялаған жоқ»

(166). Миллер «Бразилия, 1959» жайында осыған ұқсас пікір айтады:

«Елизабет Бишоп ешқашан жаза алмайтын жəне өзгелер жазса,

айыптайтын өлең» (301). Бұл – «оның Бразилия жайында саяси тұрғыда

сөйлеуге талпынысы жəне мақсатына жете алмаған талпынысы. Оның

қолынанжекемəселелержайындажазукөбіреккеледі»(300).

Бишоп Варгастың суициді, шахталардағы құлдық немесе Жуселину

Кубичек үкіметі басқарған кездегі əлеуметтік жағдай жайында өлеңдерін

жарияламаса да, жазғаны рас. Сондықтан оны «Бразилия жайында саяси

тұрғыда» жақ ашпады деу шындыққа жанаспайды. Бишоп өңірлік жəне

жедел экономикалық қатынастар мен əлеуметтік, сексуалдық жəне саяси

тəжірибелергебасаназараударады.ОлВаргас,КубичекпенЖаниуКуадрус

жайында журналистік поэмаларын ешқашан жарияламаса да, «Вавилон

қарақшысын» (The Burglar of Babylon) жарыққа шығарды. Газетте

жарияланған оқиғаға негізделген бұл өлеңді халықтық баллада деуге

болады. Сөйлеуші, өлеңнің бас кейіпкері, «тонаушы мен кісі өлтіруші»

Мисучуды солдаттардың қуып бара жатқанын балконнан көрген сəтін

сипаттайды. «Вавилон қарақшысы» Бразилия халқына индустрияландыру

менқайтажаңғырудыңқиратушыəлеуметтікəсерін,(бірін-біріавтоматтан

атқылаған) əскерилердің «еліруін» (hysterics) жəне («дүрбімен» қараған)

байлардыңнемқұрайлығынатапөтеді.Бұлнемқұрайлыққайталанаберетін

кедейлік, əскери қатыгездік пен қылмысқа деген көзқарастарынан-ақ

белгілі: «Рионың жасыл қыраттарында / Жан түршігерлік масқара бар: /

Риоға келетін кедейлер / Үйлеріне ешқашан қайта алмайды» (Complete

Poems,117)(3-суреттіқараңыз).

3-сурет.Рио-де-Жанейроныңқыраттарындағылашықтардыңсуреті.Бишоптың«Бразилия»(Brasil,

1962)аттыеңбегіндеберілген.

Бақылау мен қатыгездіктің қазіргі заманғы технологияларын Рио

лашықтарындағы халықтық дəстүрлерді кедейлікпен қатар қоятын

«Вавилон қарақшысындағы» секілді, Бишоптың Бразилия жайындағы

өлеңдері нəсіл, тап, жыныс жəне отарлық идеологиялардың материалдық

жағдайлар мен əлеуметтік қатынастарға еніп кеткенін баса айтады оған:

«Сантосқа келу» мен «Саяхат мәселелерінде» көрініс табатын Солтүстік

Американың Оңтүстік Америкаға империалистік қатынасы; «Бразилия,

1502 жылдың 1 қаңтары» (Brazil, January 1, 1502) отарлық

басқыншылықтың (гетеро)сексуалды жəне нəсілдік саясаттары;

«Скваттердіңбалалары» (Squatter’s Children) мен «Он екінші таң: немесе

нені қалайсыңдағы» (Twelfth Morning; Or What You Will) мүлік пен

мүліксіздіктің қатынасы; «Мануелзинходағы» таптық үстемдік пен

қарсылық диалектикалары; «Наубайханаға барудағы» (Going to Bakery)

аштық, балалардың жезөкшелігі мен үй-күйсіздігі; «Терезе астында: Уро

Претодағы»(UndertheWindow:OuroPrêto)ауылдықтардың«аш-жалаңаш»

өмірі;«Қызылит»(ThePinkDog)қайыршылардыөлтірумəселелерімысал

бола алады. Мемлекет 1950–1960 жылдары саяси тəртіптің бағдарын

солшылдықтан–орталыққа,оданоңшылдыққаауыстырғанкезде,үстемдік

пен бағыныштылықтың осы материалдық жағдайлары мен «бастан

өткерілген» қоғамдық қатынастар өзгеріссіз қалады. Шын мəнінде,

жақындағана жаңалықтардаайтылған Риода сегіз үй-күйсізбаланы атып

тастаужағдайынескеалсақ,1985жылыдемократиялықбасқаруғаоралған-

мыс жағдайдан кейін де (21 жыл бойғы əскери диктаторлықтан кейін)

«Риоғакелетін»,бірақ«ешқашанүйлерінеқайтаалмайтын»кедейлерүшін

көпештеңеөзгереқойғанжоқ.

Бишоптың саясаттан алыс модернист ретіндегі беделіне қарамастан, ол

1960жылданкейінарасыбарғансайынажырапбаражатқаноңшылжəне

солшылБразилияныңарасындағықақтығыстыңқайнағанортасынатүскен

еді.БұлКуадруспрезидентболыпсайланып,МаседоСуаресГуанабраның

оңшыл билеушісі Карлос Ласердаға Рионың саябақ безендірушісі ретінде

ақысызжұмысістейбастағануақытыеді.1962жылдыңсəуірайындаNew

Republic-кежазғанхатындаБишопАҚШ-тыңБразилияғақатыстыұстанған

қырғиқабақсоғыссаясатымəселесінталқылайды.БразилиялықтілшіЛуи

Д.Визницердің«Бразилияғақандайреволюцияқажет?»(Which Revolution

for Brazil?) атты мақаласына «қарсы пікір» білдірген ол «америкалық

оқырмандарға Бразилиядағы жағдай мен тұлғалар туралы бұрмаланған

ақпарат ұсынатынын» айыптайды. Ол 1961 жылы жеті ай ғана билікте

болған, содан кейін қызметтен өз еркімен кеткен Визницердің Куадрус

билікке қайтып келмекші деген пікіріне түзету енгізеді; Ласерданы

терроризмменсаясибопсалаужайындағыайыптарданқорғайдыда,бұлар

«мұндағы коммунистік насихатқа сəйкес келеді» деген пікір білдіреді.

Сонымен бірге Визницердің «соңғы он екі айда бұқара халық жаппай

саясиландырылды» деген сөзіне күмəнмен қарайды (Бишоп, хаттарда

дəйексөз келтірілген). Бишоп: «Себебі олар аш-жалаңаш жəне əлі күнге

дейін саяси тұрғыда сауатсыз еді. Олар саяси оппортунистердің жəне

Визницер мырза секілді ертегішілердің ықпалында», – дейді.Бишоп New

Republic-ке тұрақты түрде «Бразилия хаттарын» (Brazil letter) жазып

тұруданбастартсада,оныңБразилиядағыжағдайдысолтүстікамерикалық

оқырмандарғатүсіндіругедегенынтасы,«Бразилияныжақындатып,əдемі

қиялдың объект ретіндегі бейнесінен аршып алуға» деген талпынысы

(«Interview», 19) поэзиясынан ғана емес, өзге де көптеген еңбектерінен

аңғарылады. Мəселен, «Хелена Морлейдің» күнделігі» (The Diary of

«HelenaMorely»,1957)аттыпрозалықаудармасы,«Бразилия»(1962)атты

кітабы, бразилиялық ақындар мен жазушылар шығармаларын (олардың

қатарында Карнавалдан бірнеше анонимдік «самбалар» (sambas) да бар)

тəржімелеуі, Эммануэль Бразилмен бірге редакциялаған «ХХ ғасырдағы

Бразилия поэзиясының антологиясы» (Anthology of Twentieth-Century

Brazilian Poetry, 1972) жəне «Қара бұршақтар мен гауһартастар» (Black

Beans and Diamonds) деп аталатын Бразилия жайында (басылуға

жоспарланған,бірақешқашанбасылмаған)мақалаларжинағысолқатарда.

«Бразилия» жарық көргеннен кейін, екі жылдан соң, 1961 жылы

Куадрустың орнына президент болған солшыл қайраткер Жуан Гуларт

əскери төңкеріс жолымен орнынаналынды. Бұл төңкеріс коммунистердің

биліккекелуініңалдыналғысыкелгендердіңісіеді.Осыкездеоңшылдарға

да, солшылдарға да, Хрущевтің Ресейінде болсын, Эйзенхауэрдің

Америкасында болсын, милитаризм мен тоталитаризм атаулыға қарсы

болған Бишоп əскери үкіметтің қорғаушысы ретінде кереғар позицияда

қалды. Бұл үкімет экономикалық тұрақтандыру мен демократияны жалау

етіп, Бишоптың досы Ласерданың саяси полициясының қолымен

коммунист белсенділерді тұтқындап, азаптап жатқан еді. Бразилиядағы

көптеген адамдар сияқты, Бишоп та «генерал Кастело Бранко бастаған

əскери биліктің мерзімі уақытша ғана, көп ұзамай жаңа үкіметті халық

сайлайды»депүміттенгенсияқты.1965жылыNewYorkTimesMagazine-де

жарияланған мақаласында ол «бай мен кедейдің арақатынасында

«сатқындық» сезімі басым секілді» деп ескертіп өтті («On the Railroad»,

86).Мақала əскери төңкерісті, Ласерданы,«күйікеткен» елдіңжағдайын,

Рионың «тозып кеткенін», жоқшылық пен инфляцияны сынап, əскери

үкіметжүзегеасырыпжатқан«саяситұтқындаулар»мен«азаптаулардың»

«елдіңсүйегінебасылғантаңба»екенінайтады(«OntheRailroad»,30,84–

86).

БишопБразилиядағысаясижағдайМаседоСуарестіңөліміне1967жылы

күйзеліске түсіп, өзіне-өзі қол жұмсауына себепкер болды деп санады.

Маседо Суарестің өлімінен кейін Бишоп 60-жылдары АҚШ-қа оралды.

ӨмірініңсоңынадейінБразилияжайындажазсада,соңғыөлеңдержинағы

«География. Үшінші бөлім» (Geography III, 1976) атты туындысында ол

өзінің өткен өміріне автобиографиялық тұрғыда назар аударды. Кейінгі

сыниталдауларБишоптыңөміріменшығармашылығындағысаясаттантыс

жəнесубъективтітраекторияныалғатартуүшіносыкітаптыжиітілгетиек

етеді. «География. Үшінші бөлім» жайында Дэвид Калстон: «Бұл

өлеңдердегі уақыт пен кеңістік Елизабет Бишоптың геологиялығы

(geological),тарихилығы,табиғилығыəлсіздеуөзəлемінежетелейді.Бұл–

оныңөзжан-дүниесіненорыналғантуындылары»,–дейді(31).

Алайда туындыны дəл осылай оқу, түсіну авторлық хабарламаларды

елемеуболыпкөрінеді.«География.Үшіншібөлім»дегенатаусубъектінің

тарихиəлемдегіорнынакеңірекмəнбереді,алмұқабаныңбіріншібетінде

топографтың өлшеуіші, глобус, кітаптар, қауырсын жəне жер бетін,

шекараларды жəне халықтарды картаға түсіруде қажетті өзге де

құралдардың суреті бар (4-сурет). Мұқабаның соңғы бетінде Джон

Эшберидің Бишоп поэзиясы «қоғамдық пен жеке» арасындағы «жасанды

айырмашылықтардың»«ескіргенін»көрсетеді»,–дегенпікіріжарияланған.

Кітап «Географиядан алғашқы сабақтардан» (First Lessons in

Geography,1884) алынған бірнеше сұрақпен басталады, олар кейінірек

географиялық локация, картаға түсіру мен репрезентация мəселелеріне

жəнеқоғамдықпенжеке,жекетұлғаменобъект,картажасаушыменəлем

арасындағы шекаралардың құбылмалы əрі тұрақсыз екеніне назар

аударады. Ақынның жеке бас мəселелерін сипаттағандай көрінетін осы

туындыларындаБишопөзініңсубъектісініңуақыттық,географиялықжəне

тарихи тұрғыдағы орнын белгілейді. Сонымен бірге өзгешелікпен бетпе-

беткелумəселесінежиі-жиіоралады.Бұл«Күткенде»(IntheWaitingRoom)

өлеңіндегі Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде National Geographic-те

«жалаңаш қара нəсілді əйелдердің» (7) «салбырап тұрған кеуделерін» (4)

көргенкішкентайқыздыңжиіркенуі;Крузоның«КрузоАнглияда»(Crusoe

inEngland)өлеңіндегі«əліашылмаған,əліатынөзгертугеболмайтын»(9)

аралды есіне түсіруге тырысуы; «Бұлан» (The Moose) өлеңіндегі «алып,

басқаəлемненкелгендей»«оның»бұғыменкездесуі(30)–осылардыңбəрі

«мен»мен«өзгенің»беттесуіеді.

4-сурет.ГеографиялықкартажасаудыңқұралдарыментарихиəсерлерініңбейнелерібарБишоптың

«География.Үшіншібөлім»(1976)кітабыныңмұқабасы.

«География. Үшінші бөлім» атты кітабында ақынның жеке қолтаңбасы

басымекенінайтқансыншылардыңкөбі«Сағатонекідегіжаңалықтар»

өлеңіндегіжанамадүниені(үстелүстіндегізаттардыңсипаттамасы)негізгі

деп ұғынып, оның прозамен жазылған параграфтарындағы қырғиқабақ

соғыстыжəнежаңалықжүргізушісінің«шағынғана,бүгінгікүндеəлемдегі

арттақалған мемлекеттердіңбірінің» «жербедерлері (layof the land)мен

қазіргіжағдайы»(CompletePoems,174)жайындаимпериялықкөзқарасын

келемеждейтін жолдардың мазмұнын мүлде есепке алмайды. Түптеп

келгенде,өлеңОңтүстікАмериканы,Оңтүстік-ШығысАзияны,Африканы

немесеөзгеаймақтынақтытұспалдамайды.Шығарманыңнегізгіойы,кез

келген«шағын,арттақалғанмемлекет»–тіптіүстелүстіндегізаттарда–

объективті болып көрінгенімен, шын мəніндегі қырғиқабақ соғыстың

құралы болған, «саяси ауруларды жұқтырған» жаңалықтар сценарийінде

белгілібірқырынанаталатынынбасакөрсету.

Бишоптың өзі 1966 жылы «30-жылдардан гөрі қазір əлеуметтік жəне

саяси мəселелерге көбірек қызығушылық білдіретінін» жазса да

(«Interview», 9), ол 60-жылдардағы төңкерістердің, өзінің сөзімен айтар

болсақ, «тұрпайы» мəдени жəне əлеуметтік түрлеріне қарсы болды.

Уақыттың беталысына қандай да бір радикал əдеби лебіздер, жауаптар

қажет деп ойлаған ол, «ағынды» поэзия (flow poetry), конфессионализм

немесе жазушылардың екпінді буынының шығармалары осы қажеттілікті

өтейді деп есептемеді. Лоуэллге жазған хатында ол қазір төңкерістік

поэзияға деген қажеттілік бұрынғыға қарағанда айқын сезілетінін тілге

тиекетеді.«Қазіртөңкерісжасауғалайықты,дұрыс,жеткіліктідəрежедегі

таңғаларлықнемесемүлдетаңғалдырмайтыннүктенітабуқиын.Ақындар

буыны əскерлердің мүрделері қалған немесе монументтер шашылған

шайқасалаңына керіоралды.Менкүткен шынайықарсылықбасқашаеді

(шіркін,осынытабаалсамғой...)».

«Төңкеріс жасауға лайықты нүктені» іздеуде Бишоп Хьюи Ньютон,

Элдридж Кливер, Кэтлин Клевер мен Калифорниядағы «Қара қабылан»

партиясыдембергенқаратөңкеріске(blackrevolution)назараударды.1969

жылдың ақпанында Бишоп Кэтлин Клеверден New York Review of Books

журналы үшін сұхбат алады. Мақсаты – Клевер жайында немесе «Қара

қабылан» партиясы жайында мақала не өлең жазу. Бұл сұхбатты əдеттегі

сұхбатдеугеболмайды,себебіолБишоп,модернизм,солшылдықжайында

біз білетін немесе білуге тиістіміз деп ойлайтын дүниелердің аясына

сыймайды. Бəлкім, ол мұнда «Содан кейін кедейлер келді» əңгімесіндегі

төңкеріске оралады. Осыдан кейін Бишоп қызыл төңкеріспен (red

revolution)емес,қаратөңкеріспенбетпе-беткеліптұр.Бұл30-жылдаремес,

60-жылдареді,соныменқатармəсележаңасолшылдықжайындаеді.

Жоғарыда аталған сұхбат жүргізілген уақытта Кэтлин Клевер астыртын

жұмыс істеді, себебі күйеуі Элдридж Клевер абақтыға қамалған еді. Əлі

жарияланбаған жəне Бишопқа жартылай ғана тиесілі болған 30 беттік

сұхбат – Клевердің нəсілшілдік, колониализм, қара төңкеріс жайындағы

ашуға толы, ұзақ толғаныстары Бишоптың «көзін ашуға» талпынысы

секілдікөрінеді.АлБишопсыпайығанажəнебірауызсөзбен,«Иə,иə»деп

жауап бергеннен əрі аспағандай. Əрі бұл сұхбатты мəдени сəйкессіздікті

жан-жақты əрі сықақ түрінде пайымдаған зерттеу ретінде қарастыруға

болады. Мынаны қараңыз: Клевердің сөз қолданысында жиі кездесетін

«Дəл өзі! Дəл өзі!» (Right on! Right on!) деген тіркесті, оған қоса сол

уақыттағы қара төңкерістің ашумен үстелді жұдырықтап ұрып тұрып

қоятын талабы мен бейнесі іспеттес тіркесті Бишоп пен оның құрбысы

Роксана Камминг қаранəсілділердің төңкерісі емес, олардың жасаған

саяхатысияқтыдепкелемеждеп,«Əріқарай,əріқарай»(Rideon,Rideon)

депсипаттайды.

Жалпы, біз бұл сұхбатқа таңданыс білдіруіміз керек шығар. Бишоптың

жұмыстарындағы үйреншікті жағдай: бұл кездесу мен тартыс екі ер

адамныңемес,екіəйеладамныңортасындаөтті.Бірі,өзсөзіменайтқанда,

«бұл жердегілер үшін шығыстық зиялы қауымның өкілі жəне қоғамдағы

өзгерістерге ілесе алмайтыны анық»(ДжеймсМеррилгежазған хатынан),

алекіншісі–қаратөңкерістіңмаңдайалдыөкілдерініңбірі,«Қарақабылан»

партиясыныңбеделдімүшесіжəнеелдегіеңəйгіліқаранəсілдіəйелдердің

бірі.

Екі əйел де америкалық жүйенің институттық, ұлттық білім беру,

экономикалық, нəсілдік жəне саяси сəтсіздіктері жайында пікірлес болып

шығады.Екеуідеəлеуметтіктөңкерістіңжақындапқалғанынмойындайды.

Кейбір тұстарында бұл терезесі тең əңгіме болып көрінеді. Мысалы,

Клевер қаранəсілділер жайында отарланушы деген түсініктің қайдан

шыққанына түсініктеме беріп отырады. Бишоп Клевердің Франц

Фанонның «Қарғыс атқан жер» (The Wretched of the Earth, 1963) атты

еңбегінасажоғарыбағалайтынынбіледі.СоныменбіргеБишопКлевердің

Бразилиядағы нəсіл, құлдық, колониализм туралы жалпылама пікірлеріне

түзету енгізгенін есіңізге түсіріңіз. «Католик шіркеуі протестанттық

шіркеуге қарағанда құлдарға қайырымды болды», – дейді Клевер. «Мен

оныменкеліспеймін.Олдақұлдардыбасынансипағанжоқ»,–дейдіБишоп

(Cleaver,13).

Бишоп Бразилиядағы қашқын құлдар республикасы (slave republic)

Пальмаресті сипаттағанда, Клевер əңгімеге бар ынтасымен араласады.

«Бұлбөлекмемлекетеді»,–дейдіБишоп.«ҚашқынқұлдароныСолтүстік

Бразилияда құрған, содан Португалия мен Голландияның біріккен

күштерінеқарсы алпыс жылбойы мемлекеттігін сақтаптұрған. Бразилия

жайындағыкітабымдаосымемлекеттуралыжазбақойымбар.Олжайында

көпайтылмайды»,–дейдіКлевер.«Олжайындабілетіндерсанаулығана.

Қазіросытақырыпқамəліметтержинапжүрмін»,–дейдіБишоп.Клевердің

жауабы: «Əрине, Пальмаресті көп адам біле бермейді. Қара нəсілді адам

билікке ие болды деген кез келген тарих өшірілді ғой» (Cleaver, 29–30).

Бірнешеайдан кейінБишоп Клеверге сұхбаттың қағазғатүскеннұсқасын

жібергенде,ол«МиссисКлеверөзіқалағанкүніқонаққакелермеекен?»–

дейді. Сондай-ақ Клевермен «бейресми жағдайда танысқысы келетінін»

айтады.

1979 жылы Бишоптың көзі тірісінде жарияланған «Сантарем» атты

өлеңінде Сантарем деген ежелгі қалада «Тапайос пен Амазондай қос

өзеннің» көз шағылыстырар диалектикалық тұрғыда қосылуын

сипаттайды:

Бұлжердеекеуіғана,

жəнеқосылубар.

Тіптіегербірі,

өмір/өлім,дұрыс/бұрыс,еркек/əйелсияқты,

əдебипайымдауға

қызыққанболсада–мұндайұғымдар,

сусияқтыжылтылдағансолдиалектикада,

түйісіп,ыдырап,бірігіпкетереді.(Ə.И.)(CompletePoems,185)

Бишоптың30-жылдардыңрадикализмініңықпалыменжазабастағанжəне

өмір бойы жазуын тоқтатпаған саяси астарға бай, таңғажайып

диалектикалықпоэзиясы(dialecticalpoetry)сияқты,Клеверменсұхбатыда

оның өмірі мен шығармашылығын модернист ақын ретінде танытпақ

болған бинарлы (binarized) «əдеби пайымдауларға» сыймайды. Соның

өзінде, осындай пайымдауларға сыймайтындықтан, ол бізді оңшыл/

солшыл, эстетика/саясат, жоғары мəдениет/бұқаралық мəдениет,

модернизм/пролетаризм, поэзия/төңкеріс, еркек/əйел, қара/ақ сияқты –

Бишоптың өмірі мен шығармашылығын ғана емес, сонымен қатар

модернизмменсолшылдықтыңдəлсондай«сусияқты»жəнежылтылдаған

диалектикалық(dazzlinglydialectical)байланысысияқтыанықтапберді.

Ескертпе

1. Мысалы, Калстонды қараңыз. 1993 жылғы «Елизабет Бишоп: гендерлік география»

(ElizabethBishop:TheGeography of Gender) аттыжинаққа жазғанкіріспедеМэрилин Мэй

Ломбарди былай дейді: «Бұл антология осы саладағы ізашар зерттеушілердің еңбегін

жинақтайды. Олар – Бишоптың көзқарасы мен оның дислокациялық поэзиясының біздің

орнығу мен бағдарлау жайында түсініктерімізбен тылсым дауласуындағы психосексуалды

шиеленістізерттегенсыншылар»(4).Əдістеріəртүрліболғанымен,ЛиЭдельманның1985

жылғы «Елизабет Бишоптың Гендерлікгеография: «Күткенде» (The Geography of Gender:

Elizabeth Bishop’s «In the Waiting Room») атты жаңашыл бағытта жазылған мақаласы

сияқты, Дил, Голденсон мен Харрисон да Бишоп жұмыстарындағы психосексуалды

шиеленістерді атап өтеді (Харрисон мұны «жеке қайнар көздері» деп атайды) (73).

«ЕлизабетБишоп:оныңшығармашылықдамуы»(ElizabethBishop:HerArtisticDevelopment)

деген белгілі зерттеуінде Томас Трависано «Бишоптың шығармаларындағы тарихтың

айрықшарөліне»ерекшетоқталады(123),бірақол«Бишоптыңтүсініктерісаясиемес,жеке

жəнемəденитарихтөңірегінде»дейді(132).Харрисонда«күнделіктітіршіліктегісубъект-

субъектқатынасын»(subject-subjectrelationsintheirdailiness)жүзегеасыруарқылыБишоп

«идеологиялықкөзқарастарданайналыпөтеді»(11,16)десе;алГолденсон«соғыста,саясат

таоныңкөрнекітақырыбыболғанжоқ»(182)дейді.

2. «Модернизм саясаты» (The Politics of Modernism) кітабында Рэймонд Уильямс ХІХ

ғасырдыңəлеуметтікреализмінің«таңғажайыпжаңашылдықтарының»өзі–«модернизмнің

жұлдыздысəті»бізМарсельПруст,ФранцКафкаменДжеймсДжойстыңшығармаларымен

байланыстыратын«таңдаулыдəстүрде»топтастырылғанғадейін–модернизмніңавангарды»

ретіндеқабылданғанынесімізгесалады(32).

3. Сондай-ақБишоптың«ChimneySweepers»дегенəңгімесіноқыңыз.Ақынныңрөліжайында

30-жылдардағы пікірталасқа қатысты Бишоп шығармаларының талдауын Палаттелладан

табуғаболады.

4. Бишопжергіліктіхалықшығармашылығыныңəлеуметтікэстетикасымəселесінеауық-ауық

оралып отырады. Мысалы, «Саяхат мəселелеріндегі» «Иезуит бароккосының бамбуктан

салынған шіркеуі/ үш мұнара, бес күміс айқыштарды» алыңыз (Complete Poems, 94). Ол

болмаса, «Мануелзинходағы» кейіпкердің боялған бас киімі, «нобайы ғана бар» «аяқ-

қолдар» жəне «біреуінің мұқабасында гүлдің суреті / екіншісінде түйенің суреті

бейнеленген» «екіескідəптерді»(CompletePoems, 98–99) ескетүсіріңіз. «The Armadillo»-

дегі«əуешарлары»дасондай(CompletePoems,103).«FillingStation»-дегі«ESSO-SO-SO-SO

дегенжазуы»бар«қалбырлартізбегі»десолардыңқатарынанорыналады(CompletePoems,

128). «Крузо Англияда» өлеңіндегі Крузоның «қолдан жасалған сыбызғысы» (Complete

Poems, 164), «Сантаремдегі» «шағын, ерекше аппақ жəне сылақтай қатты» «араның бос

ұясы»(CompletePoems,186–187)жайындадаосыныайтуғаболады.

5. Бишоптың «Қораздар» атты өлеңін Екінші дүниежүзілік соғыс контексінде жан-жақты

талданған Швейктіңеңбегіноқыңыз 213–41. Сондай-ақөлеңніңсаяси əсіреселесбиандық

аспекттерінеталдаужасағанЭрккиланыңеңбектерінқараңыз,125–28.

6. Мысалы, Бишоптың жарияланбаған лесбиандық обадесін (aubade – таңғы серенада)

талдағанГолденсонныңеңбектерінқараңыз.«Біргеоянуқандайғажап»дейдіақын(27–52).

Сол сияқты автордың «Ызғарлы көктем» (Cold Spring) өлеңінде əйелдер мен лесбиандық

көзқарастарғаназараударғанынзерделегенЭрккиланыңеңбектерінқараңыз,137–41.

7. «Жалпы диалектиканы» (Dialectic in General) талқылағанда Кеннет Бюрке «өзінің

диалектика анықтамалары» қатарына «бірін-бірі өзгертетін əртүрлі факторлардың өзара

əрекетіарқылыалынғанжəнедиалогтағыдауыстарнемесепьесадағырөлдердептүсінуге

болатын (тұтас дүниенің дамуына үлес қосатын əр дауыс немесе рөл) кез келген дамуды

(организмдерде,өнертуындыларында,тарихкезеңдерінде)немесебіройдынеқұбылысты

қарама-қарсықоюды»дақосады(403).

8. Мануелзинхо(Manuelzinho)–МихаилБахтиннің«Раблежəнеоныңəлемі»(RabelaisandHis

World) (4) кітабының алғысөзінде сипаттаған карнавалдықтың (carnivalesque) жарқын

мысалыболаалады.Бишоптыңбатыстық,рационалдықшекараларынасыймағанжəнеонда

қамтылудан бас тартқан тұлғаларға деген «өзгеше» қызығушылығы «Риверманда» (The

Riverman)көріністабады.Ондаолөмірменөлімарасындағысиқырлыруханиəлемгешыға

алатынамазондықауылтұрғыныныңкөзқарасытұрғысынансөйлейді(CompletePoems,105–

09).

9. Бишоптың 1965 жылғы Ploughshares-теекінші рет жарияланған «самбастардың»(Sambas)

аудармасын оқыңыз. Олар «оңшыл революцияға» жəне Кастело Бранко үкіметі билеген

кездегіхалықтыңжағдайынасыникөзбенқарайды.

10. Бишоп шығармаларының «ішкі жан-дүниеге» назар аударатыны жайында пікір білдірген

Хелен Вендлер былай дейді: «Бишоптың жындыханада жатқан анасы… ақын

саяхаттарының ортасында қол жетпес бостық болып қала берді» (829). «Елизабет Бишоп

жəнеоныңөнері»(ElizabethBishopandНerArt)кітабыныңкіріспесіндеЛлойдШварцпен

Сибил П. Естесс бұл жинақтағы сыни мақалалар «Бишоптың əлеуетті моральдық,

психологиялық жəне эмоциялық қуатын атап өтетінін» айтады. «Елизабет Бишоп: қазіргі

сыникөзқарастар»(ElizabethBishop:ModernСriticalViews)аттыкітабынажазғанкіріспеде

ХарольдБлумдаБишоптың«тереңсубъективтікпоэзиясына»денқояды(1).Соныменбірге

Голденсон;Диел;МиллергежəнеЛомбардитарапынанжинақталған«Гендерлікгеография»

(TheGeographyofGender)аттыеңбектежарияланғанмақалаларғаназараударыңыз.

Сілтеме

1. Alvarez,A.«ImagismandPoetesses».KenyonReview,19(1957):321–26.

2. Bakhtin,Mikhail.RabelaisandHisWorld.–Ред.HeleneIswolsky.Cambridge:MITP,1968.

3. Benjamin,Walter.«OnSomeMotifs inBaudelaire».Illuminations.Ред.HannahArendt.– Ред.

HarryZohn.NewYork:Schocken,1962.155–200.

4. Bishop,Elizabeth.«ChimneySweepers»VassarReview,19(1933):8+.

5. Bishop,Elizabeth.TheCollectedProse.Ред.RobertGiroux.NewYork:Farrar,1984.

6. Bishop,Elizabeth.TheCompletePoems:1927–1979.NewYork:Farrar,1983.

7. Bishop,Elizabeth.«From«ABriefReminiscenceandaBriefTribute»ElizabethBishopandHer

ArtРед.LloydSchwartzandSybilP.Estess.Underdiscussion.AnnArbor:UofMichiganP,1983.

308.

8. Bishop,Elizabeth.GeographyIII.NewYork:Noonday-Farrar,1976.

9. Bishop,Elizabeth.«AnInterviewwithElizabethBishop».Shenandoah,17(1966):3–29.

10. Bishop,Elizabeth.Letter.NewRepublic.30Apr.1962:22.

11. Bishop,Elizabeth.LettertoAnneStevenson.8Jan.1964.WashingtonUniversity,St.Louis.

12. Bishop,Elizabeth.LettertoFraniBlough.7Feb.1938,VassarCollege,Poughkeepsie,NY.

13. Bishop,Elizabeth.LettertoJamesMerrill.27Feb.1969.VassarCollege,Poughkeepsie,NY.

14. Bishop,Elizabeth.LettertoKathleenCleaver.11Apr.1969.VassarCollege,Poughkeepsie,NY.

15. Bishop, Elizabeth. Letter to Marianne Moore. 21 Aug. 1936. Rosenbach Museum and Library,

Philadelphia.

16. Bishop, Elizabeth.Letter to Robert Lowell. 25 June 1961. Houghton Library, Cambridge, MA.

bMSAm1905(183).

17. Bishop,Elizabeth.North&South.Boston:Houghton,1946.

18. Bishop,Elizabeth.Notebook(1934–1937),ms.VassarCollege,Poughkeepsie,NY.

19. Bishop,Elizabeth.«On theRailroadNamedDelight». NewYorkTimesMagazine.7 Mar. 1965:

30+.

20. Bishop,Elizabeth.OneArt:Letters,SelectedandEdited.Ред.RobertGiroux.NewYork:Farrar,

1994.

21. Bishop,Elizabeth.«Sambas»Ploughshares,2(1975):171.

22. Bishop,Elizabeth.«ThenCamethePoor».ConSpirito,1(1933):2+.

23. Bishop,Elizabeth.«TheWork!»:AConversationwithElizabethBishop»Ploughshares,3(1977):

11–29.

24. Bloom,Harold,Introduction.ElizabethBishop.Ред.Bloom.NewYork:Chelsea,1985.1–3.

25. Burke,Kenneth.AGrammarofMotives.NewYork:Prentice-Hall,1945.

26. Burnshaw,Stanley.TheIronLand:ANarrative.Philadelphia:Centaur,1936.

27. Cleaver,Kathleen.Interview,WithElizabethBishop.Ts.VassarCollege,Poughkeepsie,NY.

28. Diehl, Joanne Feit. Elizabeth Bishop and Marianne Moore: The Psychodynamics of Creativity.

Princeton:PrincetonUP,1993.

29. Edelman, Lee. «The Geography of Gender: Elizabeth Bishop’s «In the Waiting Room»».

ContemporaryLiterature,26(1985):179–96.

30. Erkkila, Betsy. The Wicked Sisters: Women Poets, Literary History, and Discord. New York:

OxfordUP,1992.

31. Ginsberg,Allen.HowlandOtherPoems.SanFrancisco:CityLights,1956.

32. Goldensohn,Lorrie.ElizabethBishop:TheBiographyofaPoetry.NewYork:ColumbiaUP,1992.

33. Gregory,Horace.Introduction.NewLettersinAmerica.Ред.GregoryClark,EleanorClark.New

York:Norton,1937.9–16.

34. Harrison,Victoria.ElizabethBishop’sPoeticsofIntimacy.NewYork:CambridgeUP,1993.

35. Jarrell,Randall.«ThePoetandHisPublic».PartisanReview,13.4(1946):488–500.

36. Kalstone,David. BecomingaPoet:ElizabethBishopwithMarianne MooreandRobert Lowell.

Ред.RobertHemenway.NewYork:Farrar,1989.

37. Lombardi,MarilynMay,ред.ElizabethBishop:TheGeographyofGender.Charlottesville:UPof

Virginia,1993.

38. Lowell,Robert.«Thomas,Bishop,andWilliams».SewaneeReview,55(1946):493–503.

39. Millier,BrettC.ElizabethBishop:LifeandtheMemoryofIt.Berkeley:UofCaliforniaP,1993.

40. Moore,Marianne.«AModestExpert».TheNation.28Sept.1946:354.

41. Palattella, John. «That Sense of Constant Re-adjustment»: The Great Depression and the

ProvisionalPoliticsofBishop’sNorth&South».ContemporaryLiterature,34(1993):18–43.

42. Rich, Adrienne. «The Eye of the Outsider: Elizabeth Bishop’s Complete Poems, 1927–1979».

Blood,Bread,andPoetry:SelectedProse1979–1985.NewYork:Norton,1986.124–35.

43. Schwartz,Lloyd,SybilP.Estess,ред.Introduction.ElizabethBishopandHerArt.Ред.Schwartz,

Estess.Італқылау.AnnArbor:UofMichiganP,1983.xvіі–xix.

44. Schweik, Susan. A Gulf So Deeply Cut: America,. Women Poets and the Second World War.

Madison:UofWisconsinP,1991.

45. «TheSituationinAmericanWriting».PartisanReview,6.4(1939):25–51.

46. TravisanoThomasJ.ElizabethBishop:HerArtisticDevelopment.Charlottesville:UPofVirginia,

1988.

47. Travisano Thomas J. «With an eye of Flemish accuracy: An Afterword». Georgia Review, 46

(1992):612–16.

48. Vendler,Helen«ThePoemsofElizabethBishop».CriticalInquiry,13(1987):825–38.

49. vonHallberg,Robert.AmericanPoetryandCulture,1945–1980.Cambridge:

50. HarvardUP,1985.

51. Williams,Raymond.The PoliticsofModernism:Againstthe NewConformists.London: Verso,

1989.

ЕКІНШІБӨЛІМ

Этностық,байырғыхалықтық,

постотарлықжәнетрансұлттықтаным

БІРІНШІТАРАУ

Кіріспе.Көлеңкесізағылшын:әлемдікдеңгейдегі

әдебиет

ДжулиРивкин,МайклРайан

«Ағылшын тілі» атауы – Еуропаның батыс жағалауындағы оңтүстік-

шығыс өңірідиалектісініңнегізінде қалыптасқан əдеби дəстүрге берілген

атау.Олғұмыры2000жылданастамуақытқасозылған,Жерортатеңізінің

қос түбегінде қалыптасқан «классиканы» ығыстырып шығарды. Оның

себебі тілдегі мəтіндердің XIX ғасырдың соңында Ұлыбританиядағы жас

ғалымдарды мəдени сауаттандыру мақсатында қолданылу қызметімен

байланыстыеді.БілімалушыларбүгіндеГомер,Эсхил,Пиндар,Сенекамен

Цицеронның орнына Шекспир, Милтон, Поп, Уордсуорт жəне Элиотты

оқиды. Егер Британия ұлы империя болмағанда, бұл өзгерістің əсері

соншалықты ауқымды болмас еді. Демек, «ағылшын тілі» елдің

империялық мəртебесінің арқасында ғана əлемдік қуатты мəдени

институтқаайналды.Сіздербұлкітаптыжоғарыоқуорнындағы«ағылшын

тілікафедрасымен»байланыстыболғандықтаноқыпотырғаншығарсыздар.

Алегероғанқатыстыболмаса,ондатөмендегідейсебептеріболуымүмкін:

сізəдебиетфакультетіндеоқисызжəнеолфакультеттеоқытылатынəдебиет

пəні Британ елінің əдебиетіне қатысты болмаса да (мысалы, Австралия

немесеКанадаəдебиеті),ондағынегізгіқолданылатынтіл–ағылшынтілі

немесебүлтілсіздіңанатіліңізболмасада,əдебиеткеқатыстыеңірібаспа

нарығыныңқызметіағылшынтіліндежүзегеасуда.

Ұлы империя болған кезеңдердеағылшын тілі əлемнің басым бөлігінде

мəдени,саяси,экономикалықлингва-франка(linguafranca–французжəне

испан тілдері. – Ред.) тілінің қызметін атқарып отырды əрі сол елдерде

«қолайлы өмір сүруге» қол жеткізуге мүмкіндік беретін жəне əмбебап

түсініктерді қамтамасыз ететін мəдени институт болды. Адам өміріндегі

өзгерістермен олардың туған жерінен қоныс аударуы (өз еркімен немесе

мəжбүрлі түрде) ағылшын əдебиетінің дəстүрінде дəріптелген ізгі

құндылықтарғакереғаржəнебіразқиындықтартуындатқанмəселеболған

еді. Африкалықтардың Кариб аралдарына жəне Солтүстік Америкаға құл

ретінде жеткізілуі – жоғарыда тілге тиек еткен қарама-қайшылықтың

жарқынəріжантүршігерлікмысалы.Империяныңжасағанзұлымдықтары

(бұл жерде АҚШ-тың құлдық жүйесі ішкі империализм ретінде

қарастырылып отыр) соңында осы империяны құлататын күштің пайда

болуына жəне «ағылшын тілі» институтының орнын басатын өзге

институттыңпайдаболуынаалыпкелді.

Ағылшынтіліменағылшынмəдениинститутынимперияныңтарихымен

бірлікте қарастыру аталмыш салалардың (ағылшын тілі мен мəдени

институты)империялыққанақұралекенінбілдірмейді.Шынындадаолар

«сауатты», кейбір адамдардың пікірінше, империяға елді басқаруға

көмектесетінотарланған«тілалғыш»адамдардықалыптастыруғамүмкіндік

береді.Соныменқатарағылшынтіліменмəдениинститутынаұзақуақыт

бойы əлемнің көптеген елдеріндегі əдебиет факультеттерінде басымдық

беріліп келді. Жергілікті тұрғындардың мəселесін мəдени тұрғыда бұрыс

түсіну де ұзақ уақытқа созылды. Алайда белгілі бір уақыттан кейін

ағылшындардыңда мəртебесі төмендеп, айтарлықтай өзгеріске ұшырады.

БұғанАвстралияданАфрикаменСолтүстікАмерикағадейіннасихатталған

ежелгі əдебиетті ағылшын дəстүріндегі мəдениетпен теңестіруге жəне

ағылшындық мəртебені түп тамырымен жоюғаұмтылған əрекеттерсебеп

болды.БұлөзгерістерXXғасырдыңекіншіжартысындағыресмиимперия

билігінің аяқталуымен жəне саяси, экономикалық (ықпалы аз болса да)

күштердіңотарланғанхалықтыңқолынаөтуімендебайланыстыеді.

Бұлтарихи жағдайларəдебиетке,əдебиеттің зерттелуінежəнеəдебиетті

оқытуға айтарлықтар өзгерістер енгізді. Империялық майданның

нəтижесінде көптеген əдебиеттер дүниеге келді. Отарлаушылар мен

отарланушыларарасындағы шиеленістерқызғанышпен жағымпаздықтан,

үрейменреніштентұратынжаңаəдебимектептердіңқалыптасуынаықпал

етті.ИмпериялықмайданшебініңбіржағындаЭдуардМорганФорстердің

«Үндістанға сапар» (Passage to India) жəне Редьярд Киплингтің «Ким»

(Kim)еңбектерітұрса,оныңекіншіжағындаДжинРистің«ШексізСаргасс

теңізі»(WideSargassoSea)менЯмайкаКинкейдтің«Шағынмекен»(Small

place)еңбектері орналасқан. Əрбір отарланғанұлт империялықтағдырын

баяндайтын немесе ұлттық жəне мəдени бірегейліктің (identity)

постимпериялық түсінігін анықтап беруге тырысқан өзіндік əдебиетін

қалыптастырды.ОсындайеңбектердіңарасынанВолеШойинкаменНгуги

Ва Тхионгоның туындыларын айрықша атап өтуге болады. АҚШ сияқты

елдердеАфрикаданкөшіріпəкелгенқұлдаржаңаəдебидəстүрдіңдамуына

зор үлес қосты. Бұл пікірімізге дəлел ретінде нəсілшілдік зорлық-

зомбылықты баяндайтын Лэнгстон Хьюздің поэзиясы мен Тони

Моррисонның романын атай аламыз. Дəл сол сияқты əлемнің түкпір-

түкпіріне тарыдай шашылып кеткен диаспоралардыңбарлығы да, Англия

сияқты, өздерінің негізгі мəдени əрі ұлттық құндылықтарын қатаң

бақылаудаұстаудыбастыорынғақойды.

1960жылдаржаңаөзгерістердіңлебіналыпкелді.Англиядағыағылшын

əдебиеті Ұлттар достастығы (Ұлыбритания мен оның бұрынғы отары

болғанмемлекеттерқауымдастығы.–Ред.)аясынадейінкеңейтілсе,Кариб

аралдары сияқты бұрынғы отар елдердегі ағылшын əдебиеті жергілікті

тұрғындардың байырғы дəстүрімен араласып кетті. АҚШ-та ағылшын

əдебиеті ұзақ уақыт бойы ескерусіз келген, афро-америкалық

бағдарламалар деген атауға ие болған афро-америкалық жазбаларды

(African-American writing) қамтыды. Институттық жəне пəндік деңгейдегі

мұндайөзгерістергеəдебисын-пікірдіңқалыптасуысебепболды.Сонымен

қатараталмышөзгерістерəдебисынныңдамуынаайрықшаықпалетті.Сол

кезеңдегі əдебиет зерттеушілері Еуропа дəстүріне аса қызығушылық

танытақоймады.Керісінше,оларотарлаудəуіріненкейінгіжазушылардың,

атап айтқанда, ВидиадхарСураджпрасад Найполмен Надин Гордимердің

еңбектерінеерекшекөңілбөлді.

Қоғамдық жүйеге енген өзгерістер ағылшын институты билігінің

əлсіреуінеəсеретті.Олосыданбылайметафоралықмағынадаболмасада,

метонимиялық мағынада империялық езгімен байланыстырылғандықтан,

ізгі құндылықтар мен үлгі боларлық мінез-құлықтың қайнар көзі бола

алмайды. Тарихтан білетініміздей, ағылшын тілі шағын немесе қарусыз

халықтардыңтілінкүшпенығыстырыпшығарушытілретіндеқабылданып,

бұрынғы беделінен айырыла бастады. Ғалымдар ағылшын əдебиетіндегі

туындылардың басым бөлігі, атап айтқанда, Шекспирдің Калибанынан

бастап Бронтенің Рочестер мырзасына дейін өзге аймақтар мен ұлттарға

қатыстыжалғаннанымдарменжорамалдардынасихаттапотырғанына,осы

арқылы империяның саясатын іске асыруға атсалысқанына назар аудара

бастады. Эдуард Уади Саидтың «Ориентализм» (Orientalism, 1978) атты

еңбегінде айтылғандай, осы тəрізді наным мен жорамалдарды насихаттау

романдардан бастап география мен филология салалары бойынша

жазылған ғылыми еңбектерге дейін қамтылған. Бұл өркениетке толықтай

қол жеткізе қоймаған, өмір сүруге қабілетсіз жəне батыстық

«қамқорлыққа»зəруөзгехалықтар(Саидтыңмысалында«Шығыс»халқын

білдіреді) туралы дискурсивтіқұрылым жасауғабағытталған іріүдерістің

шағын ғана бөлігі еді. Үстемдік үдерісіне аударылған назардың қай-

қайсысыболсадаүстемдіккеқарсытұруғабағытталғанəрекеттергедеген

қызығушылықтыңтуындауынаалыпкелді.Ал1980жылдарыотарлықжəне

постотарлық кезеңдерде əдебиетке айрықша назар аударыла бастады.

Аталмышмəселені арқауеткенХомиБхабханыңеңбектерімен «Империя

қайта жазады» (The Empire Writes Back, 1989) атты ұжымдық туындыны

оқырман қауым жылы қабылдады. Бұл кітаптарда отарлаушы мен

отарланушы тараптар ұстанымының өзара түйіскен, əрекеттескен

бағыттарына айрықша мəн берілді. Бхабха өзінің шығармасында екі

тараптың түйісетін тұстарын пародия мен мимика арқылы əшкерелеп,

отарлаушылардың үстемдік əрекетін ерекше сынайды. Осы бағытта

жазылғанкейінгіеңбектер,əсіресеПолГилройдың«ҚараАтлантмұхиты»

(The Black Atlantic, 1993) ұлтаралық немесе этносаралық шектеулерден

асып түсіп, осы ауқымдағы мəдени байланыстарды түсінуге бейімделді.

Кариб аралдарынан Нью-Йоркке, Нью-Йорктен Лондонға дейінгі

аймақтарға насихатталып, ықпал еткен қаранəсілділердің мəдениеті мен

олардың көші-қондары дəстүрлі əдеби шектеулерді басшылыққа алмады.

Сол себепті ендігі кезекте ұлттық емес жаңа əдеби сынды қалыптастыру

қажеттігітуды.

Осындай кең көлемдегі əрі сан алуан ұлттық, постотарлық жəне

халықаралық бағыттағы ертеректе жазылған зерттеулердің көпшілігі

кейінірекструктурализм,феминизмменпостструктурализммектептерінің

ықпалымен өзіндік сыни көзқарастары қалыптасқан ғалымдардың

тарапынан қайта зерделенді. Дюбуа мен Фанон сияқты ерте кезеңдегі

антиимпериалистікойшылдарэтностықбірегейлікнемеседəстүрлі«халық

мəдениеті» сияқты нақты бір мəселені шешуге бағытталмаған

тақырыптарға қалам тартса, кейінгі ойшылдар нəсіл мен нəсілшілдік

идеологиялардың изоморфизмі (isomorphism) туралы жазды. Сонымен

қатар уақытша өзгерістер мен ауытқушылықтардың ықпалына жиі

ұшырайтынұлттықбірегейлікұғымынешқашанөзгермейтінқұбылысдеп

қабылдаудың бұрыс екенін де жазатын болды. Ал ғалымдардың өзге бір

тобы нағыз шынайы дəстүрлі мəдениет деп қарастырылатын мəдениетті

империялық немесе жаңа отаршыл үстемдікке қарсы қоятын мəдени

өзгерістердіңкүрделітарихынбаяндамай,олартуралытерісфольклорлық

мифқалыптастыруғанемесеарнайытаңдапалған«тайпалық»дəстүрлерді

негізгі жəне тарихы жоқ дəстүр деп түсінуге алып келеді. Феминистер

қыздардың бала туу қабілетін туысқан отбасылар арасында жəне əулет

ауқымында күшпен бақылауға алмаса, оны дұрыс жолға қоймаса, ұлттық

бірегейлік болмайды дейді. Сонымен қатар ұлттық мəдени бірегейлік

жыныс арасындағы жіктелу мен сексуалдық негізде үстемдік орнатудың

сырларын ашып береді деп пайымдады. Ал осы бағытта қалам тартқан

постструктуралистер ұлт немесе этностық топтан ұлттық мəдениетке

дейінгі бірегейлік ұғымы ендігі кезекте ұлтаралық, көші-қондық жəне

диаспоралықəлеммəдениетіменбайланыстазерттелмеуітиісдегенпікірде

болды. Географиялық орын ауыстыру бізге жер, этнос, ұлттық саяси

институттардыңбарлығыжайғанаойданшығарылғанқұрылымдарекенін

жəнеоларүздіксізкөшутарихынжойып,қонысаударутарихыныңорнына

үйментуғанжердіңбейнесінонтологияландыруды(ontologizing)үйретеді.

Ойданқұрастырылғаншынайыэтносөзінолжерменбайланыстырып,сол

жерөзініңқоныстанатынмекенідепсенеді.

Қуғындау, туған жер жəне диаспора тəрізді тұжырымдамаларды соңғы

уақыттасынитұрғыдаталдаупостструктуралистікмектептердіңбірегейлік

түсініктерін қалыпты қабылданған түсініктер деп қарастыру дұрыс емес

деген көзқарастың ықпалымен жүргізілді. Мысалы, Африка, Азия мен

Кариб аралдарынан шыққан, бірақ Ұлыбритания сияқты бұрынғы

империялық орталықтарда өмір сүрген жазушылар мен ғалымдар осы

бағыттаеңбектенді.Дюбуаалғашқыболыпосындайтүсініктердіңқиындық

тудыратын жақтарын қарастырды. Ол бұл түсініктердің «екі жақты»

(twoness)болатынынзерделеді.Мысалы,бірадамбіруақыттаамерикалық

болатұра,қаранəсілдідеболаалады,біреубірұлтқаадалболатұра,сол

ұлттыңқұрамындағыазэтностықтопқажататындықтан,теріспікірлердің

құрбанынадаайналуымүмкін.Фанонбұл«екіжақтылықты»(twoness)өзге

қырынан пайымдайды. Ол «екіжақтылықты» отарланған перифериядан

(шеткі аймақтан) империялық орталықтарға саяхат жасаушылардың

(немесе қоныс аударушылардың) төл мəдениетінің кемшілігінен

империялық мəдениетті қабылдауы ретінде қарастырады. Осы

тақырыптардыарқауеткен аталмыш авторлареңбектерінің жазылукезеңі

олардың замандастарының Англия сияқты империялық орталықтарды өз

отанындай қабылдау сезімі қалыпты жағдайға айналған кезеңмен сəйкес

келгендіктен, ұқсас мəдениеттердің билатералды сезімін яғни бірнеше

мəдениетке тиесілі болу сезімін береді. Бұл сезім əртүрлі бірегейлікті

тудырады, бірақ ол бірегейлік те бірқалыпты бола бермейді. Осындай

өзгеше тəжірибенің нəтижесінде бірнеше тілдердің пайда болуы мүмкін.

Мысалы, Фанонның пікірінше, креол немесе ағылшын тілі емес, оның

орнынакреолменағылшынтіліпайдаболады.

Ағылшын тілі үшін де, ұзақ ғасырлар бойы, осы уақытқа дейін əлі де

көптеген жерлерде ұлттық дəстүрді оқытып келе жатқан академиялық

институт мағынасындағы ағылшын тілі үшін де бұл өзгерістер нені

білдіреді?Бұлафро-америкалықəдебиетмамандарыннемесепостотарлық

кезеңдізерттейтінмамандардаярлауқажеттігінбілдіреді.Соныменқатар,

тымболмағанда,XXғасырдағыағылшынəдебиетінқайтазерделеуді,осы

арқылыҰлттардостастығы(Британұлттардостастығы.–Ред.) əдебиетін

қатаралыпжүрудімақсатетеді.Бұлафрикалықжəнеөзгедеұлтөкілдерін

(жоғары бағаланған Америка əдебиетінің антологиясы) көбірек қамти

отыра, Америка əдебиетінің канондарын (canons) қайта ретке келтірудің

жаңажолдарыныңпайдаболуынбілдіретін-ді.Бірақосығандейінұлттық

ағылшынəдебиетініңмақсатыөз əдебиетіноқытуболса, оныңекіншібір

жеткен жетістігі жаңа этностық, постотарлық жəне халықаралық сын

мектебінқалыптастырғанындаеді.Олмектептерəлемдікəдебиетпентығыз

байланыстағыəдебиеттердіңнемесенақтыбіржекеэтностықтамырыбар

əдебиеттердіңбүкілұлттықəдебиетпенқалайбайланысатынынабасаназар

аударды. Калибаннан Рочестерге дейінгі, одан Билавдке дейінгі ұлттық

əдебиеткеүнеміөзгеəдебиеттердіңкөлеңкесітүсіпкелгенінемəнберілді.

Осытұрғыданқарағанда,онда,бəлкім,ағылшынбіліміносыуақытқадейін

ұлттық жəне тілдік шектеулермен шектелген білім жобасы ретінде қайта

қарастырғандұрысшығар.Осығандейінимпериядатекағылшын ұлттық

əдебиетін зерттеу қолға алынса, енді ол «халықаралық бəсекелестік»

тұрғысындаұлттықəдебиеттізерттеугеұласты.Бұлбағытбойыншаұлттық

əдебидəстүрлерменғылымиəдебиинституттардыңарқасындаəрбіржеке

ұлт пен этностық топтардың ойдан шығарылған «қасиеттілігі» мен

бірегейлігі ағылшынды біз білетін ағылшындай қылуға қандай үлес

қосқанынескереотырыпзерттеумаңыздыболды.Бірақағылшынғаықпал

еткен этностық топтарды зерттеу арқылы жəне солардың түсірген

көлеңкесінің себебінен ағылшын тілі мен əдебиеті көшпелі жəне мəдени

алмасудыңжүзегеасуынамүмкіндіктуғызды.Ендеше,бұдантуындайтын

түйін–Англиядағыағылшынныңкелешегіжоқдегенде,олкөпмəдениетті

жəнекөпұлтты(əйтпесе,тіптікөптілді)боладыдегенсөз.Соныменбірге,

бұл дегеніміз, Пол Гилройдың сөзімен айтқанда, трансгеографиялық

мəдениет.Бұл–жанамабайланыстарменсинкретизмдегүлденетінұлттық

шекарасы жоқ мəдениет. Онда шекарааралық болмыс мəдени өндірістің

айқындаушытропыретіндеұлттықбірегейліктіңорнынбасады.Міне,дəл

осындай ағылшынның үлгісі (империяның көлеңкесі) жаңадан құрылған

əдебиет кафедраларында оқытылатын болды. Ол əдебиет бір уақытта

ұлттық, халықаралық жəне ұлттық емес немесе этностық емес əдебиет

болды.Ол кафедрадастуденттер əрі африкалық əдебиетпен,əрі ағылшын

əдебиетімен танысады əрі жалған əмбебап құндылықтарды немесе

іріктелген ағылшын ұлттық əдеби дəстүрлерін оқымайды. Оның орнына

оларайырмашылықтың(difference)күрделіақиқатынанхабардарболды.

1960 жылдардың соңымен 1970 жылдардың баскезінде ағылшын тілді

ғылыми институттарда əдебиеттану саласында этнос пен нəсіл

тақырыптары өзекті жаңа əдіс ретінде пайда болды. Афро-америкалық,

азия-америкалық, испан-америкалық, байырғы-америкалық т.с.с. əртүрлі

этностық азшылықты құрайтындардың көзқарасын білдіретін жазушылар

англо-америкалық халықтың арасындағы өзге халықтың тəжірибесі мен

өмірлерін көрсету мəселесіне белсенді түрде атсалысты. Лэнгстон Хьюз,

Франк Чин, Джон Джозеф Мэтьюс жəне Америко Паредес сияқты

жазушылар өзге этностық топтың мəдени көзқарасы мен əлеуметтік

мүдделеріүстемдікететінкезеңдеазшылықтықұрайтынэтностардыңөмір

сүружағдайларынсипаттайтынкөркемəдебитуындыларжазды.Бірақтек

1970 жылдардан кейін ғана ғылыми ортада азшылықты құрайтын

халықтың əдебиетін зерттеудің маңыздылығына мəн беретін пəндер мен

бағдарламаларпайдаболды.

Афро-америкалықəдебиет ғылыми ортадажан-жақты зерттелебастады.

АҚШ-тағы қаранəсілділердің азаматтық құқығын қорғау мен

қаранəсілділердің өнердегі қозғалыстарының нəтижесінде 1970 жылдары

афро-америкалық əдебиетті зерттеуге арналған жаңа бағдарламалар

жасалып,осымақсаттыжүзегеасыратынкурстарашылды.

Бұл курстар мен бағдарламалар мазмұны жай теориялық бөлімде

аталумен ғана шектелді; Генри Луис Гейтстің сөзімен айтатын болсақ:

«афро-америкалық əдебиет дəстүрінің өзге əдебиет дəстүрлерінен

айырмашылығы – оның мазмұны тек африкалық тектен шыққан адамдар

əдеби еңбекжазбады жəне жаза алмайды дегенXVIII–ХІХ ғасырлардағы

мəлімдемелергежауапретіндеқалыптасты»(FiguresinBlack,25).

АҚШ-тағыафро-америкалықəдебиеттанушылардыңалғашқыөкілдерінің

қатарында Чарльз Дэвис, Мэри Хелен Вашингтон, Барбара Кристиан,

Дарвин Тёрнер жəне Алан Рамперсад болды. Олардың еңбектерінің

соңынан 1970–1980 жылдардағы жаңа сыни тұрғыда талдау мектебі мен

əдебиеттану теориясының мектебінен өткен Генри Луис Гейтс, Хортензе

Спиллерс, Хэйзел Кэрби, Валерий Смит пен Хаустон Баркер сияқты

сыншылар келді. Бұл сыншы-жазушылар феминистік критицизмнің

жобаларымен қатар мəдениетті қайта зерделеу мен қалпына келтіру

жобалары сияқты ауқымды бағыттарды қамтитын ғылыми зерттеу

мектептерін қалыптастырды. Аталмыш сыншылардың кейбірі Гарлем

ренессансы (Harlem Renaissance) сияқты əдебиеттегі тарихи афро-

америкалыққозғалыстарғаназар аударды;өзгелеріАмерикатарихындағы

қаранəсілділердің ақнəсілшілдікке əдеби əрі мəдени тұрғыда берген

жауаптарынжəнеолардыңөзарабайланысынзерттеді;тағыбіртопафро-

америкалық музыкалық мəдениетті əдебиеттанумен сабақтастыра

зерделеді. Олардың мəдениет тақырыбындағы еңбектерін бүгінде

көпшіліктің назарына ілігіп отырған əдеби дəстүрдің насихатталуына

ерекше үлес қосқан афро-америкалық жазушылардың еңбектеріненбөлек

қарастыруғаболмайды.АмириБарака,ИсмаилРид,ТониМоррисон,Эдгар

Видиман жəне Элис Уокер сияқты жазушылардың еңбектері афро-

америкалық əдеби критицизмнің жаңа мектебінің пайда болып, дамуына

ықпалетті.

АҚШ-тағы қаранəсілділердің азаматтық құқығын қорғау қозғалысының

нəтижесінде, байырғы америкалықтаржəне испан-америкалықтар сияқты,

өзгедеэтностық топтардыңқұқығы мен мəртебесінқорғауқозғалыстары

да пайда болды. Осыған байланысты ол топтардың да мəдениетін

зерттейтін факультеттер мен бағдарламалар жұмыс істей бастады. 1980

жылдарға дейін азия-америкалық жазушылардың туындыларын да

зерттейтін белгілі оқу орындары қалыптасқан еді. Əдебиетті зерттеудің

жаңа тəсілдері пайда болып, жазушылар олардың дамуына өз үлестерін

қосты. Бұл ретте байырғы америка əдебиетін зерттеушілер Джеральд

Визенор, Лесли Силко жəне Луиз Эрдрих, чикано (Chicano) (АҚШ-тың

оңтүстік-батысында қоныстанған латынамерикалықтар. – Ред.) əдебиетін

зерттеушілерРудольфоАнайаменСандраЦиснеросжəнеазия-америкалық

əдебиеттізерттеушілерМаксинХонгКингстонменЭмиТенніңеңбектерін

ерекшеатапөтугеболады.

Байырғыамерикалықхалықтарəдебиеттануыныңзерттелебастауы1968

жылғыН.СкоттМомадейдің«Күншапағынанжасалғанүй»(HouseMadeof

Dawn) атты мақаласынан кейін басталған байырғы америкалық халықтар

ренессансын (renaissance in Native-American literature) зерттеу уақытына

сəйкес келді. 1960 жылдардың соңы мен 1970 жылдардың басында

америкалық үндістер қозғалысы байырғы америкалықтарға ұзақ уақыт

бойыкөрсетілгенқысымғаназараудартты.Байырғыамерикалықхалықтың

қиындықтары англо-америкалықтардың қажеттіліктері мен

тауқыметтерінің себебінен туындаған еді. Кимберли Блэйзер мен Паула

Ганн Аллен сияқты алғашқы жазушылардың туындыларының көпшілігі

байырғы америкалықтардың мəдениетін, дінін, мифологиялық жəне ауыз

əдебиетін зерттеуге арналды. Лесли Мармон Силконың еңбегі, əсіресе

«Əдет-ғұрып» (Ceremony) атты əйгілі романы фольклорлық бағыттағы

көптеген туындылардың жазылуына ықпал етті. Арнольд Крюпат сияқты

ғалымдар байырғы америкалықтар əдебиетіндегі қазіргі сыни талдау

үлгілеріненазараударды.РобертДейлПаркержəнеКарлтонСмиттəрізді

жасғалымдар1990жылдарданбастапəдебиеттібүгінгітеориялықкөзқарас

тұрғысынан талдау əдістерін қалыптастырған еді. Жоғарыда есімдері

аталған ғалымдардың байырғы америкалықтардың ұрпақтарының қазіргі

замандағы өмірін шынайы сипаттауға арналған зерделі зерттеулері Луиза

Эрдрих пен Томас Кинг сияқты постмодернистік бағыттағы жас

жазушыларғаайрықшаықпалетті.Постструктуралистіктеорияларкүрделі

мəдени мəселелерді нақты сипаттауға бағытталған. Байырғы

америкалықтарəдебиетіндегіпостструктуралистіктеориялардыбіріктірген

ДжеральдВизенордың əдісі байырғы америкалықтардыңөмірін зерделеп,

əдеби талдау жүргізудегі аса қуатты құралға айналды. Шынында да,

Визенор, оның əріптесі Гомес-Пенья сияқты, қазіргі америкалық

мəдениеттізерттеушілердіңарасындағыəйгілітеоретиктерініңбірі.

«Тапаншаұстағанжан»(WithHisPistolinHisHand,1958)аттыеңбектің

авторы Паредес сияқты, латынамерикалық жəне чиканолық

мəдениеттерден шыққан сыншылар да əдебиетті зерттеу барысында

фольклорлық əдіспен шектелмей, өзге де əдістерді кеңінен қолдана

бастады. Оларөздерініңеңбектерінде озық үлгідегі сынитеориялардыда

басшылыққа алды. Чикано халқының АҚШ пен Мексика шекарасында

орналасуынабайланысты латынамерикалық жəнечиканолықмəдениеттен

шыққан зерттеушілер негізінен «шекара» концептіне қатысты еңбектер

жазды.Қостілдіболуына,жаңагеографиялықаймақтуралыжазуынажəне

иммиграциялық мəселелерді қамтуына байланысты чиканолық зерттеулер

этностық зерттеулерге қомақты үлес қосты. Чиканолық ізденушілердің

еңбектерінде «аумақтық» (territoriality) пен «будандықтың» (hybridity)

постструктуралистік концептілері жақсы үйлесім тапты жəне ол

концептілерчиканолықзерттеулергетəнсыниталдаутармағыныңсөздігіне

енді.ЕленаМарияВирамонтеспенАннаКастильосияқтыжазушылардың

əдеби еңбектерді талдауда қолданған «шекара теориясы» (border theory)

атты теориясы ықтималдықты, «аумақтықты» жəне «будандықты»

постструктуралистік тұрғыдан зерттеді. Онымен қоса, чиканолық

мəдениеттанушылар тиімді «будандық» мəдени қозғалысты жүзеге асыру

үшінафро-америкалықфеминистерменбірікті.Чиканолықфеминистермен

афро-америкалықжазушыларменсыншылардың«Бұлкөпірменіөткеніме

қайта шақырады» (This Bridge Called My Back, 1981) атты жинағы

феминистік көзқарастағы ең белгілі жəне ең алғашқы еңбектердің бірі

болды.ЖинақтағыавторлардыңбіріГлорияАнзалдуаның«Шекарааралық

жер» (Borderlands / La Frontera, 1987) атты «шекара» теориясы

тақырыбында жазған туындысы шекаралардың арасында бойжетудің

қиындығы жайында сыр шертеді. Қазіргі кезеңдегі чиканолық сыншылар

мен теоретиктердің қатарында Гильермо Гомес-Пенья, Ренато Росальдо,

Гектор Кальдерон, Рамон Салдивар, Хосе Давид Салдивар, Хуан Брюс-

НовоажəнеНормаАларконныңесімдерінатапөткенімізабзал.

1980жылдарыМаксинХонгКингстонжəнеЭмиТансияқтытегіазиялық

АҚШ азаматтарының танымал болуы белгілі бір деңгейде осыған дейін

1970жылдарыазиялықдереккөздердібіріктіружобасыеңбегініңжəне1974

жылы жарияланған «Аииииии! Тегі азиялық АҚШ азаматтығын

қабылдағанжазушылареңбектерініңантологиясы»(Aiiieeeee!AnAnthology

of Asian-American Writers) жинағының нəтижесінде жүзеге асты. Бұл

еңбектің ауқымы «Тегі азиялық АҚШ азаматы» (Asian American) деген

терминнің көпмəнділігінде жатыр еді. Ол термин қытайларды (олардың

өздері де əртүрлі топтардан құралады), жапондарды, кəрістерді, Тынық

Мұхит аралдарының халқын, оңтүстік азиялықтарды, вьетнамдықтарды

жəне шыққан тегі азиялық өзге де АҚШ азаматтарын қамтыды.

Айырмашылықтың осындай сан түрлілігі этностық зерттеулер

категориясының АҚШ азаматтарына қатысты зерттеулерге ғана

негізделмейтініне, сонымен қатар олар этностық жəне нəсілдік

айырмашылықтардан туындайтын отарлау, құлдық жəне иммиграция

сияқты трансұлттық үдерістердің өнімі екеніне назар аудартты. Аталмыш

азиялық этностық дəстүрлерден шыққан жазушылардың тақырыптарына

мəдениплюрализмменайырмашылықтарарасындағыэтностықбірегейлік

мəселелерін арқау етуінің өзі аса таңғаларлық жағдай емес. Осының

нəтижесінде тегі азиялық АҚШ азаматтарының əдебиетіне арналған

«Қарама-қайшы АҚШ азаматы» (The Ambivalent American) атты сыни

мақала жарияланды. АҚШ-тағы қаранəсілділердің азаматтық құқығын

қорғау қозғалысынан кейінгі дəуірдегі сегрегацияның (segregation)

эрозиялануынан соң тегі азиялық көптеген АҚШ азаматтары ағылшын

тегінен шыққандар үстемдік ететін мəдени «мейнстримде»

ассимиляцияланабастады.Шындығында,əйгілі«Қуаныш,сəттілікклубы»

(The Joy Luck Club, 1976) сияқты көптеген көркем əдеби туындылар

аталмыш өзгерісті тақырыптарына арқау етті. Чиканолар мен байырғы

Америка халықтарының мəдениеттері соңғы уақытта басынан өткізіп

жатқаниммиграция,шеттетілу,лингвистикалықайырмашылықмəселесіне

жəне өздерін бірінші орынға қоятын үстем этностық мəдениет пен

өздерінің маргиналданған топтарының арасындағы қазіргі келіспеушілік

жағдайында өмір сүру тəжірибесіне тегі азиялық АҚШ азаматтарының

тəжірибесіұқсасболғандықтанба,көптегентегіазиялықамерикалықтарөз

еңбектерінде будандықтың (hybridity), айырмашылықтың жəне

амбиваленттіктіңпостструктуралистіктеориясынқолдануасатиімдідеген

ойда болды. Ширли Лим Геок-лин сияқты сыншылар да үстем

ағылшынтілді топтардың сингуляр жəне өзге этностық топтарды тарату

мен соңында жойып жіберу үшін қолданатын этностық гомогенді

идеяларынсынады.

Геок-лин сияқты сыншылар əртүрлі этностық қоғамда айырмашылық

ішіндегі бірегейлік тұжырымының қажеттігін мойындамады. Көптеген

этностық зерттеулер бойынша маманданған ғалымдар ақнəсілділер

үстемдік ететін этностық мəдениетте ақнəсілді еместер үшін «түс

ерекшелігінескермеуді»қалыптыжағдайетіпкөрсетугемүмкіндікберетін

жанама тұжырымдарға күмəнмен қарай бастады. 1990 жылдары

«ақнəсілді» болу дегеніміз сыни зерттеу объектісіне айналды. Тарихшы

Теодор Аллен«Ақнəсілдіңойлапшығарылуы»(The Invention of the White

Race,1994)еңбегіндежəнеəлеуметтанушыДэвидРоедигер«Ақнəсілдіктің

құны» (The Wages of Whiteness, 1999) атты туындысында «ақ нəсіл»

(whiteness) мəдени категориясы тегі африкалық АҚШ азаматтары сияқты

өзгеэтностықазшылықтоптарданүрейленугежауапретіндепайдаболған

категория» деген пікірді ұсынды. Бұл категория, бір жағынан, өзіндік

бірегейлікті айқындауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан, ол«өзгелерге»

қарсыбірлескенкүресжүргізугемүмкіндіктуғызды.

Бұл ғылыми ізденістер Дана Нельсон мен Руф Франкенбург сияқты

ғалымдар арасында ақнəсілге қатысты жаңа əдеби жəне мəдени ғылыми

ізденістердіңбойкөтеруінежолашты.1990жылдарыЭнтониАппиатəрізді

зерттеушілер биологиялық генетикалық айырмашылықтар «нəсілдік»

ерекшеліктерінеқарайжіктелмейдідегенғылымитұжырымдарғамəнбере

бастады. Бұған Энтони Аппианың «Əкемнің үйінде» (My Father’s House,

1992)еңбегімысалболаалады.Нəсілдегенімізтабиғи,генетикалықнемесе

биологиялық категориядан гөрі, мəдени жəне əлеуметтік категория

қатарына жатқызылуы тиіс. Терінің түсі сияқты əртүрлі сыртқы белгілер

жеке бір нəсілдік бірегейліктің белгілері бола алмайды. Олар – шаш

түсіндегі өзгешеліктерге ұқсас айырмашылықтар. Дегенмен, Корнел Уэст

айтқандай, нəсілдің «маңызы» бар. Тони Моррисонның ойынша, тегі

африкалық америкалықтар – АҚШ қоғамынан «аластатылғандар». АҚШ-

тың үстем ақ нəсілді тобының мəдениетінде өзге бір мəдениеттің

құқықтарынбұзғандығынкөрсететінбелгілербар.Осыүстеммəдениеттің

экономикалықжəнемəденибірлігінешартболғансолөзгелердіңқұқығын

таптаушартыеді.Моррисонатапөткендей,осыныңнəтижесіндеАмерика

мəдениетінде мойындалмаған, бірақ сезілетін «африкалық» мəнер болды.

Көптеген репарациялық қозғалыстар бұл жағдайды АҚШ экономикасына

қатысты да айтуға болады деп мəлімдеді. Өйткені, олардың айтуынша,

АҚШ-тың экономикасы ХІХ ғасырдыңбас кезінде африкалық құлдардың

тегінеңбеккүшінпайдалануарқылыдамығанеді.

Нəсілтақырыбы жөніндеқалам тартқанғалымдарнəсілшілдіктіңөткені

мен келешегіне көз жүгірте отыра, ертеректегі нəсіл теориясын

зерттеушілердің де еңбектерін сыни тұрғыдан талдай бастады. Солардың

арасында алғаш рет ХІХ ғасырдан еншіленген ғылыми нəсілшілдікті

түбегейлі түрде сыни тұрғыдан зерделейтін «нəсілдік концепция» (racial

concept) бойынша еңбек жазған У.Е.Б. Дюбуа еді. Яғни Дюбуаның

туындысына дейін нəсіл биологиялық категория ретінде қабылданатын

жəне дарвиндік əлеуметтік көзқарасқа сай ақнəсілділерді үстем етіп

көрсетуүшінбұлбиологиялықжəнеэссенциалистіккөзқарасдəлелретінде

жүретін. Дюбуаның нəсіл ұғымын мəдени тұрғыдан түсіндіруге деген

талпынысы мен оның нəсілді негізге ала отырып үстемдік ету тарихын

түсіндіруіқатаржүрді.СоныменбіргеоныңеңбегіАппиаменГенриЛуис

Гейтссияқтытеоретиктергеайрықшаықпалетті.

Нəсілдік мəселеге қатысты сыни еңбектердің бір бағыты əдебиеттану

саласына емес, заң саласына арнала бастады. Бүгінде мəдениет

сыншылары мен заң теориясының сыншылары қолданып жүрген нəсіл

түсінігін сыни тұрғыдан талдау теориясы кезінде заңнамаларды сыни

тұрғыдан зерттеушілер қозғалысының нəтижесінде пайда болған жəне

нəсіл туралы жаңа түсініктің қалыптасуына елеулі үлес қосқан теория

болды. Бұл қозғалыстың негізін қалаушылар – Деррик Белл, Ричард

Дельгадо жəне Алан Фримен. XVII ғасырдың орта шенінде жазылған,

жоғарыда есімдері аталған зерттеушілердің еңбектерінен кейін заң

саласындақызмететкенөзгедеғалымдаросыбағыттағыізденістердіары

қарай жалғастырды. Олардың арасынан Кимберли Креншоу, Анджела

Харрис,ЧарльзЛоуренс,МариМацудажəнеПатрицияУильямстыерекше

атап өтуге болады. Нəсіл түсінігін сыни тұрғыда талдаушылар АҚШ

мəдениетінде нəсілшілдік қалыпты жағдайға айналғанын жазады жəне

осығанбайланыстылиберализмпринциптерінəсілшілдіктіңзардаптарына

қатыстымəселелердішешугеқауқарсызекенінайтады.Атапайтарболсақ,

нəсіл түсінігін сыни тұрғыда талдаушылар теңдіктің түсті елемеу немесе

«ресми» концепциялары кеңінен таралған жəне тамырын терең жайған

қоғамдық нəсілшілдіктің салдарын жоя алады деген көзқарастың

шынайылығына күдікпен қарайды. Нəсіл түсінігін сыни тұрғыда

талдаушылар Дюбуаның алғашқы жазылған нəсілдің биологиялық

концепциясынан гөрі əлеуметтік концепциясын ары қарай дамыта түсуде.

Нəсіл түсінігінің мəдени құрылымдануына қатысты зерттеумен

айналысатынтеоретиктердіңарасындаəлеуметтанушыларМайклОмимен

Ховард Уинант та бар. Олардың нəсілдік құрылым туралы концепциясы

нəсіл концепциясының тікелей саяси жобалармен байланысты екенін

көрсетеді.Мысалы,МартинЛютерКингтіңазаматтыққұқықтардискурсы

шындығында консервативті мəселелердің позитивті кемсітуге қарсы

(позитивті кемсіту дегеніміз–кезінденəсілдікне басқа да белгілеріүшін

кемсіту көріп келгендерге үкімет тарапынан қаржылай немесе өзге де

көмек көрсетіп, қолдау жасау үшін ұйымдастырылған науқан. Ондай

жобалар АҚШ, Канада, Бразилия сияқты елдерде ұйымдастырылған. –

Ред.) əрекеттерін ақтап алу үшін қолданылады. Осылайша, нəсілдік

құрылым тұжырымдамасы прагматикалық өлшемге ие. Ол прагматика

нəсілдіңбелгілібірдискурсыныңсаясиəсерінебайланыстықұрылады.

Этностық мəселелермен айналысатын əдебиеттанушылар феминистер

бетпе-бет келген қиындықтарға тап болды. Олар ішкі оқшаулаудың

жағдайында туындаған этностық топтардың мəдени шеңберінде жұмыс

істейтінжазушылардыңеңбектерінпайдаланаотырыпталдапшығуытиіс

еді. Сонымен қатар осы мақсатын жүзеге асыру үшін олар қолда бар ең

жақсы əдістемелерді қолданды. Сол себепті де бұл сыншылардың

бірегейлік(identity)пен өкілдік(representation) мəселелерін бастыназарға

алуы таңғаларлық жағдай емес. Белгілі бір елдің азаматтығына ие бола

отырып,өзэтносыныңмəдениетіменерекшеліктерікеңіненнасихатталған

негізгі мəдениеттің «бір шетінен ғана орын тиетін» этностық топтың

мүшесі болу деген нені білдіреді? Əдетте олар өздері гегемонды

мəдениеттіңөкілдерінежатпайтындайкейіптанытады.Кімде-кім«өзінің»

этностық мəдениетін көрсеткісі келсе, оны қалай жүзеге асыра алады?

Дəстүрліқұндылықтарменқазіргізаманғыөзгерістеркөріністабуымүмкін

қосмəдениеттің арасындақалғанмəдениеттіңбірегейлігіқандайболады?

Жалпы, кең таралған мəдениетте ондай бірегейлік кім үшін жəне қандай

себептерге байланысты пайда болады? АҚШ-та ағылшынтілді емес

этностық топтар санының өсуіне жəне АҚШ-тағы мəдениеттің

гегемониялы ақнəсілді əрі ағылшын тектес болу белгілерінің кеміп бара

жатқанына байланысты енді өзге мəселелердің де туындайтыны даусыз.

Бұл өзгерістер əртүрлі этностан шыққан ғалымдар еңбегінің нəтижесінде

жүзегеастыжəнеосыбөлімдеолардыңеңбектерінзерделепотырмыз.

ЕКІНШІТАРАУ

Ориентализм

ЭдуардУадиСаид

1977 жылы палестиналық ғалым Эдуард Саид «Ориентализм» (Orientalism) еңбегін

жариялады және «постотарлық» зерттеулердің жаңа саласын қалыптастыруға атсалысты.

ФранцузтарихшысыМишельФуконыңықпалы болғанСаидотарлаушыелдердепайдаболған

дискурсты сипаттауды қолға алды. Саидтың пікірінше, «Шығысты» (Оrient) зерттеу тек

империализмді заңдастырып қана қоймайды, cонымен бірге отарлаушыларға бақылау

жүргізуге және басқаруға көмектеседі. Гуманитарлық білім империялық сипатқа ие болды.

Метрополия тұрғысынан алғанда, дискурсивті троптарға жұтылып кеткен отарланған

субъектілер өздерінің жеке көзқарасынан, жеке өмірін басқару құқығынан айырылған және

империялықкөзқарастарғаикемдістереотиптергеайналды.

Кіріспе

1975–1976 жылдардағы сұрапыл азамат соғысы кезінде Бейрутқа сапар

шеккен француз журналисі қаланың қиратылған іскерлік бөлігі туралы:

«Біркездерібұл…ШатобрианменНервальдыңШығысыболыпкөрінетін»,

– деп зор күйінішпен жазды.

 Бұл сөздің еуропалықтың тарапынан

айтылғанын ескерсек, оның пікірі орынды. Шығыс – толықтай дерлік

еуропалық өнертабыс, көне замандардан бері ол романтиканың,

экзотикалық жаратылыстардың, азапты əрі еліктіріп əкететін естеліктер

мен көкжиектердің, таңғаларлық сезімдердің мекені еді. Енді ол көз

алдында ғайыпболабастады, белгілібірмағынада ғайып болдыдеуге де

болады–оныңдəуіріөтті.Осыпроцесс барысындаШығысадамдарында

қандай да бір жеке мүдделерінің пайда болу мүмкіндігінің өзі мүлдем

орынсызболыпкөрінді.ӨйткеніоларШатобрианменНервальдыңкезінде

де осы жерде өмір сүрді, ал енді олар жалғыз қалып, қауіп төніп тұр.

ЕуропалықжиһанкезүшінШығыспеноныңбүгінгітағдырытуралыөзінің

жеке көзқарасы, Еуропаның түсінігі маңызды болды. Бұған қоса,

журналистпеноныңфранцузоқырмандарыүшінбұлекідүниеніңерекше

ұжымдықмəнібареді.

Америкалықтарда Шығыс ондай сезім тудырмайды, өйткені олар үшін

Шығыс бəрінен бұрын Қиыр Шығыспен (негізінен, Қытай жəне

Жапониямен) байланысты. Америкалықтарға қарағанда француздар мен

ағылшындарда, одан қала берді немістерде, орыстарда, испандықтарда,

португалдықтарда,италиялықтардажəнешвейцариялықтардабұданбылай

ориентализмдепатайтын,БатысЕуропаныңтəжірибесіндеайрықшаорны

бар, Шығыспен қарым-қатынас жасаудың белгілі бір əдісі деп саналатын

ежелгідəстүрбар.Шығыс–Еуропаменіргелескөршіғанаемес,олсондай-

ақоныңеңірі,байəрібайырғыотарларыорналасқанжер.Бұл–еуропалық

тілдер мен өркениеттердің қайнар көзі, оның мəдени қарсыласы əрі

«Басқаның» ең ізгі əрі қайсар бейнелерінің бірі. Шығыс сонымен қатар

Еуропаға (немесе Батысқа) контраст қағидасы бойынша өзінің жеке

бейнесін, идеясын, болмысын, тəжірибесін анықтауға көмектесті. Алайда

мұндай Шығыста аса қияли еш нəрсе жоқ. Шығыс – еуропалық

материалдықөркениетпенмəдениеттіңажырамасбөлігі.Ориентализмосы

бөліктімəденитүрдежəнеидеологиялықтұрғыдаоғансайинституттармен,

сөздіктермен,ғылымидəстүрмен,бейнеліқатармен,доктриналармен,тіпті

отарлықтөрешілдікпен,отарлықстильмен дискурстүрі ретіндекөрсетеді

əріқайтатаныстырады.Керісінше,Шығыстытүсінудіңамерикалықтəсілі

айтарлықтай толық емес, алайда жуырдағы жапон, корей жəне

индонезиялық зерттеулер бұл «шығыстық» бейнені əлдеқайда парасатты

һəмшынайыететүсугетиіс.Оныңүстіне,АмериканыңТаяуШығыстағы

əжептəуіркүшейген саяси жəне экономикалық рөлі енді біздің Шығысты

ұғынуымызға əлдеқайда күрделі талаптар қояды. Оқырман үшін менің

ориентализмдеп бірнеше мəселені айтқым келетіні жəне, менің ойымша,

олардың барлығыныңөзара байланыстыекені түсініктіболады(əріқарай

оқу барысында түсіндіруге тырысамын). Бəрінен де ориентализмнің

академиялық анықтамасы жеңіл қабылданады. Шынымен де, бұл атау

кейбір академиялық институттарда əлі күнге дейін қолданыста. Шығыс

тақырыбында дəріс беретін, ол туралы қалам тербейтін, зерттейтін кез

келген адам – антропологтерге, əлеуметтанушыларға, тарихшыларға

немесе филологтерге қатысты – мейлі оның жалпы немесе жеке

аспектілерінде болсын, ориенталист болып шығады. Ал оның зерттейтін

саласы–ориентализм.Дегенменбүгіндемамандароныңорнына«Шығыс

зерттеулері» (oriental studies) немесе «аймақтану» (area studies)

терминдерін қолдануды жөн санайды. Бұған бірден-бір себеп

«ориентализм»дегенсөздіңтымжалпыламаəріекіұштысипаты,сондай-ақ

XIX–XX ғасырдың басындағы еуропалық отаршылдықтың кеудемсоқ

əкімшілікқарым-қатынасыменбайланыстыболуыеді.Əйтседе«Шығыс»

туралыкітаптаржазылып,конгрестерөткізілуде.Ондажаңанемесеескішіл

бағытты ұстанған ориенталистер басты беделді тұлғалар ретінде сөз

сөйлейді. Мəселе, мейлі бұрынғы түрінде болмаса да, ориентализмнің

академиялық ортада, Шығыс пен Шығыс адамдары туралы доктриналар

мен диссертацияларда жалғасын тауып қала беретінінде. Осы зерттеуге

арқауболғанакадемиялықдəстүрдіңтағдырынан,трансмиграцияларынан,

мамандандырылуы мен тасымалдануынан бөлек əлдеқайда кең ұғымдағы

ориентализм бар. Ориентализм – «Шығыс» пен (əрқашан дерлік)

«Батыстың» онтологиялық жəне эпистемиологиялық айырмашылығына

негізделген ойлау стилі. Сондықтан арасында ақындар, жазушылар,

философтар, теоретик саясаттанушылар, экономистер мен империялық

əкімшілер бар авторлардың көпшілігі өздерінің Шығысқа, оның

халықтарына, əдет-ғұрыптарына, «ақылына», тағдырына т.б. қатысты

теорияларының, өлеңдерінің, романдарының, əлеуметтік

сипаттамаларының жəне саяси баяндарының негізі ретінде Шығыс пен

Батыстыңайырмашылығыналады.Мұндайориентализмге,айталық,Эсхил

мен Виктор Гюго, Данте мен Карл Марксті жатқызуға болады. Кейінірек

осы сияқты кең ауқымды «алаңда» біз бетпе-бет кезігетін əдіснамалық

мəселелержайындасөзқозғамақпын.

Ориентализмді ұғынудың академиялық əрі азды-көпті имагинативтік

нұсқалары арасындағы өзара алмасу үнемі жүріп отырады жəне XVIII

ғасырдыңсоңынанбастапайтарлықтайбелгілібірөлшемдергеқолжеткізіп

келеді. Екі жақтан ретке келтірілген, тіпті реттелмелі деуге болатын

сипатқа тəн. Енді мен ориентализмнің басқа екі түсінігіне қарағанда,

тарихижəнематериалдықтұрғыданəлдеқайдаайқындалғанүшіншіұғымы

жайында ой бөліскім келеді. Шамамен XVIII ғасырдың аяғынан бастап

ориентализмді Шығыспен қарым-қатынас жасауға – ол туралы айтылған

ой-пікірлердің, белгілі бір санкцияланған көзқарастардың, оны

сипаттаудың, ұғыну мен басқарудың көмегімен қарым-қатынас жасауға

бағытталған корпоративтік институт деп санауға болады. Қысқаша

айтқанда, ориентализм – бұл Шығысқа үстемдік етудің, оны қайта

құрастыруменбилікжүргізудіңбатыстықстилі.

ОриентализмдіанықтауүшінмағанбұлжердеМишельФуконың«Білім

археологиясы»(TheArcheologyofKnowledge)һəм«Қадағалауменжазалау»

(Discipline and Punish) атты еңбектерінде сөз болатын дискурс ұғымына

жүгінупайдалыболмақ.Меніңкөзқарасымориентализмдідискурсретінде

қарастырмай, еуропалық мəдениеттің Ағартушылық дəуірінен кейінгі

кезеңнен бастап Шығысты саяси, əлеуметтік, идеологиялық, əскери жəне

ғылыми, тіпті имагинативті түрде қалай басқарып, тіпті оны қалай

қалыптастыра алғанын ұғыну мүмкін емес дегенге негізделеді. Оның

үстіне, беделінің асқақтағаны соншалық – Шығыс туралы жазатын,

ойлайтыннемесесондаəрекетететінешбірадамориентализмніңойғажəне

іс-əрекетке қоятын шектеулерін назарға алмай, өз ісімен айналыса

алмайтынына сенімдімін. Қысқаша айтқанда, ориентализмнің себебінен

Шығысойлаудыңəрііс-əрекеттіңеркінтақырыбыболаалмады(əлікүнге

дейін бола алмай жүр). Бұл ориентализм Шығыс туралы айтылғанның

бəрін бір жақты тəртіпте дəйектейді деген сөз емес. Ол «Шығыс» деп

аталатын өзіндік болмысқа қатысты мəселе болған кезде əрқашан (сол

себептіəрдайым)міндеттітүрдебіртұтасмүдделержелісіпайдаболатынын

білдіреді. Мұның қалай жүзеге асатынын осы еңбекте көрсетуге

тырысамын. Сондай-ақ Шығысты ерекше суррогат жəне тіпті астарлы

«Мен»ретіндеқарсықоюарқылыЕуропамəдениетініңайрықшакүшпен

идентификацияға қол жеткізгенін көрсеткім келеді. Тарихи əрі мəдени

жағынан Шығыс істеріне француз-британдардың қатысуымен Екінші

дүниежүзілік соғыстан кейінгі америкалық үстемдік кезеңі басталғанға

дейін кез келген басқа еуропалық жəне атлантикалық күштің қатысуы

арасындасапалықһəмсандықайырмашылықбар.Ориентализмтуралысөз

қозғау,еңалдымен(əрібұлғанаемес),жалпықиялсияқты,Үндістанмен

Левант,Библиямəтіндері мен Библия географиясы,дəмдеуіштер саудасы,

отаршылдық армиялар мен отаршылдық əкімшіліктің ұзақ дəстүрі, алып

ғылыми корпус; жергілікті еуропалық қажеттіктер үшін бейімделген

Шығыс бойынша сансыз «сарапшылар» мен «мамандар», профессорлар,

«Шығыс» идеяларының күрделі жиынтығы (Шығыс деспотизмі, сəн-

салтанаты, қатыгездігі, сезімталдығы), көптеген Шығыс секталары,

философиясыменданалықтарысияқтытізімдіəріқарайжалғастыраберуге

болады– алуан түрлі салаларды қозғайтын британ жəне француз мəдени

əріптестіктен,қиялдыңнегізіндежасалғанжобажайындасөзқозғаудегенді

білдіреді. Менің ұстанымым – ориентализм, бір жағынан, Британия мен

Франция арасында болған ерекше жақындықтан, екінші жағынан, XIX

ғасырдыңбасынадейінісжүзіндеҮндістанменБиблиядағыжерлердіғана

білдірген Шығыс атты атаудан туындайды деген пікірге негізделеді. XIX

ғасырдыңбасынанЕкіншідүниежүзіліксоғысаяқталғанғадейінФранция

менБританияШығыстажəнеориентализмсаласындаүстемболды.Екінші

дүниежүзілік соғыстан кейін Шығыста үстем болу мен түсіну саласында

екі елді Америка алмастырды. Бұл Батыстың (Англияның, Францияның

немесе Американың) салыстырмалы түрде алғандағы əрдайым қуатты

күшін көрсетсе де, менің «ориентализмдік» деп атап жүрген мəтіндердің

басымбөлігідинамикасыерекшеөнімдіболыпкелетіносыжақындықтан

шығады.Осыорайдаескеретінжайт,атапөтетінеңбектерменавторлардың

көп болғанына қарамастан, бұдан да əлдеқайда көпшілігін назардан тыс

қалдыруыма тура келді. Алайда менің дəлелдемем үшін барлығын

жинақтағанда ориентализм ережесін қалыптастыратын Шығысқа қатысы

бар мəтіндердің қисапсызтізімі де, нақты белгіленгенмəтіндер, авторлар

немесе идеялар тізімі де соншалықты маңызды емес. Оның орнына мен,

белгілібірмағынада,осыкіріспедеатапөткентарихигенерализацияларға

негіз болатын өзге əдіснамалық баламаға сүйенемін жəне сол жөнінде

егжей-тегжейлісөзқозғамақпын.

ІІ

Мен Шығысты табиғаттың инертті фактісі болып саналмайды деген

болжамнанбастадым.ОлБатыссияқтыжайғанабаремесжəнеБатыстың

өзідетекбарғанаемес.Бізгеадамдардыңөзтарихын өздері жасайтыны

жəне олардың нені танып біле алатыны, олардың не істей алатынымен

байланысты болатыны туралы Виконың терең байқауларына мəн беріп

қарағанжөнжəнеоныгеографияғатаратып,қолданукерек.Өйткеніжеке

орналасқан жерлер, аймақтар, географиялық секторлар сияқты, «Батыс»

пен«Шығыс»секілдігеографиялықəрімəдениболмыс(тарихиболмысты

айтпағанда) қолдан жасалады. Сондықтан Батыстыңөзі сияқты Шығыс –

бұл ойлау тарихы мен дəстүрі, бейнелер қатары жəне өзінің жеке сөздігі

бар идея һəм осының бəрі Батыста шындыққа айналып, Батыс үшін

жасалды.Осылайшабұлекігеографиялықболмысбір-бірінқолдайды,əрі

белгілібірдəрежедебір-бірінеқарсыдакеледі.

Мұндаймəлімдемежасайотырып,оныбірқатарнегізделгентүсініктерде

ашыпкөрсетуге туракеледі.ОлардыңбіріншісіШығыстышын мəнісінде

шындыққақатысыжоқидеянемесежаратылысдепсанаудұрысболмаседі

дегенгенегізделеді.Дизраэлиөзінің«Танкред»(Tancred) аттыроманында:

«Шығыс дегеніміз – мамандық», – деп, Батыстың жас өкілдері үшін

Шығысқа деген қызығушылықтың оны түгел билеп алатын құштарлыққа

айналатынын айтпақ болды. Мұны Шығыстың Батыс адамы үшін бар

болғаны мамандық екен деп түсіну қате болар еді. Ертеректе кеңістік

жағынан Шығыста орналасқан жəне өмірі, тарихы мен əдет-ғұрыптары

қарапайым шындықты, сірə, олар туралы Батыста айтылуы мүмкін

нəрсеніңбарлығынанбасымтүсетіншындықтықұрайтынмəдениеттермен

ұлттарболды(қазірдебар).Ориентализмзерттеуініңмұндайнақтыфактіні

мойындаудан басқа алып-қосары жоқ. Алайда осы жерде айтылатын

ориентализмніңфеномені–ориентализмменШығысарасындағықатынас

емес,«нақты»Шығыспенсəйкестіктеріненемесеоныңжоғынақарамастан,

ол ориентализм мен оның Шығыс (мамандық ретіндегі) жөніндегі

түсінігінің арақатынасы. Менің ұстанымым – Дизраэлидің Шығыс

жөніндегімəлімдемесі,УоллесСтивенайтқандай,оныңжайғанабарболуы

емес,олөзінеқатыстыидеялардыңжиынтығынанқұралады.

Екіншітүсініктіңмəнісі–бұлидеялардың,мəдениетпентарихтыңкүшін

немесе, нақтырақ айтқанда, биліктің конфигурациясын есепке алмай,

оларды азда болса шындаптүсінудің мүмкінеместігінде. Шығысқолдан

жасалған немесе, мен айтқандай, «ориенталданған» дегенге əрі бұл

имагинациялық қажеттіліктен ғана болды дегенге илану – шындықты

мүлдемұстанбаудегенсөз.БатыспенШығысарасындағықарым-қатынас–

бұл күштердің, үстемдіктердің, түрлі дəрежедегі жиынтық

гегемониялардың қарым-қатынасы, бұл К.М. Паниккардың «Азия мен

Батыс үстемдігі» (Asia and Western Dominance)

2

классикалық еңбегінің

атауында дəл көрсетілген. Шығыс XIX ғасырдың ортасында Еуропада

ортақ жерлер болып саналған барлық мағынада «ориенталдық» сипаты

ашылғандықтан ғана емес, сондай-ақ оны «ориенталды» етуге мүмкін

болғандықтан «ориенталдануға» ұшырады (яғни оны осындай болуға

мəжбүр етті). Өйткені, мəселен, Флобердің мысырлық жеңіл жүрісті

əйелмен кездесуі кең қолданысқа енген Шығыс əйелінің моделін

қалыптастырды деген пікірмен келісуге болар ма екен?! Ол ешқашан өзі

туралыайтпайды,сезімін,қатынасыннемесебасынаннеөткеніндежария

етпейді. Оның орнына өзге сөйлейді, оны басқа таныстырады. «Басқа»

дегеніміз – шетелдік, салыстырмалы түрде айтқанда, ауқатты адам.

Үстемдіктің тарихи жағдайлары сондай болды, бұл оған Күчүк ханымға

тəни тұрғыда ие болып қана қоймай, тіпті ол үшін сөйлеуге жəне оның

қандай мағынада «нағыз Шығыс» əйелі болғанын оқырмандарға айтып

беругемүмкіндікберді.МеніңпікірімФлобердіңКүчүкханымғақатысты

үстем болу жағдайы мүлде жекелеген жағдай емес дегенге негізделеді.

КүчүкханымөзтұлғасыменШығыспенБатыстыңарасындағыкүштердің

бөлінутəсіліменШығыстуралыдискурстысəттібейнелейді.

Бұлбіздіүшіншітүсініккежетелейді.Ориентализмдішындықайтылған

сəттекүлгеайналатынөтірікүйіндісінемесемифекендепойламаукерек.

Өз басым ориентализмді Шығыс туралы шыншыл дискурс ретінде

(академиялық немесе ғылыми формада ұсынып жүргендегідей) емес,

Шығыстың үстінен қарап, үстемдік құрған еуропалық-атлантикалық

биліктіңбелгісіретіндеқабылдаудыңəлдеқайдақұндыекенінесенімдімін.

Əйтсе де біз бір нəрсені құрметтеп, түсінуге тырысуымыз керек. Ол –

ориенталистік дискурстың нақты əрі үздіксіз күші, оның өзін нығайтып

тұратын əлеуметтік-экономикалық жəне саяси институттармен тұрақты

байланысы,құрметке лайықтытөзімділігі. Қалай болғанда да,сонау1840

жылдардың соңындағы Эрнест Ренанның кезінен бастап қазіргі Құрама

Штаттарына дейін өзгеріссіз, оның үстіне, білім беруге (академиялық

ортада, кітаптарда, конгрестерде, университеттерде, сыртқы саясат

институттарында) жарамды болып қалған кез келген идеялар жүйесі

қарапайымөтіріктерүйіндісіненгөріəлдеқайдамаңыздықұндылықболуы

тиіс.Сондықтанориентализм–ЕуропаныңШығысжөніндегіүстіртқиялы

емес,бірақкөптегенұрпақтарбойынаедəуірматериалдықинвестициялар

құйылған,теорияларментəжірибеденжасалғантұлға.Ұзақуақыттанбергі

инвестициялар ориентализмді Шығыс туралы білім жүйесіне, Шығысты

Батыстың санасына өткізетін мойындалған сүзгіге айналдырды. Дəл сол

сияқты, бұл инвестициялар ориентализмнен жалпы мəдениетке енетін

ережелердіеселедіəріолардыңөнімділігінкеңкөлемдеарттырды.

Грамши азаматтық жəне саяси қоғам арасында пайдалы аналитикалық

айырмашылықтыенгізді.Олардыңбіріншісімектептер,отбасыменодақтар

сияқты ерікті (немесе тым болмағанда күштемейтін) бірлестіктерден, ал

екіншісі саясаттағы рөлі тікелей үстемдік етуден тұратын мемлекеттік

институттардан(əскер,полиция,орталықбюрократия)құралады.Əлбетте,

мəдениет азаматтық қоғамның шегінде қызмет етеді, онда идеялардың,

институттардыңжəнебасқаадамдардыңықпалыүстемдікетуарқылыемес,

Грамшидің «келісім» деп атағаны бойынша жүзеге асады. Кез келген

тоталитарлық емес қоғамда белгілі бір идеялар басқалардан əлдеқайда

ықпалды болғандай, белгілі мəдени формалар да дəл солай басқалардан

басым болады. Мұндай мəдени көшбасшылықтың формасын Грамши

гегемония деп атады – индустриалды Батыстың мəдениболмысынтүсіну

үшін маңызды ұғым. Осы гегемония немесе, дəлірек айтқанда, мəдени

гегемонияның нəтижесі əрекет ету барысында ориентализмге жоғарыда

айтылған төзім мен күш береді. Ориентализмді Денис Хэй «Еуропаның

идеясы» деп атаған,

 «бізді», еуропалықтарды, барлығына, «оларға»,

еуропалық еместерге қарама-қарсы қойып, айқындайтын ұжымдық

түсініктен ешқашан алыс кетпейді жəне Еуропа мəдениетінің негізгі

компоненті – Еуропаның ішінде, əрі одан тыс осы мəдени гегемонияны

қамтамасыз еткен – барлық өзге еуропалық емес халықтар мен

мəдениеттерден артықшылық ретіндегі еуропалық сəйкестік идеясы деп

айтуға болады. Сонымен бірге Шығыстың артта қалуынан Еуропаның

басымдығын жиі-жиі білдіртіп тұратын жəне əдетте əлдеқайда тəуелсіз

немесе күмəншіл көзбен қарайтын əлдебір ойшылдың осы жөнінде

басқашакөзқарастарыныңболуынамүмкіндікбермейтінШығысжөніндегі

еуропалықидеялардыңгегемониясыбар.

Ориентализм өзінің стратегиясында Батыс адамына оның ұлықтығын

сақтай отырып, Шығыспен ықтимал қарым-қатынастардың бірнешеуін

ұсынатын икемді позициялық артықшылыққа əрқашан тəуелді болды.

Əрине, əсіресе Қайта өрлеу дəуірінің соңынан бастап бүгінгі күнге дейін

Еуропаныңерекшеүстемдікеткенкезеңіндебасқашаболуымүмкінбееді?

Табиғат зерттеуші, гуманитарлық саладағы ғалым, миссионер, саудагер

немесесарбаз Шығыстаболды(немесе олтуралы ойлады),өйткеніоның

тарихы тарапынан күрделі қарсылыққа кезікпестен сол жерде болуға

(немесе ол туралы ойлауға) мүмкіндігі бар еді. Шығыс туралы білімнің

жалпы арнасында жəне Батыстың Шығыс гегемониясының қолшатыры

астындаXVIIIғасырдыңсоңынанбастапакадемиялықортадазерттеуүшін

де, музейлер экспозициялары үшін де, отаршылдық əкімшілікте

реконструкциялау үшін де, адамзат пен дүниежүзі туралы

антропологиялық, биологиялық, нəсілдік əрі тарихи диссертациялардағы

теориялық суреттемелер үшін де, экономикалық һəм əлеуметтік даму

теорияларына,революцияларға,ұлттық,дінисипаттағымəденитұлғаларға

мысал ретінде жарамды, кешенді Шығыс пайда болды. Сонымен қатар

Шығысимагинативтізерделейтінбилеушібатыстықсанағағананегізделді.

Оның дау туғызбайтын басымдығынан Шығыс əлемі пайда болды. Əуелі

Шығыс адамының кім немесе не екені туралы жалпы идеяларға сəйкес,

кейін бір ғана эмпирикалық шындықпен емес, сондай-ақ ынтаға

негізделген репрессиялармен, инвестициялармен жəне проекциялармен

бағытталатын егжей-тегжейлілогикағасəйкеспайда болды.Сильвестр де

Сасидің «Араб хрестоматиясы» (Chrestomathie arabe) немесе Эдвард

Уильям Лэйннің «Қазіргі мысырлықтардың əдептері мен салт-ғұрыптары

туралы жазбалар» (Account of the Manners and Customs of the Modern

Egyptians) сияқты ұлы, нағыз ғылыми ориенталистік еңбектері туралы

айтуға болса, онда Ренан мен Гобиноның нəсілдік идеялары да көптеген

викториандық порнографиялық романдар шыққан шабыттан бастау

алғанын атап өту керек (оларды Стивен Маркустың «Нəпсіқұмар түрік»

(TheLustfulTurk)кітабыныңталдануынанқараңыз

Дегенмен ориентализмде не маңыздырақ: толып жатқан материалдарды

белден басатын Еуропаның артықшылығы, нəсілшілдіктің түрлері,

империализмменсолсияқтыидеяға,мінсізəріөзгермейтінабстракцияның

біртүріретіндегі«Шығысадамы»жөніндегідогмалықкөзқарастарғаəбден

қаныққан идеялардың жалпы жиынтығы ма, əлде Шығысқа қатысы бар

индивидтердің жекелеген мысалдары ретінде алуға болатын сансыз жеке

авторлар жасаған əлдеқайда алуан түрлі жұмыс па? Белгілі бір мағынада

екі балама – жалпы жəне жекелеген – бір материалға қолданылатын екі

түрлі тəсіл болып саналады. Қос мысалда да Уильям Джонс сияқты осы

саладағы ізашарлармен жəне Нерваль немесе Флобер секілді ұлы

суреткерлермен істес болуға тура келеді. Ендеше, неге осы тəсілдердің

екеуін бірге немесе алма-кезек пайдалануға болмайды?Сипаттаудың тым

жалпы не тым өзіндік деңгейін жүйелі түрде ұстансаң, бұрмаланудың

(академиялықориентализмқашандабейімболыпкелгентипте)айқынқаупі

жоқ па? Мен бұрмалану мен дəлсіздіктер, зейіннің асыра догмалық

генерализациялануымен немесе асыра позитивті локалдануымен

шартталғанбелгіліжаңсақтықтарғажолбермесеекендептілеймін.Осыекі

мəселені тізгіндемек болып, біздің қазіргі заман шындығының, меніңше,

жоғарыдааталғанəдістемелікқиындықтаншығужолынкөрсететіннегізгі

үшаспектісіменжұмысістеугетырыстым.Əйтпесебұлқиындықтарбізді

сипаттаудың сондай қолайсыз, жалпыланған деңгейіндегі жайдақ

пікірталасқаалыпкетіп,нəтижесіндебұлоғанжұмсалғанкүшкетатымауы

мүмкін.Ал екінші жағдайдаосы алаңды қалыптастыратын əрі оған өзіне

тəн сендірерлік қасиет беретін күштің жалпы желілеріне шығу

мүмкіндігінен айырылу арқылы егжей-тегжейлі жəне атомистикалық

талдаулар топтамасын əзірлеуге жетелеуі мүмкін. Даралықты ескере

отырып, оны мүлдем пассивті немесе жай диктаторлық, жалпы,

гегемониялықконтекспенқалайбайланыстыруғаболады?

ІІІ

Бұған дейін ағымдағы шындықтың үш аспектісі туралы айтқан едім.

Ендігікезектеменіңосындайтұрғыдағызерттеулергежəнежазбағақалай

келгеніманықболуүшінолардытүсіндіріп, қысқашаталқылайтынуақыт

келді.

1. Таза білім мен саяси білімнің арасындағы айырмашылық. Шекспир

немесе Уордсуорт туралы білімді бейсаяси, ал қазіргі заманғы Қытай

немесеКеңесОдағытуралыбілімдісаясидепмəлімдеуоп-оңай.Өзбасым

ресми жəне кəсіби тұрғыда «гуманитарийлер» тобына жатамын, оның

атауы «менің қызмет ету салам – гуманитарлық білім» дегенді білдіреді,

сондықтан онда саясатпен байланысты əлдененің болуы екіталай. Əрине,

осы таңбалар мен терминдердің барлығы бұл жерде қандай да бір

ерекшеліктерден толық ада жəне менің жалпы ойым анық сияқты.

Уордсуорт туралы жазушыны «гуманитарийге» жатқызуға немесе Китс

бойынша мамандандырылған редакторды саясатқа ешқандай қатысы жоқ

деуге болатын себептердің бірі мынаған негізделеді: ол не істесе де, бұл

күнделіктімағынадағышындыққаешқандайəсеретпейді.Қызмететуаясы

кеңес экономикасы болып саналатын ғалым үкіметтің мүдделерін

қозғайтын шиеленіскен ортада жұмыс істейді. Ал зерттеулер нəтижесі

немесе ұсынымдар түріндегі оның əлеуетті өнімін саясаткерлер,

мемлекеттік шенеуніктер, институттық экономистер, немесе құпия

қызметтердің сарапшылары пайдалануы мүмкін. «Гуманитарийдің» жəне

жұмысында саяси импликация немесе саяси маңызы барлардың

арасындағы айырмашылықты саясат үшін біріншісінің саяси реңкінің

айтарлықтаймаңызыжоқ(əйтседеоныңсталиндік,фашистікнемесетым

либералистіккөзқарастарынақарсынаразылықбілдіреалатынəріптестері

үшін үлкен мəні болуы мүмкін), ал соңғылардың идеологиялық өрісі

зерттелінетін материалмен тікелей сабақтасып жатыр деген пікірдің

себебінен əрі қарай ұлғайтуға болады. Шын мəнінде, қазіргі заманғы

академиялық саладағы экономика, саясат немесе əлеуметтану –

идеологиялықғылымдар,сондықтан,əрине,олар«саяси»болады.

Сонда да қазіргі заманда Батыста (бұл жерде мен, ең алдымен, Құрама

Штаттарынайтыпотырмын)таратылатынбілімніңбасымбөлігібейсаяси,

яғниғылыми,академиялық,əділсипатқаие,партиялықнемесешектелген

доктриналық пікірлерден жоғары тұр деп айтуға əбден лайық. Бəлкім,

мұндайшамдануларментеориядакелісугеболатыншығар.Бірақісжүзінде

шындық əлдеқайда проблемалы болып келеді. Ғалымды оның өмірінің

жағдаяттарынан, оның белгілі бір тапқа жəне пікірлер жиынтығына,

əлеуметтік ұстанымдарына немесе жай ғана оның қоғамға қатысынан

(саналынемесесанасызтүрде)ажыратыпалуəліешкімніңқолынанкелген

емес. Оның зерттеулері мен олардың жемістері табиғи түрде қарапайым,

күнделікті шындықтың тосқауылдары мен кедергілерінен біршама еркін

болуға бағытталса да, бұл оның зерттеулері мен кəсіби сабақтарынан

бəрібір білінеді. Өйткені білім деген ұғым бар жəне бұл ұғымның оны

тарататын индивидтен (оның шиеленіскен əрі істің мəнін көмескілейтін

барлық жағдайларымен бірге есептегенде) гөрі тұтастық сипаты жоғары.

Сондықтанмұндайбілімавтоматтытүрдебейсаясиболыпкетпейді.

Əдебиет немесе классикалық филология бойынша пікірталастар

шынымендесаясимағынағатолыма,əлдежоқпа–осымаңыздысауалға

жауап табуға тырыстым.

 Қазір мені «ақиқат» білім принципті түрде

саясаттан тыс тұрады (жəне керісінше, ашық саяси білім «ақиқат» бола

алмайды) деген жалпы либералдық пікірдің білімді шығару барысында

қалыптасатын жоғары деңгейде (əйтсе де анық емес) ұйымдастырылған

саяси мəн-жайларды қалай бұлыңғырлайтыны туралы мəселе

қызықтырады. Бұл жөнінде бүгінде «саяси» деген анықтауыш саясаттан

жоғары əділдік іспетті ережелерге қарсы шығатын кез келген жұмысты

дискредитациялау кезінде белгі ретінде пайдаланылатын кезде сөз қозғау

қиын.Біз,біріншіден,азаматтыққоғамныңбілімніңəртүрлісалаларындағы

саяси маңыздылықтың градацияларын мойындайтынын айта аламыз. Бір

жағынан,қандайдабірсалағаберілетінсаясимаңыздылықбұлжердеоның

экономикалық терминдерге тікелей аударылу мүмкіндігінен тыс қалып

отыр.Бірақ көптегенжағдайдасаясимаңыздылық,мұндайбілімніңсаяси

қоғамдағы айқын билік көздеріне жақындығына байланысты болады.

Сондықтан Кеңес Одағының ұзақмерзімді келешекке энергетикалық

əлеуетін əрі оның қорғаныс қабілетіне ықпалын экономикалық зерттеуі

қорғаныс министрлігінің тапсырысы бойынша жүргізілуі əбден мүмкін

жəнеосылайолөзіндікбірсаясимəртебегеиеболады.Соныменбіргебұл

жағдай Толстойдың ертеректегі шығармашылығын зерттеу туралы айту

үшінсəйкес келмейді.Сонда даазаматтық қоғамныңкөзқарасыбойынша

осыекізерттеубірсалаға–Ресейдізерттеугежатады.Бірақбіржұмысты

өтеконсерваторэкономист,алекіншісінəдебиеттіңрадикалдытарихшысы

орындауы мүмкін. Менің көзқарасым «Ресейді» жалпы пəн ретінде

қарастырсақ, оның «экономика» немесе «əдебиет тарихы» сияқты басқа

шағын пəндермен салыстырғанда саяси басымдығы əлдеқайда жоғары.

Өйткені Грамшидің ұғымындағы саяси қоғам азаматтық қоғамның

академиялық зерттеулер сияқты салаларына дейін жайылады жəне оны

өзімен тікелей байланысты маңыздылықтармен толтырады дегенге

негізделеді.Менбұданбылайжалпытеориялықнегіздеғанақалыпқойғым

келмейді: менің ұстанымдарымның құндылығын жəне анықтығын

əлдеқайданақтырақкөрсетугеболатынсияқты.Мысалы,НоамЧомскийдің

(Хомский) Вьетнам соғысы мен мемлекет қаржыландырған əскери

зерттеулерді жасыру үшін пайдаланылған академиялық стипендияларды

зерттеуісияқты.

БүгіндеАнглия,ФранцияменбіразуақыттанберіҚұрама

Штаттары империялық державалар болып саналатындықтан, олардың

саяси қоғамы азаматтық қоғамға ерекше серпін беріп, мəселе олардың

шетелдегіимпериялықмүдделерінеқатыстыболғанда,белгілібірмағынада

оғансолжердежəнесолсəтте саяси тұрғыдансебепшіболады.Мысалы,

XIXғасырдыңсоңындағыағылшынныңҮндістанғанемесеМысырғадеген

қызығушылығына қайткенде де олардыңбритандық отар мəртебесі себеп

болды деген пікірді дұрыс деп санамаймын. Бірақ бұл Үндістан мен

Мысыртуралыбарлықакадемиялықбілімқандайдабірсаясижаңғырыққа

ие болады, осы сорақы саяси фактінің ықпалына ұшырайды əрі белінен

басылады деген сияқтыпікірмен бірдей емес. Алайда мен ориентализмді

зерттеу барысында дәл осы пікірді айтамын. Гуманитарлық

ғылымдардағы білімді өндіру кезінде оның авторына өмір жағдайлары

ықпалетпеуімүмкінемесдегенфактрасболса,ондасолсияқты,Шығысты

зерттеумен айналысатын еуропалықтың немесе америкалықтың өз

шындығының негізгі мəн-жайларын жоққа шығара алмайтыны да рас.

Нақтырақ айтқанда, оның Шығысқа ең алдымен еуропалық немесе

америкалық ретінде, тек содан соң ғана индивид ретінде қарайтынында.

Сондықтаносыжағдайдаеуропалықнемесеамерикалықболусоншалықты

оңай іс емес. Бұл сол əлдекімнің Шығыста белгілі бір мүдделері бар

державаға қатысын əрі одан да маңыздысы, оның тіпті сонау Гомер

заманынан бері дерлік Шығыстың істеріне еліктірілу тарихы бар əлем

бөлігіне жататынын білдірді жəне қазір де соны білдіреді (əйтсе де бұл

жағдайкөмескіболсадатүйсіккежетіпотыр).

Бірақмұндайтүрдегісаясишындықшынайықызығушылықтудыруүшін

əлі де тым нақты емес жəне жалпылама болып келеді. Мұнымен əркім

келіседі,сондықтан,мысалы,Флоберүшін«Саламбо»(Salammbo)романын

жазған кезде немесе Г.А.Р.Гибб үшін оның «Исламдағы қазіргі заманғы

трендтер» (Modern Trends in Islam) кітабын жазу барысында оларға осы

сияқты əлдененің елеулі маңызы болғанын мойындау міндетті емес.

Мəселе мен сипаттағандай осы ірі үстем факт пен көркем немесе

гуманитарлық ғылыми мəтінді жарату барысындағы оның ағымдағы

тəртібін басқаратын күнделікті өмірдің бөлшектері арасындағы

қашықтықтың тым алыс болуында. Алайда империялық өктемдік сияқты

«ірі» фактілерді механикалық əрі детерминистік түрде мəдениет немесе

идеяларсекілдікүрделімəселелергеқолдануғаболадыдегенойларданбас

тартсақ, зерттеудің өте қызықты түріне жақындаймыз. Менің идеям

Шығыстағыеуропалықһəмамерикалықмүдделерсаясисипатқаиеболған

жəнежаңағанасөзеткенкейбірайқынтарихибелгілергеқарағандаашық,

саяси,экономикалықнемесеəскериой-пікірлерменқатарқарқындыəрекет

ететін мəдениеттің өзі осы мүдделерге себепші болған деген ойдан

құралады. Нəтижесінде Шығыс мен ориентализм деп атайтын салада

айқынкөріністабатыналуантүрліжəнекүрделіалаңболыпшығады.

Сондықтан ориентализм саяси білім беру, я болмаса мəдениетпен,

гуманитарлық ғылыммен, немесе институттармен пассивті қамтылып

көрсетілетін сала ғана емес, Шығыс туралы мəтіндердің ауқымды жəне

ретсіз жиынтығы емес, «Шығыс» əлемін бағыныштылықта ұстау

мақсатындағыəлдеқандайпасық«батыстық»империалистікқастандықтың

белгісіде,көрінісідеемес.Дұрысы–бұлгеосаясисананыңэстетикалық,

гуманитарлық, экономикалық, əлеуметтік, тарихи əрі филологиялық

мəтіндергетаралуы.Бұл–базалықгеографиялықайырманы(əлемтеңемес

екі жарты – Шығыс пен Батыстан тұрады) өңдеу ғана емес, сондай-ақ

гуманитарлық жаңалықтар, филологиялық қайта құрулар, психологиялық

талдау, ландшафттар мен əлеуметтік сипаттамалар секілді құралдармен

жасап қана қоймай, оны қолдайтын бірқатар «мүдделерді» өңдеу. Бұл –

көрсетуден гөрі түсініктің белгілі еріктілігі немесе интенциясы, кейбір

жағдайларда айқын түрде өзге (немесе баламалы жəне тың) əлем болып

танылатын əлденені бақылау, манипуляциялау, тіпті инкорпорациялау. Ең

алдымен, ориентализм – еш уақытта тап мұндай саяси билікпен тікелей

қарым-қатынастаболмайтындискурстыңтүрі.Дұрысы,мəселемынада,ол

биліктіңалуантүрлеріментеңемесайырбастаөндіріледіəріқолданылады,

ол белгілі бір дəрежеде осы саяси билікпен (отаршылдық немесе

империялық истеблишментпен), интеллектуалды билікпен (мысалы,

салыстырмалылингвистика,немесеанатомиясияқтыүстемғылымдармен,

немесеқазіргізаманныңсаясиғылымдарымен),мəденибилікпен(мысалы,

дəстүрлер мен талғам ережелері, мəтіндер, құндылықтар сияқты),

моральдық билікпен («олар» жасай алмайтын, түсіне алмайтын нəрсені

«біз» жасай аламыз деген түсініктермен) алмасудан қалыптасқан. Менің

ұстанымым – ориентализм – қазіргі заманғы саяси-интеллектуалдық

мəдениеттің маңызды өлшемі жəне осы ретте оның Шығыс арқылы

қарағанда «біздің» əлеммен ортақ дүниесі көп деген ойдан тұрады.

Ориентализм мəдени əрі саяси факт болғандықтан, ол қандай да бір

архивтік вакуумның ішінде болмайды. Керісінше, Шығысқа қатысты

ойластырылатын, айтылатын немесе жасалатын əлдененің белгілі жəне

толық интеллектуалды танымдық желілер бойынша жүретінін (мүмкін,

солардың арнасында жасалатынын) көрсетуге болады. Бұл жерде

композицияқондырмаларыныңкеңқысымыменбөлшектері,текстуалдық

фактілері арасында көптеген өзгешеліктер мен қиындықтар бар.

Гуманитарлық ғалымдардың көпшілігі мəтін контекстің ішінде болады

дегенмен келіседі. Сонымен қатар олар интертекстуалдықтың

шарттылықтарды, негізін қалаушыларды жəне риторикалық стильдерді

(Вальтер Беньяминнің бір кездері «өнімді адамның... «шығармашылық»

қағидасыүшіншамадантыскүшсалуы»депатаған),оныңішіндеақынның

ақылынан тыс өз еңбегін билейтін шектеуші əлдене туралы түсінікпен

толық қанағаттанады.

 Алайда олар индивид авторға əртүрлі саяси,

институттық немесе идеологиялық шектеулердің де əсер ететінімен оңай

келісе қоймайды. Гуманитарийлер Бальзактің кез келген шығармаларын

түсіндіру үшін оған «Адамзат комедиясы» (Comdie humaine) Жоффруа

Сент-Илер мен Кювьенің арасындағы жанжал əсер етті деген фактінің

маңызын мойындауға дайын. Бірақ терең реакцияшыл монархизмнің

Бальзакқа дəл сондай түсініксіз түрде қысым көрсетуі оның əдеби

«данышпандығын» төмендетеді, сондықтан күрделі зерттеуге аса лайық

емесдепсаналады.Солсияқты,ГарриБракенніңүнеміайтыпжүргеніндей,

философтар Локк, Юм жəне эмпиризм туралы осы классикалық

авторлардың «философиялық доктриналары» мен нəсілдік теорияның,

құлдықтыақтаудыңнемесеотаршылдыққанаудыңпайдасынадəлелдердің

арасында айқын байланыстың барын есепке алмай, пікірталастар

жүргізеді.

 Заманауи гуманитарлық ғылымның өз тазалығын сақтауға

қолданатынамалдарыбізгежақсытаныс.

Мүмкін, мəдениетті саясаттың былығына батыру əрекеттерінің көбісі

шыныментұрпайыиконокластикалықболғаншығар;солсияқты,меніңөз

саламдағыəдебиеттіңəлеуметтіктүсіндірулеріндеегжей-тегжейлімəтіндік

талдау саласындағы техникалық ілгерілеу ескерілмеген болар. Бірақ

тұтастай əдеби зерттеулердің əрі ішінара америкалық марксистердің

мəтіндік, тарихи зерттеулердегіқондырмалықжəне базистік деңгейлердің

арасындағы шыңырауды өткеруде күрделі талпыныстардан қашқақтау

мүмкін емес. Бұған əуестеніп кеткенім соншалық – əдеби һəм мəдени

истеблишмент, тұтастай алғанда, империализм мен мəдениетті күрделі

зерттеугемүлдем тыйым салған тəріздідегенойды айтқан едім.

 Өйткені

ориентализм адамдарды тікелей осы мəселеге, атап айтсақ, саяси

империализмнің зерттеудің барлық саласын, қиялды жəне ғылыми

институттарды оның интеллектуалдық əрі тарихи тұрғыдан айналып өту

мүмкінболмайтындайетіпбағыттайтынынұғынуғажетелейді.Əйтседебіз

үшін əрқашан сытылып кетудің амалы табылады: біз, мысалы, ғалым

əдебиетшінің немесе философтың, сəйкесінше, əдебиет пен философияда

кəсіби дайындығы бар, бірақ саясатта немесе идеологиялық талдауда

дайындығыжоқдепайтааламыз.Басқасөзбенайтқанда,маманныңдəлелі

–көпнəрсені,меніңтүсінігімше,шектеуүшінкəсібитұрғыдаасанəтижелі

жұмысістеуінде.

Меніңше, бұл жерде мəселе империализм мен мəдениетті (немесе

ориентализмді) зерттеу жөнінде болса, онда, жоқ дегенде, екі бөліктен

тұратын қарапайым жауап беруге əбден болады. Ең алдымен, XVIII

ғасырдағы авторлардың қай-қайсысы дерлік (бұл əлдеқайда ерте

кезеңдердегі көптеген авторларға да қатысты) империялардың бар болу

фактісін өте жақсы түсінді: бұл тақырып əлі де жете зерттелмеді. Бірақ

викториялықАнглиябойыншақазіргізаманғымаманДжонСтюартМилль,

Арнольд,Карлейль,Ньюмен,Маколей,Рëскин,ДжорджЭлиотжəнетіпті

Диккенс сияқты либералды мəдени қаһармандардың нəсілге əрі

империализмге қатысты іздері олардың еңбектерінен оңай аңғарылатын я

болмаса белгілі көзқарастары болғаны жөнінде ешкім дауласа қоймайды.

Сондықтан маманның өзіне мысал үшін Милльдің «Бостандық жəне

өкілетті үкімет туралы» (On Liberty and Representative Government)

еңбегінде айқын айтқаны: оның көзқарастарын Үндістанға қолдануға

болмайды (өмірінің басым бөлігінде ол Үндістан істері жөніндегі

министрлікте қызмет істеді), өйткені үнділер нəсілдік жағынан болмаса,

өркениет тұрғысынан бізден төмен тұр дегеніне көнуге тура келеді.

Төменде көрсетуге тырысатын осы сияқты парадокстерді Маркстан да

табуға болады. Екіншіден, империализм тұлғасындағы саясаттың

əдебиетті, гуманитарлық білімді, əлеуметтік теорияны жəне тарихи

жұмыстарды жаратуға қатысы бар деп есептеу бұл ешбір жағдайда

мəдениет осылайша қорланған немесе масқараланған екен деп

сендіргенмен бірдей емес. Тіпті, керісінше, менің бар ұстанымым

қаламгерлерге жəне ойшылдарға қойылатын олардың ішкі шектеулері

тежеушіғана емес, шыныменөнімді болғанынұғынсақ,мəдениет сияқты

гегемондық жүйелердің тұрақтылығы мен беріктігін жақсырақ түсіне

алатындығымыздыайтуəрекетінентұрады.ДəлосыидеяныГрамшианық,

ал Фуко мен Реймонд Уильямс өздеріне тəн мəнерде көрсетуге тырысты.

Уильямстің«Толассызреволюция»(TheLongRevolution)шығармасындағы

«империяның пайдасы» туралы екі парақтың өзі XIX ғасыр мəдениетінің

байлығы жөнінде көптомдық герметикалық мəтіндік талдаулардан гөрі

көбірекбаяндайды.

Сондықтан мен ориентализмді, оның интеллектуалдық əрі имагинативті

аумағында осы жазбалар шыққан үш ұлы империя – Британия, Франция

жəне Америкадан шыққан жекелеген авторлар мен ірі саяси тақырыптар

арасындағы динамикалық алмасу ретінде қарастырамын. Бізді сол Лэйн,

ФлобернемесеРенансияқтылардыБатысадамдарыШығысадамдарынан

əлдеқайдажоғарытұрғанытуралыдаусыз(оларүшін)шындықтангөріосы

жағдайдан ашылатын ауқымды кеңістіктің шегіндегі олардың асқан

дəлдікпенжазылған жұмыстарының терең негізделгенжəнесалыстырыла

тексерілгендəлелдеріқызықтырғандай,менідеғалымретіндежалпысаяси

нақтылықтан гөрі егжей-тегжейлер көбірек қызықтырады. Менің не

айтқымкелетінінтүсінуүшінЛэйннің«Қазіргімысырлықтардыңəдептері

мен салт-ғұрыптары туралы жазбалар» атты шығармасы нəсілдік

артықшылықтар жөніндегі жай пайымдауларымен емес, өз стилінің

арқасында,оныңерекшедəлжəнетамашажай-жапсарларыныңарқасында

тарихи əрі антропологиялық байқаулардың классикасы болып

табылатынынескетүсірсекжеткілікті.

Ориентализм мынадай сипаттағы саяси мəселелерді көтереді:

ориентализм сияқты осындай империялық дəстүрді жасауға

интеллектуалдық,эстетикалық,ғылымижəнемəдениэнергиялардыңтағы

қандай типтері қатысады? Қалайша филология, лексикография, тарих,

биология,саясиһəмэкономикалықтеория,көркемəдебиетпенлирикалық

поэзияориентализмніңəлемгедегенауқымдыимпериалистіккөзқарасына

қызмет ете бастайды? Ориентализмнің шегінде қандай өзгерістер,

түзетулер, жетілдірулер, тіпті революциялар болады? Бұл контексте

сабақтастықтың,даралықтыңрөліқандай?Қалайшаориентализмдəуірден-

дəуірге беріледі немесе жаңғырады? Жалпы, қалайша біз үзілді-кесілді

пайымдаулар ретіндегі ғана емес, оның бүкіл тарихи күрделілігі, егжей-

тегжейіменқұндылықтарыаясындаəрімəденижұмыс,саясибеталыстар,

мемлекет пен үстемдіктің өзіндік шындығы арасындағы альянсты көзден

таса қылмастан адамның саналы қызмет түрі ретіндегі ориентализмнің

мəдени, тарихи феноменіне жатқызуымыз мүмкін? Мұндай жағдайда

гуманитарлық зерттеу саясат пен мəдениетке жауапкершілікпен қарай

алады. Алайда бұл пайым мұндай зерттеу білім мен саясат арасында

қарым-қатынастардың қатаң ережелерін орнатады дегенмен бір емес.

Менің ұстанымым əрбір гуманитарлық зерттеудің, пəннің жəне оның

тарихи мəн-жайларының өзіндік контекстегі осы байланыстың табиғатын

анықтауғатиісдегенойдантұрады.

2. Әдіснамалық мәселе. Алдыңғы кітапта гуманитарлық ғылымдар

саласындағызерттеулердіңбасталуын,шыққанжерін,бастапқықағидатын

анықтаудыңəдіснамалықмаңыздылығытуралыкөбірексөзқозғағанедім.

Мен алған жəне басқаларға жеткізуге тырысқан басты сабақ мынадан

тұрады: жай ғана болмыс немесе қолайлы бастапқы нүкте болып санала

алатын еш нəрсе жоқ – əрбір жобаның бастамасы кейінгі қозғалыстың

мүмкінболуынқамтамасызететіндейболуғатиіс.Соныменқатарменің

тəжірибемде бұл сабақтың бар қиындығы ориентализмді зерттеу

кезіндегідей,ешбіржердесондайайқынкөріністапқанемес(қаншалықты

сəтті немесе сəтсіз болғанын айта алмаймын). Басталу идеясы,

шындығында, басталу актісі аса қажеттікпен межеленіп бөліну актісін

қамтиды, оның барысында əлдене материалдың қомақты массасынан

ажырайды, одан бөлінеді жəне бастапқы нүкте бастама болып

жарияланады, əрі шынымен сол болады. Мəтіндерді зерттеумен

айналысатын адам үшін мұндай бастапқы межеленіп бөліну позициясы –

ЛуиАльтюссердіңмəтінніңнемесемəтіндертобыныңайрықшаанықталған

тұтастығыменталдамалытүрдеашылатынмəселетуралыидеясы.

Алайда

ориентализмдізерделеу кезінде(Альтюссердіңзерттеунысанысаналатын

Маркстің мəтіндеріне қарағанда) мəселе жай ғана шыққан жерін немесе

мəселенітабудаемес,олсондай-ақзерттеуүшінқандаймəтіндер,авторлар

немесекезеңдерəлдеқайдалайықтыболыптабылатынынанықтауда.

Мағанориентализмніңтарихынанэнциклопедиялықочеркберугетырысу

орынсыз болып көрінді, өйткені, ең алдымен, бағыттаушы идеям

«ЕуропаныңШығысидеясы»болса,ондамағанжұмысістеугетуракелетін

материал сарқылмайды, дерлік, екіншіден, нарративті модель

дескриптивтікжəнесаясимүдделерімемүлдемжауапбермейді,үшіншіден,

РаймонШвабтың«Шығысренессансы»(LaRenaissanceorientale),Иоганн

Фюктің «XX ғасырға дейін Еуропадағы Арабияның зерттелуі» (Die

ArabischenStudieninEuropahisindenAnfangdes20.Jahrhunderts),сондай-

ақ Дороти Метлицкидің жуырда шыққан «Ортағасырлық Англиядағы

Арабия мəселесі» (The Matter of Araby in Medieval England)

13

сияқты

еңбектерінде Батыс пен Шығыстың өзара қарым-қатынасының белгілі

аспектілеріне энциклопедиялық зерттеулер жасалған. Ал бұл менің

жоғарыда нобайлаған жалпы саяси жəне интеллектуалдық контекстегі

сынныңміндеттерінбіразөзгертеді.

Асақұнды архивтікөлшемдерге дейін қысқарту міндеті жəне, бұдан да

маңыздысы, хронологиялық тəртіпті ойсыз ұстану тəсілін қолданбастан

осы топтың шегіндегі интеллектуал тəртіптің табиғатын анықтау қалды.

Осылайша менің бастапқы нүктем тұтас түрде алынған Шығыстың

британдық, француздық жəне америкалық тəжірибесі болды. Бұл мұндай

тəжірибені оның сапасы мен сипатына тəн тарихи əрі интеллектуалдық

сала ретінде қарастыру мүмкіндігін қамтамасыз етті. Мен төменде атап

өтетін бірнеше себептер бойынша маған мыңдаған жылдар бойы

Шығыстың синонимі болған арабтармен жəне исламмен қарым-

қатынастардыңағылшын,француз,америкатəжірибесінеқатыстыонсызда

шектеулімəселелертобыноданəрішектеуге(сондадаерекшеүлкенболып

қалады) тура келді. Бұл Шығыстың айтарлықтай бөлігін – Үндістанды,

Жапонияны,Қытаймен ҚиырШығыстыңбасқа өңірлерінолармаңызсыз

болғандықтан емес (олай емесі анық), Еуропаның Таяу Шығыс немесе

исламтəжірибесінҚиырШығыстыңтəжірибесіненбөлекталқылаумүмкін

болуы себепті алып тастауға алып келді. Əйтсе де Еуропаның Шығысқа,

сондай-ақ Мысыр, Сирия немесе Арабия секілді Шығыстың жекелеген

өңірлеріне деген қызығушылығының жалпы тарихындағы белгілі бір

жайттарды əлдеқайда шалғай өңірлерде, оның ішінде, əсіресе маңызды

саналатын Парсы мен Үндістанда Еуропаның қатысуын ескерместен

талқылау мүмкінемес.Осыжағынанесте қаларлықжағдай– XVIIIжəне

XIX ғасырларда Британияның назарында болуымен шартталған Мысыр

мен Үндістанның арасындағы байланыс. Сол сияқты Зенд-Авестаның

мағынасын ашу кезіндегі француздардың рөлі, XIX ғасырдың бірінші

декадасында санскритология орталығы ретіндегі Париждің ізашарлығы,

НаполеонныңШығысқақызығушылығы,оныңҮндістандағыБританияның

рөлін түсінуімен шартталу фактісі – осы қиыршығыстық мүдделердің

барлығы Францияның Таяу Шығысқа, исламға жəне арабтарға деген

қызығушылығынатікелейəсеретті.

Британия мен Франция шамамен XVII ғасырдың аяғынан бастап жəне

одан бері қарай Шығыс Жерорта теңізінде үстем болды. Дегенмен менің

үстемдікті əрі жүйелік мүдделерді талқылауымда (а) Германияның,

Италияның, Ресейдің, Испанияның жəне Португалияның ориентализмге

қосқан маңызды үлесі жəне (ə) епископ Лоуф, Айххорн, Гердер мен

Михаэлис сияқты жаңашылдардың іс-əрекеттерінен болған

библеистикадағытөңкерістіңXVIIIғасырдаориентализмдізерттеугетүрткі

болған маңызды импульстердің бірі ретінде жүру фактісі

қарастырылмайды.Мен,еңалдымен,ағылшынжəнефранцузматериалына,

содансоңамерикалықматериалғаденқойғымкеледі.ӨйткеніАнглиямен

Францияның Шығыста жəне Шығысты зерттеу саласында ізашар ұлттар

болыпқанақоймағаны,сондай-ақбұлавангардтықкөзқарастарXXғасырға

дейінтарихтағыекіұлыотаршылдықжүйеніңарқасындамүмкінболғаны

айдан анық болды. Америка Екінші дүниежүзілік соғыстан кейіносы екі

еуропалық держава құрған орынға сəйкес Шығыстан орын алды (əбден

таразылап,ойластырылғанпікірім–осы).Сондай-ақменШығысбойынша

ағылшын, француз бен америкалық жұмыстардың сапасы, бірізділігі əрі

жалпы жиынының өзі оларды Германияда, Италияда, Ресейде жəне кез

келгенбасқажердежасалғансөзсізмаңыздыжұмыстарданедəуіржоғары

қоятынына сенімдімін. Бірақ, меніңше, Шығысты зерттеудегі басты

қадамдар əуел баста Британия мен Францияда жасалып, содан кейін

Германияда жалғасып, дамығанын əділдікпен мойындау қажет. Осылай,

мысалы, Сильвестр де Саси исламмен, араб əдебиетімен жəне дурзилер

дінімен,сасанидтердіңПарсыеліменайналысқантұңғыш,қазіргізаманғы

институттандырылғанеуропалықориенталист болыпқанақойған жоқ,ол

сондай-ақ Шампольонның əрі Германиядағы салыстырмалы

лингвистиканыңнегізінқалаушыФранцБопптыңұстазыеді.Солсияқты,

артықшылық пен кейінгі басымдықтар орайында Уильям Джонс пен

ЭдвардУильямЛэйнгеқатыстыұқсаспікірайтуғаболады.

Екіншіден(бұл жердеориентализмдізерттеуімдегі кемшінтұстар əбден

толықтырылуы мүмкін), бұдан басқа «қазіргі заман ориентализмі» деп

атаған ұғымның қалыптасуына септігін тигізген, жақында шыққан

библеистикасаласындағымаңыздыфондықжұмыстарбар.Бұлбағыттағы

үздікжəнеəлдеқайдаөнегеліеңбек–Е.С.Шафердің«Құбылайхан»жəне

Иерусалимніңқұлауы»(KublaKhanandTheFallofJerusalem)аттытамаша

кітабы, кейін Кольриджде, Браунинг пен Джордж Элиотта жалғасын

табатын романтизм мен интеллектуалдық қызметтің қайнар көздеріне

арналған маңызды зерттеу. Белгілі бір дəрежеде Шафердің еңбегі неміс

библеистикасынан лайықты материалды артикуляциялап жəне оны

британдық əйгілі үш автордың

 шығармаларын терең əрі үнемі қызықты

етіп оқу үшін пайдалана отырып, Швабтың жасаған нобайларын

нақтылайды. Алайда бұл кітапқа əдетте британдық жəне француз

авторларының Шығыс материалына беретін небір саяси, сондай-ақ

идеологиялық өткірлік сезімі жетіспейді, мені бірінші кезекте

қызықтырғаны–осыжайт.СоныменқатарШафергеқарағанда,тураəдеби

ориентализм сияқты академиялық саладағы кейінгі дамуды, бір жағынан,

жəне эксплицитті отаршыл тұрғыда ойлайтын империализмнің өсуін –

екінші жағынан түсіндіруге тырысамын. Содан соң алдыңғы осы үш

тақырыптың Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін америкалық

ориентализмде азды-көпті деңгейде қалайша жаңғыратынын көрсетсем

деймін.

Дегенмен менің зерттеуімде адамды жаңылыстыра алатын сəттер бар.

Өйткені жол-жөнекей сілтемелерді қоспағанда, мен Сасидің бастапқыда

басым болуынан кейінгі кезеңдегі неміс зерттеушілерінің қосқан үлесін

толығымен ашып көрсетпеймін. Академиялық ориентализмге түсінік

беруге таласатын, бірақ Штейнталь, Мюллер, Беккер, Гольдциер,

Брокельман, Нëльдеке, жалпы ғана айтылатын сияқты ғалымдарға

жеткілікті көңіл бөлінбейтін кез келген еңбек жан-жақты қарастырылуға

лайық, сондықтан мен өзімді де сол үшін қайта зерделеуге дайынмын.

ƏсіресенемісғылымыныңXIXғасырдыңортасынақарайиеболғансолбір

зор ғылыми беделін есепке алмағаныма өкінемін. Дəл осы тəрізді

немқұрайдылықүшінДжорджЭлиотбританиялықғалымдардыайыптаған

еді. Дж.Элиоттың «Мидлмарч» (Middlemarch) романында суреттеген

Касабон мырзаның естен кетпес портретін есімде ұстаймын. Касабонның

өзінің«Барлықмифологияныңкілті»(KeytoAllMythologies)еңбегінаяқтай

алмау себептерінің бірі, жас бөлесі Уилл Ладиславтың пікірінше, оның

немісғылымыментанысболмауынанегізделеді.Оныңүстіне,Касабонның

таңдағанпəні«жаңалықтарашылғансайынбұрынғыкөзқарастардыүнемі

қайтақарастыруғатуракелетінхимиясияқтыөзгермелі»,бұлПарацельстің

теріскешығаруынаұқсайтынжұмыстыодансайынұзартады,өйткені«ол,

өздеріңізбілетіндей,ориенталистемес».

1830 жылдары Элиоттың роман жазу барысында неміс гуманитарлық

ғылымыныңжалпыеуропалықдеңгейдебасымдыққажеткеніналғатартуы

əділетті еді. Əйтсе де Германияда XIX ғасырдың алғашқы бөлігінде

ғылыми ориентализм мен Шығысқа деген ұзақмерзімді, тұрақты ұлттық

мүдде арасында тығыз байланыс орнамады. Германияда Үндістандағы,

Леванттағы, Солтүстік Африкадағы ағылшын-француз қатысуына сəйкес

келетінештеңеболмады.Бұғанқоса,немістіңШығысы,негізінен,ғылыми

немесе классикалық Шығыс. Ол лирикалық поэзия, қиял жəне тіпті

романдар үшін тақырыпқа айналды, бірақ Шатобриан, Лэйн, Ламартин,

Бёртон, Дизраэли немесе Нерваль үшін Мысыр мен Сирия қандай болса,

соларсияқтыешқашанөзектіболмады.Шығыстуралыəлдеқайдатанымал

неміс еңбектерінің ішіндегі екеуі – Гётенің «Батыс-Шығыс диуаны»

(Westоstlicher Divan) жəне Шлегельдің «Үнділердің тілі мен даналығы

туралы» (Über die Sprache und Weisheit der Indier) шығармаларында

шығармаларында Рейн бойына саяхаттар мен Париж кітапханаларында

өткізілген сағаттарға ретроспективтік мəнісі бар. Немістің ориентализм

ғылымының нақты сіңірген еңбегі, тура мағынада айтқанда, империялық

Британия жəне Францияның Шығыста жинақтаған мəтіндерін, мифтерін,

идеяларын əрі тілдерді зерттеудің əдістерін айқындауы мен дамытуына

негізделеді. Əйтсе де неміс ориентализмі мен ағылшын-француз, содан

кейінамерикалықориентализмніңарасындағыортақнəрсе–бұлбелгілібір

мағынада Батыс мəдениетінің Шығыстың үстінен интеллектуалдық билік

орнатуы. Міне, осы билік көптеген жағдайда ориентализмнің кез келген

сипаттамасының, соның ішінде осы зерттеудің тақырыбы болуға тиіс.

Ориентализматауыныңөзісарапшылықтəжірибеніңкүрделі,мүмкін,тіпті

ауыр стилін жобалайды. Мен оны қазіргі заманғы америкалық

əлеуметтанушыларға жатқызсам (олар өздерін ориенталистер деп

атамайтындықтан, менің терминдіпайдалануым онша дұрыс емес), мұны

Таяу Шығыс бойынша сарапшыларға осы күнге дейін Еуропаның XIX

ғасырдағы ориенталистік интеллектуалдық ұстанымының қалдықтарын

пайдаланыпжүргентəсілгеназараудартуүшінғанажасадым.

Бұл билікте жұмбақ немесе табиғи ештеңе жоқ. Бұл – əспеттелген,

насихатталған əрі енгізілетін көзқарас; ол аспаптық, иланымды, оның

белгілі мəртебесі бар, ол талғам мен мəндік ережелерін орнатады, оны

шындықболыпжарияланғанбелгілібіридеяларменсалт-дəстүрден,содан

қалыптасатын,таралатынжəнежаңғыратынтүсініктерменой-пікірлерден

бөліпалумүмкінемесдесеболады.Соныменқоса,билікталдауғасалынуы

мүмкін əрі салынуы қажет те. Биліктің осы атрибуттарының барлығы

ориентализмге де тəн, сондықтан менің зерттеуімнің басты бөлігі

ориентализмдегі биліктің тарихи беделін əрі жеке беделді сипаттауға

арналған.

Бұл жерде билікті зерделеудегі негізгі əдіснамалық амалдарым Шығыс

тақырыбына қатысы бар мəтінде автордың көзқарасын сипаттау тəсілі

болғанстратегиялықлокациядеп,сондай-ақмəтіндерарасындағықарым-

қатынастарды талдау тəсілі жəне мəтін топтарына, мəтін типтеріне, тіпті

мəтіндердің жанрларына алдымен өз ортасында, ақыр соңында жалпы

мəдениеттемаңызды,ауқымдыəріреференциалдыкүшберетінтəсілболып

саналатын стратегиялық формация деп атауға болатын əлденені құрайды.

Стратегия ұғымын Шығыс туралы жазатын əрбір автор тап болатын

мəселеге қатысты: оны қалай қамтуға, оған қандай əдіснама қолдануға

болатынын, қалай оның айбыны мен ауқымы, қорқынышты көлемдері

алдында қысылмауға немесе басылып қалмауға болатынын анықтау үшін

ғанапайдаланамын.Шығыс жайында қаламсілтейтінəрбіржазушыөзін-

өзі Шығысқа бетпе-бет қоюға тиіс. Мəтінге таралғаннан кейін мұндай

локалды тақырыптар мен себептер мəтінде айналыста болып, ол игерген

қандай да бір нарративтік көзқарасты, ол қалыптастыратын құрылымның

үлгісін, образдар түрлерін қамтиды, осының бəрі оқырманға Шығысты

ұстаптұратынжəненəтижесіндеонықайтатаныстыратынəріоныңатынан

сөйлейтін саналы үндеу жасау тəсілдеріне үсті-үстіне жүктеледі. Алайда

бұлардың ешқайсысы абстракцияда болмайды. Шығыс туралы жазатын

əрбіравтор(бұлтіптіГомергедеқатысты)бұрынорыналғанқандайдабір

үлгі болар жағдайдан, Шығыс туралы білімнен бастау алады, ол соған

жүгінеді əрі соған сүйенеді. Сонымен қатар əрбір Шығыс туралы еңбек

басқажұмыстармен,аудиториялармен,институттармен,Шығыстыңөзімен

қарым-қатынастүзеді.Жұмыстар,аудиторияжəнеШығыстыңкейбірбасқа

аспектілері арасындағы қарым-қатынастар жарасымдылығы осылайша

талдауға икемді формацияны, мысалы, филологиялық зерттеулердің,

Шығыс əдебиетінен, саяхаттардан, Шығыс қиялдарынан үзінділер

антологиясының формациясын құрайды. Оның уақытта, дискурста,

институттарда(мектептерде,кітапханаларда,дипломатиялыққызметтерде)

барболуыоғанкүшпенбилікдарытады.

Менің билікке ықыласымнан шығатын жоспарым – ориенталистік

мəтінде жасырынған əлдененің талдауын білдірмейтіні, қайта керісінше,

мəтін нені сипаттаса, соған қатысты оның бет жағын, оның сыртқы

келбетін (экстериалдығын) талдауды жобалайтыны түсінікті болар деп

үміттенемін. Бұл идеяны асыра бағалауға болады деп ойламаймын.

Ориентализм экстериалдықтан, яғни ориенталист, мейлі ол ақын немесе

ғалым болсын, Шығысты Батыс үшін түсінікті тілмен сөйлеуге, оны

суреттеуге, оның құпия-сырларының мағынасын ашып түсіндіруге

мəжбүрлейді деген фактіден шығады. Бұл оның айтқандарының ең

алғашқы себебі болмаса, Шығыс оны ешқашан қызықтырмайды. Оның

айтқаны мен жазғаны, соның айтылуы немесе жазылуы фактісімен-ақ

экзистенциалдық əрі моральдық факті ретіндегі мағынада ориенталистің

Шығыстан тыс тұрғанын көрсетуге арналған. Осы экзистенциалдықтың

басты нəтижесі, əрине, қайта таныстыру: Эсхилдің «Парсылар» (The

Persians)драмасында-ақ Шығыстым алыс жəнекөбінесе қауіпті, өзгеден

əлдеқайда үйреншікті фигураға (Эсхилдің жағдайында боздаған азиялық

əйелдерге) айналады. «Парсылар» көрсетілген қайта таныстырудың

драмалық даралығын аудиторияның Шығыс емес адамдардың қалайша

жалпы Шығыстың символына айналатынын ең жоғарғы деңгейдегі

жасанды көрініспен көру фактісін жасырады. Осылайша менің

ориенталистік мəтіндердіталдауым ешқандай бір жасырын немесе құпия

болып табылмайтын: мұндай қайта таныстырулардың Шығыстың

ешқандай «табиғи» бейнеленуі емес, кəдімгі қайта таныстыру болып

табылатынынерекшеатапкөрсетеді.Бұланықтықкөркеммəтіндерде(яғни

ашықимагинативтік)қаншалықтыболса,шынайыдепаталатынмəтіндерде

де (тарихи мəтіндерде, филологиялық талдауларда, саяси

келісімшарттарда) соншалықты көзге түседі. Ең алдымен, таныстырудың

дұрыстығына немесе оның қандай да бір түпнұсқаға дəлдігіне емес,

стильге, сөйлеу фигурасына, жағдайға, баяндау амалдарына назар аудару

керек.ҚайтатаныстырудыңэкстериалдығынегізіндеқашандаШығысөзін-

өзітаныстыраалатын жағдайда болса,олсолайістереді.Бірақбұлоның

қолынан келмегендіктен, осы міндетті Батыс алып отыр, кедей Шығыс

үшін — трюизм нұсқасынан тұрады. Маркстің «Луи Бонапарттың он

сегізіншібрюмері»(TheEighteenthBrumaireofLouisBonaparte) еңбегінде

жазғанындай, «Олар өздерін таныстыра алмайды, олар таныстырылуы

керек»(Siekönnensichnichtvertreten,siemüssenvertretenwerden).

Мұндай экстериалдыққа сүйенудің тағы бір себебі осы мəдени дискурс

пен мəдениеттің ішіндегі алмасуларға қатысты мынаны анық айту керек:

əдетте ауыздан-ауызға таралатын мəлімет «ақиқат» емес, бұл – қайта

таныстыру. Тілдің айтып білдірудің, көрсетудің, хабар мен ақпарат

алмасудың, таныстырудың, яғни əлденені қайта таныстырудың т.б.

көптеген тəсілдерін қамтитын жоғары ұйымдастырылған əрі кодталған

жүйе болып саналатыны айтпаса да белгілі. Жазбаша тілде тікелей

таныстыру жоқ, онда тек қана қайта таныстыру бар. Сондықтан Шығыс

туралыжазбашахабарламаныңқұндылығы,əсерлілігі,күші,дұрысболып

көрінетіні кішігірім деңгейде ғана тап мұндай Шығысқа байланысты.

Керісінше, «Шығыс» сияқты шынайы нəрсе ығыстырылып, артық болып

қалғандықтан,жазбашахабарламаоқырманғаұсынылады,таныстырылады.

ОсылайшаориентализмтұтастайШығыстантысжəнебөлектұр.Мұндай

ориентализмнің тиянақты болуының себебі сонда – ол Шығыстан гөрі

БатысқакөбіректəуелдіболыпкеледіжəнеосымағынатікелейШығысты

көзге көрінетін, «сонда», яғни ол туралы дискурста оны түсінікті ететін

қайта таныстырулардың алуан түрлі батыстық əдістерінен шығады. Бұл

қайтатаныстыруларөзініңəсерлілігіменалыстағыжəнеаморфтыШығысқа

емес,институттарға,дəстүрлерге,мінез-құлықережелерінеəріжалпыжұрт

қабылдағантүсініккодтарынасүйенеді.

XVIII ғасырдың соңғы отыз жылында жəне кейін пайда болған (яғни

қазіргі заманғы ориентализм деп атайтыныма жататындар) Шығыстың

қайта таныстырулары арасындағы айырмашылық қайта таныстыру

ауқымының айтарлықтай кеңеюіне негізделеді. Уильям Джонс, Анкетиль-

Дюперрондардан кейін Наполеонның Мысырға экспедициясынан кейін

Еуропа Шығысқа бұрынғысына қарағанда, əлдеқайда ғылыми тұрғыдан

жəне тəртіппен қарайтын болды. Еуропа үшін бəрінен бұрын Шығысты

қабылдаудың ауқымы кеңейіп, əлдеқайда жетілдірілген əдістердің пайда

болғаны маңызды еді. XVIII ғасырдың соңында Шығыс тілдерінің жасы

анықталғанкезде– осылайша біздениудейлердіңқасиеттімұрасын бөліп

тастады – бұл жаңалықты ашып, оны басқа ғалымдарға таратқан əрі сол

жаңалықты жаңа үндіеуропалық филология ғылымында сақтаған осы

еуропалықтарболатын.ЛингвистикалықШығысқажаңашакөзбенқарауға

мүмкіндік беретін жаңа күшті ғылым пайда болды, сонымен қатар

Фуконың «Сөздер мен заттар» кітабында көрсеткеніндей, өзара

байланысты ғылыми мүдделердің тұтас бір желісі ашылды. Сол сияқты

УильямБекфорд,Байрон,ГётеменГюгоөзшығармашылығыменШығысты

қайтақұрастырып,оныңбояуларын,жалындарынжəнеадамдарынөзжеке

образдарының,ырғағыменсарыныныңпризмасыарқылыұсынды.

Əрі кеткенде, «шынайы» Шығыс автордың түсінігіне түрткі болуы

мүмкін, бірақ оны өзі анықтауы – өте сирек жағдай. Ориентализм,

шындығында,Батыстыңжемісіболыпкелетінөзініңжалғанобъектілерінен

гөрі оның тууына себепкер болған мəдениетке көбірек сəйкес келді.

Сонымен, ориентализмнің тарихы ішкі орамдылыққа əрі оны қоршаған

үстем мəдениетпен қарым-қатынастардың нақты артикуляцияланған

жиынтығынаие.Сəйкесінше,менөзімніңталдауымдаосыалаңныңпішінін

жəне оның ішкі ұйымдастырылуын, оның ізашарларын, беделді

патриархтарын,каноникалықмəтіндерін,доксологиялықидеяларын,оларға

тəнфигураларды,олардыңізбасарларын,жалғастырушыларынжəнежаңа

беделді өкілдерін көрсетпек болдым.Сонымен қатар мен ориентализмнің

алыс-берісті қалайша жүзеге асырғанын жəне мəдениетті айқындайтын

«күшті» идеялардың, ілімдер мен үрдістер əсерімен жиі қалыптасқанын

түсіндіруге тырыстым. Осылайша лингвистикалық Шығыс, фрейдтік

Шығыс, шпенглерлік Шығыс, дарвиндік Шығыс, нəсілшілдік Шығыс т.с.

болды (қазір де бар). Алайда таза əрі шартсыз Шығыс ешқашан болған

емес. Дəлсолсияқты, Шығыс«идеясы» іспетті ориентализмніңкіршіксіз

бейматериалдықформасыдаболғанемес.Зерттеулердіңнегізіндежатқан,

міне, осы пікірлер мен олардан туындайтын əдістемелік салдар мені

идеялар тарихын зерттейтін басқа ғалымдардан ерекшелендіреді. Мəселе

ориенталистік дискурстың ұйымдастырылу акценттері мен формалары,

оның материалдық тиімділігін айтпағанда, идеялардың кез келген

герметикалықтарихынтолықтай елемеугебейімтұратынтəсілдерменбар

болу мүмкіндігінде. Мұндай акценттерсіз жəне материалдық тиімділіксіз

ориентализм идеялардың бірі ғана болып қалар еді, ал іс жүзінде ол

анағұрлым үлкен əлдене болды жəне болып қалады. Сол себепті мен

ғылыми еңбектерді ғана емес, сондай-ақ əдеби еңбектерді, саяси

трактаттарды, журналистердің мəтіндерін, жолжазбаларын, діни жəне

филологиялық зерттеулерді талқыға саламын. Басқаша айтқанда, осы

мəтіндердіңбарлығылайықтыəрітолықболушартымен(əрине,солнеөзге

жанрдыңжəнетарихикезеңніңсипатынасəйкес),алменбұғансенімдімін,

гибридтіккелешегімкең,тарихиһəм«антропологиялық»сипатқаие.

Алайда мағанеңбектерінің зоркөмегі тигенМишель Фукоға қарағанда,

мен автордың даралығы ориентализм сияқты дискурсивті формацияны

түзетінмəтіндердіңанонимдіұжымдықтобынаөзізінсалатынынасенімім

мол. Талдауға алынатын мəтіндердің үлкен ансамблінің бірлігі, бір

жағынан, олардың бір-біріне жиі сілтеме жасайтынымен шартталған:

соныменқатарориентализм–шығармаларменавторлардыдəйексөзгеалу

жүйесі. Эдуард Уильям Лэйннің «Қазіргі мысырлықтардың əдептері мен

салт-ғұрыптарытуралыжазбалар»аттышығармасынНерваль,Флобермен

Ричард Бёртон сияқты алуан түрлі тұлғалар оқып, дəйексөзге алды. Ол

беделдіболды,оғансілтемежасаутекқанаМысыржайындаемес,Шығыс

туралы жазған немесе жалпы ой толғаған əркім үшін міндетті. Нерваль

аталған шығармадан кейбір пассаждарды сөзбе-сөз алған болса, мұны

Мысырдағыемес, Сириядағы ауыл көріністерін суреттеу кезінде Лэйннің

беделіне сүйену үшін жасады. Лэйннің беделі мен оның жұмыстарынан

орынды-орынсыз жерде дəйексөз келтіру кезінде ашылатын мүмкіндіктер

ориентализмнің, оның мəтініне дистрибутивтік валютаның өзіндік

мəртебесін бере алғанымен шартталған. Алайда Лэйннің мəтініне тəн

өзіндікерекшеліктердітүсінбей,оныңмұндайвалютасынқабылдаумүмкін

емес.Ренан,Саси,Ламартин,Шлегельдергежəнебасқабірқатарықпалды

авторларға қатысты да осыны айтуға болады. Фуко жалпы дара мəтіннің

немесе автордың айтарлықтай мəнісі жоқ екеніне сенімді. Эмпирикалық

жолмен – ориентализм жағдайында (жəне, мүмкін, содан басқа ешбір

жерде)менмұныңолайемесінанықтадым.Сəйкесінше,меніңталдауымда

жекелегенмəтінніңнемесеавтордыңһəмосыжұмысықпалететінсолбір

күрделі ұжымдық формацияның арасындағы арақатынас диалектикасын

ашуғабағытталғанмəтіндікдеректерпайдаланылды.

Əйтсе де зерттеуде авторлардың ауқымды қатары алынғанымен, кітап

ориентализмнің толық тарихы немесе жалпы шолуы болудан алыс. Мен

бұл кемшілікті жақсы білемін. Ориентализм секілді мұндай тығыз

дискурстың мазмұны, ең алдымен, өзінің байлығының арқасында Батыс

қоғамында сақталып, қызметін жалғастыра алды. Менің қолымнан бар

келгені белгілі даму сəттеріндегі осы мазмұнның кейбір бөліктерін

сипаттау жəнебелгілі тұлғаларға, мəтіндерге, оқиғаларға қаныққантұтас,

егжей-тегжейлі,қызықтыүлкенəлдененіңбарболуынболжауғанаболды.

Менбұлкітап–əлдеқайдаұзынқатарғақосылғанкезектіүлесқанадеген

үмітпенөзімді-өзімжұбатып,солнеөзгекейіпкерлердіңшығармашылығын

баяндауғадайынмененбасқадағалымдарменсыншыларбардегеноймен

жұбандым. Империализм мен мəдениет туралы əлдеқайда ауқымды

мақалаларжазылар. Алдағыуақытта басқазерттеулердеориентализммен

педагогиканың арақатысын, сондай-ақ италиялық, голландиялық, неміс

жəне швейцариялық ориентализмнің арасындағы байланысты,

гуманитарлық ғылым мен көркем əдебиеттің арасындағы арақатынас

динамикасын,əкімшілікидеяларһəм интеллектуалдықтəртіпарасындағы

қарым-қатынастытереңірекзерттеукүтіптұр.Осыбарлықаталғандардың

ішіндегі ең маңызды міндет – ол ориентализмнің қазіргі заманғы

баламаларын зерттеуді жүзеге асыру. Либертариандық немесе

бейрепрессивтіжəнеманипулятивті емескөзқарастағы басқа мəдениеттер

мен халықтарды қалайша зерттеуге болатынын анықтау. Бірақ бұл

жағдайдабілімменбилікарақатысыпроблемаларыныңжиынтығынтүгел

қайта қарастыруға жəне қайтадан ой елегінен өткізуге тура келеді. Бұл

міндеттердіңбарлығылайықсызтүрдеосызерттеудеаяқталмайқалды.

Əдіске қатыстысоңғы ой-пікірде(мүмкін, бұл бос үмітболар) меносы

еңбекті, белгілі бір аудиторияны айту үшін жаздым. Əдебиет пен сынды

зерттеушілер үшін ориентализм қоғамның, тарихтың жəне мəтіннің

арасындағықарым-қатынастардыңтаңғаларлықүлгісінұсынады.Сонымен

қоса, Шығыстың Батыста алатын мəдени рөлі ориентализмді

идеологиямен, саясатпен байланыстырады, ал билік логикасының, менің

ойымша, əдеби қоғамдастыққа қатысы бар. Мен университеттік

ғалымдарданбастапсаясаттыайқындайтынқайраткерлергедейінгіқазіргі

заманғы Шығысты зерттеушілерге жүгіндім, сондағы ойымда екі мақсат

болған еді. Олар: біріншіден, оларға өз интеллектуалдық генеалогиясын

бұрын-соңды ешкім жасамаған түрде ұсыну, екіншіден, олардың

жұмыстарының құрылуына айтарлықтай негіз болған, əдетте

талқыланбайтын алғышарттарды сынға алу (белсенді дискурс тудыру

үмітімен). Маман емес оқырман үшін бұл зерттеу əрқашан назар

аудартатынмəселелергеқатыстыболады.ОлардыңбарлығытекқанаБатыс

тұжырымдамаларымен жəне «Басқаға» деген қарым-қатынаспен емес,

сондай-ақ Виконың ұлт əлемі атаулысындағы Батыс мəдениетінің ерекше

маңызды рөлімен байланысты. Сайып келгенде, былайша айтқанда,

«үшінші əлемдегі» оқырмандар үшін бұл зерттеу батыстық саяси өмірді

жəне ондағы батыстық емес əлемнің рөлінен гөрі батыстық мəдени

дискурстыңкүшін,көптегенжағдайдақателікпентазадекоративтікнемесе

«суперқұрылымдық» ретінде қабылданатын күшті түсінуге қадам ретінде

ұсынылады.Менмəдениүстемділіктің,əсіресежақындағанаотаршылдық

тəуелділіктен арылған халықтар үшін жантүршігерлік құрылымын айқын

сипаттапбереалдымдеп,сондай-ақосықұрылымдыөздеріненемесебасқа

халықтарға қатысты пайдаланудың қауіп-қатерлерін жəне еліктіргіштігін

көрсетеалдымдепүміттенемін.

Осы кітаптың үлкен үш бөлімі мен он екі тарауы сол сипаттауды

мейлінше жеңілдетуге арналды. «Ориентализмнің аумағы» атты бірінші

бөлімосытақырыптыңəрітарихиуақытпентəжірибетерминдеріндегіəрі

философиялық, əрі саяси терминдердегі аспектілерінің кең аясын

белгілейді. «Ориенталистік құрылымдар жəне қайта құрылымдар» атты

екінші бөлімді ауқымды хронологиялық сипаттау түрінде, сондай-ақ

көрнекті ақындардың, суретшілер мен ғалымдардың еңбектеріне тəн

көптеген амалдарды сипаттау арқылы қазіргі заманғы ориентализмнің

дамуын бақылау əрекетіне арналған. «Ориентализм бүгін» атты үшінші

бөлім маған дейінгі жол салушылар тоқталған жерден: шамамен 1870

жылдардан басталады. Бұл – шарықтау шегі Екінші дүниежүзілік соғыс

болыпсаналатын Шығысқа жасалған Ұлы отаршылдық экспансиякезеңі.

Үшінші бөлімнің соңғы тарауы британ жəне француз гегемониясынан

америкалық гегемонияға ойысуды сипаттайды. Қорытындысында, мен

Құрама Штаттардағы ориентализмнің ағымдағы интеллектуалдық əрі

əлеуметтікшындықтарынқысқашасуреттепберугетырысамын.

3. Персоналды аспект. «Түрмедегі жазбалар» (Prison Notebooks) атты

шығармасында Грамши: «Сыни талдаудың бастапқы нүктесі – тарихи

үдерістісолкүйіндеұғынужəнеосыуақытқадейінболған,сеніңбойыңда

көптеген сансыз іздер қалдыра отырып, олардың толық тізімін

қалдырмаған үдерістің өнімі ретінде «өзіңді білу», – дейді. Маған

қолжетімдіболғанжалғызағылшынаудармасындаГрамшидіңбұлтүсінігі

түсініктемесізқалған,алиталиялықмəтіндеГрамши:«Сондықтанмұндай

тізімдібасындақұрастырудыңкөкейкестіқажетібар»,–депқосады.

Бұл зерттеулерге жеке инвестициялардың басым бөлігі екі бірдей

британдықотардаөскенбаларетіндегіменің«Шығысымды»ұғынуымнан

шығады. Менің осы отарларда (Палестина мен Мысырда), кейін Құрама

Штаттарында алған білімім батыстық сипатта болды, бірақ соған

қарамастан, сол бір терең əрі ерте жетілген сезім менде сақталған еді.

Менің ориентализмді зерттеуім үстемдігі барлық Шығыс адамдары үшін

өмірдің сондай күшті факторы болған мəдениеттің менің бойыма, яғни

Шығыс адамына қалдырған іздердің тізімін жасау əрекеті болды. Міне,

сондықтан мен үшін исламдық Шығыс сөзсіз басты орында тұрады.

Грамши айтқан сол тізімді жасай алдым ба, жоқ па – оны мен айта

алмаймын, əйтсе де мен үшін өзімнің осымен айналысатынымды ұғыну

маңызды болды. Мен алған білімімнің арқасында меңгерген тарихи,

гуманитарлық əрі мəдени зерттеулердің барлық құралдарын пайдалануға

қанша тырыссам, зерттеу барысында шамам жеткенінше, мейлінше қатал

һəм ұтымды түрде сыни көзқарасқа ерік бермеуге сонша тырыстым.

Алайда мен мəдени шындық пен «Шығыс» деп айқындалғанға жеке

қатыстылықсезімдерімдіешқашанжоғалтқанемеспін.

Мұндайзерттеулергесебепшіболғантарихижағдайларбіршамакүрделі,

сондықтанбұлжердеолардыжобалапқанаайтааламын.1950жылдардан

кейін Батыста, əсіресе Құрама Штаттарында өмір сүргенкез келген адам

Шығыс пен Батыс арасындағы қарым-қатынастар ерекше қызу болған

дəуірде өмір сүрді. Осы кезең бойы «Шығыс» үнемі қауіп-қатер дегенді

білдірді десем, қателеспейтін шығармын. Мəселе тіпті дəстүрлі Шығыс

немесе Ресей туралы болса да, осыны айтуға болады. Университеттерде

дамып келетін аймақтану бағдарламалары мен институттарының

истеблишменті (area studies) ориентализмді ұлттық саясаттың бөлігіне

айналдырды. Осы елдердегі қоғамдық сананың Шығысқа, соның ішінде

оныңстратегиялықжəнеэкономикалықмаңыздылығынаəріоныңдəстүрлі

экзотикасына дұрыс қызығушылығы бар. Электроника ғасырында өмір

сүретінбатыстыққалатұрғыныүшінəлемжақындайтүссе,ондаШығыста

жақынболатүсті.Ендібұлмифемес,оныБатыстың,əсіресеАмериканың

мүдделерішоғырланғанмекендегендұрысырақболар.

Постмодерндік электроника əлеміаспектілерініңбірі Шығысқа қатысты

стереотиптердіңбелгілікүшалатынынанегізделеді.Теледидар,киножəне

сол сияқты барлық медиаресурстар барлық ақпаратты азды-көпті

стандартталғанформаларғакелтіреді. Шығыстуралы сөзқозғалса болды,

стандарттау мен мəдени стереотиптер XIX ғасырдағы академиялық жəне

имагинативті демонологияның, «тылсым Шығыстың» əсерін күшейте

түседі. Бұл əсіресе Таяу Шығысты қабылдау формаларына қатысты.

Арабтарға немесе исламға қатысты ең қарапайым түсініктің өзі жоғары

дəрежеде саясаттандырылған, тіпті қажытатын іске айналып кетуіне үш

нəрсе жауапты: біріншіден, бұл – ориентализмнің тарихында тікелей

бейнеленген Батыстағы арабтарға қарсы жəне исламға қарсы танымал

жалған нанымдардың тарихы; екіншіден, бұл – арабтар мен израильдік

сионизмарасындағы күрес пен оның америкалық еврейлерге,сол сияқты

бүкіллибералдықмəдениеткежəнежалпыхалыққаықпалетуі;үшіншіден,

бұл – арабтар мен ислам тақырыбын бейтараптықпен əділ талқылауға

мүмкіндікберетінешқандаймəдениұстанымныңмүлдемдерлікболмауы.

Бұдан əрі, Таяу Шығыс қазіргідей Ұлы державаның саясатымен, азат əрі

демократиялық Израильдің əрі зұлым, əрі тоталитарлық террорист

арабтардың мұнай экономикасымен жəне қарапайым дихотомиясымен

осыншамадеңгейдетеңестірілеберетінболса,көпұзамай,тымболмағанда,

Таяу Шығыспен байланысты тақырыптарға сəл де болса парасатты

көзқарастыңболуыекіталайекеніайтпасадатүсінікті.

Менің бұл кітапты жазуыма түрткі болған осыған ұқсас мəселелердегі

жеке тəжірибем еді. Палестиналық арабтың Батыстағы, əсіресе

Америкадағы өмірі – жабырқататын жағдай. Осындағылардың барлығы

дерліконың,былайшаайтқанда,саяситұрғыдаболмауыменкеліседі,тіпті

рұқсатетілгенніңөзіндеолнеөкініштікедергітүрінде,не«Шығысадамы»

ретінде ұшырасады. Нəсілшілдіктің, мəдени стереотиптердің, саяси

империализмнің,дегуманизацияланғанидеологияныңшырмауыкезкелген

арабты немесе мұсылманды қатты орап алады. Міне, соны əрбір

палестиналық өзінің ауыр тағдыры ретінде сезінеді. Құрама

Штаттарындағы академиялық тұрғыдан Таяу Шығыспен байланысты

бірде-бір адамның, яғни ешбір ориенталистің өзін мəдени əрі саяси

жағынан арабтармен шын сəйкестендірмегенін айтсам, бұл оны жұбата

қоймас. Əрине, осындай деңгейде мұндай сəйкестендіру болды, бірақ

либералдық америкалықтардың сионизмге қатынасындай ол ешқашан

«жарамды» форма ала алмады. Бұған арабтардың күдікті саяси һəм

экономикалық мүдделермен (мысалы, мұнай компанияларымен жəне

Мемлекеттік департаменттің арабтанушыларымен) немесе дінмен

байланысыбөгетболды.

«Шығысадамын»тудыратынжəнебелгілібірмағынадаоныадамбаласы

ретінде өшіретін білім мен биліктің байланысы мен үшін тек қана

академиялық мəселе бола алмайды. Сонымен қатар бұл – айтарлықтай

айқын,маңыздылығыбаринтеллектуалдықсюжет.Менөзімніңжекеадами

жəне саяси алаңдаушылығымды ориентализмнің қалыптасуы, дамуы мен

топтасуысияқтыөтеауқымдытақырыптыталдауəрісипаттаумақсаттары

үшінпайдаланаалдым.Əдебиетпенмəдениетсаясижəнетарихитұрғыдан

жазықсыздептымжиіжарияланады.Керісінше,мағанқашандақоғаммен

əдебиетті тек қана жиынтық түрде түсінуге жəне зерттеуге болатындай

көрінді – белгілі бір дəрежеде осы ориентализмді зерттеуім менің бұған

көзімді жеткізді (əдебиеттегі əріптестерімді де бұған сендіре аламын деп

үміттенемін).Соныменқатарменмүлдемдерлікбұлтартпайтынқисынның

негізінде батыстық антисемитизмнің қандай да бір оғаш əрі құпия

сыбайласының тарихын жазып отырғанымды түсіндім. Мұндай

антисемитизм мен ориентализм (жоқ дегенде, оның исламдық бөлігінде)

бір-біріне өте ұқсас келеді, бұл – тарихи, мəдени жəне саяси шындық.

Палестиналық арабқа бұл жөнінде көп айта берудің қажеті жоқ, жай

ескерту жеткілікті, өйткені тағдырдың тəлкегі онсыз да барлығына

түсінікті. Бірақ сонымен қатар мен өзімнің жұмысыммен мəдени үстем

болудыжүзегеасыратынтəсілдіжақсырақтүсінугекөмектескімкелді.Бұл

Шығыспен қарым-қатынастың жаңа тəсілін қалыптастыруға көмегі тисе,

бұл əрі «Шығысты», əрі «Батысты» жоюға алып келсе, тек сонда ғана

Реймонд Уильямстің «туа біткен үстем стильді... ұмыту»

 деп атаған

жолменілгеріжылжиаламыз.

Ориентализмніңаумағы

«...Еуропалықтардың даңққұмар әрі тынымсыз болмысы... басқарудың

жаңаформаларынтауып,олардықолдануғаитермеледі...»

–ЖанБатистЖозефФурье,«Тарихиалғысөз»(Prefacehistorique,1809),

«Мысырдыңсипаттамасы»(Descriptiondel’Égypte).

Шығыстыбілу

1910 жылдың 13 маусымында Артур Джеймс Бальфур Қауымдар

палатасында«Мысырдағышешімінтабуытиісмəселелер»аттытақырыпта

дəріс оқыды. Бальфур бұл мəселенің «Уайт аралына немесе Йоркширдің

батыс аумағына тəн емес», «мүлдем өзге категориядан» екенін айтты.

АртурБальфурдыңқатардағыдəріскерденерекшелігімынадаеді–Британ

парламентініңбұрынғымүшесі,лордСолсберидіңбұрынғыжекехатшысы,

ИрландияныңжəнеШотландияныңбұрынғыбасшысы,бұрынғыпремьер-

министр, көптеген шетелдік экспедициялар кезінде болған

қиыншылықтардың, жетістіктер мен өзгерістердің куəгер ардагері еді.

Империялық қызметке келгенде Бальфурдың əміршісі, яғни Британия

монархы 1876 жылы Үндістан Патшайымы деп жарияланды; одан кейін

Зулу мен Ауғандағы соғыс кезінде, 1882 жылы Британияның Мысырды

оккупациялау уақытында, Суданда генерал Гордонның өлімі кезінде,

Фашод дағдарысында, атақты Омдурман соғысы, Африкадағы бурлар

соғысы жəнеорыс-жапон соғысыкезіндеБальфур Британимпериясының

маңызды шешім қабылдайтын жоғары лауазымды қызметкері болды.

Сонымен қатар оның халық арасындағы беделі, дүниетанымының кеңдігі

мен білімінің тереңдігі – Бергсон мен Гендель, теизм мен гольф туралы

əртүрлі тақырыптағы жазбалары – Итон мен Кембриджде (Тринити

колледжі) тəлім алуы жəне империялық қызметтегі жоғары деңгейдегі

жетістіктеріҚауымдарпалатасындаайтылғансөзінетолыққұзыретберді.

БірақБальфурдыңбұлдəрісініңмаңыздылығыбасқадаболатын.Қауымдар

палатасының кейбір мүшелері «Мысырдағы Англияға» (1892 жылы

АльфредМилнержазғанкітаптыңатауынасəйкесқабылданғансөзтіркесі)

күмəнменқарайбастаған.Себебікезіндепайдаəкелгенбасқыншылықенді

жергілікті ұлтшылдардың əрекеттеріне байланысты Мысырдағы билікті

сақтап тұруды қиындатты. Дəріс барысында Бальфур осы жағдайдың ақ

пенқарасынажыратып,түсіндіріпберудімақсаттұтты.

Тайнсайд аймағынан келген британ парламентінің депутаты

Дж.Робертсонның тегеурінді пікіріне қарсы жауапты Бальфур: «Сіздің

шығыстық деп атапотырғанадамдардан қандайартықшылығыңыз бар?»

деген сұрақтан бастайды. Пікірталастағы «Шығыстық» деген сөз

каноникалықтұрпаттаболатын;бұлсөздіЧосерменМандевиль,Шекспир

мен Драйден, Поуп пен Байрон қолданған. Еуропада біреу шығыстық

тұлға, шығыстық атмосфера, шығыстық ертегі, шығыстық деспотизм

немесешығыстықөндірісформасыдепайтса,ненімеңзепотырғаныбірден

түсініктіеді.МарксқолданғансөздіендіБальфурдадəрісіндепайдаланды

жəнеоныңтаңдауытүсінікті,ешқандайтүсіндірудіталапетпеді.

«Мен үстемдіктен аулақпын. Алайда менің сұрағым (Робертсон мен басқаларға)… тарихқа

үстірт қараушыларға арналады, олар Мысыр ия Шығыстың басқа да бір халқына үстем

позицияданқарайтынбритан азаматтарыныңкездестіретін фактілеріненақтықарауы қажет. Біз

Мысыр өркениетінбасқа елдердегі өркениеттерден гөрі жақсы білеміз. Оның көне тарихы мен

сыры туралы көп білеміз. Бұл өркениеттің тарихы бізден анағұрлым алыста жатыр. Мысыр

өркениетініңшарықтаушегіаяқталғанзамандабіздіңдəуірімізəлібасталғанжоқтұғын.Басқада

Шығысмемлекеттерінеқараңыз.Басымдықпенарттақалутуралысөзайтпаңыз».

Бұлжерденегізгіекімəселебасымдыққаие.Біріншісі,білімменбилік,ал

екіншісі, бэкондық тақырыптар. Бальфур британдықтардың Мысырды

отарлауы қажетігін дəлелдегенде, оның ойы экономикалық немесе əскери

басымдықтангөрі«біздің»Мысыртуралыбілімгенегізделді.Бальфурдың

білім дегені – өркениеттің пайда болуынан бастап, шарықтауы мен

құлдырауына дейін зерттелуі жəне, əрине, осындай зерттеу жасай алу

қуатында. Білім бір мезетте, өзіңнен жоғары көтеріліп, өзге мен алысты

меңгере алу қабілетін білдіреді. Осындай білімнің зерттеу объектісінің

түрлі өзгерістерге төтеп беру қабілеті əлсіз келеді, бірақ бұл объект –

дамып,өзгерседенеөркениеттергетəнтүрлітрансформацияларғатүскен

күнніңөзіндедеіргелі,онтологиялықмағынадатұрақтыболатын«факт».

Осындай объект туралы білімге ие болу ол объектіні толық бағындыру

жəнеоғанбилікетудегендібілдіреді.Жəнебұлжағдайдабилікетудеген

сөз–олобъектініңавтономиясынмойындамау.Себебібізобъектінітолық

білеміз(Шығысмемлекеттері)жəнеоныңөмірсүруітекбіздіңбілімімізге

байланысты. Британдықтардың Мысыр туралы білімі – ол Бальфурдың

Мысыры жəне бұл жағдайда үстемдік не артта қалу мəселелері, жалпы

алғанда,асамаңыздыболмайды.Бальфурбритандықтардыңартықшылығы

мен мысырлықтардың кемшілігіне күмəн келтірмейді. Ол Шығыс туралы

білімдісараптайкелемұндайжағдайды,табиғатзаңдылығыдепсанаған.

«Еңалдымен,мəселегеқатыстыдеректергеназараударайық.Батысхалықтарытарихсахнасына

шыққансəттенбастап,өзін-өзібасқарумүмкіндігіндəлелдейді....өздерінетиістібағасыналады...

Сіз Шығыстың бүкіл тарихын алып қарасаңыз, өзін-өзі басқарудың бірде-бір нышанын

байқамайсыз.

Олардыңбүкілалтынғасырлары(олардышыныменалтындепатауғаболады)деспотизммен

абсолюттікбиліктіңқоластындаөтті.Адамзатөркениетінеқосқанорасанзорүлестеріде(орасан

деп айтуға толық құқылымыз) осындай басқару кезеңдерінде еді. Жиһангер жиһангерді басып

алған; бір үстемдік басқа үстемдікпенауысқан; бірақ бірде-біркезеңде бұлелдер біз батыстық

көзқараспенөзін-өзібасқарудепатайтынжүйеніқұрмаған.Бұл–факт.Бұлүстемдікпенəлсіздік

туралы емес. Менің ойымша, Шығыс даналығы біздің Мысырдағы өкіметімізді философтың

жұмысыретіндеемес,қайтабұларлас,төмендəрежелі,біраққажеттіліктентуындапотырғанқара

жұмыстыжасапотырдепбағалайды».

Фактілер туралы ойын жалғастыра келе, Бальфур мынадай аргументке

көшті:

«Біздің басқарып отырғанымыз бұл ұлы халықтар үшін (мен олардың ұлылығын

мойындаймын)яғниабсолюттібиліктерініңбіздіңқолымыздаболғаныжақсыма?Меніңойымша,

бұл–дұрыс.Меніңпікірімше,тарихқажүгінсек,осындайжағдай–олардыңбүкілөткеншағында

болмаған ғажапдүние һəм бұлтеколарүшін ғана емес, бүкілөркениетті Батысүшін күмəнсіз

тиімді...БіздіңМысырдаболуымызтекмысырлықтарүшінғанаемесбүкілЕуропаүшінқажет».

Мысырлықтардың немесе «басқа да елдердің» отаршыл оккупацияның

тарапынанжасалыпжатқанжақсылығынақатыстыбағасытуралыБальфур

еш нəрсе айтпады. Бальфур үшін мысырлықтардың пікірі маңызды емес,

себебі мысырлықтың тарапынан британ билігіне қарсы айтылған пікір

«қиындық тудыру мақсатындағы үгіт-насихат» деп қабылданатын, оның

орнына қазіргі қиындықтарды уақытша деп санап, болашақты ойлаған

жақсымысырлықтыңпікірімаңыздыеді.Сонымен,этикалықмəселелерден

кейін Бальфур соңғы практикалық сұраққа көшті. «Егер басқару біздің

міндетіміз болса жəне олқұрметпен немесе мүлдем құрметсіз орындалса

да,халыққабостандықтыалыпкелудегішығындарымыздыесептемегенде

(Бальфур шығынның бір қыры ретінде мысырлықтардың тəуелсіздіктен

толықайырылуыннемесетəуелсіздіктіалудыңбелгісізмерзімгешегерілуін

айтып отырғаны анық) жəне оларға беретін көзге нақты көрінер

игіліктеріміз есепсіз болса; жəне бұл біз үшін міндет болса, ондай

басқаруды қалай жүзеге асыру керек?» Англия «біздегі бар жақсылықты

бұлхалықтарға»экспорттауда.Британияныңжанкештібасқарушыларыөз

борышын«басқадіндегі,нəсілдегі,дəстүрдегіһəмбасқаөмірсалтындағы

мыңдаған адамдардың арасында» адал атқарып жүр. Оларға басқару

жұмысынатқаруғакөмекболыпотырғаннəрсе–елдегіүкіметтіңқолдауы

жəнежағдайжасауы:

«...жергіліктіхалықинстинктітүрдеолардыбасқарыпотырғанадамдардыңартындакүш,билік,

бедел, симпатия, яғни оларды жіберіп отырған мемлекеттің тарапынан толық қолдау барын

сезбесе,онда оларөмір сүріпотырғанөркениеттіңтəртібітолықнегізсіздеп біледіжəне біздің

офицерлербилігіненайырылады,албұлжұмысістепотырғанортасына,яғнижергіліктіхалыққа

зиянкелтірерісөзсіз».

Дəрісте айтылған оймен сабақтасуы тұрғысынан Бальфурдың осы

айтылғансөздегілогикасықызық.АнглияМысырдыбіледі;Мысырдыңөзі

Англиябілгенненкейінғанапайдаболыпотыр;АнглияМысырдыңөзін-өзі

басқара алмайтынын біледі; Англия бұл ойды Мысырды жаулау арқылы

дəлелдеп отыр; мысырлықтар үшін Мысыр – Англияның жаулап алып,

басқарып отырған жері; шетелдік оккупация – қазіргі заманның Мысыры

үшін«табиғинегіз»;Мысырғақажет,шынмəнінде,талапетілетіннəрсе–

Британияның оккупациясы. Бірақ парламенттің кесірінен Мысырдағы

билік пен халықтың арасына жік түссе, онда «үстем халықтың билігі

əлсірейді,алол,меніңойымша,үстемболыпқалаберуікерек».Бұдантек

Англияның беделіне ғана нұқсан келмейді; «бұл жұмыс жасап жатқан

Британия қызметкерлері үшін де үлкен соққы болады – қолдарыңыздан

келгеншемүмкіндікберіңіздероларға–басқажағдайдаоларбізғанаемес,

бүкіл өркениетті əлем жүктеген ұлы міндеттерді Мысырда адал атқара

алмайды».

РиторикалықкөрінісретіндеБальфурдыңдəрісіненоныңқандайкейіпте

болғаны,əртүрлімінездердірепрезентациялауынбайқауөтемаңызды.Ұлы

елдіңөкіліретіндепайдаланған«Біз»деген«ағылшындарға»арналғансөзі

назараудартады.СоныменқатарБальфурөркениеттіБатысжəнеМысырда

қызметтежүргенотарлаушылардыңшағынтобыныңатынандасөйледі.Ол

тікелей Шығыс халықтары атынан сөйлемеді, себебі бұл халықтардың

тілдері оларға қарағанда өзгеше еді.Бірақ Бальфуролардың тарихын, өзі

сияқты адамдарға көзқарасын жəне үміттерін білгендіктен, сезімдерін

түсінетін. Соған қарамастан, Шығыс халықтарының пікірін сұраса ия

оларға сұрақ қойылып, ал олар сұраққа жауап берсе, қандай ойды

айтатындарын Бальфур анық білдірді: олар бағынышты ел, бағындырған

елдіңолартуралыбілімібаржəнеоларғанежақсыекенінөздеріненжақсы

біледі. Бағындырылған елдің ұлы кезеңі артта қалды; олардың қазіргі

уақытта өмір сүріп жатқан себебі – қуатты жəне заманға сай

империялардың оларды құлдыраудан алып шығып, адамзатқа қажетті

өндірістікколонияларғаайналдыраалуындаболатын.

Мысыр – айтылған пікірді қуаттайтын өте жақсы мысал жəне Бальфур

осыны жақсы біле тұра, Англияның парламент мүшесі ретінде елінің

атынан,Батыстың,БатысөркениетініңатынанМысыртуралыжоғарыдағы

пікірдібілдіругеқұқылыекенінжақсытүсінген.Мысыртағыбіротарғана

болған жоқ: Мысыр Батыс империализмін ақтайтын дəлел болды;

Англияның отарына айналғанға дейін ол Шығыстың артта қалуының

мысалыеді;олАғылшынбіліміменбилігініңсалтанатынаайналды.1882

жылдан бастап, яғни ағылшындар Мысырды басып алған кезден, Араби

(кейбір деректердеУраби)аттыМысырұлтшылдарыныңқолбасшысының

жеңілісіне дейін жəне 1907 жылы Мысырдағы Англияның өкілі, Мысыр

басшысы Ивлин Бэринг лорд Кромер (лақап аты – Шексіз билеуші) еді.

1907 жылдың 30 шілдесінде Британ парламентінде Бальфур Мысырдағы

қызметі үшін Кромерге зейнеткерлік сыйлық ретінде 50 мың британ

фунтын беруді ұсынды. Бальфурдың пікірінше, Мысырды жасаған

Кромер:

«Олбастағанбарлықіссəттіаяқталғанеді.Ширекғасырбойыжасағанқызметікезінделорд

КромерМысырдыеңтөменгідамусатысынан,əлеуметтікжəнеэкономикалыққұлдыраужағынан

бүкіл Шығыс халықтарының арасында қаржылық жəне моральдық абсолютті шарықтауға

жеткізді».

Мысырдың моральдық деңгейінің қалай сараланатыны туралы Бальфур

лəм деп жақ ашқан жоқ. Британияның Мысырға жасаған экспорты бүкіл

Африкаданкөпеді,əрине,бұлекімемлекеттіңдеэкономикасынаоңəсерін

тигізді. Бірақ даусыз болатын нəрсе – ол Батыстың Шығыс мемлекетін

толық қамқорлығына алуы. Ғалымдар, діни миссионерлер, кəсіпкерлер,

əскерилерменмұғалімдердіңотарлаудыдайындапіскеасыруыКромермен

Бальфурге Мысырды шығыстық қараңғылықтан дамуға алып келдік деп

айтуғанегізболды.

Бальфур айтқандай, Британияның Мысырдағы жетістігі ерекше болса,

онда ол еш күмəнсіз, түсіндіруге келмейтін жəне иррационалды жетістік

еді.Мысырлықтардыңтыныс-тіршілігіБальфурдыңШығысхалықтарының

өркениетітуралыайтқанпікіріменКромердіңтікелейбасқаруынатəуелді

болды.Еңмаңыздысы,бұлтеорияXXғасырдыңалғашқыонжылындаөте

сəттііскеасты.Бұларгументқарапайымформағаайналғанда,өтеанық,өте

нақты жəне жеңіл қабылданды. Бұл – Батыстың адамдары, ал мыналар

Шығыстың адамдары. Алдыңғылары басқарушы болса, кейінгілері

бағынушы, яғни жерлері жауланған, олардың ішкі қатынастары қатаң

бақылауда,олардыңжандарыменбайлықтарыБатысалпауытыныңменшігі

дегендібілдірді. Алда көретініміздей,Бальфурмен Кромердіңадамдарды

осындай төмен деңгейдегі мəдени жəне нəсілдік негізге түсіруі олардың

қанішерлігінен емес. Дұрысы, олар қолдана бастаған кезде, бұл басты

доктринаныңбасымдықпентиімділіккөрінісінеайналуыболатын.

БальфурдыңШығысхалықтарытуралытезистеріəмбебапбағыттаболса,

тікелей басқаруында болған, алдымен Үндістанда, одан кейін Англия

империясыныңерекшеконсул-генералыатануғасебепболғанжиырмабес

жыл бойғы Мысырдағы қызмет тəжірибесінің арқасында Кромердің

Шығыс халықтары туралы ойлары нақтырақ еді. Бальфурдың Шығыс

халықтарын, Кромер 1908 жылы «Edinburgh Review» атты басылымдағы

үлкен мақаласында «басқарылатын нəсілдер» деп атаған. Тағы да,

басқарылатын нəсілдернемесе Шығыс халықтары туралы білім– оларды

пайдалы басқаруға көмектесетін құрал; білім қуат береді, көп қуат көп

білімдіқажететедіжəнеосылайтиімдіақпаратпенбасқарудиалектикасын

күшейтеотырыпжалғасады.Кромердіңпікірінше,Англияимпериясының

тұрақтылығы іште миллитаристік жүйе мен коммерциялық эготизмді, ал

колонияларда «еркін институттарды» (Британ империясынан

айырмашылығы«христианморалініңкодексінесəйкес»)сақтапотыруына

байланысты.Өйткені,Кромердіңпікірінесəйкес,«бұллогикабүкілШығыс

халықтарының өмірі еленбеуді қажет ететінін дəлелдейді», оларды

басқарудың ең дұрыс əдісі ол Шығыс халықтарына қатысты аса күрделі

ғылымды пайдалануды немесе өмірлеріне күштеп қисын таңудың керегі

жоқ. Олар дамымай қалғандарын түсініп «басқарылатын нəсілдерде,

барынша күш салып, жақсы жақтарын табу жəне бұл басқарушы мен

басқарылатындардың арасында орнауы мүмкін бірлікке жол ашады».

Отарланған халықтарды бейбітшілікке əкеліп, алайда араларында бар

екеніңді білдіртіп отыру – империяның құдіреті жəне бұл империя үшін

əскерилер, қатыгез салық жинаушылар жəне қанішер күштерден гөрі

əлдеқайда маңызды тəсіл. Бір сөзбен айтқанда, империяның саясаты

парасаттыболукерек;олашкөздігінбекзаттықпен,сабырсыздығыникемді

тəртіппеншектепотырукерек.

«Нақты айтсақ, коммерциялықрухтың белгілі бір бақылауда болуы дегеніміз үнділер немесе

мысырлықтармен, шилуктар немесе зұлыстармен қарым-қатынасқа түскенде, олардың қандай

халықекенітуралыбіріншікезектеойланукерек,кімекендері,ұлттықтұрғыданқарастырғанда,

белгілідеңгейдеstatupopulariмағынасында,өздерітуралыойларынажəнеолардыңмүдделеріне

назар аудару маңызды, осының бəрі – мұқият зерделеуді қажет ететін мəселе. Негізгісі, əрбір

мəселе Англияның ұлт ретінде қазіргі, немесе болашақ мүддесі тұрғысынан, немесе (əдетте

болатын жағдай) ағылшындардың бір немесе бірнешетаптың мүддесі тарапынан емес, бірінші

кезекте батыстық білім мен жергілікті тəжірибеге негізделе отырып, басқарылатын нəсілдердің

мүддесітұрғысынанқарастырылуышарт.Британдықтарұлтретіндебұлқағидаттыəрқашанқатаң

ұстанса, олардың арасында нəсіл немесе тілге негізделген патриотизм сияқты ұқсас сезімге

ешқашанжолбермейміз,қайтаасқанталантпенжанкештіжұмысқажəнеберілгенатақпенатақ

берушілерге негізделген космополиттік сезімді арттырамыз. Осындай жағдайда ғана

мысырлықтың болашақ тағдырын арабпен байланыстыруы күмəнді болады деп айта аламыз...

Британүкіметініңқызметкеріоғаншараптыңорнынаəділеттіліктіберсе,керекдесеңіз,Орталық

АфриканыңжабайытұрғындарысолкездеAstraeaReduxқұрметінеəнайтар.Алтүпкінəтижесі

коммерциялықмүдденіңжеңісіболады».

Мысырлық ұлтшылдыққа қарсы тұру үшін билеуші қаншама мəселеге

мəн беруі керек. Тəуелсіз төл институттар, сыртқы басқыншылықтың

болмауы – өз бетімен тұрақтылықты қамтамасыз ете алатын тəуелсіздік:

бұл қисынды талаптар Кромердің тарапынан əрқашанда тоқтатылып

отырды, ол еш күмəнсіз «Мысырдың шынайы болашағы... тек

мысырлықтарды қамтитын тар ұлтшыл бағытта емес... одан артық үлкен

космополитизм жолында» деп жазатын.

 Басқарылатын нəсілдерде оларға

ненің жақсы екенін түсіндіретін білім жоқ. Олардың көбісі Шығыс

халықтары болғандықтан, Үндістан мен Мысырда жинаған тəжірибесі

арқылыКромердің олар туралы біліміжеткілікті еді.Шығыс халықтарын

басқаруғақатыстытəсілдертүрліжағдайларғабайланыстыөзгеруімүмкін

болсада,жалпыбасқаруəдісібіркелкі.

Əрине,бұлШығысхалықтарының

əржердеорналасуыменбірдейболуында.

Енді біз ұзақ мерзім бойы дамыған білімнің тамырына жеттік, ғылыми

жəне тəжірибелік білім – ғасыр бойы заманауи Батыстың ориентализмі

деген атпен дамып, Кромер мен Бальфурға жеткен білім: Шығыс

халықтары туралы жəне Шығыс халықтарының білімі, олардың нəсілі,

мінезі,мəдениеті,тарихы,дəстүрі,қоғамыменмүмкіндіктерітуралы.Бұл

білім өте тиімді болды: Кромер оны Мысырды басқару үшін

пайдаланғанына сенді. Сонымен қатар бұл – тексеріліп, өзгеріске

ұшырамағанбілім,«Шығысхалықтары»(«Orientals»)барлықпрактикалық

мақсатта платондық ұғым еді жəне бұны əрбір шығыстанушы (немесе

Шығысты басқарушы) тексеріп, түсініп, көрсете алатын. Дəлел ретінде

Кромерөзініңбүкілтəжірибесіменжетістіктерінеарнаған«ModernEgypt»

атты екі томдық еңбегінің отыз төртінші тарауында Шығысты танудағы

даналыққаайналғанжекеқағидасытуралыжазады:

«Бірде маған сэр Альфред Лайель былай деген еді: «Нақтылық – Шығыс санасы үшін

қабылданбаснəрсе.Əрбірағылшын-үнділікбұлқағиданыестеншығармауыкерек».Нақтылықты

талапетсеңіз,олжеңілөтіріккеайналыпшығакеледі,бұл–шығыстықсананыңнегізгісипаты.

Еуропалықадамқисынғажақын: оның айтатынмəлімдемелері мендəлелдерітүсініксіздіктен

алшақ;ол–логиканыоқымасадатабиғатынанлогик;олтумасынанкезкелгеннəрсегекүмəнмен

қарайды жəне кез келген нəрсені шындық ретінде қабылдау үшін дəлелді талап етеді; оның

жаттыққан ақылы механизм сияқты жұмыс жасайды. Ал Шығыс адамының ақылы, колоритті

көшелерісияқты,əрқашандасимметрияныталапетеді.Оныңқисыны–өтетиянақсызтүсіндірме.

Kөне арабтар диалектиканы айтарлықтай жоғары деңгейде меңгергенімен, олардың ұрпақтары

қисынға зəру. Көп жағдайда олар қарапайым алғышарттардан өздеріне ақиқатты көрсететін

қорытындыны шығара алмайды. Қарапайым мысырлықтан түсінікті ұғымды есту үлкен күшті

талапетеді.Оныңтүсініктемелеріөтеұзақжəненақтылаудықажететеді.Айтарсөзінбітіргенге

дейінбірнешеретқарама-қайшыпікірайтуымүмкін. Қарапайым кайта тексерудіңнəтижесінде

айтқаныоңайлықпенбасқамағынадакөріністауып,оныңтас-талқаныншығарады».

Осыданкеліп,Шығысхалықтарынемесеарабтарөтетұрақсыз,«энергия

мен инициативадан алшақ», «асыра мақтауға» жақын, пəлеқор, қу жəне

жануарларға мейірімсіз бейнеде сипатталады. Шығыс халықтары жолмен

немесетротуарменжүреалмайды(олардыңбұзылғансаналарыжолдармен

тротуарлардыңжүругеарналғанынеуропалықтарсияқтытүсінеалмайды);

Шығыс халықтары – түзелмейтін өтірікшілер, олар «жалқау жəне бəріне

күмəнменқарайды»жəнеəрқашаннақтылыққа,турашылдыққажəнеангло-

сакстарғатəнбекзаттыққақарсы.

Кромер өзі басқарған Британ отарларындағы Шығыс халықтарын

əрқашан текадами материал ретінде қарастырғанын жасырмайтын.«Мен

дипломат жəне басқарушы болғандықтан, міндетім адам табиғатына

мұқият мəн беру еді. Бірақ тек оларды басқару тұрғысынан», Кромердің

айтуынша, «...Менің түйген ойым: ол Шығыс халықтарының əрекеті,

сөздері жəне ойлау жүйесі еуропалықтарға қарама-қарсы болатын».

Кромердіңтүсіндірмесі,əрине,тəжірибелікбақылаудантуындағанболатын

жəне бұл пікірлерді айтқанда ол ориентализм ғылымдарының

ортодокстарыдепсаналатын(нақтыайтсақ,ЭрнестРенанжəнеКонстантин

деВольней)ғалымдарғасілтемежасаған.Шығысхалықтарыныңбасқада

аталған сипаттарын түсіндіргенде, ол осы ортодокс ғалымдардың

тұжырымдарына жүгінген. Ол кез келген білімнің өзінің айтқан пікірін

растайтынына күмəн келтірген жоқ, бұл оның қарапайым қайта тексеру

арқылы мысырлықты талқандауы сияқты, Шығыс адамының алғашынан

кінəліекенінекүмəнкелтірмейтін.ШығыстыңШығысболыпдүниегекелуі

–қылмысжəнебұлпікірдідəлелдеуүшінеуропалықлогикаменақыл-ойға

негізделген қисынға жүгінудің керегі де жоқ еді оған. Сондықтан

қабылданған шығыстық мінезге тəн нормадан ауытқу рабайсыздық деп

саналатын; Мысыр туралы жасаған соңғы сараптамалық есебінде

мысырлық ұлтшылдық туралы «толығымен жаңа идея» жəне «табиғи

дамудангөріэкзотикалықауытқу»депжазған.

Менің ойымша, Кромер мен Бальфур жазбаларын жəне қоғамдық

жұмысында пайдаланған білімді жете бағаламауымыз қателік болады.

Ориентализм ғылымын тек отарлық биліктің рационалдануы деп

қарастыруотарлықбиліктіңіскеасуына дейін ориентализмнің арқасында

дəлелденетінін жоққа шығарумен тең. Адам əр кезеңде əлемді түрлі

аймақтарғабөліпкелгенжəнеəраймақтыңшынайынемесеқиялдантуған

ерекшелігі жасалып отырады. Шығыс пен Батыстың демаркациясы,

Бальфур мен Кромер масаттана айтатындай, жылдар, ғасырлар бойы

құрастырылған. Əрине, сол аралықта қисапсыз саяхаттар жасалған; сауда

мен соғыс арқылы қатынастар болған. Бұдан басқа, XVIII ғасырдың

ортасынан бастап Шығыс пен Батыстың арасындағы қатынасқа қатысты

негізгіекіқағидатқалыптасқанболатын.Біріншісі,жүйелітүрдеБатыстың

Шығыс туралы білімінің жиналуы отарлық биліктің негізінде

бағындырылған, алайда белгісіз халықтар туралы кең қызығушылықтың

арқасында мүмкін болды; бұл қызығушылық этнология сияқты дамыған

ғылымның,соныменқатарсалыстырмалыанатомия,филологияжəнетарих

сияқтығылымдардыңкөмегіменжүзегеасыпотырды;бұғанқоса,жүйелі

ғылымға жазушылар, ақындар, аудармашылар мен дарынды саяхатшылар

араласып, кең көлемде жазылған əдебиетте септігін тигізді. Шығыс пен

Еуропаның арасындағы байланыстың басқа қыры – Еуропаəрдайым күш

жағындаеді,доминациялықпозициядадесек,артықболмас.Доминацияны

эвфемизм ретіндепайдалануғаболмайды.Шын мəнінде,БальфурШығыс

өркениетін«ұлы»депатағанда,күштіменəлсіздіңарақатынасынəдеттегі

түсініктен гөрі жұмсартады. Алайда саясат, мəдениет, дін сияқты негізгі

қатынас формаларытуралыайтқанда– батыстағылардыңжағынан,себебі

бізгебұлпікірқызығырақ–күштіменəлсіздіңарасындағыəріптестікдеп

көрсетеді.

Екі арадағықатынастысипаттайтын түрліформалар қолданыста болды:

Бальфур мен Кромер əдетте бірнешеуін пайдаланатын. Шығыс ол

«иррационалды», «құлдыраған», «дамымаған», «өзге»; яғни Еуропа

рационалды,өркендеген,дамығанжəне«нормағасəйкес».Қарым-қатынас

пайда болған жағдайда əрдайым Шығыстың өзге, жан-жақты

ұйымдастырылған өзіндік əлемінің бар екені көрсетілетін, бұл əлемде

ұлттық, мəдени, эпистемологиялық кеңістіктермен қатар, ішкі қарым-

қатынасты реттейтінқағидаттардың болуы да айтылатын. Алайда Шығыс

əлеміндегісанаменидентификацияөзіндікжолменемес,Батыстыңкүрделі

ғылымитəсілдеріарқылығанапайдаболдыдепесептелді.Сонымен,айтып

отырған мəдени қатынастың екі көрінісі де бір жерде түйісті. Күштің

(басымдықтың) арқасында пайда болған білім Шығысты, шығыстықты

жəнеоныңəлемідегенұғымдардыдүниегеəкелді.КромерменБальфурдың

лексикасындағыШығысбіреуміндеттітүрдесоттайтын(сотпроцесіндегі

сияқты), біреу зерттеп, көрсететін (оқу бағдарламасына сəйкес), біреу

тəрбиелейтін (мектеп немесе түрмедегідей), біреу көпке əйгілеп

таныстыратын (зообақтағы, журналдағы сияқты) мекен ретінде

бейнеленеді. Шығыс туралы айтылған əрбір мысалдың тек күшпен

(басымдықпен)шектелгенкеңістіктеөмірсүріп,көріністабуы–жоғарыда

айтылғанойдыңнегізі.Бұлсондақалайпайдаболды?

Мəдени басымдық тақырыбы туралы пікір айту оңай шаруа емес,

сондықтансараптау,бейнелеуəрірефлексияарқылыориентализмдімəдени

басымдықтыңнəтижесіретіндекөрсету–осыеңбектіңмақсаты.Басқаша

айтқанда, мəдени басымдық сияқты түсініксіз, сонымен қатар маңызды

ұғым туралы пікір айту үшін алдымен көлемді материалдың сарапталуы

қажет.АлайдаXIX–XXғасырлардағыБатыстуралысөзқозғалғандықтан,

Шығыс анық формада төмен тұрған құбылыс деп айтылмаса да, Батыс

тарапынанмұқияттүрдекоррекциялықмақсаттазерттелуікерекдегенпікір

айтылды.Жоғарыдакөрсетілгендей,Шығысуниверситеттікаудитория,сот

залы, түрме немесе суреттермен безендірілген нұсқаулық сияқты

ұғымдармен шектелген кеңістік ретінде қаралатын. Сол себептен де

ориентализм – шығыстық мəселелерді университеттік аудиторияға, сот

залына, түрмеге немесе зерттеуге арналған нұсқаулыққа, ғылыми

зерттеулерге, соттауға, тəрбиелеуге немесе басқаруға бағындыратын,

орналастыратынбілімніңжинағы.

XX ғасырдың басында Бальфур не Кромер сияқты адамдар Шығыс

туралы пікірлерін қалаған сөздермен жеткізе алатын. Себебі алдыңғы

ғасырдағыориентализмтуралығылымыныңдəстүріоларғақажеттісөздік

қорды,қиялды,риториканымұрағақалдырды.Соныменбіргесолкезеңдегі

ориентализмнің күш-қуаты айтарлықтай артты. Ориентализм Еуропа мен

жалпы Батыстың жер бетінің көп бөлігіне иелік етуіарқылы ғылымға да

иелік етті. Ориентализм ғылымына қатысты институттардың жəне

мазмұнныңкөбеюіЕуропаныңэкспансиясыментұспа-тұскелді:1815–1914

жылдар аралығында Еуропаның тікелей иелігіндегі отарлар пайызға

шаққанда 35%-дан 85%-ға дейін ұлғайды.

 Бұл экспансия Африка мен

Азиянығанаемесемес,жершарындағыбарлыққұрлықтардыдақамтыды.

БританияменФранцияеңіріекіимперияболатын:кейжағдайдаодақтас

əрі əріптес болса, кей жағдайда бір-біріне жау болатын. Шығыста, яғни

Жерорта теңізінің жағалауынан бастап Үндіқытай мен Малайға дейін

олардың отарлық иеліктері жəне империялық мүдделері тоғысып, көп

жағдайда бір-бірінқоршап жəне бір-бірінжаулапотырды. Бірақ тек Таяу

Шығыста, арабтардың Таяу Шығысында, яғни мəдениет пен нəсіл

мəселесінисламдінібелгілейтінжерде,британдықтарменфранцуздарбір-

бірін жəне «Шығысты» ерекше күрделілікпен айқындап отырған. 1881

жылы лорд Солсбери айтқандай, XIX ғасыр Шығыс туралы ортақ пікір

шытырманжəнепроблемалықмəселелергетолыеді:«Біздіңмүддемізбар

елгеодақтасымызқызығушылықбілдіргенжағдайдаүштаңдаужолыбар:

мүддемізден бас тарта, мүддеміз бар елді толығымен бағындыра немесе

бөлісе аламыз. Мүддемізден бас тартсақ, онда француздар Үндістанға

апаратын жолымызды жабады. Толық бағындырсақ, соғыс қаупі төнеді.

Сондықтанбізгееңтиімдісі–Шығыселінодақтаспенбөлісу».

Осыкітаптабұлбөлісудіңқалайжүзегеасқаныннақтылайтынболамыз.

Оларбөліскесалған нəрсетек қанажер,пайда,билікболмады.Таластың

мақсаты ориентализм ғылымы деп аталатын интеллектуалды билік еді.

Ориентализм ортақ жəне кейбір жағдайда бірлесе отырып пайдаланатын

ақпараттық кітапхана мен архивке айналды. Архивтерді біріктіретін

идеялардың топтамасы

 əрі түрлі жағдайда қажеттігін дəлелдеген

құндылықтар жиынтығы болды. Бұл идеялар Шығыс адамдарының іс-

əрекеттерін түсіндіретін; аталған идеялар Шығыс халықтарына діл, тек

(генеалогия), өмір сүру атмосферасын берді; ең

маңыздысы,еуропалықтарға Шығыс халықтарын өздеріне түсінікті

ұғымдармен көріп, қарым-қатынас жасауға мүмкіндік жасады. Бірақ кез

келгентұрақтыидеяларсекілді,ориенталистердіңзерттеулеріШығысдеп

аталған халықтарға жəне Батыс деп аталатын еуропалықтарға əсер етті.

Ориентализм – Шығыс туралы түсініктің шегарасы мен шектеулерін

анықтайтындоктриналардыңжиынтығы.Ориентализмніңөзгерместабиғи

мақсаты Батыстың басымдығы мен Шығыстың əлсіздігін анықтайтын

айырмашылық ретінде танылса, онда ориентализмнің дамуы мен

тарихында бұл айырмашылықтың қаншалықты тереңдеп, күшейетініне

дайынболуымызкерек.XIXғасырдаҮндістанданемесебасқадаШығыс

елдерінде қызметте жүрген елу бес жасқа толған Британия азаматының

зейнетке шығу тəртібі бұл ориентализмнің мақсатын одан сайын

күрделендіре түсті; яғни бірде-бір Шығыс адамы қартайған, əл-қуатынан

айырылғанБатысадамынкөрмеуітиісəрібірде-бірБатысазаматысергек,

қуатты,əрдайымқырағыжасрадждыңалдындатұрмауыкерекеді.

Ориентализм идеялары XIX–XX ғасырларда түрлі формаларда болды.

Біріншіден,ЕуропадаөткенуақыттанберіШығыстуралысантүрліəдебиет

жиналды. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басын қамтитын

уақытта ориентализмнің жаңа кезеңі басталды, бұны Эдгар Кине есімді

ғалым Шығыс ренессансы деп атаған.

 Бұл көптеген ғалымдар мен

саясаткерлерге, өнер адамдарына Қытайдан Жерорта теңізіне дейінгі

аралықты қамтитын Шығысаттыкеңістік туралы жаңатүсінікберді.Бұл

түсініктің қалыптасуына жаңадан табылып, аударылған санскрит, зенд

жəне араб тілдерінде жазылған шығармалар; сонымен қатар Шығыс пен

Батыстыңарасындапайдаболғанжаңақатынастарəсеретті.Осыеңбекте

Таяу Шығыс пен Еуропаның арасында пайда болған жаңа қатынастың

мысалы ретінде Наполеонның 1798 жылы Мысырды жаулауы туралы

айтылады.Бұлсоғыс–басымтүскенмəдениеттіңбасқамəдениеттіғылыми

түрде иемденуінің нақты мысалы. Наполеонның Мысырды жаулауы

кезіндегі үдерістер əлі күнге дейін біздің Шығыс пен Батыс арасындағы

саяси жəне мəдени көзқарастарымызға əсерін тигізуде. Сонымен бірге

Наполеон армиясының əскери экспедициясының бағалы «Мысырдың

сипаттамасы» (Description de l’Egypte) атты Шығыс туралы жинағы

ориентализмніңсахнасыменжүйесінқамтамасызетті,себебіМысыржəне

басқа ислам елдері провинция, лаборатория Шығыс туралы Батыстың

тиімді білімін дəлелдейтін сахна деп есептелді. Алайда Наполеонның

экспедициясынасəлкейіноралармын.

НаполеоннанкейінШығысдегенұғымдыБатысғылымыныңпəніретінде

қарастырсақ,оледəуірмодернизацияданөтті,бұлориентализмніңXIX–XX

ғасырлардағы өмір сүру формасын қалыптастырды. Осы заманның

басталуынан ориенталистер ғылыми ашуларын, тəжірибелерін, жаңа

тұжырымдарын заманға сай талаптарға жақындатуды барынша талпын-

ғандары туралы алдағы уақытта баяндаймын. Эрнест Ренанның семит

тілдерін 1848 жылы зерттеуі, мысалы, сол заманғы салыстырмалы

грамматика, салыстырмалы анатомия жəне нəсілдік теорияға негізделіп

жасалғанболатын;бұлоныңориентализмініңмəртебесінөсірді,алекінші

жағынан, ориентализмді Батыстың жаңа заман ойының алдында бұрын

ешқашан болмағандай қызықты етті. Ориентализм ұғымы империализм,

позитивизм,утопизм,историцизм,дарвинизм,расизм,фрейдизм,марксизм

меншпенглеризмсияқтыағымдардыңастындақалды.Жаратылыстанумен

əлеуметтік ғылымдар сияқты, ориентализмнің жеке зерттеу

«парадигмалары», өзінің ғылыми ортасы мен эстеблишменті болды. XIX

ғасырдаориентализмніңмəртебесіайтарлықтайөскенболатын,бұл«Азия

қоғамы»(Sociétéasiatique),«Корольдіказиялыққоғамы»(TheRoyalAsiatic

Society),«НемісАзияқоғамы»(DeutscheMorgenländischeGesellschaf)жəне

«Америкалық ориенталистер қоғамы» (The American Oriental Society)

сияқтығылымиорталықтардыңəсеріеді.Осыорталықтардамуымен,бүкіл

БатыселдеріндеШығыстызерттейтінғалымдардыңсаныкөбейебастады,

осыныңнегізіндеғылымсалаларындаориентализмніңəсерідеартатүсті.

Fundgraben des Orients (1809 жылдан бастап) сияқты мерзімді

басылымдардың шығуы ориенталистер мен ориентализм туралы білімнің

жандануынаықпалынтигізді.

Алайда осы орталықтардың аз бөлігі ғана тəуелсіз формада дамып

отырды,себебіориентализмШығыстуралыойғаөзшектеулерінсалатын.

Флобер,Нерваль,Скоттсияқтысолзаманныңеңатақтыжазушыларының

өздері Шығыс туралы сөздерінде көзге көрінбейтін шектеулерден шыға

алмайтын. Түсінікті Батыс пен белгісіз Шығыс туралы саяси болмысты

қалыптастыруориентализмүшінасамаңыздымақсатболды.Бұлкөзқарас

екіəлемдіойданшығарып,соғанқызмететті.

Шығыс адамдары өз əлемінде, «біз» өз əлемімізде өмір сүрдік. Осы

көзқарас пен материалдық болмыс бір-бірін толықтырып, аталған ойды

күшейтіпотырды.ТекБатысқанақарым-қатынастыңбелгілібірдеңгейінде

еркін болатын, себебіБатысмəдени тұрғыдан қуатты еді,тек Батыс қана

өзге əлемге кіріп, онымен соғысып, Дизраэли айтқандай, ұлы азиялық

жұмбаққакейіппенмағынабереалатын.Бірақ,меніңойымша,бұғандейін

мəн берілмеген мəселе ол Батыстың аталған басымдық аясындағы сөздік

аппаратыменкөзқарастыңсалыстырмалытүрдешектеуліболуында.Менің

негізгіойым,ориенталистікболмысадамзатқақарсыжəнетұрақтыболып

келеді. Оның ауқымы, институттары мен кеңтаралған ықпалы осы күнге

дейінбар.

Бірақориентализмқалайжұмысістепкележатыр?Онытұтастайтарихи

феномен, ойлау формасы, қазіргі заманның проблемасы мен материалды

болмыс деп қалай сипаттауға болады? Бұл үшін империяның кəсіби

қызметкері мен ориентализмнен пайда көрген Кромерге қайта оралайық.

Ол бізге бастапқы деңгейдегі жауапты беруі мүмкін. «Бодан нəсілдерді

басқару» (The Government of Subject Races) атты еңбегінде Кромер

индивидуалистерден құралған Британ империясының отарларын қандай

негізгіқағидаларарқылыбасқарукеректігітуралыойларынортағасалады.

Отар туралы арнайы білімімен қоса, англо-саксониялықиндивидуализмді

меңгерген «жергілікті агент» пен Лондонда орналасқан орталық билікті

салыстырады.Жергіліктіагентбасқаруыарқылыадамдарғазəбіркөрсетіп

қанақоймай,империя мүддесінеде қауіп төндіруімүмкін. Бірақорталық

биліктің мақсаты – аталған қауіптердің алдын алу. Неге? Себебі орталық

билік «машинаның барлық тетіктерінің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз

етуге тиіс» жəне «отарларды басқаруға қажетті барлық мүмкіндіктерді

пайдалануыкерек».

Кромердіңтіліөтебұлыңғыржəнеолпы-солпыболса

да, негізгі ойды түсіну қиын емес. Кромердің пікірінше, Батыста

шоғырланған үлкен қуат Шығысқа қарай сол қуатты жеткізетін машина

секілді,бұлмашинаныорталықбасқарып,оныңтұрақтылығынқамтамасыз

етіп отырады. Машинаның Шығыстан алып отырған азығы – адами

материал, білім, материалдық байлық жəне бұның бəрі де машинадан

өңделіп шығып, қуатқа айналады. Мамандар Шығысқа ғана тəн заттарды

түсінікті жəне қажетті нəрсеге бірден айналдырып отырды: мысалы,

Шығыс адамдары бағынышты нəсілге айналып, «шығыстық»

менталитеттіңнақтымысалыретіндеметрополияныңқуатынарттыруүшін

қызмет етеді. «Жергілікті мүдде» – ориенталистердің ғана мүддесі, ал

«орталықмүдде»–бүкілимпериялыққоғамныңмүддесі.Кромердіңнақты

айтыпотырғаны–олқоғамменбасқарылыпотырғанбілім.Негізінен,білім

(қаншалықты арнайы болмасын) алдымен арнайы маманмен жергілікті

деңгейде реттелсе, кейін орталық биліктің əлеуметтік мүдделерімен

реттеледі. Жергілікті жəне орталық мүдделердің қарым-қатынасы күрделі

болғанымен,бейберекетемес.

Кромердің империя əкімшісі ретіндегі мысалында «сонымен бірге адам

дұрыс ғылыми зерттеудің пəні болу керек» деп айтылады. Рим Папасы

бүкіл адамзатты зерттеудегі негізгі субъект ретінде адамды атағанда, ол

«кедей үнділіктерді» қоса, барлық адамдарды айтқан еді, ал Кромердің

«соныменбірге»дегенсөзінақтыШығысадамынмеңзеп,дұрысзерттеуді

қажетететінпəнгеқосыпотыр.Шығысхалықтарындұрысзерттеудегенде

ориентализм ғылымын атауға болады, ол – басқа ғылымдардан қажетті

деңгейде оқшауланған, өткен уақыттан бері жинақталған барлық білімді

қамтитын материалдық жəне əлеуметтік болмысқа қосымша білім мен

қажеттілікберетінұғым.СуверенитеттіңтізбегіШығыстанБатысқақарай

келген,бұлкезіндеКиплингтіңсөзіндеанықкөрсетілгенеді:

«Қашыр,жылқы,пілнемесеөгізиесінебағынады,алол–сержантқа,сержант–лейтенантқа,

лейтенант – капитанға, капитан – майорға, майор – полковникке, полковник – бригадирге,

бригадир – генералға, генерал – вице-корольға, ал вице-король болса, Патшайымға

бағынышты».

Бағыныштылықтың мұндай терең тізбегіндей, Кромердің «үйлесімді

жұмысы»депаталатынмықтыбасқаруындай,ориентализмБатыстыңкүш-

қуатыменШығыстыңəлсіздігіндекөрсетеалды(Батыстыңкөзқарасымен).

Бүкіл əлемді ірі бөліктерге бөлген. Өзіндік сипат беретін радикалды

ерекшеліктері бар бөлшектерді бір-бірімен біріктіре алатын, əртүрлі

бөліктерге бөлетін кез келген көзқарас сияқты, күш-қуат пен əлсіздік

ориентализмніңдетабиғатындаболды.

Осындай көзқарас ориентализмнің негізгі мақсаты еді. Адамзаттың

ерекшеліктеріне байланысты оны мəдени, тарихи, дəстүр, нəсіл мен

əлеуметтік алуандыққа негізделе отырып бөліп, бейбіт қатар өмір сүру

мүмкін бе? Бейбітшілікте өмір сүру деп – «біз» (Батыс) жəне «олар»

(Шығыс) деген бөліністе жанжалсыз өмір сүру мүмкіндігін меңзеп

отырмын. Себебімұндайбөліністер əдетте тарихи əріөзектіжағдайларда

ізгімақсаттақолданылмағанеді.

Ескертпе

1. ThierryDesjardins,LeMartyreduLiban(Paris:Plon,1976),14.

2. K.M.Panikkar,AsiaandWesternDominance(London:GeorgeAllen&Unwin,1959).

3. DenysHay,Europe:TheEmergenceofanIdea,2

ed.(Edinburgh:EdinburghUniversityPress,

1968).

4. StevenMarcus,TheOtherVictorians:AStudyofSexualityandPornographyinMid-Nineteenth

CenturyEngland(1966;қайтабасылыпшыққанбасылым,NewYork:BantamBooks,1967),

200–19-б.

5. Меніңеңбегім,CriticismBetweenCultureandSystem(Cambridge,Mass.:HarvardUniversity

Press,алдағыуақытта).

6. NoamChomsky,AmericanPowerandtheNewMandarins:HistoricalandPoliticalEssays(New

YorkPantheonBooks,1969)жəнеForReasonsofState(NewYork:PantheonBooks,1973).

7. WalterBenjamin,CharlesBaudelaire:ALyricPoetintheEraofHighCapitalism,аударғанHarry

Zohn(London:NewLeftbooks,1973),71-б.

8. HarryBracken,«Essence,AccidentandRace».Hermathena116(Winter1973):81–96-бб.

9. Diacritics6,no.3(Fall1976):38-сұхбат

10. RaymondWillams,TheLongRevolution(London:Chatto&Windus,1961),66–7-б.

11. Мынаеңбегімдіқараңыз:Beginnings:IntentionandMethod(NewYork:BasicBooks,1975).

12. LouisAlthussers,ForMarx,аударғанBenBrewster(NewYork:PantheonBooks,1969),65–7-б.

13. RaymondSchwab,LaRenaissanceorientale(Paris:Payot,1950);JohannW.Fürk,Die

ArabischenStudieninEuropabisindenAnfangdes20.Jahrhunderts(Leipzig:OttoHarrassowits,

1955);DorotheeMetlitzki,TheMatterofArabyinMedievalEngland(NewHaven,Conn.:Yale

UniversityPress,1977).

14. E.S.Shaffer,«KublaKhan»andTheFallJerusalem:TheMythologicalSchoolinBiblicalCriticism

andSecularLiterature,1770–1880(Cambridge:UniversityPress,1975).

15. GeorgeEliot,Middlemarch:AstudyofProvintialLife(1872;қайтабасылыпшыққанбасылым,

Boston:HoughtonMifflinCo.,1956),164-б.

16. AntonioGramsci,ThePrisonNotebooks:Selections,аударылып,басылған:QuintinHoareand

GeoffreyNowellSmith(NewYork:InternationalPublishers,1971),324-б.ТолықүзіндіХоаре

жəнеСмитаудармасындақолжетімдіемес,Gramsci,QuadernidelCarcere,ed.Valentino

Gerratana(Turin:EinaudiEditore,1975),2:1363кітабынантабааласыз.

17. RaymondWilliams,CultureandSociety,1780–1950(London:Chatto&Windus,1958),376-б.

Ориентализмніңаумағы

1. ОсыжəнеалдыңғыдəйексөздерАртурДжеймсБальфурдыңҚауымдарпалатасындаайтқан

сөзіжазылғанҰлыбритания,ParliamentaryDebates(Commons),5thser.,17(1910):1140–46-

беттеріненалынған.Соныменқатарқараңыз:A.P.Thornton,TheImperialIdeaandItsEnemies:

AstudyinBritishPower(London:Macmillan&Co.,1959),357–60-б.Бальфурдыңайтқансөзі

ЭлдонГорстыңМысырдағысаясатынқорғауынаарналды;тақырыптыталқылау:PeterJohn

DreyfusMellini,«SirEldonGorstandBritishImperialPolicyinEgypt»дегенжарияланбаған

Ph.D.диссертациясынан,Стэнфордуниверситеті,1971.

2. DenisJudd,BalfourandtheBritishEmpire:AStudyinImperialEvolution,1874–1932(London:

MacMillan&Co.,1968),286-б.Соныменқатарқараңыз:292-б.,:1926жылдыңөзінде

БальфурМысырдың«тəуелсізұлт»екенінешмысқылсызайтты.

3. EvelynBaring,LordCromer,PoliticalandLiteraryEssays,1908–1913(1913;қайтабасылған

басылымFreeport,N.Y.:BooksforlibrariesPress,1969),40,53,12–14-бб.

4. Сонда,171-б.

5. RogerOwen,«TheInfluenceofLordCromer’sIndianExperienceonBritishPolicyinEgypt»

(1883–1907)inMiddleEasternAffairs,NumberFour:St.Antony’sPapersNumber17,ed.Albert

Hourani(London:OxfordUniversityPress,1965),109–39-бб.

6. EvelynBaring,LordCromer,ModernEgypt(NewYork:MacmillanCo.,1908),2:146–67-бб.

КромерконцепциясынатолыққарсыболатынҰлыбританияныңМысырдағысаясатына

қатыстыбритандықкөзқарастытабуүшінқараңыз:WilfridScawenBlunt,SecretHistoryofthe

EnglishOccupationofEgypt:BeingaPersonalNarrativeofEvents(NewYork:AlfredA.Knopf,

1922).БритандықбасқаруғаМысырлықоппозицияныңқарсылығыжайлықұнды

талқылаулармұндабар:MounahA.Khouri,PoetryandtheMakingofModernEgypt.1882–1922

(Leiden:E.J.Brill,1971).

7. Cromer,ModernEgypt,2:164.

8. Дəйексөзкелтірілді:JohnMarlowe,CromerinEgypt(London:ElekBooks,1970),271-б.

9. HarryMagdoff,«Colonialism»(l763-c.1970).EncyclopaediaBritannica,15-басылым.(1974),

893–4-бб.Соныменқатарқараңыз:D.K.Fieldhouse,TheColonialEmpires:AComparative

SurveyfromtheEighteenthCentury(NewYork:DelacortePress,1967),178-б.

10. Дəйексөзкелтірілді:AfafLutfial-Sayyid,EgyptandCromer:AStudyinAngloEgyptian

Relatians(NewYork:FrederickA.Praeger,1969),3-б.

11. Бұлтіркестімынажердентабааласыз:IanHacking,TheEmergenceofProbability:A

PhilosophicalStudyofEarlyIdeasAboutProbability.InductionandStatisticalInference(London:

CambridgeUniversityPress,1975),17-б.

12. V.G.Kiernan,TheLordsofHumanKind:BlackMan,YellowMan,andWhiteManinanAgeof

Empire(Boston:Little,Brown&Co.,1969),55-б.

13. EdgarQuinet,LeGéniedesreligions,inOeuvrescomplétes(Paris:Paguerre,1857),55–74-бб.

14. Cromer,PoliticalandLiteraryEssays,35-б.

15. Қараңыз:JonahRaskin,TheMythologyofImperialism(NewYork:RandomHouse,1971)40-б.

ҮШІНШІТАРАУ

Африкабейнесі:Конрадтың«Түнеккетүскен

сәуле»туындысындағынәсілшілдік

ЧинуаАчебе

XX ғасырдың ортасында адамзат тарихында айрықша оқиға болды. Африканың, Азия мен

Еуропаныңотарланғанхалқықанаушыларға қарсыбас көтеріп,тәуелсіздіккеқолжеткізді.Бұл

өзгерісотаршылықтыңорнығуынасептігітигенмәдениеттіқайтазерделеугежетеледі.Джозеф

Конрадтың «Түнекке түскен сәуле» (Heart of Darkness) шығармасы аталмыш мәселелердің

сипаттамасы ретінде оқытылды. Оқырман қауым бұл туындының айрықша нәсілшілдік

сипаттағышығармаекенінаңғарабермейді.Конрадкертартпамонархистеді.Олкелемеждей

отырып баяндаудың шебері болды, африкалықтарды адам бейнесіндегі хайуан етіп көрсетуге

бейім тұрды. Олардың «түнегін» еуропалық отарлаудың либерал оппоненттеріне қарсы ажуа

ретіндеқолданды.Отарлаудысынайотырып,бұлбатылдаберікимпериализмніңүлгісінесай

емесдепсанады.ОтарлаушылардыңқолындатәрбиеленгеннигериялықжазушыЧинуаАчебе

империяның айдап салуымен жергілікті африкалықтарды үнемі кемсітетін. Әйтсе де, оның

Конрадты жанына жақын тұтуы мысқылға толы туындыны насихаттаушылардан мүлде бөлек

еді.

Оқу жылының басы еді. Мамыражай күздің тамаша таңы атып келеді.

Елпек қаққан бозбалалар əр тарапқа асыға бет алған. Көпшілігі, сөзсіз,

бірінші курстыңстуденттері. Меніменбір бағытта кележатқанегде адам

маған қарай бұрылды да, бұл жерге алғаш рет келгенде өндірдей жас

болғанынайтты.Басизедім.

–Сендестудентсіңбе?–депсұрады.

–Жоқ,–дедім.–Мұғаліммін.

–Қайпəннендəрісбересің?

–Африкаəдебиетінен.

–Қызықекен,африкалықтардамұндайдүниебардепойламаппын!

Жедел басып кетіп бара жатқанымда: – Ее, дұрыс екен. Сабағыңа

қатысып,жай-жапсарынақанығайын,–дедіартымнандауыстап.

Бірнеше аптадан соң Нью-Йорктегі Йонкерс мектеп оқушыларынан хат

алдым. «Күйреу» (Things Fall Apart) атты туындымды оқып шығыпты.

Ұстаздарына мың алғыс. Олардың бірі кітап арқылы африкалық

тайпалардыңсалт-дəстүрі,наным-сеніміжайындақұндымағлұматалғаны

үшінризашылығынжеткізіпті.

Меносыболмашыоқиғаданмаңыздықорытындыжасамақпын.Бұленді,

бірқарағанда,қорытындыжасауғатұрмайтындайкөрінуімүмкін,бірақол

үстіртінқарағандағана.

Йонкерстік жас жігіт, бəлкім, жастығынан, бірақ, меніңше, əлдеқайда

маңыздысебептерменөзініңЙонкерстегітуған-туыстарыныңөміріөзгеше

əдет-ғұрыппеннаным-сенімгетолыекенінбайқайбермейді.Олдаөзгелер

секілдіондайдытекАфрикадағанакөреміндепойлайды.

Мен қатарлы адамды жас мөлшеріне сай ақтап ала алмаймыз. Мұның

себебін надандыққа жаба салуға болар еді. Бірақ бұл жолы да мұның

қарапайым ақпараттың жетіспеуінен емес, қасақана жасалған əрекеттен

туындағанынакүмəнімжоқ.Себебібіразжылбұрынбритандықтарихшы,

Оксфордтағы Региустың профессоры (Regius Professor at Oxford) Хью

Тревор-РоперАфрикатарихынжоққашығармаппаеді?

Бұл жастық желік пен білімнің аздығынан айтылған пікір еді. Басқаша

айтар болсақ, бұл – құлшыныс. Расында да, Еуропада Африканы Батыс

психологиясының үлгісі бойынша жасауға мұқтаждық бар деуге болады.

Салыстырмалы түрде айтқанда, ол – Еуропаның рухани бейнесін

көрсететіншалғайдағыболашағыжоқ,тұлмекен.

Аталмыш мəселе бізді жауапкершіліктен босатып, бұл құбылысқа

бейтарап қарауға мəжбүрлесе керек-ті. Əлеуметтік əрі биологиялық

ғылымның əдістерін пайдаланып, олай етуге құлшынып отырғаным да

шамалы.Рас,қолымнанкелмеуідемүмкін.БірақпрозашыретіндеЕуропа

фантастикасының əйгілі шығармаларының бірі Джозеф Конрадтың

«Түнекке түскен сәуле» туындысы жайында пікір айта аламын. Ол

Батыстың арманы мен мұқтаждығын өзге еңбектерге қарағанда барынша

анық сипаттайды. Əрине, бұл бағытта жазылған көптеген еңбектер бар.

Бірақ олардың көбінің шама-шарқы белгілі, шала дүниелер. Қазіргі кезде

сол еңбектерге деген сұраныс өте аз. Ол туындыларды іздеп жүріп

оқитындардың қатары да сиреп барады. Бір жағынан, Конрад – қазіргі

фантастиканың əйгілі өкілдерінің бірі əрі ақшаға жазатын талантты

əңгімеші. Оның еңбектерін көптеген белдіғалымдар оқып, оған лайықты

бағасын берген еді. «Түнекке түскен сәуле» шығармасы оқырманның

ыстық ықыласына бөленгені соншалық – оны «ағылшын тіліндегі қысқа

романдар арасындағы ең үздік шығарма» деп атап өтті.

 Бұл мəселеге

алдағы уақытта тағы да ораламын. Арнайы сөз болып отырған бұл

əңгімемде кімнің жазықты немесе жазықсыз екені жайындағы пікірім

өзгеруідемүмкін.

«Түнеккетүскенсәуле»туындысыАфриканыңбейнесін«өзгеəлем»етіп

көрсетеді.Ол–Еуропаменоныңөркениетінеқарама-қайшықұбылыс.Ол–

өзгелергеажуаболғанмекен.Шығарма«жағалауынжайлағаннəсілгеадал

қызмет етіп, жасы келген уақытта» саябырсып, дамыл тапқан Темза

өзенінен басталады. Алайда негізгі оқиға Конго өзенінде өрбиді. Конго

өзені «қастерлі» өзендердің қатарына жатпайды. Ол жағалауын

мекендегендергетигізеркөппайдасы жоқ өзендердіңбірісаналады. «Бұл

өзенді бойлай жүрсең, дүние жаңадан жаратылып жатқандай əсерге

бөленіп,алғашқыдəуіргетапболасың»,–дейді.

Конрадөзініңбұлсөзіарқылыекіөзенбір-бірінемүлдеқарама-қарсы–

біріжақсы,екіншісіжамандегісікелдіме?Бірақбастыайтайындегенойы

бұл емес. Конрадты алаңдатқан мəселе – олардың ортақ шежіресі мен

«туыстығын» астарлы тұспалмен беру. Өйткені Темза да – «қара түнекке

оранған мекендердің бірі». Бірақ ол бүгінгі таңда түнекті жеңіп шығып,

жайма-шуақкүйкешуде.ЕгеролөзініңбайырғытуысыКонгоменқауышар

болса,қаскөйойғаберіліп,өзініңбұрынғықалпынаоралуқаупібар.

Мен Конрадтың африкалық ахуалды баяндайтын əйгілі мысалдарын

тізбектеу арқылы алтын уақытыңызды рəсуа еткім келмейді. Шындап

келгенде, ол бар болғаны тұрақты, шұбалаңқы, жалған жоралғылардан

тұратынекісөйлемдіқайталапқанаотырады:бірі–тыныштық,екіншісі–

ессіздік.Алғашқысына«қолжетпескеталпынып,толғаныпотырғанқайсар

қайраттыңдамылы»мысалболса,кейінгісініңмысалы«кемеқараңғы,адам

бас сұға бермейтін «ессіздік» бойымен баяу ғана жүзіп келеді». Əлбетте,

сын есімдердің өзгерістері де бар, сондықтан «қол жетпестің» орнын,

мəселен,«сөзжетпес»немесет.с.с.сөздералмастырыпотырады.

Конрадтың«сөзбенайтыпжеткізумүмкінеместылсымқұбылыстысын

есімге қолданғанына» белгілі ағылшын сыншысы Ф.Р. Ливис бұдан отыз

жылбұрынназараударғанеді.Конрадтыңеңбегінсынаушыларсияқтыбұл

жағдайды «жай ғана стилистикалық кемшілік» ретінде ғана қабылдап,

көзге ілмей-ақ қоюға болмас. Мұндай жағдайға жол берсек, көркемдікке

қатыстыкөптегенмəселелертуындайды.Жазушыныңаталмышкөріністер

менжағдайларды,оныңсалдарынжазубарысындаоқырманқауымғаəсерлі

сөздер мен өзге де тəсілдерді қолдана отырып жеткізуін олар

стилистикалықкемшілікретіндеқарастырады.Негізінен,оқырманмұндай

астыртынəрекеттібайқап,автордыңжетегінеермеугемашықтанған.Бірақ

Конрад ол мəселенің де шешімін тапты. Ол оқырманды психологиялық

шиеленіске түсірмей, олардың тарапынан қарсылыққа тап болмайтын

тақырыптарды таңдап, көңілін өзге нəрселерге аударатын мифтерді

жеткізушірөлінеенеді.

Алайда «Түнекке түскен сәуле» шығармасының басты ерекшелігі –

адамдарға қатыстылығында. Мен оқиғаның орта тұсынан үзінді келтіре

кетейін.КемегемінгенеуропалықтарАфрикатұрғындарыменкездесуүшін

Конгобойыментөменқарайжүзіпкеледі:

«Біз адам аяғы баспаған талай жерді көрдік. Ол жер – беймəлім планета тəрізді. Өзімізді

қарғысатқанмұраға алғашиелікеткенадамдайсезіндік.Ащы күйініш, өлшеусізбейнетқана

тіземізді бүктірердей. Бұрылыстан өте бергенде шөптен жасалған, шатырлары салбыраған,

жұпыны лашықтардан шапалақ қағып, азан-қазан айқайлаған дауыстар естілді. Біраздан соң

адамдардыңтобырыкөрінді.Бізмінгенкемеөзенніңбойыменбаяужүзіпкеледі.Айналамызды

бағдарлаудан қалдық; жындыханаға түскен адамдай аузымыз аңқайып, үрке қарап, олардың

жанынанөтебердік.Алғашқыдəуірдіңқаратүнегіндесаяхаттапжүргендіктен,есімізгеештеңе

түспеді.Олдəуреніөткен,болар-болмасбелгісібардəуіреді.

Бұл жердегі жағдай жерге тəн құбылыс емес еді. Қолға түскен құбыжықтың бұғаудағы

бейнесін көруге етіміз үйренген. Бірақ бұл жерде оның бостандықта жүрген бейнесін

көргендейміз. Бұл жер бетіндегі көрініске жат дүние еді. Ал адамдар, жоқ, оларды адам деп

атауғаболармаекен?!Білебілсеңіз,еңқиыны–олардыңадамгершілігінесенімартуөтекүрделі

жағдай. Бұл көрініс бізді əртүрлі ойға жетеледі. Олар ұлыды, секірді, шыр айналды, беттерін

тыжырайтып, қорқынышты кейіпке енді. Бірақ сізді алаңдатқан мəселе бір кездері осы

жабайылықпен сіздің де «туыс» болғаныңыз жайлы ой еді. Жиіркенішті! Иə, шынында да,

жиренішті! Бірақ əлгі айқай-шуға ішкі жан дүниеңізде аз болса да, қарсылықтың болғанын

мойындаредіңіз.Алғашқыдəуірденберіолардыңбұлəрекетіндеазмөлшердеболсада,өзіндік

мəн-мағынаболдыдегенкүдіктіңпісіп-жетілеруақытыкелген».

«Түнекке түскен сәуле» туындысындағы Батыстың санасында

əспеттелген мəн мен көркемдік осында жатыр: «Сізді алаңдататыны –

олардыңдасізсекілдіадамекеніжайлыойғана...Жиіркенішті!»

Автор Африканы жалпылама түрде сипаттап алады да, одан кейін оны

нақтымысалдарменкөрсетеді.БізоданКонрадтыңафрикалықтарғаберген

сипаттамасыноқимыз:

«...Ара-тұра тағы мінездіотжағушыға көз салдым. Ол үлгі болатындай адам еді:қазанның

астынаотжағабастады.Көзалдымдаəрі-беріжүрді.Сөзімесенсеңіз,меноғанназараударып

едім,басынақауырсынқалпақ,бұтынақысқабалақтышалбаркигізіліп,артқыаяғыменжүретін

сайқымазақ итті көргендей болдым. Бозбаланы қолға үйретуге бірнеше ай кетті. Ол бұрын

көрмегенманометрменсуөлшегішкекөзінсығырайтақарады.Олбайғұстісінқайрады.Бұйра

шашы қызық үлгіде өрнектеліп, шетін тақырлап алған, ал екі ұртында анадайдан көрініп

тұратынүштыртығыбареді.Бұлайшақаражұмысқажегілгенше,қолыншапалақтап,аяғымен

жағалаудытепкілепжүребергенідұрыседі».

Конрадтың қиялға көбірек ерік беретін шығармашылық адам екені

баршамызға мəлім. Ол қолдарын шапалақтап, жер тепкілейтін

жабайыларға ешқашан таңданбайды. Бірақ олар сайқымазақ итпен

салыстырғанда,өзорнынбілетін,қадір-қасиетібарадамдареді.Конрад

үшінадамныңөзорнынбілуі–асамаңыздымəселе.

Оқиғаның соңына қарай Конрад африкалық əйелге қамқор болады. Ол

əйелКуртцмырзаныңкөңілдесіболыпшығады.Оныңаяқастынанаттанып

кетуініңөзіндікжұмбақсырыбар:

«Ол қатал да көрікті еді, тағы көздері тартымды болатын. Ол бізгеқұдды бір жабайыларға

қарағандайқарапқалды.Бірақжанарынаноныңойыда,мақсатыдааңғарылмады».

Өжетəйелдіегжей-тегжейлісуреттеуініңекісебебібар.Біріншіден,олөз

орнын білетін, сондықтан да Конрадтың қолдауына ие болуы мүмкін.

Екіншіден, шығарманың құрылымдық талабын орындайды. Ол – əйел

туындының соңында сипатталатын еуропалық əйелдің тағы мінезінің

көшірмесі:

«Бет-жүзі қап-қара болып түтігіп, маған қарай ұмтылды. Ол қайғылы еді... Қос қолымнан

ұстап,зарлапқояберді.Кележатқаныңдыестідім...Оныңадалболуға,сенімартуға,қайғыруға

құқыбар».

Жазушының əйелдерге деген көзқарасы тура жəне жанама жолдар

арқылы беріледі. Бірақ негізгі ерекшелік – автордың біреуіне адамдық

қасиетті молырақ дарытып, екіншісін одан жұрдай еткені болса керек.

Конрадтың мақсаты – Африканың «мешеу болмысына» жан бітіру емес.

Олар бар болғаны бір-бірімен «қорсылдаған өзгелерге түсініксіз

сөздермен» сөйлесті. Бірақ көбіне ақымақтық жасаудан қолдары

босамайтын. Автор өзінің туындысында жабайыларды ағылшынша

сөйлететінекіжағдайбар.Алғашқысыоларканнибализмгебойалдырғанда

орыналады:

–Ұстаоларды,–депқорсылдадықандыкөзішарасынаншығып,азутісіақсиып:

–Ұстаоларды.Олардыбізгеберіңдер.

–Cендергеме?–дедім.–Неістемексіңдер?

–Жейміз,–депқысқақайырды.

Өзгеоқиғалар–белгіліхабарландыру:

–Куртцмырзақайтысболды.

Бір қарағанда, бұл жағдайлар Конрад оқыстан мəрттік танытқандықтан,

бұрыс болуы мүмкін. Ал, шын мəнінде, бұл оның нəтижелі

шабуылдарыныңбіріболды.Конрадқаканнибалдардыңтүсініксізқорсылы

олардың адам айтқысыз əрекеттерге əуестігін еуропалықтарға ашып

көрсету үшін жеткіліксіз болып көрінген. Жабайыларды сипаттау

барысындағы бірізділік пен олардың ауыздарынан шыққан бұлтартпас

айғақтың артықшылығын таразылай келе, Конрад соңғысын қажетті деп

тапқан. Есіктен қап-қара басын сұғып, Куртц мырзаның қазасын естіртуі

жайын сөз етсек, өзінің жанын түнектің күшіне тапсырып, өзі қатарына

қосылған күштердің оның тəнінің өлімін естіртуімен салыстырғанда,

«жергілікті жын-шайтандар арасында үлкен мəртебеге жеткен» сол бір

өркениеттің бірбеткей баласы жайлы қорқынышты əңгіменің соңын

басқашақалайаяқтауғаболареді?

Мұны,əрине,«Түнеккетүскенсәуле»шығармасындаафрикалыққадеген

көзқарас – Конрадтың емес, оның ойдан шығарылған баяндаушысы

Марлоудыңкөзқарасы,алКонрадонырасымендеиронияменсынтезіне

салып отыр деп келіспеуге де болады. Конрад өзінің жəне əңгімесіндегі

адамгершілікəлемініңарасындағыерекшеоқшауқабаттарынтүзуүшінбар

күшін салып, тырысып-баққан сыңайлы. Мəселен, баяндаушының ар

жағында тағы бір баяндаушысы бар. Негізгі баяндаушы – Марлоу, бірақ

оныңəңгімесібізгеекіншібірадамныңсүзгісіненөтіпбарыпжетеді.Бірақ

Конрадтың мақсаты өзінің жəне баяндаушысының адамгершілік əрі

психологиялық бейнесін беру болса, бұл ойы мүлде жүзеге аспаған

сыңайлы. Себебі ол астармен айтып кетеді. Біз ол арқылы оның

кейіпкерініңəрекеттеріменкөзқарасынбілередік.Конрадтыңолайістеуге

шамасы жететін еді. Меніңше, Марлоу Конрадтың батылдығын ұнатқан

сияқты.Олардыңмансаптарындаұқсастықбар.

Марлоубізгеақиқаттыңжаршысығанаемес,əрбірағылшыназаматынан

талап етілетін кез келген айуандыққа, Болгарияда, яки Бельгия королі

ЛеопольдбилегенКонгода,жалпықайжердегіболсынзұлымдыққақарсы

тұратын ағылшын либерал дəстүрінесай ізгі көзқарасты ұстанатынтұлға

ретіндесипатталады.Осылайша,Марлоужүректіқанжылатарсезімгеерік

береді:

«Оларды ажал аждаһадай бір-бірлеп жұтып жатқаны айдан анық еді. Олар дұшпан да,

қылмыскердеемес,ендіешкімдеемеседі.Барболғаныауруменаштықтыңқаракөлеңкесіғана

еді. Уақыт шарттарының заңдылығы бойынша, жағалаудың түпкір-түпкірінен келген, қарама-

қайшы ортада өзін-өзі жоғалтып алғандай еді. Сондай-ақ бұрын дəмін татып көрмеген аспен

тамақтанғаноларауырды,енжаркүйгетүсті,оданкейіндемалуғамұрсаталды».

Марлоу/Конрад ұстанған либерализм Англия, Еуропа жəне Америкаға

айрықша ықпал етті. Бұл əртүрлі адамдардың санасында əркелкі

қалыптасты, бірақ негізгі ақ нəсіл мен қара нəсіл арасындағы теңдік

мəселесін əрдайым айналып өтті. Əйгілі миссионер Альберт Швейцердің

Еуропадағы музыка мен теологиядағы мансабын тəрк етіп, Конрадтың

еңбектеріне арқау болған аймақтарда африкалықтарға қызмет етпекке

өмірін арнағаны мүлде өзге жағдайды көрсетеді. Мен жиі-жиі тілге тиек

ететінШвейцердіңбірсөзібар:«африкалық–шынындадаменіңбауырым,

бірақ кіші бауырым». Сол себепті ол жұқпалы аурудың алдын алу үшін

«кішібауырының»мұқтаждығынөтейтінауруханасалуғакірісті.Мұнысы,

əрине, Еуропа мен Америкада таңғаларлық оқиға болды. Оның қатарына

көптегентақуажиһанкездеркеліпқосылдыжəнеолөмірденөткенненкейін

де байырғы орманның қиыр шетіндегі Ламберенедегі таңғажайып

кереметке куə болу үшін адамдардың ағылып келіп жатқаны еш күмəн

туғызбайды.

Алайда Конрадтың либерализмінің ғұмыры Швейцердікі секілді ұзақ

болмады.Ол«бауыр»сөзінсоншалықтереңмағынасындаемес,тек«туыс»

мəніндеғанақолданды.АфрикалықкемежүргізушісіМарлоудыңжүрегіне

найза қадалып, ақтық демі таусылар сəтінде, ол ақнəсілді қожайынына

соңғымəртеүрейлікөзтастайды.

«Ал оның сол сəттегі маған қараған бейнесі əлі күнге дейін ойымнан шығар емес. Бұл –

шешушісəттегіалыстуыстықтыңайғағыіспеттіеді».

Конрадəрдайымөзініңсөзінесақболып,алыстуыстыққарым-қатынас

(distant kinship) тақырыбын туындыларына арқау ете бермегенін айта

кеткен жөн. Қаранəсілді ақнəсілді болғысы келеді, мұны мүлде жөнсіз

деуге болады. Дəл осы талап Конрадты үрейлендіреді əрі қызықтырады:

«...сізсекілдіадамекеніжайлыойғана...Жиіркенішті!»

Осы уақытқа дейінгі зерттеулеріме сүйене отырып, нақтырақ айтсам,

Конрадтың қандықол нəсілшіл адам болғаны айтпаса да түсінікті. Оның

еңбектерінеайтылғансындардабұлқарапайымақиқаттыңбүркемеленуіне

мынажағдайсебепболды:Африкағақарсынəсілшілдіктіңқалыптыжағдай

болғаны соншалық ол мəселе мүлде назарға алынбады. «Түнекке түскен

сәуле»туындысыноқығанстуденттерсізгекөбінесеКонрадтыңжалғыздық

пен аурудың салдарынан бүлінген еуропалық санаға алаңдап, Африкаға

айтарлықтай мəн бермегенін тілге тиек етер еді. Олар Конрад өз

əңгімесінде, жоқ дегенде, жергілікті тұрғындарға қарағанда,

еуропалықтарға айрықша қайырымды болғанын алға тартады. Былтыр

Шотландияда Конрадқа бір студент: «Африка – бар болғаны Куртц

мырзаныңақылынаналжасқанжері»дегенпікірайтқанеді.

Бұл сөздің мағынасы жайында ойлансақ: Африка– африкалықты адами

фактор ретінде қарастырмайтын мекен секілді. Африка – кезбе

еуропалықтардың басын қатерге тігетін, адамгершілік атаулыдан жұрдай

метафизикалық ұрыс алаңы сияқты. Африка еуропалық ой-сананың

күйреуінің бейнесі ретінде сипатталады. Бірақ бастысы бұл емес. Негізгі

мəселе – Африка мен африкалықтарды адами келбетінен айыруға

тырысуындаеді. Бұл жағдай əлі күнгедейін жалғасып келеді. Осы арада

бір мəселе туындайды: адамның адамгершілік қасиетін жоққа шығарып,

адамзатнəсілініңбірбөлігіндаралығынанайыратынмұндайроман–ғажап

өнертуындысыболыпсаналама?Меніңберержауабым:жоқ,саналмайды.

Мəселен, мен бір халықты екіншісіне тарпа бас салып, қырып-жоюға

арандататын ділмар жазушыны өнер (шығармашылық) адамы деп атай

алмаймын. Тілі шебер, жазу мəнері қаншалық ғажап болсын, ондай

жазушының дұғасын теріс оқитын діндардан немесе сырқат адамның

ауруын одан сайын асқындырып жіберетін дəрігерден айырмасы жоқ.

Нацистік Германияда дарынын ғылымдағы, философиядағы немесе

өнердегінəсілшілдікке бағыттағандардыңбарлығыдерлік ақиқаттыңөңін

айналдырғаны үшін айыпталды. Сол сияқты талантының көп бөлігін

адамдарды бір-біріне айдап салуға пайдаланған шығармашылық

адамдардың еңбектеріне қазіргі заманның талаптарына сай сын көзбен

қарайтынуақытжетті!Бұл,меніңтүсінігімше,Евтушенконыңбізге«ақын

бір мезетте құл саудагері бола алмайды» деп айтқанынан кейін, құл

саудасынтаңдағансəттенбастап,поэзияғақандайдабірсынайтуданбас

тартып, поэзияға адал болған Артюр Рембоны жарқын мысал ретінде

көрсетуі.Өйткеніпоэзия,шүбəсіз,адамныңқұлдыққажегілуінемес,оның

азат, бейбіт жағдайда өмір сүруін жақтайды. Күллі адамзаттың

бауырластығы мен бірлігі үшін Гитлердің үстемдік етуші нəсілшілдік

доктриналарынажəнеКонрадтың«мешеуқалғанжандарына»қарсыболды.

Былтыр Конрадтың дүниеден өткеніне елу жыл толды. Ол 1857 жылы

ағылшын миссионерлерінің Нигериядағы менің еліме алғаш рет саяхат

жасаған уақытта дүниеге келген еді. Қаранəсілділердің беделі соншалық

төмендегенкезеңдеөмірсүргенінеоладамкінəліемес.Бірақсолкезеңдегі

оның сезімталдығына ықпал еткен барша соқыр сенімге тиісті түзетулер

енгізілседе,Конрадқаранəсілділердіұнатпайтынкөзқарастыңықпалынан

арылаалмағанеді.Мұнытеконыңөзінетəнпсихологиясығанатүсіндіріп

бере алады. Оның қаранəсілділермен алғашқы кездесуін сипаттаған

əңгімесіндеаталмышжағдайдыңмəн-жайынтолықтайашыпбереді:

«Гаитидегіеңгезердейнегрді(nigger–африкалықтардыкемсітіпайту.–Ред.)көргенненкейін

мен «өмірінің соңына дейін жабайы өмір сүреді-ау» деген ойға келдім. Біраз жылдан кейін

сондайнегрменжүздесудіармандапжүрдім».

Əрине, Конрад пен негрлердің арасында көптеген мəселелер туындаған

болатын. Оның «негр» деген сөзді жиі қолдануы психоаналитиктердің

қызығушылығынтудырғанеді.Кейдеоныңқаратүстілергеайрықшаназар

аударуынмынақысқаүзіндіденанықбайқаймыз:

«Қара міскін орнынан тұрды да, ұзын қара қолдарын бұлғаңдатып, қара аяқтарымен жүріп

баражатты».

Бізді бір қара түсті аяғымен жүріп бара жатқан қара адамның ақ қолы

боладыдепойлайтындай!БірақоныКонрадерекшеықыласпенсипаттаған

еді.

Конрад өзінің «Жеке жазбасында» (A Personal Record) гаитилік негрді

ерекше сипаттайды. Конрад он алты жасында Еуропада алғаш рет

ағылшынды кездестірді. Ол оны «менің ұмытылмыс ағылшыным» деп

атап,төмендегідейсарындасипаттайды:

«Оныңтуындыларыжұртназарынаұсынылды...Олардыңмəрмəржəнежаспілдіңсүйегіндей

қанық түсіне көрермен қауым тамсана қарады... Қуаныштан көздері жайнап… Жүздері нұрға

бөленді… Ол өтіп бара жатып, мейіріммен жымия қарап, достық пейілін танытты… Оның

туындыларыжалт-жұлтетіптұрды».

Азап шеккен бұл адамның жүрегінде иррационалды сүйіспеншілік пен

иррационалды өшпенділік қатар тоғысып жатты. Алайда иррационалды

сүйіспеншілік ақылсыз əрекеттерге бастауы мүмкін, ал иррационалды

өшпенділік қоғамның өміріне қауіп төндіреді. Конрадқа психоаналитика

сыншыларының ерекше қызығушылық тудыруы заңды құбылыс еді. Оны

бұлбағыттамейіліншежан-жақтызерттегенК.Бернард,М.Д.Мейерболса

керек.ОсыбағыттағыбелгілібіреңбегіндеКонрадтытүсіндіруүшінМейер

ақылға қонымды дүниенің (ал кейде ақылға сыйымсыз) парқына бара

бермейді. Мысалы, Конрадтың шашы мен шаш қию үлгісін ерекше

сипаттайды.Бірақоныңқаранəсілгедегенкөзқарасыжайлыбірауызсөз

айтылмайды. Мейердің санасында сол бір қараңғы ойдың өзі Конрадтың

антисемитизмін талқылауға жеткіліксіз еді. Бұл Батыс психоаналитикасы

Франц Фанонның француздық Алжирдегі психиатриялық ауруханаларда

жасаған маңыздыеңбектерінеқарамастан, Конрад қалыпты құбылыс етіп

көрсеткеннəсілшілдіктіңтүрінқайтазерделеудіғанабілдірсекерек.

Конрадқандайқиындықкөрседе,бұлкүндетынышқанақабірдежатыр

деген ойға келуіңіз мүмкін. Əбден дұрыс. Өкінішке орай, оның «Түнекке

түскен сәуле» шығармасы басымызға бəле болып жабысты. Сол себепті

аталмышеңбектібелдіғалымныңөзі«ағылшынтіліндегіқысқаромандар

арасындағы ең үздік шығарма» деп сипаттады. Сондықтан осындағы

ағылшын тілі бөліміндегі XX ғасыр əдебиеті курстарында оқылатын

таңдаулы кітаптардың бірі. Шынында да, əрбір мəселені қайтадан

зерделейтінуақыткелді.

Осы уақытқа дейінгі айтқандарыммен келіспеуге екі түрлі себеп бар.

Біріншіден, кімдер жайлы жазылса, соларға ұнау – көркем əдебиеттің

міндетіемес.Мұныменкелісемін.Бірақменөзгежұртқажағынужайында

айтып жатқан жоқпын. Менің айтпағым – адамзаттың бір бөлігі өткен

өмірінде адам айтқысыз қорлық пен залымдықтан зəбір көрген жəне бұл

қастық көп жерлерде түрлі жолдармен əлі де жалғасып жатқан жалған

наным мен жəбірлеуді ерекше анайы түрде паш ететін кітапқа қатысты.

Айтпағым қаранəсілділерді адам қатарына жатқызудың өзін көп көретін

əңгімеге қатысты еді. Менің ойымша, керемет өнер немесе жақсы өнер

зиянды ортада болуы мүмкін емес. Екіншіден, менімен шындық үшін

дауласуы мүмкін. Конрад, түптеп келгенде, 1890 жылы менің əкем, əлі

құндақтағыбалакезімде,Конгоғааттанып,көрген-білгенінжазыпотырған.

Алменқалайша1957жылы,оныңқазасынанелужылданкейіноғанқарсы

келе аламын? Бұған берер жауабым мынау: мен ақыл иесі ретінде өзім

саяхат жасамағандықтан ғана жиһанкездің жазғандарын қабылдай

бермеймін. Мен Конрад секілді жақсыны көруге сараң адамдар бар деп

күдіктенсем,адамдардыңкөпшілігініңдəлелінесенбеймін.Соныменқатар

оныңбиографыБернардМейерайтқандай,Конрадтың«өзелініңтарихын

жазу барысында қателікке бой алдырғаны» да бізге мəлім.

 Бірақ ең

маңыздысы – егер біз өзге дереккөздерге сүйенер болсақ, ең алдымен

Конрадтың жабайы адамдар жайындағы мəліметіне сүйенетінімізде. Сол

арқылы олар Марлоу мен оның енжар тобын жою үшін орманға сіңіп

немесе онымен бірігіп кетуден гөрі өзге іспен айналысқаны дұрыс деп

ойлайтынымызда. Өйткені Конрад еңбегін аяқтағаннан кейін Еуропаның

шығармашылық əлемінде ірі оқиға болған еді. Мұны британдық Франк

Уиллеттбылайбаяндайды:

«Гоген Таитиге аттанды. Бұл – еуропалық суретшілердің жаңа өнер тəжірибесіне назар

аударған кезеңі болды. Бұл – 1900 жылға дейінгі жəне одан кейінгі онжылдықтар бойы

еуропалық мəдениеттен өзге мəдениетке айналудың əрекеті еді. Бірақ тек 1904–1905 жылдар

аралығында африкалық өнердің өзіндік ықпалын байқаймыз. Бір өнер туындысы əлі де

анықталмаған; ол – 1905 жылы Морис де Вламинкке сыйға тартылған бетперде (маска) еді.

АндреДереноныкөргенде«тілікүрмеліп»,«таңырқайқарап»,Вламинктенсатыпалды.Кейін

ПикассоменМатискекөрсеткенде,олардыңдакереметəсергебөленгенінжазады.Оданкейін

Амбруаз Воллар оны қарызға алып, қоламен қаптайды... XX ғасыр өнеріндегі революция

жалғасаберді!».

Конрадтың туындысына арқау болған бұл бетпердені Конго өзенінің

терістігінде тұрып жатқан жабайы адамдар жасаған. Олар фанг (fang)

тайпасы еді. Сөз жоқ, олар мүсін жасайтын ұлы шеберлердің қатарына

жатады. Байқағаныңыздай, Франк Уиллетт тілге тиек еткен оқиға

кубизмнің басталғанын білдіріп, тоқырауды басынан өткеріп жатқан

Еуропаөнерінеқайтажанбітірді.

Мұның бəрі Конрад суреттеген Конго жұртының бейнесі, тіпті олардың

Орта Азияның өркениетіне арналған король Леопольдтың бастамасымен

құрылған халықаралық қауымдастықтың жойқын əрекеттеріне

мойынсұнуы мүлде ақылға қонымсыз деген болжамға келеді. Білімі

шектеулісаяхатшыларөздерітуралығанаайтыпберуденасаалмады.Бірақ

Конрад сияқты ксенофобиямен шектеліп қалмағандарының да көзін шел

басуығажапемес.

Шегініс жасауға рұқсат етіңіз. Тарихтағы ұлы, ержүрек жиһанкездердің

бірі Марко Поло XIII ғасырда Жерорта теңізінен Қиыр Шығысқа саяхат

жасап,ҚытайдағыКұбылайханныңқоластындажиырмажылынөткізген

еді.Венецияға оралған соң «Əлем кереметтері» (Description of the World)

атты кітабында өзі көрген ұлыстар, жерлер мен салт-дəстүрлерден алған

əсерінбаяндаған.Оныңеңбегініңекіолқылығыбареді.ОлЕуропаүшінəлі

таңсық, бірақ Қытайда қарқынды дамып келе жатқан жазба өнері жайлы

ештеңе айтпайды. Мұны ол байқамаған, байқаса да, Еуропаға тигізер

пайдасынкөрмеген.Недесекте,ЕуропағаГутенбергкедейінтағыжүзжыл

күтугетуракелді.Бірақодандасорақысы–олсаяхатжасағанғадейін1000

жылбұрынсалынған,шамамен4000мильге(шамамен6437,376км.–Ред.)

созылатын Ұлы Қытай қорғаны жайлы бірде-бір мəлімет жоқ. Мұнда да

сол, ол оған назар аудармаған. Бірақ Ұлы Қытай қорғаны тіпті Айдан

көрінетін,адамныңқолыменжасалғанжалғызғанақұрылысқой!

Расында

да,жиһанкездерде«соқыр»боладыекен.

Жоғарыда айтып өткенімдей, Конрад өзінің еңбегінде Африканың

бейнесін сипаттамаған еді. Онсыз да Батыс көзқарасындағы Африка

бейнесіболғанжəнеəлідесолайболыпкеледі.АлКонрадбарболғанысол

бейнеге өзіндік реңк берді. Психологиялық тұрғыдан мұқият зерттеуге

сөзсіз пайдалануға болатындықтан, Батыс өз өркениетінің айнымалы

екеніне қатты алаңдаулы.Сондықтан даүнемі Африкаменбəсекеге түсіп,

өз-өзін жұбатып отыруы тиіс секілді көрінеді. Егер Еуропа өркениет

бойыменжылжып, тағылық əдет-ғұрыптың шеңгеліндегіАфрикағакезең-

кезеңіменкөзтастапотырса,мейліншесенімдіəріынты-шынтыменбылай

дереді:оныңорнындаболудыҚұдайбасқасалмасын.АфрикаЕуропаүшін

Дориан Грейдің суреті сияқты – суретші өзінің рухани əрі тəни

кемтарлығын сурет арқылы бейнелейді де, біршама жеңілдеп, ары қарай

түк болмағандай кетебереді.Осыған орай, Африка– жолауға болмайтын

дүние секілді. Себебі жоғарыда айтылған суретті адамның бірлігі мен

тұтастығын сақтау үшін ешкімге көрсетпей жасырып қояды. Солай екен,

Африкадан аулақ жүріңдер, ендеше! «Түнекке түскен сәуле»

шығармасындағыКуртц мырза бұл ескертугеқұлақасуы керекеді,сонда

жүрегіндегі аласұрған мазасыздық ауыздықталып, тынышталар еді. Ол

джунглидіңтаңғажайыптұмсатабиғатыныңалдындаақымақадамсияқты

тұрды.Қарайгөр,түнеконыдатауыпалды!

Əуел баста мен зерделеп отырған бұл тақырыпты жағымды

қорытындымен аяқтаймын деп ойлаған едім. Өзімнің африкалық жəне

Батысмəдениетінеқатыстыиемденгенартықшылығымдықолданаотырып,

егерБатысөзініңескісоқырсенімдеріненарылып,Африкағатұманданған,

бұрмаланған жəне сиқырмен байланыстырылған түсініксіз əлем ретінде

емес,Африкаперіштедейпəкболмасада,руханимешеуқалмаған,көбіне

ерекшедарынды,өмірменқоғамжайлыдүниетанымыкімдіболсынқайран

қалдырарқарапайымадамдармекендегенқұрлықретіндеқарағанда,Батыс

мəдениетіне Африканың берер пайдасы мол еді деген жорамалдарымды

жазыпберіпаяқтаредім.АлайдаАфрикағақатыстыстереотиптерді,оның

ауқымы мен сендіргіштігін, Батыстың осы түсініктерді көзінің

қарашығындай қорғауы жайлы ойлағанымда; сіздің теледидарыңыз бен

газетіңіз,мектептеде,мектептентысжерлердеоқытылатынкітаптарыңыз,

Африкадағы пұтқа табынушыларға көмек қолын созуды насихаттап,

уағыздағаншіркеулержайлыойлағанымда,бұлүміттіңорындалуынажай

оптимизммен ғана қараудың жеткіліксіз екеніне көзім жетті. Сонымен

қатарБатыстыңАфрикатуралыжағымдыпікірдеболуыүшінпараұсынуы

мүлдедұрысемес.Түптепкелгенде,пайдасызойданбастартудыңөзіндік

себебі бар. Бұл əңгімеде Батыстың Африкаға көзқарасын сипаттау үшін

«әдейі» сөзін бірнеше рет қолданғаныммен, осы кезеңде болып жатқан

оқиғаларқасақанақастықтангөрірефлекстіəрекеттергекөбіреккеледі.Бұл

жайт та үміт шырағын не жақпайды, не өшірмейді. Не айтқым келгенін

соңғыəрішағынғанамысалдакелтірекетейін.

Өткен қарашада Christian Science Monitor газетінде қызықты мақала

жарияланды.Олбалалардыңүйдебіртілдесөйлеп,мектепкебарғандаөзге

тілде сөйлейтін күрделі психологиялық əрі білім беру мəселелерін арқау

еткен екен.Бұл осыелдегіиспан тілді балаларды,Германиядағымигрант

италиялықтардың балаларын, Малайзиядағы төрт тілділік мəселесін, осы

сияқты ауқымды мəселелерді қамтыған мақала еді. Мұнда тіл туралы

мəселелердіайтыпжатқанышүбəсіз.Сөйтедіде,аспаннантүскендейбылай

дейді:

«Лондондаүнділікнемесенигериялық,якиөзгедедиалектідесөйлейтінкөптегениммиграция

бар».

Меніңпікірімше,диалектілердітехникалықтұрғыдақатеенгізуконтексте

талқыланатын Африка мен Үндістанның деңгейіне төмендету туралы

автордыңниетінентуындағанрефлекстіəрекетідепбілемін.

Ал бұл Конрадтың тілді өзгеше етіп қолдануына келіп саяды. Бұл

шіркіндерүшінтіл–тымкүрделімəселе;диалектілердісоларғаберейікші.

Осыбарлықəрекеттердезорлық-зомбылықсөздерменолардыңмағынасы

сөзсіз орындалады. Мұндай бизнестің бəрінде сөздер мен олардың

мағыналарына көп қиянат жасалатыны даусыз. Жоғарыда келтірген

үзіндідегі «ана тілі» деген сөзді алып қараңыз. Əлбетте, Лондондағы ана

тілі «кокни ағылшын» (cockney english – Лондонда қолданылатын

қарапайым тілдердің бірі. – Ред.) болады. Бірақ біздің жазушымыз өзге

нəрсені–үнділерменафрикалықтарсөйлейтінтілдімеңзептұрғаныанық.

Бəлкім, өзгерістер бола жатар. Мүмкін, бұл Батыстың ғылымы мен

өнеркəсібініңкереметжетістіктерінентуындағанбиікоптимизмніңкүдікке,

тіптіадасуғажолберетінуақытыныңбасталуышығар.

Батыс адамы өзгелердің де жетістігіне енді ерекше пайыммен қарайды

дегенболжамғанабар.Батысбұданбылайөзгелердіңжетістігінебайыппен

қарауымүмкін.Ендібірдегазетбетінен«бүгінгітаңдаАмерикағакерегі–

ебінтауып,үлкенотбасыболу»дегенжолдардыоқыдым.Менафрикалық

Бейбітшілік қызметінің болашақ еріктілерінің сіздерге өз əлемдеріңізді

құруүшінкөмеккекелгенінелестеттім.

Шындапкелсек,жасалуытиісжұмыстымкүрделіболыпкөрінседе,дəл

бүгін кірісіп кетсек те, кеш болмайды. Қай жерден бастаған дұрыс,

университеттенбе?..

Ескертпе

1. AlbertJ.Guerard,IntroductiontoHeartofDarkness(NewYork:NewAmericanLibrary,1950),p.

2. JonahRaskin,TheMythologyofImperialism(NewYork:RandomHouse,1971),p.143.

3. BernardC.MeyerM.D.,JosephConrad:APsychoanalyticBiography(Princeton,N.J.:Princeton

UniversityPress,1967),p.30.

4. Сонда,30б.

5. FrankWillett,AfricanArt(NewYork:Praeger,1971),pp.35–36.

6. «ҰлыҚытайқорғанына»қатыстыешқандайақпаратбермейкеткенқателіктерімдітүзетуге

үлес қосқан, 1974 жылы «Пегас» журналында жарияланған суретші Майкл Форманның

«МаркоПолоныңсаяхаты»аттыеңбегінеқарыздармын.

7. ChristianScienceMonitor,Nov.25,1974,p.11.

ТӨРТІНШІТАРАУ

Үшәйелдіңшығармасыжәнеимпериализмді

сынау

ГаятриЧакравортиСпивак

Гаятри Чакраворти Спивак постотарлық, феминизм және постструктуралистік әдебиет

теориясы жөнінде көптеген еңбектер жазған. 1986 жылы жазған аталмыш мақалада ол

Шарлотта Бронтенің«Джейн Эйр» туындысындағы Берта Мейсон есімді кейіпкердің тұлғасын

америкалық феминистер ескермегені үшін сынға алады. Сонымен қатар АҚШ феминизмінің

үстем либералды индивидуализміне балама ретінде империализм мен отарлаудың тарихи

шындығынаназараударатынфеминизмдіұсынады.

XIX ғасырдағы британдық əдебиетті зерделеген уақытта ағылшындарға

Англияны мəдени тұрғыда көрсетуде империализм маңызды орынға ие

болғанын ескермеу əбестік. Империализм ағылшындардың əлеуметтік

мұратыретіндеқабылданатынеді.Осындаймəдениұғымныңтуындауына

себеп болған əдебиеттің орнын ескермеу жаңсақ болар. Аталмыш қос

«дəйек» XIX ғасырдағы британдық əдебиетті зерделеуде əлі де назарға

алынбайкеледі.Бұл–империализмжобасыныңбіршамазаманауикейіпке

еніп,əліденəтижелідеңгейденасихатталыпжатқаныныңайқынкөрінісі.

Бұл «фактілер» (дəйектер) британдық əдебиетті ғана емес,

империализмнің алтын дəуіріндегі еуропалық отарлау мəдениетіне тəн

əдебиетті зерттегенде де ескерілгенде, біз əдебиет тарихында бүгінде

«үшіншіəлем»дегенатпен«əлемдісипаттаудың»(worlding)баянынжазып

шығаредік.

Үшінші əлемді тек қанауды басынан өткерген, жырақтағы мəдениеттер

ретінде ғана емес, сонымен бірге қайта зерделенуін, талдап-түсіндірілуін

жəне ағылшын тіліне аударылып, пəн ретінде оқытылуын күтіп жатқан,

мұрты бұзылмаған бай əдеби мұра ретінде қарастыру, тіпті, əдеби

зерттеулердің аясын кеңейтпесе де, «үшінші əлемге» қатысты теріс

көзқарастанайығуғасептігінтигізереді.

Феминистік критицизмнің жаңа көзқарасы империализмнің

аксиомаларын қайтадан жаңартуы мүлде қисынға келмейді. Негізінен,

жоғары феминистікнормалардыЕуропа менАнгло-Америкадағыəйелдер

тақырыбықалыптастырды.Олнормаларсаналытүрдеəділеттіктііздейтін

«теорияғажатпайтын»əдіснаманыəдейіқолданатын.Солəдіснамаарқылы

«үшіншіəлем»əдебиетінеқатыстыақпаратқайтақалпынакелтірілді.

Бұл мақалада мен бүгінде «үшінші əлем» деп «əлемді сипаттаудың»

жүзеге асуын феминизмнің киелі мəтініне айналған «Джейн Эйр»

туындысы арқылы талдауға тырысамын.

 Романның өріс аясы мен

автордың қолданған əдісін анықтап, оның құрылымдық негізін көрсетіп

беругеұмтыламын.«Ұшы-қиырыжоқСаргассотеңізі»(WideSargassoSea)

еңбегін «Джейн Эйрдің» (Jane Eyre) өзгеше жазылған нұсқасы ретінде

қабылдап, ал «Франкенштейнді» (Frankenstein) «Джейн Эйрдің» əлемі

сияқты«əлемгебөлудің»зерделенуіретінде,тіптідеконструкциясыретінде

қарастырамын.

Зерттеуімніңобъекті«авторы»емес,кітаптыңөзіекеніайтпасадабелгілі.

Осылай бөліп-жару деконструкцияның қағидаларын елемеу дегенді

білдіретіні анық. Деконструктивті сыни көзқарас кітаптың мазмұнын

əлсіретіп,вербальды(сөзарқылыбаяндалған.–Ред.)мəтінменШарлотта

Бронте (Charlotte Brontë) атты субъектінің өмірбаяны арасындағы

қайшылықты жойып, ол екеуін бір-бірінің «жазылған көрінісі» ретінде

сипаттар еді. Мəтінді бұлай зерделегенде «менің өмірім» деген тұрғыдан

жазылған мəтін психологиялық əлеуметтік өнімге (өзге де атауларды

кездестіруге болады) көбірек ұқсайды. Ол кітап кейін көбіне шынайы

«əлеуметтік» деп мойындалып жататын бағытқа кетеді: яғни баспа əлемі

мен таралымға шығу əлемінежол тартады.

 Алайда бұл жердеБронтенің

«өмірін» осылай «түртпектеу» жақсылыққа апармауы мүмкін. Дұрысы,

АҚШ-та кең қолданыста жүрген феминизмнің қол жеткізген маңызды

артықшылықтарын жоғалтып алмай, күмəн тудыратын бинарлы қарама-

қайшылықтарға, яғни кітап пен автор, жеке тұлға мен тарих сияқты

қайшылықтарға құрмет көрсетуін жалғастырып келе жатқан

эссенциализмнен пана іздеу стратегиясын қолдану. Мен бұл талдауымда

жекелегенсуреткердіңартықшылығынжоққашығаруғаталпынбадымдеп

сенімменайтааламын.Егерайтарлықтайсəттіболмағанжағдайдыңөзінде

де, бұл талдаудың нəтижесінде тарихтың империалистік тұрғыдан

баяндалуына қатысты туындайтын ашу-ыза оған қарсы жиіркенішті

түсінікті туындатуы тиіс. Бұл мəліметтерді келтіріп отырған себебім, ол

тұжырымдарды жай феминизм деп бекітіп қоймай, феминистік

индивидуализмді тарихи тұрғыда анықтау ерекшелігіне байланысты

көрсетеалуғажеткіліктікеңістіккеиеболуүшіндежасалғанеді.

АҚШ-тың жанашыр феминистері менің «Джейн Эйрдің» субъектісіне

əділбағабермегенімдітілгетиекетіпті.Осыорайдабіразтүсініктемебере

кеткенім дұрыс болар. Менің алдын ала жасалған тұжырымдарымның

жалпы мағынасы төмендегідей: империализм дəуіріндегі феминистік

индивидуализмүшінмаңыздынəрсесубъектініңжекетұлғаретіндегіемес,

«индивидуалистік» субъект ретіндегі конституциясы мен

«интерпеллациясын» (субъектіге қойылатын талаптарын. – Ред.) жасап

шығаруболатын.

Бұлбөліммынадайтақырыптардантұрады:балакөтеру

жəне жан беру. Алғашқысы – «бір-біріне серік адамдардың махаббаты»,

яғни ішкі, əлеуметтік, сексуалдық тұрғыда жаңартылған; екіншісі –

əлеуметтік миссия арқылы құрылған азаматтық қоғамның империалистік

жобасы. Əйел адам осы мəселедегі қарым-қатынастың өзгеруінде өзінің

пікірінанықбілдіргендіктен,«босанғанəйел»(nativefemale)(осыдискурс

ішінде таңбалаушы мағынасында) ретінде қалыптасқан норманың кез

келгенбөлігінентысқарықалады.

Егербізбұлжазбаны«метрополитенді»

контекстегі оқшауланған тұрғыдан қарастыратын болсақ, ол жерден

ержүрек əйел субъектісінің психоөмірбаянынан өзге еш нəрсе де

көрмейміз. Ал менің талдауымның мақсаты, керісінше, индивидуалист

əйелді«субъектілікконституциясының»алдамшыарбауынаналыпшығуға

күшсалу.

Меніңұстанымым«айыптаушыболмауыкерек»дегенидеяныарықарай

нақтылайтүсуүшін,РобертоФернандесРетамардың«Калибан»(Caliban)

шығармасынан келтірілген үзіндіге жүгінемін.

 Хосе Энрике Родо 1900

жылы «Шекспирдің Ариэлі Латын Американың Еуропамен қарым-

қатынасындағыинтеллектуалүлгіболаалареді»дегенпікірайтты.

1971

жылыРетамарбəрінебелгіліболған«латынамерикалықмəдениетті»жоққа

шығарып, бұл интеллектуалдық үлгіні Калибан ретінде қайта жасап

шықты. Айрықша ықпалға ие пікір алмасу қазіргі Латын Америкасы деп

аталыпжүргенмəдениеттіңауқымындамайя,ацтек,инктердіңнемесеөзге

деазшылықтықұрайтынхалықтардыңөркениетінқарастырмайтыныжəне

оларды қамтымайтыны таңғалдырмайды. Дəлелімнің бұл сатысында

Еуропа мен Латын Америкасы («жергілікті» деп «əлемге бөлудің» саяси

экономикасыныңнақтыбіржақтарынескермейқарастырғанда)арасындағы

бұл «сұхбат» кіріспе бөлімде айтып өткен екеуара тілектес (яғни

«жергіліктіні» жан-тəнімен беріле, ақпаратты қайта қалпына келтіретін

объектретіндеқарастыру,соларқылыоныңөзінің«əлемгебөлінуін»жоққа

шығару) этноөзектік (ethnocentric) жəне кері-этноөзектік (reverse-

ethnocentric) қарым-қатынасқа қарсы тұру əрекетімізге жеткілікті түрде

тақырыптықсипаттамаберетініненазараударғымкеледі.

«Калибан» туындысынан келтірген тағы бір үзіндіде Ретамар Калибан

менАриэльдіңекеуіндеотарлауданкейінгізиялыларқатарынажатқызады:

«Шынайы Ариэль–Калибан қарама-қайшылығы жоқ: екеуі де шетелдік сиқыршы

Проспероның құлы. Бірақ Ариэль ауадан жаралған, аралдың зиялы баласы болса, Калибан –

аралдыңдөрекіəріжеңімпазқожасы.

ТүрінөзгерткенКалибанқұлдықтанбосады,өзаралынтонадыжəнеПросперодантілүйренді,

солүшіноныбылайшажазалайды:«Сенмағантілүйреттің,алмағанбұданкелгенпайда–мен

ендіқарғайалатынболдым»(«C»,pp.28,11).

Ариэль секілді биік дəрежеден бойымызды аулақ ұстауға

тырысқандықтанжəне«Калибаннанбүлікшілдеұлықлауазымынақұрмет

көрсетуді талап етуімізге байланысты» біз өз шəкірттеріміз бен

əріптестерімізденбізгееліктеудіөтінеміз.Бірақоларбізгекөңілбөлуітиіс

(«C»,pp.72).Əйтседе,біздіжоғалғантегімізгедегенсағынышжетектесе,

біз де «жергіліктіге» адами қасиеттерімізді жойып, «нағыз Калибан»

ретіндеəрекететуқаупінетапболамыз.ОлкездебізКалибанныңталдануға

икемді мəтіндерінде келтірген есім, қолмен ұстауға болмайтын бос орын

екенін есімізден шығарып аламыз.

 Калибанның қойылымдары тарихты

баяндай отыра жұмыс істейді: Калибанмын деп өз-өзіңді жариялау біз

табанды түрде ішкі жағынан жоюға тырысып жатқан индивидуализмді

заңдастырады.

ЕлизабетФокс-Дженовезетарихпенəйелдертарихынақатыстыжазылған

мақаласында, əйелдердің индивидуализмге қол жеткізу тұрғысынан

алғанда,Батыстағыфеминизмніңтарихисəтінқалайанықтауғаболатынын

көрсетеді.

 Əйел индивидуализмі үшін күрес «жасампаз қиялдың»

идеологиясы арқылы эстетика алаңында көрініс беріп, меритократиялық

индивидуализм бағытындағы үлкен театрда жүріп жатыр. Фокс-

Дженовезенің тұжырымдары бізді «Джейн Эйрдің» тамаша үйлесіммен

ұйымдастырғанашылусəтінежетелейді.

Бұл – бас қаһарманды «маргиналдандыру» (marginalization) мен

«жекешелендірудің» (privatization) көрінісі. «Сол күні жүріп қайтуға

мүмкіндік болмады... Сыртқа шығып жаттығу жасамайтын болдық... Біз

оған қуандық» деп жазады Бронте (JE, p. 9). Джейн тынығудың əдеттегі

топографиясының тəртібін бұзған соң, оқиға одан əрі жалғасады.

Оқиғадағынегізгіназардыотбасытынығубөлмесініңнемесесуретсалуға

арналған бөлменің тыйым салынған кеңістігіне аударады; Джейн өз-өзіне

«мен сурет салуға арналған бөлмемен жалғасып тұрған таңғы ас ішуге

арналған кішігірім бөлмеде тайып құладым», – дейді (JE, p. 9; үзіндідегі

көлбеуменікі).

XVIII–XIXғасырлардаАнглияменФранциядағыбуржуазияарасындаүй

ішіндегі кеңістікке қатысты қатаң ережелердің болғаны анық. Джейн

барғанорынтынығубөлмесіғанаемес,соныменбіргеасүйдееді.Алол

отбасының тамақтанатын, өзгелердің кіруіне тыйым салынған орны.

Кітапханадакітапоқуғаыңғайлыорынемес.Асбөлмеде«кітапсөресібар

еді» (JE, p. 9). Рудольф Аккерман өзінің «Қойма» (Repository, 1823)

еңбегіндежазғандай,XIXғасырдағыАнглиядакөптарағанəдеттердіңбірі

осындайаласакітапсөрелерінорнатуеді.Сөрелерде«кітапханағабармай-

ақ,осыжердеотырыпоқуғаболатынқажеттікітаптарқойылатын».

Тіпті

осындай,үшжағынаноқшауланғаншеткібөлмедеотырып,«қызылморин

перденіжауыпқойып,мен(Джейн)айрықшатыныштыққабөленетінедім»

(JE,p.9–10).

Осы арада Джейннің өз-өзін қоғамнан аластататын əрекеті көрінеді.

Оқырман оның серігіне айналады: оқырман мен Джейн бірігіп кетеді –

екеуі де оқырманға айналады. Сөйте тұра, ол өзінің оғаш көріну

ерекшелігін сақтап қалады. Өйткені ол өзі отырған орында қалыпты,

əдеттегі əрекеттерді жасамайды жəне бұл əрекетін тоқтатпай жалғастыра

береді.Олоқылуытиісдүниелергебасқатырмайды,олгазет-журналдарды

емес, суреттерді «оқиды». Бұл бірегей герменевтиканың қуаты – оның

сыртқыны ішке айналдыра алатынында. «Ара-тұра, кітабымның беттерін

парақтап отырып, сол бір қысқы күннің көрінісін зерттедім». «Мөлдір

терезелердің»астынанендіжаңбырөтпейді.«Қарашаныңжабырқаукүні»

де «баспа-хат» секілді сыры ашылмаған, бірақ, оқшауланған

индивидуалистіңерекшежасампазқиялыарқылышешімінтапқансуреттер

сияқты,«зерттеуге»тұрарлықбіржақты«көрініске»көбірекұқсайды(JE,p.

10).

Мұндай қиялдың жетегіне ермес бұрын, «Джейн Эйр» оқиғасының

дамуы отбасы/контр-отбасы жұбының (family/counter-family dyad) бірізді

орналасуыарқылыбелгіленуімүмкіндегенұсыныстықарастырыпкөрейік.

Романда, біріншіден, біз Ридті заңды отбасы, ал Джейнді марқұм Ридтің

жиені, қандас контр-отбасының (counter-family) өкілі ретінде танимыз;

екіншіден, заңды отбасы ретінде Джейн оқыған мектептің басшысы

Броклхерстспен, ал тек əйелдерден ғана тұратын, жағдайы нашар контр-

отбасыретіндекелтірілетінДжейн,миссТемплменХеленБернспентаныс

боламыз; үшіншіден, Рочестер мен алжыған миссис Рочестер – заңды

отбасыда,ДжейнменРочестер–ауруконтр-отбасы.Аталмыштақырыпқа

сəйкескелетінтізімдіарықарайжалғастыраберугеболады:Рочестермен

Селин Варенс – құрылымды, қызмет етуге қабілетті контр-отбасы;

РочестерменБланшИнграм–аурудыжасырудыңзаңдыкөрінісіретіндегі

сырқат контр-отбасы – осылай тізбектеліп кете береді. Дəл осы ретпен

Джейнконтр-отбасыданөзініңзаңды,қайынжұртыныңотбасынакөшеді.

Оқиғаның келесі көрінісінде Джейн əзірге толық емес бауырлар

қауымындағы Риверстерге толық отбасы дəрежесін қайта алып береді.

Кітаптың соңғы жолдарында балаларын ортаға алған Джейн мен

Рочестердіңотбасықоғамдастығы(communityoffamilies)келтіріледі.

Романның баяндау желісіне келсек, Джейн контр-отбасынан заңды

отбасына қалай көшеді? Бұл – «дискурсивті алаңға» (discursive field)

жағдай жасап беретін империализм идеологиясы. (Менің «дискурсивті

алаңға»беріпжатқананықтамам–əрқайсысынақтыаксиомағанегізделген,

қоғамда қолданыста жүрген жекеленген «таңбалар жүйесінің» (systems of

signs) бар екенін болжауды білдіреді. Мен бұл жүйелерді дискурсивті

алаңдардеппайымдадым.«Қоғамдықміндетретіндебелгіліимпериализм»

осындай аксиомалардың бар екенін айғақтайды. Мен тағы бір мысал

арқылыəңгімеқұрылымынжандандыруүшін,жекесуреткертранстарихи

сəуегейлікпен дискурсивті алаңды нақты анықтай алмаса, онда ол

қолданыстағы дискурсивті алаңды қалай дəл тани алатынын көрсеткім

келеді.Бұлталдауымызды«нəсілшілдіктің»төменгідеңгейдегімысалынан

асыраотырыпталдағанымыздұрысдепсанаймыз).

ИмпериализмніңаксиомаларынантуындағанкейіпкерБерта Мейсонның

бейнесін қарастырып көрейік. Ақ түсті ямайкалық креол кейіпкері Берта

МейсонарқылыБронтеадам/хайуаншекарасын«қалыптыбелгісіздік»деп

белгілейді. Осылайша, ол заңның «əрпінен» де жоғары тұратын игілік

«əрпін» дəріптеуге болатынын көрсеткісі келеді. Джейннің аузына салған

атақтыүзіндімынау:

«Бөлменіңқараңғытүпкіріндебірсұлбаары-беріжүгіріпжүрді.Бұлнеменеайуанба,адамба,

ешкімде...айтаалмады:олтөртаяқтапирелеңдегендейкөрінді;олтағыаңсияқтыырылдады:

бірақкиімібаржəнебурылшашыоныңбет-жүзінжауыптұрды»(JE,p.295).

Рочестердің дауысы арқылы Джейннің сөйлеген сөзі берілген үзіндіде

Бронте адами мотивтен гөрі, Құдайдың пəрмені ретінде заң шеңберінен

шығу императивін білдіреді. Менің мақаламның тұрғысынан қарағанда,

мұны қарапайым үйлену немесе жыныстық көбею деп емес, оны Еуропа

мен оның «əзірге-адам-емес» өзге жаратылыстың көрсеткіші деп атай

аламыз.Империялықжаулауалаңыбұлжердетозақретіндесуреттелген:

«Бірде түн ішінде оның айғайынан оянып кеттім... бұл Батыс Үндістанның қапырық түні

еді…».

«Бұл өмір, – дедім ақырында, – тозақ! Мынау – ауа, анау – түпсіз тұңғиықтың дауысы!

Қолымнан келсе, бұдан өзімді босатуға қақым бар... Қол үзіп, Құдайыма қайтуға мұрсат

берші!..».

«Еуропаның салқын желі мұхит жақтан соқты да, ашық терезеден лап қойды: дауыл

буырқанды,булығып,ұли,ұйытқыпсоқты.Ауатазаратүсті…Бұлсолсəттеменіжұбатқанжəне

туражолдыкөрсеткеншынайыданалықеді…».

«Еуропадан соққан самал жел жайқалған жапырақтарда əлі де сыбырлап тұрды, ал Атлант

мұхитығаламатеркіндікпенкүркірепжатты…».

«Жүр, – деді Үміт, – Еуропада тұрсаңшы... Құдай мен адамзат алдындағы борышыңды

толықтайөтедің»(JE,pp.310–311;үзіндідегікөлбеуменікі).

Джейннің контр-отбасынан заңды отбасына көшуіне қолайлы жағдай

туғызатын–империалистікаксиоманыңайқынидеологиясы.ТерриИглтон

сынды марксист сыншылар мұны бар болғаны бала күтуші əйелдің

екіұшты таптық ұстанымы тұрғысынан ғана пайымдайды.

 Екінші

жағынан, Сандра Гилберт пен Сьюзан Губар Берта Мэзонды тек

психологиялық тұрғыдағы Джейннің қара түсті сыңары деп қабылдаған

еді.

Мен мұндағы сыни пікірталасқа араласпаймын. Оның орнына «XIX

ғасырдың феминистік индивидуализмі кішігірім отбасының тұйық

шеңберін ашып көрсетуден əлдеқайда ірі жоба жасай алады» деген

тұжырымды ұсынамын. Бұл – «қарапайым» жыныстық қатынас арқылы

көбеюдентыс жобаеді.Мұндағыжергілікті «субъект» толығыменхайуан

емес, ол – кесімді императивтің терроризмі деп атауға болатын дүниенің

объектісі.

Менбұлмақаламда«Кантты»ЕуропаныңXVIIIғасырындағыеңикемді

этностықсəтінеметонимретіндепайдаланыпотырмын.Канттазаақылдан

шыққанəмбебапморальдықзаңыретіндеқабылданғанкесімдіимперативті

былайша жеткізеді: «Біреу арқылы барша жаратылыстың арасынан

таңдалған жəне сол арқылы қандай да бір күшке ие құрал ретінде

пайдаланылады. Адамның бір өзі жəне онымен бірге əрбір рационалды

жаратылыс – оның өз ішіндегі өз соңы». Міне, осылайша, христиандық

этикадінненфилософияғаауысады.Кантжазғандай:«Мұныменмынадай

өсиет тамаша үйлеседі: Ең алдымен Құдайды сүй, өзіңді қалай жақсы

көрсең,көршіңдідесолайжақсыкөр.Өйткенібұлөсиетмахаббатқаәмір

жүргізудіəріоныөмірлікұстанымғаайналдырудыталапетеді».

Канттағы «кесімділікті» іс-əрекетте ақылға қонымды етіп көрсетіп беру

мүмкінемес.Əйтседефилософияныңқауіптіөзгермелікүші–оныңресми

нəзіктігінмемлекеттікқызметтіңмүдделерінесайқолдануғаболатынында.

Кесімді императивтіжағдайда мұндаймүдделер төмендегідей формуланы

жасап шығу арқылы империалистік жобаны ақтап алады: пұтқа

табынушыныадамқатарынақос,сондаолөзінтұлғаретіндесезінеді.

Бұл

жоба«ДжейнЭйрдегі»жанамаəрекетсияқты,яғниәңгімеқорытындысын

аттап өтетін қосымша ретінде берілген. Жанама əңгіме – мәтінді

қорытындылайтын маңызды міндет жүктелген Қасиетті Джон Риверстің

оқиғасы.

Романның соңында берілген жолдар романның алғашқы бөлігінде біз

тоқталып өткен шығармашылық тұрғыда ойлаудың негізінде құрылған

жəне жеке болып көрінетін грамматика емес. Ол – христиан

психоөмірбаянының аллегориялық тілі, ал ол өз кезегінде «феминистік»

сценарийтəріздіимпериалистікжобағажолжоқекенінбілдіреді.«Джейн

Эйр»туындысыныңқорытындыбөліміндеҚасиеттіДжонРиверстіпірәдар

жолы (Pilgrim’s Progress) қатарына жатқызады. Иглтон бұған назар

аудармайды, бірақ Қасиетті Джон Риверстің Калькуттадағы өмірін өлімге

бас тігумен салыстыру арқылы оның ерлігін сипаттайтын романның

идеологиялықсөздікқорын(лексиконын)қабылалады.ГилбертпенГубар

«Джейн Эйрді» «Қарапайым Джейннің прогресі» деп атап, романда бар

болғаныбастыкейіпкердіерадамнанəйелгеауыстырғандептүсінеді.Олар

жыныстық қатынас арқылы көбею мен «жан жарату» арасындағы

айырмашылықтыбайқамайды. Екеуі де«Джейн Эйрдің»соңғы бөлімінде

анықкөрінетінимпериалистікмақсаттыңидиомасынаайрықшамəнберген:

«Берік,адалəріжанқияр,талап-жігеріменкүш-қуатытасыптұрған(ҚасиеттіДжонРиверс)өз

халқы үшін еңбек етеді… Оның жасағын Аполлионның шабуылынан Түктіжүректің айбары

қорғайды…Ол–Құдайдыңалдынакүнəданпəкболыпбаратын;құрбандықтоқтысыныңсоңғы

құдіреттіжеңісіменбөлісетін;Құдайдыңкөзітүсіп,таңдауынаиеболған,иманыберік...ұлық

əулиеніңмұратыеді»(JE,p.455).

Романның бас жағында Қасиетті Джон Риверстің өзі жобаны ақтауға

тырысады: «Қолымнанкелгеніосыма?Меніңтамашажұмысымосыма?

...Өз нəсілініңкүйін күйттеудің, надандық əлемінде білімге ие болудың –

бейбітшілікті соғыспен, азаттықты құлдықпен, дінді соқыр сеніммен,

жұмаққа деген үмітті тозақтың қорқынышымен алмастырудың барлық

талпынысының басын біріктірген топтың қатарына қосыламын ба деген

үмітім осы ма?» (JE, p. 376). Империализм мен оның территориялық əрі

субъект-құраужобасы–осықайшылықтардыңқатыгездеконструкциясы.

Доминиканың Кариб аралында туған Джин Рис «Джейн Эйрді» бала

кезінде оқыған соң, романдағы Берта Мэзон атты кейіпкерден айрықша

əсералады:«Менолқыздыңөміріжайындажазыпкөргімкелді».

Ристің

ұзақ мансап жолының соңында, 1965 жылы жарық көрген «Ұшы-қиыры

жоқСаргассотеңізі»романы–солайтылған«өмір»еді.

Мен Бертаның «Джейн Эйрдегі» атқарар қызметі адам мен айуан

арасындағышекараныкөмескілеп,соларқылыоныңақысынзаңкүшімен

болмаса, рухкүшіменəлсіретудеп жорамалдадым. Рис«Джейн Эйрдегі»

Джейннің «иттей абалап үрген дауысын» естіп, одан кейін қансыраған

Ричард Мейсонды (JE, p. 210) сипаттайтын оқиғада Бертаның

адамгершілігінсақтапқалады.Шынындада,оныңестілігіимпериализмге

жасалған сын емес еді. «Джейн Эйрдегі» тағы бір кейіпкер Грейс Пул

«Ұшы-қиыры жоқ Саргассо теңізіндегі» Бертаның басынан өткен апатты

оқиғаны сипаттайды: «Сонымен, мына мырзаға пышақ ала жүгіргенің

есіңде ме?.. Оның «заң жүзінде күйеуің екеуіңнің араларыңа түсе

алмаймын»дегеніненбасқаештеңеестімедім.Ол«заңдытүрде»дегенінде,

сен оған қарсы шықтың» (WSS, p. 150). Берта Ристің баяндауындағы

«заңды»дегенсөзденонықатыгездіккеитермелеген,оныңбойындағытуа

біткенжабайлықтыемес,жасандылықтыкөреді.

Рочестер «Ұшы-қиыры жоқ Саргассо теңізі» атты романда

Антуанеттаның есімін Берта деп өзгерткен еді. Рис сол «Антуанеттаның

бейнесінен жеке əрі адами бірегейлік секілді аса интимді құбылыс

империализмнің саясаты арқылы айқындалады» деп жорамалдайды.

АнтуанеттаЯмайканыазатеткенкезеңдеөмірсүргенкреолдықақнəсілді

балаболғандықтан,ағылшынимпералисіменжергіліктіқаранəсілділердің

ортасында қалып қояды. Антуанетта жайында əңгіме қозғағанда, Рис

Нарцистіңкейбіртақырыптарынөзгертіпжазыпшығады.

Мəтіннен байқайтынымыздай, айнадан көрінетін бейнеге қатысты

көптеген сəттер бар. Мен бірінші бөлімнен осы жайында мысал келтіре

кетейін. Бұл үзіндіде Тиа – қара түсті, кішкентай қызметші қыз,

Антуанеттаның жақын серігі: «Біз бірге тамақ ішіп, ұйықтап, өзенге

шомылдық. Мен Тиамен бірге тұрып, соған ұқсаймын деп ойлап едім...

Жақындай бергенімде, қолына ұстаған үшкір тасты көрдім, бірақ

лақтырғанын байқамадым... Біз бір-бірімізге тесіле қарап тұрдық, менің

бет-жүзімқанғабоялған,оныңкөзіндежас...Бейнебірөз-өзімдікөргендей

болдым.Айнағақараптұрғандаймын»(WSS,p.38).

Армандардың үдемелі тізбегі айнадағы бейнені күшейте түседі. Екінші

жағдайда арман «hortus conclusus»-ке немесе, Рис айтқандай, «тұйық

баққа» қамалады (WSS, p. 50). Нарцистің ортақ мекені романның екінші

басылымында махаббатты жолықтыру мекені ретінде берілген.

 Тұйық

бақта Антуанетта махаббатын кезіктірмейді. Ол онда «осында» дегеннен

өзгеештеңе айтпайтын біртүрлі қорқынышты дауысты естиді, ол үн оны

махаббаттыңзаңдастырылуынбетпердеетіпжамылғанқапасқашақырады

(WSS,p.50).

Овидтің «Метаморфозасында» (Metamorphoses) Нарцистің жындылығы

ол өзінің «өзгесін» өзі екен деп қабылдағанда ғана ашылады: «Бұл –

Мен».

 Рис Антуанеттаның өзінің «өзін» оның «өзгесі» етіп сипаттайды.

Яғниол–БронтеніңБертасы.«Ұшы-қиырыжоқСаргассотеңізінің»соңғы

бөліміндеАнтуанетта«ДжейнЭйрдің»қорытындысынжасайдыжəнеөзін

Торнфилд-холлдағы елеспін деп ойлайды: «Қолыма шырақ алып, холлға

қайта кірдім. Сол кезде елесті көрдім. Ол шашы жалбыраған əйел еді.

Алтын жалатылған жақтау ішінде тұрды, бірақ мен оны танып қойдым»

(WSS, p. 154). Алтынды жақтау айнаны қоршайды: «Нарцистің хауызы

«өзімді» иемденген «өзгені» білдірсе, бұл «хауыз» өзгеленген «өзімді»

білдіреді. Түс ары қарай жалғасын таппайды, ол Тиадан басқа ешкімді

белгілі бір мақсат жолына шақырмайды. Себебі империализмнің

құлауының орнына, осы арада Овидианның хауызы араласады. (Мұндай

күрделі тұжырымға алдағы уақытта арнайы тағы да тоқталамын). «Бұл

меніңүшіншіреттүскөруім,олдаүзіліпқалды...«Тианы»шақырдымда,

секіріп түстім, ұйқым шайдай ашылды» (WSS, p. 155). Сонан кейін

кітаптың ең соңында Антуанетта/Берта былай дей алады: «Ақыры мені

мұндане үшінəкелгенінжəнене істеу керегімді түсіндім» (WSS, pp.155–

156). Біз оны Англияға алып келген Бронтенің романынан оқи аламыз:

«мен түнде серуендейтін» – қатырма қағаз (картон) мұқабаның ішіндегі

кітап – «мына қатырма қағаз (картон) үй – Англия емес» (WSS, p. 148).

ОйданшығарылғаносыбірАнглиядаолөзрөлінойнапшығуытиіс.«Өзін»

ойдан шығарылған «өзгеге» айналдыруы керек, үйге өрт қойып, өзін

өлтіруі тиіс. Сонда ғана Джейн Эйр Британ фантастикасында феминист

қаһарман болады. Мен мұны империализмнің жалпы эпистемиялық

зорлығының аллегориясы – отарлаушының əлеуметтік міндетінің

мадақталуыүшін өзін құрбанетерорталанғансубъектқұрылымыретінде

оқуғатиіспін.КемдегендеРисотарланғанəйелөзəпкесініңнығаюыүшін

(consolidation) ақылсыз жануар ретінде құрбан болмағанын көреді.

Сыншылар «Ұшы-қиыры жоқ Саргассо теңізі» туындысында Рочестер

бейнесі түсіністікпен əрі аяушылықпен сипатталады деп пікір білдіреді.

Расындада,олкітаптыңортаңғыбөлімінтүгеліменбаяндапшығады.Рис

Рочестердіңбасындағыжағдайдыоныңəкесініңтұңғышынабүйрегібұрып

тұрғаныменемес,патриархаттықмұрагерлікзаңыныңқұрбаныболғанымен

түсіндіреді: «Ұшы-қиыры жоқ Саргассо теңізінде» Рочестердің

жағдайынанкенжебаламұрагерқыздысатыпалуүшінотарланғанелдерге

жөнелтілетінін анық көруге болады. Егер Антуанетта мен оның жеке

болмысынакелсек, Рис Нарцисс (Narcissus) тақырыбын пайдаланады. Ал

Рочестерменоныңмұрагерлігінекелсек,олЭдип(Oedip)тақырыбынаарқа

сүйеген. (Мұнда ол біздің «тарихи сəтімізді» назарда ұстайды. Егер XIX

ғасырдатақырыпкұрылымыбаласүюменжан«жасау»болыпкөрсетілсе,

XX ғасырдағы психоанализ Батысқа Нарцистен («ойдан шығарылған»)

Эдипке(«символдық»)дейінпəндікжүйежасауғамүмкіндікберді.Алайда

бұл пəн – ерлерге арналған нормативті пəн. Рис бұл тақырыптарда бас

кейіпкерді ер мен əйел етіп екіге бөліп қарастырғанда, феминизм мен

империализмніңсыналуыбітеқайнасыпкетеді.

«Еуропадан соққан жел» (wind from Europe) оқиғасының орнына Рис

əкесіне жіберілген ашылмаған хат сценарийін алмастырып береді. Ол хат

кітап трагедиясының «дұрыс» түсіндірмесі болар еді.

 «Мен бір апта

бұрын Англияға жазылуы тиіс болған хат жайында ойладым. Əкешім…»

(WSS,p.57).Біріншімысалымынау:хатжазылмаған.Аздансоң:

«Əкешім,мағансөзгекелместенүшмыңфунттөледі.Олқызғаешқандайжағдайжасалмады

(мұныесепкеалукерек)...Менешқашансізге,несізжаныңызданартықкөретінінімніңатына

кіркелтірмеймін.Ешқашансұранып-тіленгенхатжазбаймын.Ендікенжеұлыңыздыңжымысқы

да сұрқия əрекетін көрмейтін боласыз. Мен жанымды саудаға салайын немесе сіз сатыңыз,

түптепкелгенде,бұлсоншалықжамансаудамаекен?Қыздысұлудепойлайдыжəнеолсұлуда.

Əйтседе…»(WSS,p.59).

Ал мынау екінші нұсқасы: жіберілмеген хат. Ресми хат қызықты емес.

Шағынбөлігінғанакелтірекетейін:

«Құрметтіəкешім,бізбіразмазасызкүндердіөткізеотырыпЯмайкаданоралдық.Желөтіндегі

аралдардағымынакішкентайжериелігі–отбасылықменшіктіңбірбөлігі,алАнтуанеттағабұл

ұнайтын сияқты... Бəрі де жоспарлағандай жүріп жатыр. Мен, əрине, Ричард Мейсонмен

қызметтесболдым...Олмағантолықтайсеніп,қасымнаншығаалмайқалды.Бұлжерөтеəдемі,

бірақмағанжабысқанкеселмұнытолықсезінугемүмкіндікбермейтұр.Көпкүттірмейтағыда

хатжазамын»(WSS,p.63).

Осылайжалғасабереді.

Ристіңэдиптікнұсқасыирониялыеді.Бізхаттыңдіттегенжергежеткен-

жетпегенінбілмейміз.«Олардыңхаттықалайалғанықызықболыптұр»,–

деп толғанады Рочестер. «Мен өзімдікін бүктедім де, жұмыс үстелінің

тартпасынасалып қойдым...Меніңсанамда толтыру қолымнанкелмейтін

бос орындар бар» (WSS, p. 64). Бейне бір мəтін бізді хат пен сана

арасындағыұқсастықтыкөругемəжбүрлейтіндей.

Рис Бронтенің Рочестеріндегі эдиптік ауысуда болуы тиіс бір əрекетті

жоққашығарады.«Ұшы-қиырыжоқСаргассотеңізінде»Рочестергеұқсас

кейіпкердің аты аталмайды. Əкесіне жазған соңғы хатында бұдан былай

оныңүмітінақтайалмағанынсипаттайды:«Жұмысүстелініңқасындакітап

сөресітұратынеді.СөреніңжоғарғықатарындатұрғанБайронныңөлеңдері

менсэр Вальтер Скоттыңромандарынкөрдім.«Апиыншының мінажаты»

(ConfessionsofanOpiumEater)...алсөреніңсоңғықатарында...«Өміржолы

менхаттары»(LifeandLettersof).Қалғанбөлігіжелініпқалыпты»(WSS,p.

63).

«Ұшы-қиыры жоқ Саргассо теңізі» Кристофин арқылы, яғни

Антуанеттаның қара медбикесі арқылы өзінің дискурсының деңгейін

көрсетіп береді. Бəлкім, біз, Қасиетті Джон Риверстің оқиғасы бірінші

баяндауы болғандықтан, Кристофиннің аяқталмай қалған оқиғасы соңғы

баяндауға жататынына қарап, «Джейн Эйр» мен «Ұшы-қиыры жоқ

Саргассо теңізі» туындылары арасындағы айырмашылықты байқаймыз.

КристофинЯмайканыңжергіліктітұрғыныемес;олМартиникадан.Осыған

орай,олжергіліктіемес,қайырымдықызметшісанатынажатады.Бірақосы

шектеулерарасындаРиселіктіретіндейкереметтұлғаныжасапшығарады.

Кристофин– мəтіндеесіміаталатын əрісөйлейтінсубъект.«Ямайкалық

қыздар менің анамды ешқашан жарылқаған емес, «өйткені ол сүп-

сүйкімді»дедіКристофин»депжазылғанкітаптыңалғашқыбеттерінде(JE,

p. 15). Мен бұл кітап бойынша бес мəрте дəріс оқыған едім. Бірде

Францияда, бірде карибтік əйгілі романшы Уилсон Харристің кітабын

талдапжатқанстуденттерге,албірдеөзгеуниверситеттіңоқытушыларына.

Бейқам студенттердің бұл бөлімдегі Кристофиннің пафосын, яғни

ағылшынша сөйлеу барысында жіберген қателігі жайында сұрақ қоймай

немесеоныбайқамайөтешыққаны–менжасапжатқансаясиуəждіңбір

бөлігінбілдіруімүмкін.

Əрине, Кристофин – саудаға түскен адам. «Ол – сенің əкеңнің менің

үйлену тойыма тартқан сыйлығының бірі еді» деп түсіндіреді

Антуанеттаныңанасы(JE,p.18).Əйтседе,Рисоғанмəтіндебірнешебасты

қызметтерді жүктейді. Қаранəсілдің ғұрыптық тəжірибелері ұлттық

ерекшеліккежатадыжəнеақнəсілолғұрыптарды,Рочестердіңтарапынан

Антуанеттаға деген сезімінің болмағаны секілді қоғамдық жауыздықтың

арзан құралы ретіндепайдалана алмайды.Ең бастысы, оныменбетпе-бет

кездесу үшін Рис жалғыз Кристофинге ғана Рочестердің іс-əрекеттерінің

күрделі сараптамасын жасауға мүмкіндік береді. Романның мына бөлігі

толығымен түсініктеме беруге лайықты. Мен одан қысқаша үзінді

келтірейін:

«Ол – аузын ашса, жүрегі көрінетін креолдық қыз. Шындықты дəл қазір айт. Мен көп рет

естігенАнглиядаолүйіңекелмейді,əдеміүйіңекеліп,үйлендепжалынбайды.Жоқ,сенұзақжол

жүріп,оныңүйінебарасың,тұрмысқашықдепсенжалынатынболасың.Алолсенісүйеді,қолда

барынаямайды.Бірақсенонысүймейміндейсің,жүрегінжаралайсың.Ақшасыннеістемексің

оның,а?(СонансоңРочестер–ақнəсілдіадамөз-өзінеіштейкүбірлейді).Олқыздыңүніəліде

жайырақшығыпжатқанеді,бірақ«ақша»дегендіайтқандаысылдайшықты»(JE,p.130).

Оның талдауында ақ нəсілді адамды үрейлендіретін əрекет бар: «Одан

кейін өзімдітаңырқаған, шаршаңқы, арбалғандайсезінбедім,бірақсергек

əрісақадай-сайболдым,қорғанысқадайынедім»(JE,p.130).

Əйтсе де, Рис жəбір көргендердің қатарынан шыққан қаһармандарды

романтизмгебойалдырадəріптемейді.Əлгіжігітзаңменүкімніңбилігіне

жүгінгенде, Кристофин олардың күшін сезінеді. Жігіттің сес көрсетуінен

сəл бұрын Кристофин Ямайкадағы құлдарды еркіндікке шақырып, былай

дейді:«Құлдықжойылсын,адамеңбегінқанаужойылсын,қараңғықапаста

жойылсын. Бұл – азат мемлекет, ал мен – азат əйелмін» (JE, p.131).

Азаматтықтеңсіздікосыəрекеттенкөріністабады.

Жоғарыда айтып өткенімдей, Кристофин бұл əңгімеден бойын аулақ

ұстайды. Ол жергілікті емес, ақ түсті креол мүддесіне қызмет ететін,

еуропалық роман дəстүріндегі канондық ағылшын мəтінін қайта жазып

шығатын туындыныңкейіпкері болаалмайды.Империализмніңешқандай

да сыни көзқарасы «өзгені» «өзіне» айналдыра алмайды. Себебі

империализм жобасының өзі əлдеқашан түбегейлі «өзге» бола алатынды

империалистік «өзді» нығайта түсетін, қолға үйретілген «өзгеге» тарихи

тұрғыдан икемдеп отырды.

 Еуропа мен Латын Америкасы арасында

қалғанРетамардың«Калибаны»осыбіркүрделіжағдайдысипаттайды.Біз

РистіңНарцистіқайтажазғанынандасолмəселеніаңғарамыз.

Əрине, бұл жағдайда Джин Ристің қандай сезімде болғанын біле

алмаймыз.АлайдамəтінненКристофинніңсипаттамасынкөреміз.Онымен

жігіт арасындағы айырбастан соң, қорытынды бөлімнің алдында ол

кейіпкерді əңгімеден шығарып тастайды. Онысын баяндау немесе жолай

еске салу арқылы түсіндіріп өтпейді де. «Оқи, жаза алмаймын. Басқа

нəрсенібілемін.Артынақарамастанкетеберді»(JE,p.133).

Расындада,егерРис«заңдылықты»асырапайдалануғабасаназараудару

арқылы есуас əйелдің жігітке тап бергенін қайтадан жазатынболса, онда

ҚасиеттіДжонРиверстіңазаптануынақтапалуғасайкелетінбөлімінжаза

алмаседі.Өйткенібұлмодернизациямендамудыңағымдағыидиомасына

ауыстырылған.«Үшіншіəлемəйелін»қалыптастыруғаталпынуəдебиеттің

гегемониялықанықтамасыныңимпериализмтарихыныңаясындашектеліп

қалғанынесімізгесалады.Əдебитұрғыдантолықтайқайтазерделеубөгде

идеологияны жалғыз ғана ақиқат деп қабылдағаны сияқты, заңның атын

жамылғанөзгеқұқықтықжүйеніңқорғауында,империалистікқұлдырауда

көркейе алмайды. Ал бірқатар гуманитарлық ғылымдар «жергіліктіні»

өздігіненнығаятын«өзге»ретіндеқалыптастыруменəбігербопжатыр.

Үндістан жағдайында, кем дегенде, əдеби педагогиканың (literary

pedagogy)бұрыннанбарнормаларыаясындаоқужоспарынякисиллабусын

қайта жүйелеу арқылы ғана империализмнің жоспарлы түрдегі

эпистемиялық қатыгездігіне жауап ретінде идеологиялық шешім табу

мəселесі қиынға соғар еді. Отарлаудың шегіне жеткен кезінде əдебиеттің

екі түрі пайда болды. Оның бірі «Дэллоуэй ханымның» (Mrs. Dalloway)

функционалды ақылсыз Үндістаны болса, екіншісі – 1920 жылдардағы

Үндістанда жарық көрген əдеби мəтіндер. Алайда XIX ғасырдың бірінші

жартысы əдебиет арқылы немесе тар аядағы əдеби критицизм арқылы

қарсылықтанытты.ӨйткеніекеуідеАриэльдіжасапшығарудыңжобасына

атсалысады. Əдеби сыншы өткенді аңсап, «бұрынғы кезең жақсы» еді

дегенсарындағанажазбай,сынитұрғыдаимпериялықбиліктіңжасағанын

көруүшінархивтергеүңіліп,солмəселелердіталдауықажет.

Қорытынды бөлімінде Мэри Шэллидің «Франкенштейніне» қысқаша

тоқталып өтемін. Меніңше, ол – біз ағылшын əдебиетіндегі жоғары

феминизм тілі ретінде қабылданған феминистік индивидуализм тілінде

сөйлемегендіктенғанақұпияболыпқалған.Қызығысол,БарбараДжонсон

бұл мəтінді қысқаша зерделеуде икемге келмейтін осы бір мəтінді

феминистік өмірбаян ретінде қолдану үшін сақтап қалуға тырысады.

Баламаретінде,ДжорджЛевин«Франкенштейнді»шығармашылықойлау

мен бас кейіпкердің табиғаты контексінде оқып, зерделейді. Ол романды

жазу тұрғысынан əрі жалпы жазу мəнері тұрғысынан алып қарайды. Бұл

тұрғыдан қарағанда, мəтінді романтикалық аллегория ретінде қабылдауға

болады.АлДжейнЭйркейіпкеріосытұрғыданталдауғакереметүлгібола

алады.

Мен «Франкенштейнді» бұл алаңнан шығарып алып, осы мақаланың

басындаарнайытоқталыпөткенағылшынмəденибірегейлігітұрғысынан

зерделеуді ұсынамын. Олай етсек, біз «Франкенштейн» адамның ата-тегі

мен қоғамдағы дамуы жайындағы туынды сияқты көрінгенімен, оның

имперализм аксиомасын пайдаланбайтынын мойындауымыз керек.

«Франкенштейнде»көптегенкездейсоқимпериалистіксезімдербарекенін

айта кетейін. Осы мақаладағы уəждерді ескере отырып, менің айтқым

келгені – империализмнің дискурсивті алаңы кітаптың баяндама

құрылымына күмəн тудырмайтын идеологиялық байланыс жасап

шығармайды. Империализм дискурсы Шэллидің романында көзге ұрып

тұрады,оныңкөрінетінжерлерінекейініректоқталамын.«Франкенштейн»

жыныстық қатынас арқылы көбею (отбасы мен əйел) мен əлеуметтік

субъект жасау (нəсіл мен ер) тұрғысынан тұжырымдалған ер мен əйел

индивидуализмініңұрысалаңыемес.Бұлекіжақтықарсылық,яғнинақты

терминдермен айқындалмаған екі жоба Виктор Франкенштейннің

шығармашылық зертханасында, бір мезгілде «жасанды жатырда» соңына

дейін қалыптаспаған. Франкенштейннің нақты антагонисі – адамды

жаратушы Құдайдың өзі, бірақ оның негізгі бақталасы – баланы дүниеге

əкелуші əйел. Мəселе оның анасына өлім тілегенінде емес. Ал оның

қалыңдығының ажалы оның төсегіндегі құбыжық пішіндегі гомосексуал

«ұлына»барғаныменбайланысты.Əлдеқайдаайқындеңгейде,құбыжықол

–адамныңденесіниеленгенмақұлық,табиғатқажат.Себебіоныңбалалық

шағыболмаған:«Балакүнімдеменəкеніңқамқорлығынсызержеттім,анам

да күлімдеп, еркелетіп, мəпелемеді. Сол себепті мен қазір ештеңені

ажырата алмайтын, еш нəрсенің байыбына бара алмайтын наданға

айналдым» (F, pp. 57, 115). Бұл – Франкенштейннің əйел затын баланы

дүниеге əкелуші бəсекелес ретінде қабылдауына байланысты əйелдерді

ұнатпайтынынкөрсететінмотивініңбұлыңғырдадүдəмалкөрінісі:

«Мен саналы тіршілік иесін жасап шықтым жəне оны бағып-қағудан босай алмай қалдым.

Себебі оның бақыты мен амандығы менің қолымда. Бұл – менің міндетім, бірақ одан да

маңыздынəрсебареді.Өзімжасағантекалдындағыміндетімоғанерекшекөңілбөлудіталап

етеді.Себебіоларда бақыт пен бейнеттіңүлкенбөлігібар еді. Осыған сенгендіктен, алғашқы

жаратылысымасерікжасауданбастарттымжəнебұлəрекетімдұрысболды»(F,p.206).

Франкенштейннің болашақ Хауаны «жасауын» тас-талқан етуге

итермелеген тəжірибесіндегі қателіктерді байқамау мүмкін емес. Тіпті

зертханадағы жасалып бітпеген əйел де қалыпқа орнықтырылған мəйіт

емес,«адамбаласы».Франкенштейнніңолəйелгеқатыстыметафорасының

қисындынемесеқисынсызжағы–олəйелФранкенштейнгеоныңалдағы

уақыттағыөлімінемес,өткенөмірінсыйғатартады:«Жартылай жасалып

біткен тіршілік иесінің мен көзін құртқан қалдықтары еденде шашылып

жатты. Бейне бір тірі адамның денесін кескілеп жатқандай сезімде

болдым»(F,p.163).

Шиллидің ойынша, адамның жан беруші ретіндегі менмендігі – Құдай

ісіне қол сұққанмен тең əрі əйел затының айрықша физиологиялық

дəрежесінысырыптастауғадегенқұрталпынысығана.

Расында да,бұл

жерде фрейдтік қиялға ерік берсек, былай деп сендірер едім: «Егер

анасына/анасынанфаллос беріп,солқалыпта сақтаптұрса –бұл еркектік

фетиш, ал енді еркекке/еркектен жатыр беріп, сол күйі сақтаса – бұл

əйелдікфетиш».

Ерадамдағысублимацияланғанжатырбейнесі,сөзжоқ,

оныңмиы–басындағы«қорабы».

Классикалық психоанализ бойынша, фаллостық ана тек қана

кастрациядан қорқатын ер бала арқылы ғана бар болады; ал

Франкенштейннің ұйғарымы бойынша, жүйке ауруына шалдыққан əке

(Виктор Франкенштейнге берілген дарын – оның зертханасы. Оның сол

лабораториясы теориялық ақыл-ойдың дамуына жағдай жасаған жатыр

орны секілді еді) «қыз баланы дүниеге əкеле алмайды». Империализмнің

қараңғыжағынқоғамдықміндетдептүсінгеннəсілшілдіктіңайнасыдаосы

жерде, ол маскулизмнің долылығын субъект жасап шығарумен емес,

жыныстық көбеюдің (немесе көбеюден бас тартуының) идиомасымен

біріктіреді. Ерлер мен əйелдер индивидуализмінің рөлі осылайша,

керісінше алмастырып, орындарын ауыстырған. Франкенштейн «қыз

баланы дүниеге əкеле алмайды», себебі «ол серігінен он мың есе қаскөй

бопшығуымүмкін...(сондықтанда)қаскүнемніңкөңіліалғашжасбалаға

ауар еді, содан кейін адам баласынан өзін қулық пен сұмдықтан көз

аштырмайтынқаскүнемдернəсіліжержүзінетаралареді»(F,p.158).Бұл–

ерекше əңгіме желісі, сонымен қатар XVIII ғасырдағы еуропалық

дискурстардыңқоғамның (батыстықхристиан)адамарқылыпайда болуы

жайындағы тұжырымын сынайды. Франкенштейннің өзін «Женевада

дүниеге келдім» (F, p. 31) деп мəлімдеуі Жан-Жак Руссоның

«Мінажатында»(Confessions)ескертусияқтыекенінайтудыңқажетіболар

маекен?

БұлшектентысдидактикалықмəтіндегіШиллидіңтұжырымыəлеуметтік

инженерияға, теориялық немесе жаратылыстану ғылымына ғана

негізделмеуітиісдегенгесаяды.Бұл–оныңинженерлікқоғамныңпайданы

көздейтінінастарлытүрдесынауыеді.Осыпікіріарқылыолөзініңойдан

шығарылған оқиғасында, Канттың үш бөлімнен тұратын адами субъект

тұжырымдамасын көрсеткеніндей, үш кейіпкер досын ұсынады: Виктор

Франкенштейн–теориялықақылдыңнемесе«натурфилософияның»күш-

қуаты; Генри Клерваль – тəжірибелік ақылдың немесе «құбылыстың

моральдыққатынастарының»күш-қуаты;ЕлизабетЛавенца–эстетикалық

пайым – «ақындардың əуеге қалықтай алатын жасампаздығы», Кантқа

жүгінсек, бұл – «моральдық сезімге... ықпал ететін... табиғат

тұжырымдамасы мен еркіндік тұжырымдамасын байланыстыратын

делдалдықбайланыс»(F,pp.37,36).

Үш бөлімнен тұратын аталмыш тақырып «Франкенштейнде» үйлесімді

əрекететпейді.ГенриКлервалдыңтəжірибенітүйсікпенбайланыстырғаны,

оның«еуропалықотарлауменсауданыңдамуынаелеуліүлесқосуарқылы,

ол жақтағы əртүрлі тілдерді білгеніне сеніп, қоғамды жатсынбады деген

пікіргесүйеніп,Үндістанғабару...жоспары»–осыныңбəріменжоғарыда

айтып өткен кездейсоқ империалистік сезімнің дəлелі (F, pp. 151–152).

Бəлкім, мұндағы тіл – миссионерлік емес, кəсіпкерліксипатқаие екеніне

тоқталыпөтуімкерекшығар:

«Ол университетке Шығыс тілдерін жетік меңгерген маман болу мақсатымен оқуға түскен

болатын. Болашағы үшін құрған жоспары жемісті жетістіктерге қол жеткізетіндей еді.

Абыройсызмансабынанқолүзбеккебекігенсоң,өзініңкəсіпкерлікқабілетінемүмкіндікашатын

Шығысқаназараударды.Парсы,арабжəнесанскриттілдерінеайрықшаденқойды»(F,pp.66–

67).

Бірақ, əрине, Виктор Франкенштейннің ақылға қонымсыз

натурфилософияға ерекше ден қоюы канттық үш бөліктен тұратын

субъектіні əртүрлі тұрғыдан қарастырудың өзара үйлесімде əрекет ете

алмайтынын көрсетті. Франкенштейн тек қананатурфилософиядан адами

субъектінің жобасынжасапшығады.Оныңқатебағыттажасалған өзіндік

қорытындысы мынадай еді: «Еліктірген ессіздік жетегінде мен ұтымды

жаратылыс жасап шықтым» (F, p. 206). Натурфилософияны тəжірибелік

ақылдың орнына қою арқылы, Канттың кесімді императивін тек қана

моральдық ерік-жігердеп қабылдауға болатын, когнитивтітүсінік аясына

қожалықететінболжаулықимперативпеноңайшатастыруғаболадыдесек,

артықайтқандықемес.

Дəлосылайоқығанда,бұлШарлоттаБронтеніимпериалистіксезімдерді

ақтапалушытұлғаретіндеайыптауды,дəлсолсияқтыМэриШэллидісəтті

жазылған канттық аллегориясын сипаттаған тұлға ретінде дəріптеу керек

дегенді білдірмейтінін айтып қояйын. Бар айтарым, бұл мəтіндерді

империализм аясында əрі канттық тəлімді мазмұн шеңбері тұрғысынан,

саяси түрде пайдалы тəсілмен оқуға болады. Мұндай тəсіл «қызықсыз»

оқуды гегемонды тұрғыдан оқуға айналдыру арқылы оқуға

қызығушылықтыоятуғадегенталпыныстыбілдіреді.(Мəселен,құбыжық–

жаңадан пайда болған жұмысшы тап деген өзге де «саяси» талдауларды

дамытатүсугеболады).

«Франкенштейн» – белгілі бір қалыптағы эпистолярлық дəстүрге

құрылғантуынды.Құбыжықтуралыəңгімелердіңəртүрлімазмұндарының

ортасында құбыжық жасырын түрдеадам болуға үйренуге сəл-ақ қалады

(Франкенштейн мұны Роберт Уолтонға айтады. Ол өз кезегінде əпкесіне

жазған хатында осыны баяндап береді). Құбыжықтың «жоғалған

жұмақты»(paradiselost)шынайытарихдептүсінгеніанықкөрінеді.Көп

байқала бермейтіні – олПлутархтың«Салыстырмалы ғұмырбаянындағы»

(Lives)«ежелгіреспубликалардыңалғашқыболыпнегізінқалаушылардың

тарихы» дегенді «менің қорғаушыларымның патриархаттық өмірлерімен»

теңестіруі (F, pp. 123, 124). Оданкейін ол Француз революциясынансоң

жəнеавтор өзтеориясын жүзегеасырғансоң, сол оқиғаның түп бейнесін

көрсететін Вольнейдің «Империялар қирандылары» (Volney’s Ruins of

Empires)аттыеңбегіменбілімінтолықтырады(F,p.113).Бұлəңгімешінің

көзқарасытұрғысынан,«төменнен»жазылғанеуроөзектікхристиантарихы

тұрғысынан қарағанда, біздің кезіміздегі Питер Уорсли немесе Эрик

Уолфтың талпынысы секілді, ағартушылық зайырлы білімге деген

талпынысқакөбірекұқсайды.

Калибанның (əмбебап зайырлы) адамгершілік тұрғысындағы бұл білімі

«Түркияда тұруды жиіркенішті санаған» (F, p. 121), христиандықты

қабылдаған «арабиялық» Ариэль-Сафидің нұсқауымен құбыжыққа құлақ

асу арқылы жүзеге асады. Шэллидің қазіргі уақытпен ұқсастығы Сафиді

суреттегендеXIXғасырлиберализмініңкейбірəйгілісөздерінқолданады:

«Сафидің мұсылман əкесі (жаман) христиан дінінің соқыр сенімінің

құрбаныболды,оғанқосаөзіде,Сафидің(жақсы)христиананасысекілді,

рухани таза емес, жымысқы, сұрқия еді. Əйелдік еркіндіктіктің дəмін

татқан Сафи үйіне қайтпай қалды. «Түрік» пен «арабты» шатастырудың

жалғасы ретінде бүгінде Түркия мен Иранды «арабтармен» емес, «Таяу

Шығыспен»шатастыружиікездеседі.

Біз «Джейн Эйрдегі» империализмнің талданбаған əрі жасырын

аксиомаларынан тым алшақ болсақ та, Інжілдің уағыздалуына қарсылық

танытқанекіадамның қызыретіндеШэллидің нақтышектеуліуақыттағы

діндарлығындəріптегенненештеңедеұтпаймыз.БізгеШэллидіңКалибан/

Ариэль арасындағы айырмашылықтай өзгені ажырата алатыны жəне

құбыжықты бұл білімді дұрыс қабылдаушыға теңемейтіні қызығырақ.

Сонымен қатар ол «Американың ашылғанын естіп, оның байырғы

тұрғындарының аянышты тағдыры жайында Сафиге мұңын шағып,

жылағанда», Сафи көзіне жас алмайды. Олардың көздері алғаш рет

түйіскенде,«Сафиөздосына(Агата)қарайласуғамұршасыболмай,үйден

шығып,кетіпқалады»(F,p.114(үзіндідегікөлбеудіменікі),129).

«Кейіпкерлердің таксономиясында» (In the taxonomy of characters)

мұсылман-христиан Сафи Ристің Антуанетта/Бертасына ұқсайды.

Шынында да, Кристофин секілді жақсы қызметші, натурфилософияның

мəжбүрлеуінен туған субъект – «Франкенштейннің» шешілмеген жанама

тұсы. Құбыжықтың жан дүниесі – адам, ал сырт келбеті – құбыжық еді

жəне кек алуы мүмкін деген болжамның осындай күрделі тарихи

дилемманыңжүгінарқалауғажеткіліксізекеніанық.

Негізінде, кейбір сəттерде Шэллидің Франкенштейні құбыжықты заң

аясында қолға үйретіп, адам қылуға тырысып бағады. Франкештейннің

біріншіжазылғаннұсқасындақұбыжық«қаладағықылмыстықіссотының

арқасындажөнгекеледі.Олөмірініңəркүнінбелгілеп,балағаттауғанемесе

дауыскөтеругежолбермейді...Əңгімемдіаяқтапболғансоң,былайдедім:

«Меніңайыптайтыным–солжаратылысжəнеонықолғатүсіріп,жазасын

беруіңізүшінбаркүшіңіздісалудысұраймын.Бұлмагистрат(magistrate–

əкім. – Ред.) ретіндегі сіздің міндетіңіз» (F, pp. 189, 190). Шэлли

«женевалық магистраттың» аузымен өзінің «өзге» мен «өзім» туралы

түсінігін жеткізеді. Абсолютті «өзге» орнында тұрған құбыжық кейіпкер

қаншама адам болуға талпынғанымен де, ол ешқашан да адамдардың

арасындағы «өзіміздің» біріне айнала алмайды. Өйткені құбыжықтың

бойында адамдардың түсінігінде «дұрыс болып саналатынға» жатпайтын

«ерекшеліктер»болатынынкөрсетеді:

«Менбарымдысаламын(дейдіол),егерқұбыжықтықолғатүсірсем,оныңқылмысынақарай

жазасын алатынына күмəніңіз болмасын. Бірақ өзіңіз сипаттаған ерекшеліктеріне қарап, оны

қолғатүсірумүмкінемеспедепқауіптенемінжəнесолүшіндеоғанқатыстышараларқолданып

жатқанда,түңілугедедайынболыңыз»(F,p.190).

Ақыр соңында, оқырман қауымға белгілі болғандай, адамдық

ерекшеліктің айырмашылығы романнан көрінбей кетеді. Құбыжық,

Франкенштейн мен Уолтон бір-бірін алмастырып тұратындай көрінеді.

Франкенштейннің əңгімесі өліммен аяқталады. Уолтон əңгімесін хат

жазушы ретінде, өз қызметінің аясында тəмамдайды. Әңгіменің

қорытындысында ол Франкенштейн мысалынан сабақ алатын

натурфилософ болып шығады. Мәтіннің соңында құбыжық өзін

жасаушының алдында кінəсін мойындап, өзін-өзі өртеп, құрбандыққа

шалуға бет бұрғандай болып, мұздың үстімен кете барады. Біз оның

денесінің өртелгенін көрмейміз – өзін-өзі құрбандыққа шалу əрекеті

мəтінде нақты баяндалмаған. Баяндау қисынына орай, ол жеке тұлғаның

қиялымен («Джейн Эйрдің» алғашқы бөлімінде жазылғандай) немесе

христиан психоөмірбаянының беделді сценарийімен (Бронте еңбегінің

соңындағыдай) байланысы жоқ экзистенциялық баянсыздыққа да емес,

«түнекке сіңіп жоғалады» (F, p. 211). Кітаптың соңғы сөзі – осы.

Империализмдегі феминизмнің XIX ғасырдағы динамикалық орны, яғни

жыныстық көбею мен əлеуметтік субъект жасау арасындағы қарым-

қатынас тақырыбы Шэллидің мəтінінің аясында күрмеуі қиын мəселе

болып қала береді. Əйтсе де, қызығы сол – мəтіннің жүйесін, беріктігін

сақтайды.

Бұғандейінмен«Франкенштейндегі»əйелді«жатыриесі»ретіндеоқуды

ұсынған едім. Бұл кітаптағы əйел мүмкіндігі шектелмеген əйел деп

топшылаймын. Ол «Cавилл ханым», «сұлу Маргарет», «сүйікті əпкетай»

депаталадыжəнебұлароныңтуысқандықатаулары(F,pp.15,17,22).Ол

баскейіпкерболмасада,романныңнегізгіарқауынаайналғанкейіпкер.Ол

əйел даралығынан гөрі феминистік субъектіге келеді: ол –

«Франкенштейнді» құрап тұрған толассыз хаттардың қабылдаушы

қызметін атқарушы. Мен «Джейн Эйрдің» алғашқы беттерінде Джейнді

оныңатынаноныменбіргеоқуғамүмкіндікберетінгерменевтиканыңтүрі

туралы түсініктеме беріп кеткен едім. Бұл жерде роман өміршең болуы

үшін,оқырманМаргаретСевиллдіңқабылдаушы-қызметінескереотырып,

хаттардықабылдаушыретіндеоқуыкерек.Оқырмансондағанароманның

мəнінтүсінеалады.

МаргаретСевиллмəтіндішеңберретіндетұйықтап

тастауғаəрекетжасамайды.Осылайша,шеңбершеңберболмайшығады,ал

құбыжық «мəтіннен тысқары» шығып, «түнекке сіңіп жоғалуы» мүмкін.

Біздіңталдауымыздағыаллегорияауқымындаосындайүлкенқателіккебой

алдырған мəтінде ағылшын ханымы да, аты жоқ құбыжық та тұйық

тығырыққа қамалмаған. Отарлық кезеңінен кейінгі оқырман үшін

романныңсоңыосындайшешімтабуыХІХғасырдағыəдебиетауқымында

үлкен мəрттік болып саналды жəне сонысымен оқырманына ұнады. Осы

орайдабірденкөзгетүсетіні–ШэллидіңөзідеВикторФранкенштейнмен

«ұқсас» болып шығатыны, өйткені Франкенштейн құбыжықты жасап

шығаратынысияқты,олөзіде–Франкенштейндіжасапшығарушы.

Мен бір мақаламен ғана шектеліп қалмайтын идеяны ұстануға тиіспін.

Бұған дейін «Ұшы-қиыры жоқ Саргассо теңізі» туындысы еуропалық

романныңжетістігіментығызбайланыстыекенінбірнешеретайтыпөткен

едім. Мұнымен салыстырғанда, империализмнің эпистемиялық

құрылымынқайтажасауүшін,сыншыимпериалистікбиліктіңархивтеріне

жүгінуі керек деп те тұспалдаған едім. Осы жолы аталмыш архив

деректеріне жүгіне қоймадым. Мен қазіргі еңбегімде «архивтерді»

қарапайым əрі маман емес адам ретінде «оқу» арқылы еуропалық

романдық дəстүрдің жетістігінентыс «Ұшы-қиыры жоқ Саргассо теңізі»

шығармасындағыеңмықтыұсыныстыкеңейтетүсугетырысамын:«Джейн

Эйрді»БертаМейсонның«жақсыəйел»ретіндеөзінқұрбанетуінқойылым

ретіндеоқуғаболады.ЕгерҮндістандағыБританүкіметініңзаңыбойынша

жесір-құрбанның (widow-sacrifice) заңды айла-шарғысының тарихы

жайындажетікбілмесек,олұсыныстыңкүш-қуатыбұлыңғырболыпқала

бермек. «Бірінші əлем» оқырмандарының біраз назарына іліккен

империализмнің білікті сыншылдығы кем дегенде оқу саясатының

көкжиегінкеңейтетүседідепүміттенемін.

Ескертпе

1. Менің«əлемдісипаттау»(worldingofaworld)дегенұғымымжазылып,бекітілмегентүсінік

депқабылдануытиісжəнеолМартинХайдеггеридеясыныңанайыланғантүрі;мынаеңбекті

қараңыз:«TheOriginoftheWorkofArt»,Poetry,Language,Thought,trans.AlbertHofstadter

(NewYork,1977),pp.17–87.

2. Қараңыз:CharlotteBrontë,JaneEyre(NewYork,1960);мəтіндебұлеңбеккежасалатынбұдан

кейінгібаршасілтемелер«JE»депқысқартылыпберіледі.

3. Jean Rhys, Wide Sargasso Sea-ді қараңыз (Harmondsworth, 1966); мəтінде бұл еңбекке

жасалатынбұданкейінгібаршасілтемелер«WSS»депқысқартылыпберіледі.MaryShelley,

Frankenstein;orTheModernPrometheus-тідеқараңыз(NewYork,1965);мəтіндебұлеңбекке

жасалатынбұданкейінгібаршасілтемелер«F»депқысқартылыпберіледі.

4. Мен мұны мына мақаламда зерделеуге тырыстым: «Unmaking and Making in To the

Lighthouse»WomenandLanguageinLiteratureandSocietySallyMcConnell-Ginet,RuthBorker

менNellyFurman(NewYork,1980),pp.310–27.

5. Əдеттегідей формуламды мына еңбектен алдым: Louis Althusser, «Ideology an Ideological

StateApparatuses(NotestowardsanInvestigation)»,«LeninandPhilosophy»andOtherEssays,

trans. Ben Brewster (New York, 1971), pp. 127–86. Тұлға мен индивидуализм арасындағы

нақтыайырмашылықтуралытолығырақбілу үшінмынаеңбектіқараңыз:V. N. Vološinov,

MarxismandthePhilosophyofLanguage,trans.LadislavMatejkaжəнеI.R.Titunik,Studiesin

Language, vol. 1 (New York, 1973), pp. 93–4 and 152–3. Ағылшын «индивидуализмінің»

тамырыментармақтарының«тура»талдануыментанысболуыүшінмынаеңбектіқараңыз:

C.B.MacPherson,ThePoliticalTheoryofPossessiveIndividualism:HobbestoLocke, (Oxford,

1962).Осыкітапқаназараударуымасебепболғаныжəнеаталмышмақаланыбасынанаяғына

дейінмұқиятоқыпшыққаныүшінДжонатанРигеалғысымшексіз.

6. МенХомиБхабхидің«OfMimicryandMan:TheAmbiguityofColonialDiscourse»,October28

(Spring1984)(132б.)еңбегіндегі«not-quite/not-white»(«өте/ақемес»)дегентамашаұғымын

қолдана отырып, аналогия құрастырып жатырмын. Сонымен қатар «жергілікті» сөзін бұл

жерде «Үшінші əлемнен шыққан əйел» терминіне жауап ретінде пайдаланатынымды айта

кетейін. Бұл терминді, əрине, батыс үндістандық жəне үндістандық контекстерде немесе

оны көшіру арқылы империализм контекстерінде бірдей тарихи деңгейде қолдануға

болмайды.

7. RobertoFernándezRetamar,«Caliban:NotestowardsaDiscussionofCultureinOurAmerica»,

trans.LynnGarafola,DavidArthurMcMurrayжəнеRobertMárquez,MassachusettsReview15

(Winter–Spring 1974): (7–72 бб.) еңбегін қараңыз; мəтінде бұл еңбекке жасалатын бұдан

кейінгібаршасілтемелер«C»депқысқартылыпберіледі.

8. Қараңыз:JoséEnriqueRodó,Ariel,ed.GordonBrotherston(Cambridge,1967).

9. «Түсіндірмемəтінарқылышектелгенқолжетпесбостықты»зерделеуүшінменің«Canthe

SubalternSpeak?»MarxismandtheInterpretationofCulture,ed.CaryNelson(Urbana,Ill,1988)

еңбегімдіқараңыз.

10. Қараңыз:ElizabethFox-Genovese,«PlacingWomen’sHistoryinHistory»,NewLeftReview,133

(May–June1982):5–29.

11. RudolphAckerman,TheRepositoryofArts,Literature,Commerce,Manufactures,Fashionsand

Politics(London,1823),p.310.

12. Қараңыз:TerryEagleton,MythsofPower:AMarxistStudyoftheBrontës(London,1975);бұл–

оныңкітаптарыныңжалпыламажорамалдарыныңбірі.

13. Қараңыз:SandraM.GilbertandSusanGubar,TheMadwomanintheAttic:TheWomanWriter

andtheNineteenth-CenturyLiteraryImagination(NewHaven,Conn.,1979),pp.360–2.

14. ImmanuelKant, Critique of Practical Reason, the «Critique of Pure Reason», the «Critique of

Practical Reason» and Other Ethical Treatises, the «Critique of Judgement», trans. J. M. D.

Meiklejohnetal.(Chicago,1952),pp.328,326.

15. Мен«CantheSubalternSpeak?»аттымақаламдаəлеуметтік-тарихимəселелердіформулалар

немесе жорамалдармен түсіндіріп көруге тырыстым. Мен айтқан «travesty» («травести –

пародия»)кездейсоқтықретіндеканттықэтикағатиесіліемес.Бірақсолшеңбердеықтимал

қосымша ретінде жүреді. Адам баласын жабайы емес, сəби ретінде көрсетуді ескерсек,

меніңформуламды,мəселен,«WhatIsEnlightenment?»еңбегінен,Канттың«Foundations of

theMetaphysicsofMorals»,«WhatIsEnlightenment?»andaPassagefrom«TheMetaphysicsof

Morals»,trans.anded.LewisWhiteBeck(Chicago,1950)еңбектерінентабуғаболады.Кант

туралыДжонатаномРименбіргеталқылаубарысындаменкөпнəрсенітүсіндім.

16. Джин Рис, Елизабет Вриландпен сұхбатында (Jean Rhys and the Novel as Women’s Text

(Chapel Hill, NC, 1988) Нэнси Р. Гаррисонға сілтеме жасайды. Бұл Ристің егжей-тегжейлі

зерттеуіеді.

17. Қараңыз:Louise Vinge,The Narcissus Theme inWesternEuropean Literature Up to the Early

NineteenthCentury,trans.RobertDewsnapetal.(Lund,1967),ch.5.

18. Бұлмəтіндіжан-жақтызерттеуүшінмынаеңбектіқараңыз:JohnBrenkman,«Narcissusinthe

Text»,GeorgiaReview30(Summer1976):293–327.

19. Мысалы,мына еңбектіқараңыз: Thomas F. Staley, Jean Rhys: A Critical Study (Austin, Tex.

1979), pp. 108–16; Стэйлидің бұған қатысты жігітке тəн ыңғайсыздығын жəне соңынан

Ристіңроманынакөңілітолмағаныжөніндепікір білдіргеніөзіншебірқызық жайтекенін

айтакетукерек.

20. Мен өзімнің «The Letter As Cutting Edge» Literature and Psychoanalysis; The Question of

Reading: Otherwise-да, ed. Shoshana Felman (New Haven, Conn., 1981, pp. 208–26) атты

туындымдакастрацияменашылмағанхаттардыбайланыстыруғатырысыпкөрдім.

21. Бұл–менің«CantheSubalternSpeak?»аттыеңбегімніңбастыдəлелі.

22. Қараңыз:BarbaraJohnson,«MyMonster/MySelf»,Diacritics12(Summer1982):2–10.

23. Қараңыз:GeorgeLevine,TheRealisticImagination:EnglishFictionfromFrankensteintoLady

Chatterley(Chicago,1981),pp.23–35.

24. Репродуктивті технология жөніндегі осы тақырыпты жақсы шолып шығу үшін Feminist

InternationalNetwork-тыңбасылымдарынбасшылыққаалыңыз.

25. ЕркектікфетишжайындаSigmundFreud,«Fetishism»,The StandardEdition of the Complete

PsychologicalWorksofSigmundFreud,ed. and trans. JamesStrachey et al.,24 vols.(London,

1953–74), (21:152–157 бб.) еңбегін қараңыз. Франкенштейннің фрейдтік «тереңірек»

зерттеулерін мына кітаптан оқыңыз: Mary Jacobus, «Is There a Woman in This Text?» New

LiteraryHistory14(Autumn1982):117–41.Əрине,менің«қиялымды»əйеладамғафетишист

болу еркекке қарағанда ауыр тиеді деген «дəйек» жоққа шығарды; қараңыз: Mary Ann

Doane, «Film and the Masquerade: Theorising the Female Spectator», Screen 23 (Sept.–Oct.

1982):74–87.

26. Kant,CritiqueofJudgement,trans.J.H.Bernard(NewYork,1951),p.39.

27. Қараңыз: (Constantin François Chasseboeuf de Volney), The Ruins; or, Meditations on the

RevolutionsofEmpires,trans.pub.(London,1811).ЙоханнесФабианбізгеосытектес«жаңа»

зайырлытарихтағыуақыттыңайла-шарғысынкөрсетіпберді;қараңыз:TimeandtheOther:

How Anthropology Makes Its Object (New York, 1983). Сонымен қатар мына еңбекті де

қараңыз:EricR.Wolf,EuropeandthePeoplewithoutHistory(BerkeleyandLosAngeles,1982),

andPeterWorsley,TheThirdWorld,2ndedn.(Chicago,1973);Кейінгікітапқаназараударуыма

себепкер болған Деннис Дворкинге алғыс айтамын. Құбыжықтың білімін Вольнейдің

көзқарасы тұрғысынан елемеу мысалын Гилберттің өзге бір тамаша туындысы көрсете

алған:«Horror’sTwin:MaryShelley’sMonstrousEve»,FeministStudies4(June1980):48–73.

Гилберттің мақаласы феминизмде белгілі бір нəсілдік анықтаудың жоқтығын көрсетеді.

Оның бұл еңбегі осы бір олқылықтың орнын көңілге қонымды етіп толтырды; мəселен,

оның Генри Райдер Хаггардтың «Ол» (She) еңбегі жайында жазылған соңғы мақаласын

қараңыз(«RiderHaggard’sHeartofDarkness»,PartisanReview50,no.3(1983):444–53).

28. «Хатта бəрі алдын ала жазылған еді... ондағы аталған «есімдер» хатты жолдаушыға да,

алушыға да тиесілі емес еді. Хатты қабылдаушы одан нені көрсе... ол содан құралады»

(Jacques Derrida, «Discussion», after Claude Rabant, «Il n’a aucune chance de l’entendre», in

Affranchissement: Du transfert et de la lettre, ed. René Major (Paris, 1981), p. 106; менің

аудармам). Маргарет Савиль оқырман «субъектісін» өзіндік «тұлғалық болмысының»

қолтаңбасынақарайбейімдейді.

29. Еңайқын«ішкідерек»–«автортаныстыруындағы»мойындауболды,əзіргеатқойылмаған

Виктор Франкенштейн бейнесі жайында түс көрген соң жəне кейінірек Франкенштейн

оқиғасындакелтірілгендей,қойылымдағықұбыжықтан(арқылы,бірақтолықтайемес)зəре-

құты қалмай қорыққан соң, Шэлли əңгімесін «ертеңіне... «қарашаның жабырқаулы түні

болатын» (F, p. xi) деп бастайды. Бұл – жазылып біткен кітаптағы Франкенштейн өзінің

қалай құбыжыққа айналғанын баяндайтын 5-тарауының алғашқы сөйлемі (қараңыз: F, p.

56).

БЕСІНШІТАРАУ

Түнектегіойын

ТониМоррисон

ТониМоррисон«Түнектегіойын»(PlayingintheDark, 1992)атты дәрістер жинағында әдеби

критицизммәселелерiнзерделейдi.Ондаолафро-америкалықтардыңамерикалықәдебиеттегі

орны жайында сөз қозғайды. Еркіндіктің америкалық концепциясы Америкадағы африкалық

құлдықтың болуы туралы анықтамаға тәуелді деп сендіретін әлеуметтанушы Орландо

Паттерсонның еңбегіне жүгінген Т. Моррисон оның еуропатектес ақнәсілділер әдебиетінің

«африкалықтарға» қатыстылығы (presence) өздігінен солай болуы тиіс құбылыс деп санауын

сынғаалады.

Қиялмененсағымғатербетіле,

Ұшамынқалықтапменжербетінен.

Қуанышпенарманныңмұң-қайғысы,

Сызатынтүсірді-аукелбетіме.

Т.С.Элиот,

«Алғысөз,IV»

Бұл тарауда америкалық əдебиеттi зерттеудің аясын кеңейтуге қатысты

уəжайтыладыжəнеолнеғұрлымкеңмағынағаиеболадыдепүміттенемін.

Менің карта сызғым келеді, басқаша айтқанда, географияның сыни

картасын (critical geography map) сызғым келеді жəне оны жаңалықтар

ашуға, интеллектуалдық оқиғаларға, жаңа əлемнің бастапқы

картасындағыдай – жаулап алатын мандатсыз, үздіксіз зерттеулерге

қолданғымкеледі.Менжағымды,пайдалы əріарандататынсынижобаны

суреттеугеталпындым.

Мен бұл мəселелерге бiржақты, тек əдеби сыншы ретінде

қарамайтынымды айтқым келедi. Оқырман ретінде (жазушы болғанға

дейін) мені қалай үйреткен болса, солай оқыдым. Бірақ жазушы ретінде

оқыған кiтаптарыма өзгеше көзқараспен қараймын. Бұл жағдайда мен

өзімніңелестетеалатынқабілетімежəнеөзгелердіңтарапынанұсынылған

қауіпті аймақтарға еніп кете алатын дайындығыма айрықша сенім артуға

тиіспін.Меніөзгежазушылардыңмұнықалайжүзегеасыратыны,мəселен,

Гомердің жүрегімізді аяушылықтан елжірету үшін қанқұйлы циклопты

суреттейтіні; Достоевскийдің Свидригайлов пен князь Мышкинді тығыз

қарым-қатынасқа мəжбүрлейтіні қызықтырады. Мені Фолкнердің

«Бенджиі» (Benjy), Джеймстің «Мэйсиі» (Maisie), Флобердің «Эммасы»

(Emma), Мелвиллдың«Пипі» (Pip), Мэри Шэллидің «Франкенштейнінің»

беделі қайран қалдырады жəне бұл тізімді əрқайсысымыз да толықтыра

аларедік.

Мені адамды өзі жатсынған мəселесіне қайта оралуға жəне жазушы

қиялындағы көзқарастан, одан алыстап кеткен түсініктен көркем

əдебиеттің мақсаты үшін бас сауғалап қашпауға итермелейтін, сондай-ақ

соғанмүмкіндікжасайтынүдерісқызықтырады.

Зерттеу еңбегім афро-америкалық əйел жазушы ретінде, гендерлік,

жыныстық, нəсілшілдік түсініктер дендеген əлемде өзімді қаншалықты

еркінадамсезінетінімтуралыойланудыталапетеді.Бұлмəсележайында

ойлау(жəнеоныменкүресу),қазіргіжағдайымныңбарлықсалдарынескере

отырып,өзгеавторларжоғарыжəнетарихинəсілдікқоғамдажұмысістеп

жатқан кезденеболыпжатқанынанықтапалуға мəжбүрлейді.Оларүшін

жəнеменүшіндеқиялжайғанақараунемесекөруемес;ол–бір-бірімен

қабыспайтынмəселе.Бұл–жұмыстыңмақсатынқалыптастыруүшінқажет

мəселе.

Жобалық жұмысым түңілуден емес, атқарған жұмысымнан лəззат

алғанымнан жүзеге асып келеді. Өзге авторлардың əлеуметтік негіздегі

аспектілердітілдікаспектілергеқалайалмастыратынынбілгендіктен,жоба

арқылыбелгілібірнəтижегеқолжеткіздім.Соныменбіргеөзгеоқиғаларды

қалай баяндайтынынан, олардың құпия соғыстардағы шайқастарды,

мəтіндердебүркемеленгенəртүрліпікірталастардысипаттауынанхабардар

болуым бұл жобама өзіндік септігін тигізді. Содан кейін бұл

жазушылардың əрдайым қандай деңгейде жаза алатынын білетіндіктен,

өзімедегенсенімімедебайланыстыеді.

Біраз уақыт бойы əдебиеттанушылар мен сыншылар арасында «білім»

деген атпен кең таралған, белгілі бір болжамдар жиынтығының

жарамдылығыменосалдығыжайындакөптолғандым.Бұлбілімалдымен

африкалықтардың, одан кейін АҚШ-тағы афро-америкалықтардың төрт

жүз жыл бойына америкалық дəстүрлі, канондық əдебиетке қатысы

болмағанын, яғни олар арқылы қалыпқа түспегенін əрі олар жөнінде

бейхабар болғанын білдіреді. Ол бұл қатыстылықтың (presence) саяси

құрылымды, конституцияны жəне барлық мəдениет тарихын

қалыптастырған осы мəдениеттегі əдебиеттің пайда болуымен дамуында

айтарлықтайізқалдырмағанынайғақтайды.Бұданбөлек,мұндайбілімдер

біздің ұлттық əдебиетімізге тəн сипаттамалар бұл қатыстылықтан алшақ

жəне оған бағынбайтын ерекше «америкалық» (americanness) деген

ұғымнан туындайтынын дəлелдейді. Америкалық əдебиет ақ нəсілді ер

адамдардың пікірі, көзқарасы, дарыны мен күш-қуатының жиынтығы

болғаныанық.Сондықтандаолкөзқарастар,дарынменкүш-қуатАҚШ-та

үстем болып тұрған қаранəсілді адамдарға қатысы жоқ əрі олардың

араласуынан жойылып та кетпейді. Азды-көпті болса да бұл жағдаймен

əдебиеттанушылар да үнсіз келісетін сыңайлы. Мен бұл келісім əрбір

америкалықбелгіліжазушыданбұрынболғанхалықтуралыжасалдыжəне

оныңосыелдіңəдебиетінеықпалеткенжасырынрадикалдыкүштердіңбірі

болдыдегенбайламғакелдім.Қаранəсілгеқатыстымəселелердізерделеу

біздіңұлттықəдебиетіміздітүсінужəнеəдебиқиялдыңшеңберіндеқалып

қоймауүшінмаңызды.

Бұл жорамалдар ұлттық əдебиетімізге тəн негізгі сипаттамалар –

индивидуализм, батылдық, тарихи оқшаулануға қарсы қоғамдық

белсенділік; өткір əрі дүдəмал моральдық мəселелер; өлім мен тозақ,

адалдық мəселелері шындығында қараңғы, төзімді африкалықтардың

қарсылықтанытқанəрекеттерінентуындағанболардегенойғажетеледі.

Меніңойымажөнгесалынбағанжəнебеймазахалықтыңарқасындаөмір

сүретінамерикалықəдебиеттібіртұтас етіп көрсететінəдіскелді.Ұлттың

қалыптасуы оның негізіндегі нəсілдік жəдігөйлік пен моральдық

дəрменсіздікпенкүресуүшінкодталғантілменмақсаттытүрдегішектеуді

талапетті.СолсияқтынегізгісипаттамаларыXXғасырғажататынəдебиет

текодекспеншектеулердіжаңғыртудықажететеді.Маңыздыжəнеелеулі

қателіктердің,таңғаларлыққайшылықтардыңарқасындажазушылардыңөз

жұмысыносықатыстылықтыңнышандарымен,құрылымдарыменбелгілеп

алуының нəтижесінде шынайы жəне жалған африкалық қатыстылықтың

Америкаүшіншешушімаңызыбарекенінаңғарамыз.Оныкөріптежүрміз.

Бұлжітібақылап,мұқиятойлаптабылғанафрикалыққатыстылықтуралы

қайнар көздер мен əдеби қолданыстарға қатысты менің қызығушылығым

«америкалық африканизм» (American africanism) деп атаған бейресми

зерттеуге айналды. Бұл – Құрама Штаттардағы қаранəсілді, африкалық

қатыстылықтың жəне адамның қалыптасуына əсері жайындағы зерттеу.

Сонымен қатар жаңашылдық осы жалған қатыстылықтың қызметіне

жүреді.Мен«африканизм»(africanism)терминінфилософМудимбесекілді

Африка туралы білімді кеңейту үшін немесе осы елге қоныстанған

африкалықтардыңжəнеолардыңұрпақтарыныңтаралуыменқиындықтары

туралы айту үшін қолданбаймын. Дұрысы, бұл терминді Африка

халықтарына тəн денотативті (denotative) жəне коннотативті (connotative)

қаралықты (blackness) түсіндіру үшін, сонымен бірге осы адамдар

жайындағы еуроөзектік біліммен қатар жүретін көзқарастардың,

болжамдардың, теріс жорамалдардың ауқымын білдіру үшінқолданамын.

Троп болғандықтан, оны қолданғанда ұстамдылық танытқан жөн.

Америкалық білім жүйесі жүгінетін еуроөзектік дəстүрде əдеби дискурс

ішіндегіжоюшывирусретіндеафриканизмтап,жыныстықлицензияжəне

қуғын-сүргін, билік құру, жүргізу əрі этика мен есеп беру медитациясы

мəселелерін қадағалау жолдарына айналды. Палитрадағы түстердің

гаммасы секілді, қарапайым демонизация жəне материализация тəсілінің

арқасындаамерикалықафриканизм–айтуменайтпауға,жазуменөшіруге,

қашып құтылу мен қатысуға, əрекет етуге, тарихиландыру мен уақыттан

тыс бейнелеуге жол ашты. Ал ол хаос пен өркениетті, қалау мен

қорқынышты, сонымен қатар туындаған белгілі бір мəселенің себептерін

тексеретін механизм мен еркіндікке жол ашуды тамашалауға мүмкіндік

береді. Əрине, Құрама Штаттар африканизмді қалыптастырған бірден-бір

ел емес. Оңтүстік Америка, Англия, Германия, Испания тəрізді елдердің

мəдениеттері, барлығы дерлік, «қолдан жасалған Африкаға» өзіндік

үлестерінқостыжəнеқандайдабіраспектілердіңжүзегеасуынамүмкіндік

берді. Аталмыш критерийлер мен білімдер өктемдік категориясынан тыс

туындайды деген тұжырымға біраз уақыт бойы өздерін сендіре алмады.

Еуропалықтар мен еуропаланғандар арасындағы мұндай жаттану, яғни

белгі мен құндылық тағайындау үдерісі нəсілшілдікті «табиғи» құбылыс

деп атайтын белгілі академиялық түсінікті қалыптастырды. Алайда бұл

елдердің əдебиеті оның нəсілдік дискурсына қатысты қатаң сынға

ұшырады.ҚұрамаШтаттардыңбұлтізімгеенбеуі –қызықтыжайттардың

бірі. Дегенмен ол қара халықпен (егер бұл сөзді қолдануға болса) бірге

қолданылатын жəне көп жағдайда ақнəсілділер қоныстанған ежелгі

демократиялы елретіндеерекшеленеді.Осыған байланыстымұнданақты

тұжырымбойынша,соныменбіргеафрикалықтарменафро-америкалықтар

туралышынайыбілімменалдыналажоспарланбағанзерттеулерсізбасып

алуға негізделген идеологиялық жəне империалистік көзқарастың

қысымындағы африканизмнің америкалық бренді пайда болды: барынша

ыңғайлы, қоғамға жағымды эго-бекініс кең таралды. Мемлекеттің

тарапынан ұсынған орынды дəлелдердің негізінде африканизм арқылы

америкалық келісімді ұйымдастыру үрдісі жаңа мəдени гегемонияның

жедел қолданатын тəсіліне айналды. Оған себеп – еуропалық мəдени

үстемдіктіңжойылуы.Бірақжаңаелдегіоныңөзіндікорныөзбағасынəлі

алақоймаған.

Бұл ескертулерді афро-америкалық зерттеулердің назарын өзге бағытқа

аударуға тырысу ретінде түсіндіруге болмайды. Мен бір иерархияны

өзгерту үшін басқасын құруды қаламаймын. Əрине, афро-америкалық

білімге қатысты тоталитарлық тəсілдерді қолдауға қарсымын. Афро-

америкалық білімде үстемдіктен басқа талаптардың болмайтыны белгілі.

Үстем еуроөзектік білімдер басым афроөзектік білімдермен

алмастырылған. Ең қызығы, интеллектуалдық басымдыққа мүмкіндік

беретіні;білімніңбасыпалуданжаулапалуғақарайөзгеруі;əдебиқиялдың

тууынаненəрсеəсерететініжəнесынныңпараметрлерінқалыптастыруға

қандайкүштерəсерететіні.

Бəрінен бұрын, мені қызықтыратыны – сын жоспарының қалай

бүркемеленгені жəне осы арқылы өздері оқып отырған əдебиетті азып-

тоздырғаны. Сын білімнің бір түрі ретінде əдебиеттің өзіндік құпия əрі

жарияидеологиясынғанаемес,идеялардыдаұрлауғақабілетті;оладамзат

баласыжасапшығарғанбарлықөнертуындыларындатүккетұрғысызете

алады. Əдеби сынның талдауларында африканизмнің қатыстылығы

қаншалықты деңгейде зерделенетінін білу – өте маңызды мəселелердің

бірі.

Əдеби қиял үшін африканизмнің бұған дейін қандай болғаны əрі оның

қалайжұмысістегенімаңыздыəріқызықтыеді.Себебіəдеби«қаралыққа»

(blackness) үңілу арқылы əдеби «ақтықтың» (whiteness) табиғатын, тіпті

себебін түсіне аламыз. «Америкалық» деген шартты түрдегі атауды

қалыптастыруда«ақтықтың»пайдаболуымендамуықандайрөлатқарады?

Егермұндайзерттеукемелінекелерболса,ондаамерикалықəдебиеттіжан-

жақты, тереңірек оқытуға мүмкіндік туар еді. Көптеген əдеби сыншылар

америкалық əдебиетті оқытуға немқұрайды қарағандықтан, аталмыш

тақырыпжан-жақтызерттелмейжатыр.

Осындай маңызды сыни материалдардың жетіспеуінің бір себебі –

нəсілшілдік мəселесінде үнсіздік пен жалтарудың əдеби дискурсқа

үстемдік етуіне байланысты еді. Жалтару алмастырылған тілдің пайда

болуына алып келді. Аталмыш жағдайды нəсілшілдік дискурс қиындата

түсті. Сонымен қатар нəсілге деген немқұрайдылық та жағдайдың

ушығуына себеп болды. Мұны байқау масқара болып, əлдеқашан

абыройынан айырылған ерекшелікті ұғынуды білдіреді. Ол жайында тіс

жармай, оның байқалмауына жағдай жасау – қаранəсілділердің үстем

мəдениеткеашықтан-ашыққатыстылығынажолберу.Бұллогикағасəйкес,

тəрбиеленген əрбір инстинкт ересектердің дискурсын байқауға жəне

шығарып тастауға қарсы шығады. Дəл осы тұжырымдама, əдеби жəне

ғылыми құндылықтар (əдеби сында тəртіппен қызмет ететін, бірақ өзге

пəндердегіталаптарғадегенсенімдіоятпайтынжəнеоғанлайықемес)бір

кездері аса əйгілі болған кейбір америкалық авторлардың жарамдылық

мерзімінтоқтатып,өзеңбектеріндегікереметидеяларғашектеуқойғанеді.

Бұл құндылықтар – өте нəзік құбылыс, əйтсе де, олардан бас тартпас

бұрынəбденойланып-толғанукерек.Мұндайнəзікқұндылықтардыелемеу

академиялық қателіктерге алып келуі мүмкін. 1936 жылы америкалық

ғалым Эдгар Аллан По өз еңбектерінде «негр» деп аталатын диалектінің

қолданылуын зерттей отырып (нəсілшілдік салқынқандылығымен

мақтанатын қысқа ғана мақала), былай дейді: «Сайып келгенде, өзінің

оңтүстіктеөсіп,РичмондпенБалтимордаеңжемістіжылдарынөткізгеніне

қарамастан,Поның«қараңғылық»(darky),яғнитүнектуралыайтарыаз».

Алайдабұлсөйлемдегі«қараңғылық»термині«негр»(nigger)дегенсөзге

қарағандасыпайысөйлеумəнеріекенінбілемін.Мұныоқыптұрғанкезде

менің бет-аузымды жыбырлатуым ғалымның алаңдаушылығын туғызды.

Егер сізге осы сияқты «сыпайы» мəнерді жоққа шығаратын отызыншы

жылдарғаоралуəділетсізболыпкөрінсе,ондабұлқұбылыстыңкөрінісіəлі

дебарекенінесендіргімкеледі.

Америкалық сынға африкалықтардың араласуы мен оған ықпал етуі

жайындағы əдеби дискурстардағы кемшіліктердің тағы бір себебі –

нəсілшілдіктің зардабын оның саясат пен өзге көзқарастарға ықпал етуі

тұрғысынананықтаудыңасимметриялымоделіболыпотыр.Нəсілшілдікті

əшкерелеп,оныңсалдарынжоюғаазуақытпенбілімжұмсалғанжоқ.Осы

мəселелердізаңдастыруғажүйесізболсада,тұрақтытүрдекүшжұмсалуда.

Оған қоса, нəсілшілдікті барлық əлеуметтік көріністің тұрақты жəне

мəңгілік, қашып құтыла алмайтын бір бөлшегі деген ойға қарсы шыға

отырып,нəсілшілдіктіңпайдаболуыменоныңнасихатталуынасараптама

жасау үшін күрделі іс-шаралар жасалып жатыр. Мен бұл əрекеттердің

дəрежесін төмендеткім келмейді. Солардың арқасында нəсілшілдікті

талқылаумəселесіндеқандайдабірілгерілеубайқалады.Дегенмендұрыс

жолға қойылған зерттеуді одан маңызы кем емес өзге зерттеумен

алмастыру қажет: оны нəсілшілдікті ұстанатындарға жауап ретінде

қолдануға болады. Бұл зерттеудің нəсілшілдік жайында сараптама

жасамауы таңғаларлық нəрсе секілді. Мұнда мен нəсілдік иерархия,

нəсілдік оқшаулау, нəсілдік осалдық түсініктерініңықпалын, зардаптарын

зерттейтін жəне олармен күресетін зерттейтін немесе өзгертетін «қара

еместерге»назараударудыұсынамын.Ақылға,қиялғажəнеқұлдыңмінез-

құлқына назар аударатын ғылым қашан да бағалы. Алайда нəсілдік

идеологияшеберлерініңақылы,қиялыжəнемінез-құлқынеістейалатынын

түсінуүшінжұмсалғанинтеллектуалдықкүштесолсияқтыбағалы.

Тарихшылар да бұл салаға əлеуметтанушылар, антропологтар,

психиатрлар мен салыстырмалы əдебиеттану ғылымының кейбір өкілдері

сияқтыденқоябастады.Əдебиеттанушығалымдарұлттықəдебиеттіңосы

мəселелерін зерделеуге назар аударды. Батыс елдері əдебиетіне де дəл

осылайкөңіл бөлуқажет.ӨйткеніБатыс елдерінде əлембойыншаең көп

əрі тұрақты түрдегі африкалық популяция орын алған. Америкалық

əдебиетте нəсілдік мəселелер көрініс беріп, көпшіліктің назарын өзіне

аударабастағанкездеолмəселегесынитұрғыдажауапберіледі.Саясатты

ақыл-ойданшығарыптастау– бұл қымбатқатүсетінқұрбандық.Менбұл

«өшіруді» ауырмаса да барлық аурудан қорқып, алдын ала өзін емдейтін

адамға ұқсатамын. Əдебиетті тек «əмбебап» қана емес, сондай-ақ

«нəсілшiлдіктен азат» болуы тиіс дейтін сын сол əдебиетті

«лоботомиялауға»(lobotomizing)тəуекелетедіжəнеөнердіңде,суретшінің

дебеделінтүсіреді.

Менің зерттеуім жеке мүдделерді көздейтіндіктен, мұнда шешім

қабылдауға тартынамын. Себебі мен əрі афро-америкалық, əрі жазушы

болғандықтан, осы сауалнама желісінен интеллектуалдық жағынан

шектемейтінжолдарарқылыпайдакөремін.Менайыптауғатəуекелетуге

тиіспін,өйткенідəлосысəтөтемаңызды:толықтайнəсілшілдікжайлаған

қоғамда қара нəсілді америкалық жазушылардың нəсілдік өзгертілген

тілден жəне сол тілдің қым-қуыт, қызықты əрі шешуші талаптарынан

қиялдары «ақсап» қалмас үшін жасалатын еңбектерден ешқайда қаша

алмаймыз.

Мыңдаған қарапайым оқырмандар секілді Құрама Штаттардағы кейбір

белгіліəдебиетсыншыларыдааталмышбағыттағызерттеулердіешқашан

оқымайды.Оларкезкелгенафро-америкалықмəтіндітілгетиекетіп,өзін

оқымыстыадамретіндекөрсетіп,мақтанады.Олардыңбілімсіздігіөздеріне

жəне айналысып жатқан жұмыстарына айтарлықтай кедергі

келтірмейтіндей сезінеді. Мен олардың афро-америкалық əдебиет туралы

қандай да бір білімге ие екеніне күмəнданамын. Дегенмен олардың бай

зерттеулері қара суррогаттықтың (ақпараттық, тұрақтандыратын жəне

дабыл қағатын элемент) өздері зерттеп отырған əдебиетке қатыстылығын

қалайша көрмейтіні таңғалдырады. Америкалық əдебиеттегі сыни

бағыттыңөкілдеріөздерініңафро-америкалықмəтіндердібілмейтіндігінен

лəззат алатыны таңғаларлық жағдай емес. Бір қызығы, олардың «қара»

мəтіндерді оқудан бас тартуы – өздерінің интеллектуалдық өмірін

алаңдатпау үшін бас тарту. Олардың көңілін аударатын əдеби

шығармалардықайтаоқығанда,бұлмəселетағыдақайталанады.

Мысалы, Генри Джеймстің білімін жан-жақты жетілдіруі оның

барлығына басын шұлғи бермеуіне, оқиға желісіне арқау болған қара

нəсілдіəйелкейіпкергеназараударып,«Мейзиненібіледінің»(WhatMaisie

Knew) мəнін ұғынуға мүмкіндік туғызар еді. Сонда ол бізді ешқашан

«Джунгли жыртқыштарын» (The Beast in the Jungle) оқуға шақырмас еді.

Меніңше, бұл бейне оның логикалық шешімімен бірге қабаттасып жүріп

отырады.ГертрудаСтайнның«Үшөмір»(ThreeLives)аттытуындысының

басты кейіпкері болған қара нəсілді əйелге қолданған зерттеуі мен

түсініктемесі жайлы ой толғау – күрделі мəселе. Уилла Кэсердің қара

кейіпкерді бейнелеуіндегі асығыстығы мен алаңдаушылығы толықтай зая

кетуі мүмкін; оның «Сапфира мен күң қыз» (Sapphira and the Slave Girl)

атты соңғы романында нəсілдік мəселелер қозғалмайды. Бұл сыншылар

Эрнест Хемингуэйдің еңбектеріндегі оның қара нəсілді адамдікі ретінде

берілген тұңғиық, сексуалдық арман-тілегінің сипатын көре алмаған.

Сыншылар Фланнери О'Коннордың еңбегіндегі Құдайдың рақымы мен

африканизмнің арасындағыбайланыстыда байқамаған.Фолкнердің сыны

негізіненжазушыныңеңбектеріндискрусивті«мифологияға»айналдырып

жіберген, ал соңғы кездегі нəсіл мен тап туралы жазған еңбектерін тіпті

мəнсіз,атүсті,тоқыраужазбалардепсипаттаған.

Мұндайғылымиенжарлыққаалыпкелгенмəселепараллельфеминистік

дискурсжөніндеұзақғасырларбойықалыптасқансоқырлықтыңнəтижесі

еді. Яғни бұл – əйелдер мəселесіне салғырт қарап келудің кесірі. Қазіргі

кездежыныстықкемсітутуралыəдебиеттеразайыпкеледі,барболсада,ол

əдебиеттің ықпалы аз, себебі əйелдер өз дискурстарын жетік меңгеріп

алған. Ұлттық əдебиеттер де, жазушылар сияқты, жеміс берер жүйелі

əдістерді таңдайды. Əйткенмен де, олар ақыр соңында, ұлттық санадағы

бар құбылысты суреттеумен жəне тізімге енгізумен ғана шектелетін

сыңайлы.Көбінесе,ҚұрамаШтаттардағыəдебиеттежаңаақадамның(new

white man) архитектурасы қарастырылады. Егер, осы мəселенің аумағын

зерттеугеқатыстыəдебисынныңенжарлығынанкөңілімқаларболса,онда

меніңқолымдамықтықұралбар:ол–жазушылардыңөздері.

Жазушылар ең сезімтал, интеллектуал, үлгілі, көреген суретшілердің

қатарына жатады. Жазушылардың өздерін өзге адамдарға таныстыру

мүмкіндігін елестету қабілеті олардың күшін тексеруі болып саналады.

Олардың қолданатын тілдері жəне бұл тілдердің əлеуметтік жəне тарихи

контексі – осы аталмыш күшті жəне оның қойған шектеулерін ашып

көрсету.Осылайша,менамерикалықəдебиеттіңіргетасынқалаушылардың

Құрама Штаттардағы африканизмнің пайда болуы мен оның ықпалын

түсіндіріпберуінқалаймын.

Менің оқырман ретіндегі алдын ала болжамым – ақнəсілді америкалық

жазушыларқиялында қаранəсілділердіңболымсызнемесе мүлдемкөрініс

бермеуіеді.Жергіліктіерекшеліктікөрсетуденжəнебелгілібіршындықты,

əзілді беруден басқа жерде қаранəсілділер көріне бермейді. Мен мұны

шығармадағыкейіпкердіңөміріне қаранəсілділердің маргиналды əсерінің,

соныменқатаравтордыңшығармашылыққиялыныңкөрінісідепойладым.

Қаранəсілділерді басқаша елестетіп, өзгеше етіп жазып, сипаттау күлкілі

жəнеəділетсізболареді.

Бірақ мен оқырман ретінде оқуды доғарып, жазушы ретінде оқи

бастадым.Нəсілдерөзарақауымдастырылғанқоғамдаөмірсүріпжатқанда,

америкалық мəдени жəне тарихи ахуалдың мəселелеріне жауап беру

арқылы мен өзімді жалғыз сезінбеймін. Өзім оқыған, ұнатқан əрі жек

көрген əдебиеттің нəсілдік идеологиясымен бетпе-бет келгенде олардың

өздерін қалай ұстағанын байқадым. Америка əдебиеті дəл осындай

қақтығысқа құрылуы керек емес еді. Иə, мен Америка əдебиеті

нəсілшілдіктіқаншалықтыбұрмалағанынанықтапалғымкеледі.Дегенмен

əдебиеттіңосымəселеніқалайсипаттайтыныбұдандамаңыздықұбылыс.

Бірақ бұлар болмашы ғана мəселелер еді. Одан əлдеқайда маңыздысы –

жазушының қиялына арқау болған мəселені зерттеу үшін африкалық

кейіпкерлердіңмəтіндеқалайсипатталғанынзерделеу.

Өзге «африканисті» (аfricanist – африкалық мəдениет пен тарихты

зерттеуші маман. – Ред.) елестетуге тырысқанда əдеби пікір айту жүйесі

қалайқұрылады?Бұлкездесулердіңбелгілері,кодтары,əдебистратегиясы

қандай?Африкалықтарменафро-америкалықтарды«жұмысқа»тартудеген

нені білдіреді? Оқырман ретіндегі менің болжамым ештеңені

«білдірмейді»: африкалықтар мен олардың ұрпақтары ол жерде ешқашан

маңызды болған да емес; олар жазушылардың шығармашылық

кескіндемесіне сай декорациялық зат сияқты болды. Автор қара нəсілді

болмағандықтан, африкалық кейіпкерлердің көптеген туындыларға арқау

болуы «қалыпты» нəсілшілдікке қарсы, жалған фонмен көмкерген

алдамшы«ақəлемнен»өзгеештеңедеболуымүмкінемесдепболжапедім.

Əрине, мен сөз қылып отырған америкалық мəтіндердің ешқайсысы да

қаранəсілділерүшінжазылмаған.Мəселен,«Томағайдыңлашығы»(Uncle

Tom’s Cabin) атты туынды осының айқын дəлелі. Ал жазушы-оқырман

ретінде бір нəрсеге анық көзім жетті: арманның субъектісі – арманшыл

адам.Африкалықтыңбейнесінжасапшығу–рефлексті;жазушылықсанада

орын алған қорқыныш пен қалаулардың қуатты танымы. Бұл –

сағыныштың, террордың, түсінбестіктің, ұяттың, ақкөңілдіктің

таңғаларлықжаңалығы.Мұныкөрмеумүмкінемес.

Бұл менің аквариумге қарағаным сияқты – алтын қабыршақтың

қылауытқан жасыл ұштары, желбезектен ары қарай желі тартатын аппақ

əсем иректер; жұмыр тастармен жəне кішкентай, айқыш-ұйқыш жасыл

желекпенəдіптелгенбөктердегі«қамал»;естілер-естілмессылдырапаққан

су,қалдықтағамтүйірлері,субетіндежылжығанжайбарақаткөпіршіктер.

Кенет мен шар секілді ыдысты көрдім. Өзі тіршілік етіп жатқан үлкен

əлемде (жəне көзге көрінбей ғана) өмірді ретке келтіріп отыратын

құрылымды байқадым. Басқаша айтқанда, мен кітаптардың қалай

жазылатыны, тілдің қалай пайда болатыны туралы біліміме сенім артып,

авторлардың қалай жəне неге өз жобаларының кейбір аспектілерінен бас

тартатыны немесе оларды қабылдайтыны жайында толғандым. Сонымен

қатар лингвистикалық күрес жазушылардан не талап ететіні жəне олар

таңғажайып дүниелерді қалай жасайтыны жайындағы түсінігіме сүйене

бастадым. Бір анығы, америкалықтар өздері жайлы аллегориямен, тіпті

метафорамен əңгімелеуге бейімдік танытып, африкалықтардың

қатыстылығына жол бермеуге тырысады. Мен бұл жерде «сыни

соқырлыққа» (critical blindness) əдейі жол бердім. Егер солай болатын

болса, онда оны біздің əдеби мұрамыздың бір бөлігіне айналдырар едік.

Əдет,мəнержəнекүнтəртібіндегісаясимəселелеросысынитүсініктенбас

тартуғамүмкіндікберді.МысалретіндеУиллаКэсердің«Сапфираменкүң

қызын»келтіругеболады.Бұлмəтінамерикалықəдебиеттіңқұрылымынан

сыни консенсус (consensus) арқылы алынып тасталған еді. Кэсердің

аталмыш романдағы сілтемелері кешірім сұраған, менсінбеген кейіпте

жасалған. Оның тарапынан айтылған кемшіліктер тізімінде көптеген

мəселелернақтыкөрсетілмеген.Кітаптағыкемшіліктерменконцептуалдық

мəселелер толық сыналмаған. Кэсердің мінез-құлқын нақты сипаттай

алмағаны,сезімінтолықсипаттайалмағаны,мінездемесініңкүңгірттартуы

кітаптың сəтсіз қырларына мұқият назар аударуды талап етіп отыр. Бұл

жерде сəтсіздік ұғымын кез келген кітапқа қатысты зиялы ұғым ретінде

қолдану қажеттігі туындауда (бұл ұғым көркем шығарма мен деректік

шығармада екі түрлі зерделенеді. Жақсы ұғым ретінде қаралса, жеңісті

меңзейтінболады,алнашарұғымретіндеқаралса,шығынғаəкепсоғатын

болады).

Мен «Сапфира мен күң қыздың» «мəселесі» оның дүниетанымының

немесе ой-өрісiнiң тарлығынан туған еңбек екендігінен емес деп

болжаймын.Бұлроманныңмəселелеріменсыниəрішебертүрдекелісімге

келуге тырысуынан туындайды: ақ нəсілді əйел қожайындарға əйел-

күңдердіңүстіненберілгенбилікпенеркіндік.Мұндайконтенттіқалайша

басқамағынағажатқызуғаболады?Оқиғаныңалғышартыменбайланысты

қарастырылғаннəсілмензорлық-зомбылықтыақнəсілдіқожайынəйелдің

оқиғасынанқалайбөліпалуғаболады?Егер«Сапфираменкүңқыз»бізді

қуантыпнемесеқызықтырмайтынболса,негедегенсауалдыңмəніашылар

еді.Кэсерүшінерекшемаңызды,біразмашақатпенжарықкөргенроман–

əдеттегі қашқын туралы емес, өзінің авторлық əдеби меншігінен қашқан

қашқынтуралыроман.Бұлеңсоңғышығарылғанкітапсияқтыеді.

Сонымен қатар бұл – өз-өзінен қашып жүрген қашқынды сипаттайтын

туынды. Қашқын жайындағы алғашқы ишараны «Сапфира мен күң қыз»

дегенатауынанбайқауғаболады.Сөзболыпотырғанқыздыңесімі–Нэнси.

Туындыны«СапфираменНэнси»депатауКэсердіқауіпті,тереңтұңғиыққа

батырар еді. Бұл атау романның шынайы қатыстылықты бар ынтасын

салып айқындап көрсетуге тырысқанын көрсетсе де, туындының бұл

əрекетті жасыруға деген ұмтылысын да байқау аса қиын емес: ол –

ақнəсілдініңжағымпаздануы.Хикаяқысқашаосылай.

Сапфира Колберт арбаға таңылған мүгедек болғандықтан, өзгенің

көмегінемұқтаж.ОлөзініңеңадалкүңініңНэнсиаттыбойжеткенқызына

күйеуі құмартып, ынтығып жүр деген ойға бекініп алған еді. Колберт

ханымның қызбалыққа салынып, жаңсақ ойға берілуі əуелгі бастан-ақ

белгіліболғанжайт.СебебіНэнсипəкқызəріКолбертмырзадақарапайым

өмір салтын ұстанған, қиялы ұшқыр, мақсаты айқын адам. Сапфираның

қиялынан туған күдігі ұлғая береді де, өздігінен жоспар құра бастайды.

Мартин есімді тілалғыш, əйелқұмар жиен інісін қонаққа шақырып, жас

қызды өз табиғатына сай арбап алуға жағдай жасайды. Өзінің жап-жас

қызметшісінзорлатудағымақсатыкүйеуініңназарынтолықтайөзінеаудару

еді.

Бұл жоспарға анасының аболиционистік (abolitionist) көзқарасы үшін

аралары суып кеткен қызы Рейчел қарсы шығады. Анасы мен қызының

араларының суып кетуінің тағы бір себебі – Сапфираның өзіне қарсы

шыққандарды ұнатпайтынынан деп те жорамалдаймыз. Ол Колберт

мырзаның араласуы арқылы Нэнсидің қашып кетуіне жағдай жасайды.

Сөйтіп, Рейчел Нэнсидің солтүстікке қарай бет алып, бостандыққа қол

жеткізуіне қол ұшын берген еді. Романдағы ақ нəсілді кейіпкерлер

Рейчелдің бір баласының «күлден» (тамақ ауруы. – Ред.) қайтыс болып,

екіншісінің аман қалған оқиғасынан кейін табысады. Ал қара нəсілді екі

басты кейіпкердің табысуы сөз соңында (постскриптумда) сипатталады.

Арағабірнешежылдарсалып,Нэнсиқартайғананасынкөруүшінқайтып

оралып,өзініңқашқаннанкейінгіесейгенөмірітуралыавторға,(романның

түйініне айналған) оның оралуы мен бақытына куə болған балаға

баяндайды.Роман1940жылыжарықкөргенімен,оданертеректежазылған

ертегісияқтыəсерқалдырады.

Бұлтұжырым романныңкүрделілігімен мəселелерінелайықты бағасын

бере алмайды. Романдағы мəселелер Кэсердің сəтсіз баяндауының

салдарынанемес,оныңəлдеқашанескіргентақырыпүшінкүресінен,яғни

өзара тəуелді биліктің, түрлі нəсілдердің жəне ақ нəсілді əйелдердің

сексуалдық күресін бейбіт түрде, келісіммен шешкісі келген ойынан

туындапотырдепжорамалдаймын.

Туындыны бостандыққа ұмтылған күңнің шытырманға толы іс-əрекеті

жайындағы романның классикалық үлгісі деп санауға болады. Бірақ біз

қашқынның алдынан шыққан түрлі кедергілер мен жолдағы оқиғасы

жайындаештеңедебілмейміз.СебебімұндаНэнсидіңқашубарысындағы

оқиғасына емес, қашқанға дейінгі үй ішіндегі жайттарға екпін жасалады.

Сонымен қатар мəтін нағыз қашқын ашына күң екеніне сендіреді. Оның

үстіне, сюжет автордың бақылауынан шығып кетіп, оның ақ нəсілдің

менмендігі жайындағы тұжырымына сай нəсілдік алалауды болдырмау

мүмкін еместігін көрсетеді, сөйтіп, автордың өзінің де қашқын кейпіне

енгенінбайқатады.

ҚашуүдерісіНэнсидіңКолберттіңфермасындаөмірсүруініңнегізгімəні

саналады. Сюжетте алғаш көрініс берген сəтінен бастап, Нэнси

қуғыншылардан өз эмоциясын, ойын, тіпті уақыт өте келе денесін де

жасыруғамəжбүрболады.Нэнсиқаранəсілдіқұлдарғадегенқызғаныштан

азапшегетінСапфираныңкөңілін табу қолынанкелмегенібылайтұрсын,

өз анасы Тиллдің да көмегі, ақылы мен қолдауынан айырылған еді.

Қожайынның туған қызының басын айналдырып, зорлау үшін анасының

көмегінежүгінуі–(жəнеавтордаоқырмандарқарсыболмайдыдепсенген

болсакерек)текқанақұлдыққоғамдағанаорыналуымүмкінжайттыңбірі.

Автордың Тиллдің адалдығы мен қожайынының ашынасына деген

жауапкершілігін бірінші орынға қойғаны соншалық, оны жалғыз қызына

қасақана жасалған зорлықтан жаны жараланып, алаңдаушылық та

білдірмегенадамретіндесипаттайды.Бұл–күңəйелдеранаболаалмайды;

олардың аналық сезімі «туғанда-ақ өлген», сондықтан өз ұрпағының

немесе өз ата-анасының алдында жауапкершіліктері болмайды деген

жорамалғанегізделген.

Бұлбүлінісқазіргіоқырмандартарапынантаңданыстудырадыжəнеадам

сенгісіз əрі жағымсыз əсер қалдырады. Бұл Кэсер үшін де шешуі қиын

мəселе секілді. Ол анасы мен қызының арасындағы қарым-қатынастың

мүлде ақылға қонымсыз екенін мойындап, романның оныншы бөлімінде

Рейчел мен Тиллдің арасында болған жасырын айырбасты жазып,

келеңсіздіктіреттеугетырысады:

«...Тиллақырынғанасыбырлап:«Сізештеңеестімедіңізбе,Рейчелханшайым?»–деді.«Жоқ,

əлі. Естісем, сізге айтамын. Ол сенімді қолда, Тилл. Ол қазір Канададағы ағылшындардың

ортасында екеніне еш күмəнім жоқ. Егер ол ағылшындармен бірге болса, онда алаңдауға

ешқандайсебепжоқ».«Рақмет,Рейчелханшайым.Бұданартықештеңеайтаалмаймын.Менің

жылағанымдыолардыңнегрлерінің(niggers)көргенінқаламаймын».

Бұл үзіндінің қайдан шыққаны белгісіз, себебі жүздеген бетті парақтап

отырып, біз аналық қамқорлық көрсеткен Тиллды жолықтырған емеспіз.

Тилл Рейчелден «Сіз ештеңе естімедіңіз бе?» деп сұрайды. Осы бар

болғаны төрт сөздің астарында: «Нэнсидің жағдайы жақсы ма? Ол аман-

есенжеттіме?Олтіріме?Оныңсоңынаешкімтүспедіме?»дегенсұрақтар

жатыр. Тилл осыларды сұрай алатын еді. Бұл диалогтың астарында төрт

жүз жылға созылған тыныштық бар. Ол романның құл ата-ана мен бала

арасындағы қарым-қатынасы туралы тарихи дискурстың бір шетінен

сытылып шығады. Тиллдің ақыры батылы жетіп, өз қызының тағдыры

туралы білгісі келген əрекетін оқыған қазіргі оқырмандар бір жеңілдеп

қалады. Бірақ бұдан артық ештеңе де болмайды. Жауап алудың

айналасындағы үнсіздік Тиллдің қара нəсілді «далалық» негрлердің

(niggers) арасындағы беделі туралы мазасыздануымен байланысты дейді

жəне осыған бүгінгі оқырманды сендіргісі келеді. Анығы, Кэсер бұл

алмастыруды Тиллдің оқырман алдындағы қамқор ана ретіндегі беделін

қалпынакелтіруүшінемес,зорлықпензобалаңғатолыжұмыстыңөзінде,

шығарманың үнсіздігіне төзу ерекше азапқаайналғандықтан қолданылып

отыр.Адалқұлдыңбейнесінсомдауқажеттігі;бірəйелдіңекіншіəйелдің

тəнінешексізбилікетуініңтартымдылығынжеткізумүмкінеместігі;қара

түсті əйелдердің жыныстық қатынас үшін қолжетімді екені туралы

түсініккеқарсылықбілдіруі.Сапфираныңкіріптарболғанадамғаадалдық

танытуын автордың оқырманға таңатын қысымы ретінде зерделеуге

болады. Ойдан шығарылған осы бір талаптар хикаяның бірізділігінің

жойылуына алып келеді. Осыған қарағанда, Нэнсидің өзінің қашуын өзі

ұйымдастыра алмауы таңғаларлық жағдай емес жəне оны тəуекел етуге

үгіттеуітиіс.

Нэнси ішкі дүниесін қаскөй құлдардан, туған анасынан да жасыруға

мəжбүр. Нэнси мен өзге күңдердің арасында достық қарым-қатынас

орнамады, басқа күңдердің Нэнсиді шеттетуіне терілерінің түстері себеп

болды. Себебі Нэнси өзге күңдерге қарағанда əлдеқайда ақшылдау еді,

сондықтанбасқакүңдероғанқызғанақарайтын.Кэсердіңбасаденқойып

баяндағанжеріаналықмахаббаттыңжоқтығыеді,автормұныкүңекіқабат

кезіндекөпшеттетілгеніненболсакерекдейтін.Мұндайсипаттаманақты

оқиғаны саналы түрде бұзу болып саналады, əдетте бұлай бұрмалай

сипаттаукейіпкерініңбірі африкалық болып келетінкітаптардакездеседі.

Бірақ Кэсер бұл кітапта африкалық кейіпкерді өзге кітаптардағыдай

құқығыжоқадам етіпсипаттамаған. Оныңсомдағанкейіпкері отбасынан

базкешкенадамеді,оныңүстінетолықтайойданшығарылған.Сондықтан

ол кейіпкерге жан-жақты сипаттама беру мүмкін емес жəне автордың

баяндауынасенбескенегізжоқ.

Бір қызығы, Нэнсидің үнемі жабырқап жүретінін автор жете сипаттай

алған: қожайынның жиенініңзорлығыныңалдында дəрменсізекенін,осы

қиынжағдайдаешкімгеарқасүйемей,бұлтығырықтантекөзіғанашығуға

мəжбүр екенін нанымды жеткізеді. Нэнсидің дəрменсіз екеніне ешкім

күмəнкелтіреалмайды.Бұлкітаптакейіпкердіңжазығыжоқекенінебаса

сипат берілген, яғни Америка əдебиетіндегі «Кларисса» (Clarissa)

туындысынан айырмашылығы – нəсілшілдік мəселеге автор баса назар

аударған. Қожайынның жиені тіпті Нэнсидің көңілін табуға немесе оны

сыйлауға мүлде тырыспаған. Ол Нэнсиге қол жеткізе алмай қалған соң,

келесі жолы Нэнси ұйықтап жатқан кезде кіріп келуді жоспарлайды.

СапфираНэнсигедəліздегісəкігеұйықтадепбұйырғаннанкейін,олтолық

қауіпсіз болмаса да, əлдеқайда қауіпсіздеу жерге жасырынуға мəжбүр

болған.Нэнсидіңпро-аболиционист(pro-abolitionist)Рейчелденөзгеадамға

мұңыншағып,басынанөткенжағдайларынбаяндайалатынбірде-біржан

баласы жоқ еді. Мұндай кезде оқырман, тіпті Нэнсидің бұл қиындықтан

шығар жолын көре алмайды. Нэнсидің мұндай тығырықтан шығуға

дəрменіжоқеді–барболғаныРейчелгеүмітартыпқарағанмұңдыкөздері

ғана.

Нэнсидізорлағаныүшінқожайынныңжиенінешкімжауапқатартпайды.

Ал егер Нэнсидің аяғы ауыр болып қалса, онысы құл иеленушіге ешбір

зиян келтірмейді, керісінше, тағы бір жұмыс күшінің дүниеге келгені

болады.МұндайкездеНэнсидіңнамысынқорғайтынəкесі,тіптіөкілəкесі

дежоқеді.Баяндауыбойынша,барлықуақытыменкүш-қуатынөзінкүтуге

арнау үшін Сапфира ханым Нэнсиге бала тууға мүмкіндік бермеуге

тырысатын.

Дауысынан айырылып, құрбан болған Нэнси оқырманның

қызығушылығын жоғалтып алмауға тəуекел етеді. Сапфираның жұмбақ

əрекетінің, Кэсердің жасырын əрекеті секілді, кейіпкерлерге ешқандай

қатысы жоқ жəне оның тек қана ашына күңнің менмендігін (эгосын)

қанағаттандыру үшін өмір сүретіні – қызық жағдайдың бірі. Бұл зорлық-

зомбылықтың салдары қандай болатынын қарастырған кезде айқын

болады. Егер романға ғана тəн жағдайларды ескерсек, Сапфираның

Нэнсидің көзін «құртуына» ешқандай себеп жоқ. Мұнда Мартинге,

Колберткенемесебасқағадатұрмысқашығутуралымəселетуындамайды.

ОлайболсаСапфираныңбұлəрекетінқалайтүсінугеболады?Оныңқаупін

сейілтуге мүмкіндік бар. Егер Колберт мырза адалдық жолын ұстанған

Нэнсиді азғырарболса, онда құл иеленушібилікте кінəліболғанНэнсиді

жеккөругемəжбүрлейтінөзгенəрсебарма?

Логикадағыжəнесюжеттіқұрастырутетігіндегімұндайкүйзеліснəсілдің

оқиғаға деген ерекше ықпалын білдіреді жəне бұл жағдай баяндау

стратегиясынада əсер етеді. Нэнситек Сапфираның жауыз ниетінің ғана

құрбаныемес.ОлКэсердіңавторүшінмаңыздызерттеуініңнегіздемесіне

айналды: албырт, күші сарқылмаған ақ нəсілді əйелдердің ерекшелігін

қолынан іс келетін өзге африкалықтардың өмірінен іздестіру. Менің

ойымша, бұл өте маңызды моральдық талқылаудың өзіндік бағыттарын

көрсетеді.

Романжауыз,кекшілқожайынтуралыемес.Бұл–жанкештініңхикаясы.

Бұл өз нəпсісінің «түрмесіне қамалған», əлеуметтік нəсілдік дағдарысқа

арқа сүйеген; терісінің түсінен өзге артықшылығы жоқ, мазасызданған,

көңіліқалғанəйелгеқатысты.Сапфирадабұлромандақашқынбейнесінде

сипатталады. Ол да өзінің сезімдерінен, əйелдік, аналық қасиетінен,

əйелдерқоғамынан,өзтəніненқашуғаұмтылады.

Сапфира өз тəнінде өмір сүруден қашып, жас, дені сау, əдемі Нэнсиге

айналғысы келеді. Ол өз қамқорлығын өзгенің қолына тапсырады.

Осылайша, ол өзінің дертінен, əлсіздігінен, қамаудан, құпиялықтан жəне

тəни дəрменсіздіктен қашады. Басқаша айтқанда, оның өзін

қалыптастырудабосуақытыда,мүмкіндігідебар;бірақоныңқалыптасқан

ішкіэгосытекақнəсілдіболуынағанабайланыстысияқты.Оныңқаратүсті

денесі,қолыменаяқтары,күйеуіменжыныстыққатынасытуралықиялы–

өз-өзінедегенсүйіспеншілігініңқайнаркөзі.

Егер африкалық кейіпкерлер мен олардың жағдайы «Сапфира мен күң

қыздан»алыныптасталса,Хэвишемханшайымдыкездестірмеседік.Бізде

ештеңе жоқ: мұндай қорқынышты кəсіпорында тиісті келісімдер ретінде

қабылдануы мүмкін ақылсыз өзін-өзі құру үдерісі; шексіз билік драмасы

жоқ.СапфираНэнсигеқарағандаəлдеқайдажақсы«жасырына»алады.Ол

африкалықболғандықтанегдеəйелгеберілетінжеңілдіктерденқағылды.

Кэсердің романындағы соңғы қашқын – романның өзі. Басына қатер

төнгенкүңқыздыбосатуүшін(өзімізкөргендей,қыздың анасына немесе

оның құл достарына деген немқұрайдылықпен) жасаған құпия əрекеті

мүлдебасқамақсаттарғаарналған.Олавторғаазатақнəсілдіəйелдермен

күңболғанқаранəсілдіəйелдердіңморальдықбаламасыжайындаойлануға

мүмкіндік береді. Бұл теңдік анасы мен қызының арасындағы қарым-

қатынасты сипаттайды. Кэсер оның туған анасымен арасындағы

шиеленіскенқарым-қатынасынқалпынакелтіредідепармандайды.

Шығармашылық стратегия – аса күрделі стратегия, бұл жерде оны

қолданутіптімүмкінемес.СолсебептіКэсерроманғакөркемтуындыдан

деректітуындығаайналуға«рұқсат»берген.Баяндаудыңнақтылығыүшін

ол өзінің анықтамасын теңестіруге (equation) мəжбүрлеу мақсатында

алмастырады.Бұлтеңестірулеролбаяндаудантысболуыкерек.

«Сапфира мен күң қыз» соңына қарай мемуарға айналады. Автор өзін

адам төзгісіз ауыр жағдайлардың куəсі болған бала ретінде еске алады.

Туындының эпилогында бұйығы, көнбіс африкалық кейіпкерлер аз

ұшыраспайды. Қауышу – мұның драмасы,ал оның баяндау функциясы –

африкалық кейіпкерлердің құлдық өміріне қарағанда құл емес

кейіпкерлердіңбасымдығында.Қайтақауышуендіғана«балағаайналған»

авторүшін ұстанған бағыттəрізді.Тиллжиырмабес жылбойыкөрмеген

қызыменқауышаралдында,кішкентайУиллаесіктіңалдынакелгеншекүте

тұруға келісімін береді. Құшақтасып болған соң, Уилла, қара нəсілді ана

менқызынасерікболғанақнəсілдібаланыңсоңынанереді.Диалогқақұлақ

түреді,əрбірбасқанқадамдарындасөзгеараласып,кедергіжасайды.Олар

өз өмірінің қожайындары емес, олардың өмірі Уилланікі тəрізді.

Сапфираныңтəуекелгебармастанөзініңкөксегенбилігіжолында,қызметке

жарамды қаранəсілді «денелерді» пайдасына жаратқаны сияқты, автор да

олардыжоғалтуда,махаббатта,хаоспенəділдіктеқауіпсізтүрдебейнеленуі

үшінөзмақсатынапайдаланады.

Бірақ бəрі ойдағыдай болмайды. Бұл көпшілік жағдайда кейіпкерлердің

автордыңеркінентыстуындайтынқиялынабілдіретіннаразылықтарымен

оған қоятын талаптарын күшейтеді. Рейчелдің араласуы Сапфираның

ниетіне кедергі келтіріп, Кэсер осы бір африкалық ана мен қыздың

мəселесіне назар аударуын түсінуі керек болған. Бала Кэсер Тиллдің

əңгімелерінтыңдайды,албаяндаубарысындаүнсізқалғанқұлғаэпилогтың

соңғысөзіберіледі.

РоманныңсоңындаКэсерөзінқұлдыққажаныауыруғаміндеттіадамдай

сезінеді.Тиллдіңқызметіарқылы мекеменің тілектестік ниетінарттыруға

үндейді. Оның үстіне, бұл африкалықтарға қатыстылық романның

алғышартын (premise) түгелдей тас-талқан ететініне қарамастан, тек құл

иеленушілердіңидеологиясыннығайтуүшінғанақолданылады.Тиллдіңөз

еркіментізебүгуіқаншалықтышаттыққатолыболса,соншалықтыкүмəнді.

ЖазушылықмансабыныңсоңындабалалықшағынақайтаоралғанКэсер

өзінің жеке тəжірибесіне сүйенеді. Соңғы романында ол нəсілшілдіктің

көрінісбермеуіменбетпе-беткелетіндіктен,əйелдеропасыздығыныңмəнін

іздейді. Ол Нэнси секілді аман-есен келе алмаған шығар, бірақ, абырой

болғанда,қауіптісаяхатқашығуғабелбуды.

Ескертпе

1. KillisCampbell,«Poe’sTreatmentoftheNegroandoftheNegroDialect»,StudiesinEnglish16

(1936),p.106.

2. WillaCather,SapphiraandtheSlaveGirl(NewYork:AlfredA.Knopf,1940),p.49.

АЛТЫНШЫТАРАУ

Шағынмекен

ЯмайкаКинкейд

Ямайка Кинкейдтің «Шағын мекен» (A Small Place, 1998) атты еңбегінде «екінші қайтара

отарлау» (secondary colonialism) мәселесі сөз болады. Екінші рет отарлау мәселесі дамыған

СолтүстікпенБатыселдерініңдәулеттітұрғындары–кедей,ертеректеотарланғанОңтүстікжәне

Шығыс мемлекеттерін өздерінің игіліктеріне айналдырғанда туындайды. Туризм – мұндай

отарлаудың жарқын мысалы. Бірақ бұл пікірді кедей елдердің екінші рет отарлау мәселесіне

айрықша назар аударып, өздерінің мәдени құндылықтарын жандандыруға мүмкіндік болған

жағдайдаайтааламыз.Э.М.Форстердің«Үндістанғасапар»(APassagetoIndia)аттытуындысы–

осындайсимволдықконверсияныңайқынкөрінісі.

Егер сіз Антигуа қаласына турист болып барсаңыз, осы жағдайға куə

боласыз. Ұшақпен келсеңіз, В.К. Бёрд атындағы халықаралық əуежайға

қонасыз. Вере Корнуолл Бёрд – Антигуаның премьер-министрі. Турист

болған соң, премьер-министр өз есімін не мектепке, не ауруханаға, я бір

үлкен ескерткішке емес, не себепті əуежайға бергізді екен деген ойға

қалуыңыз мүмкін ғой? Сіз туристсіз, əзірге Антигуадағы мектептерді,

ауруханаларды,ондағыалыпескерткіштердідекөргенжоқсыз.Ұшағыңыз

жерге қонар алдында, Антигуа неткен əдемі арал деуіңіз мүмкін. Бұрын-

соңды сіз көрген барлық аралдардан өзінше əдемі, шөбі тым шүйгін, аса

құнарлы.Бұлтуристболыпбарғансізгеаралдарғажауын-шашынныңмол

түсетінін аңғартар еді. Ал сіздің жауыннан қашып келген бетіңіз осы.

Себебі Солтүстік Америкада (немесе Еуропада) өткізген ауыр да суық,

күңгірттеұзақжұмыскүндеріңіздіойыңызғааласыз.Ақшатаптыңыз,енді

күн əрдайым ашық, сіз өткізбек 4-10 күн аралығында күн райы керемет

ыстық əрі құрғақ болатын осы мекенге (Антигуа) орналаса аласыз.

Демалыс алғандықтан, турист болғандықтан, өзге біреудің

құрғақшылықтан əрдайым зардап шегіп отырған жерде өмір сүретіні,

сондықтан да оған əр тамған тұщы суды (бір жағынан Кариб теңізі, бір

жағынанАтлантмұхитықоршапжатса)қадағалапотырудыңқандайекені

ойыңызғакіріп-шықпауымүмкін.

Ұшақтан түсесіз. Кеденнен өтесіз. Туған-туыстарыңызға аса қажет

киімдер мен тамақ салынған қағаз қораптарды арқалап, Солтүстік

Америкадан немесе Еуропадан Антигуаға оралған қара нəсілді емессіз.

Туристсіз ғой, бəлкім, солтүстік америкалық, мүмкін еуропалықсыз.

Ашығын айтқанда, ақ нəсілді өкілсіз. Сол себепті кеденнен ешбір

кедергісіз, жылдам əрі оңай өтесіз. Сөмкеңізді тексермейді. Кеденнен

шығып, таза ауамен тыныстайсыз: бірден өзіңізді кіршіксіз пəк сезінесіз,

өзіңізді ерекше сезімге шомылғандай, азат сезінесіз. Такси жүргізушісін

көресіз;діттегенжеріңізгежеткізіптастаудысұрайсыз;олбағасынайтады.

Жергіліктівалютаментөлеукерекдепойлайсыз.Туристболғандықтанбұл

жағдай (айырбас бағамы) сізге таңсық емес. Тым арзан екенін түсініп,

еркінси түскеніңізде жүргізуші «Америка валютасымен» деп қойып

қалады. Сіз «Хммм, қолыңызда белгіленген жерлердің бағасы жазылған

ресми қағаз бар ма?» деп сұрауыңыз мүмкін. Жүргізушіңіз заңға

мойынсұнып,аталғанқағаздыкөрсетедіде,қымбатбағаныайтып,қателік

жібергені үшін кешірім өтінеді. Жүргізуші сізді Жапонияда жасалған су

жаңакөлікпенқонақүйгеалыпбарады.Саяхаттапкележатқанжолыңызөте

нашар,жөндеуді қажетететінжол.Сізтамашакөңілкүйдесіз,сондықтан

«О, мына жөндеу көрмеген жолдар Солтүстік Американың (немесе

Еуропаның)менүйреніпқалғантақтайдайтегісжолдарынанайтарлықтай

өзгешеекен»депқоясыз.Жүргізушіңізгебəрібір.Ол–жолдыңортасымен,

қарсы бағытпен жүретін қауіпті адам. Жоғарыға қарай өрлейтін қисық

жолменжүріпбаражатқанөзгекөліктердібасыпозып,отарлауданқалған,

тоттанып, тозығы жеткен жол белгілеріндегі сағатына 40 миль деген

шектеулібелгігеқарамастан, тар,бұралаң жолдардасағатына60 мильмен

жүріп келеді. Сескеніп қаласыз (демалыста жүрсіз, туристсіз); таңдана

түсесіз, əйтсе де Нью-Йорктен болсаңыз, бұлай жүретін таксиге етіңіз

үйреніп кетер еді. Нью-Йорктегі такси жүргізушілерінің көбі – осындай

жерден келгендер. Терезеден қарап отырсыз (себебі ақшаны бекерге

төлегіңіз келмейді). Сіз барлық автокөліктердің Жапонияда жасалғанын

байқайсыз. Антигуада америкалық автокөліктер жоқ. Қалай болғанда да

жаңасы жоқ. Соңғы он жылда бірде-біреуі өндірілмеген. Автокөліктерге

қарапотырып,өзіңізденолардыңжаңаболатұра,неліктенескікөліктəрізді

дыбысшығаратынынсұрайсыз.Өтеескі,тозығыжеткенкөліктіңдыбысы.

Мұнықалайтүсінеміз?Бұленді,қозғалтқышыэтилдендірілмегенбензинге

лайықталып жасалған жаңа автокөліктерге этилдендірілген бензин

құйғандықтанболар.Бірақмұныжүргізушіденсұрапəуреболмаңыз.Солай

болып шықса, демек, ол этилдендірілмеген бензин жайлы естімеген де.

Автокөліктергезерсалақарайсыз.Олкөліктердіңжапондықмашинаүлгісі

екенінкөресіз.Бағасыөтеқымбат.Бұлсізсекілдізорығыпжұмысістеп,əр

пенниді(penny–ақшабірлігі.–Ред.)тірнектепжинасаңызғанақолжеткізе

алатын машина үлгісі. Ал олармұндай автокөлікті қалай алған? Көлігіне

сай сəндіүйлердетұрамаекен?Жоға. Сондасізсапасытөменжанармай

құйылғаносыбірсужаңаавтокөліктіңжүргізушісікөлігініңбағасынасай

келмейтін үйде тұратынына таңғалар едіңіз. Неге екенін сұрай қалсаңыз,

үкіметтің банктердің автокөлік алуға несие беруінқолжетімдіетіп, ал үй

алумəселесінқиындатыпжібергеніненекенінбілесіз.Себебінсұрасаңыз,

Антигуадаорналасқан басты екі автосалон министрліктің ішінара немесе

толықтайменшігіндедегенжауапаласыз.Пəлі,бірақсіздемалыстасызғой.

Ал мына жүргізу сынағынан өткен яки өтпеген жүргізушілердің (бір

кездеріжүргізукуəлігініңсатылуынабайланыстыжанжалшыққан)сужаңа

көліктерінеқарап,бұлайойламайсыз.Шаңғабөккенғимараттыңжанынан

өтіп бара жатып, оны өткен-кеткен жүргіншіге арналған əжетхана болар

деп ойлайсыз. Бірақ тағы бір қарағанда, ғимарат төбесіндегі «ОРТА

МЕКТЕП» деген жазуды көресіз. Ауруханадан өтесіз – Холбертон

ауруханасы. Турист болсаңыз да, жүрек қағысыңыз баяуласа не боларын

ойламау – қателік болар еді. Қан тамыры үзіліп кетсе ше? Мына сапасы

төменжанармайқұйылғансужаңаавтокөлікжүргізушілерініңбіріжоғары

қарайайдапбаражатып,ирелеңдепжолдансəттібұрылаалмайқалса,алсіз

қарсы бағытта келе жатқан көлік ішінде отырсаңыз, не болмақ? Ол

ауруханада антигуалықтар сенім артпайтын дəрігерлер жұмыс істейтінін;

антигуалықтаролдəрігерлерді«жанымажолатқымкелмейді»дейтінін;əрі

олардыдəрігердепемес,«үшадам»депатайтынын(өйткеніоларүшеу-ақ

еді); тіпті Денсаулық сақтау министрінің өзі сырқаттанып қалса, бірінші

ұшақпен нағыз дəрігерге қаралу үшін Нью-Йоркке тартып отыратынын;

якиүкіметтегікезкелгенминистрмедицинакөмегінемұқтажболса,Нью-

Йорккеұшыпбаратынынбілсеңіз,қандайсезімдеболаредіңіз?

Кітаптарыңыздыөзіңізбен бірге ала шыққаныңыз қандай жақсы болған.

Əйтпесе кітапханадан кітап ала алмайтын едіңіз. Антигуаның тамаша

кітапханасыбареді.Зілзалакезіндеоған(Барлығызілзалатуралыайтады.

Біз, антигуалықтар, яғни мен де қаншалық мəнді нəрсе болса, соншалық

мəнсіз етіп шығарамыз) зақым келген еді. Бұл оқиға 1974 жылы болған.

Зілзаладан кейін ғимараттың алдына «БҰЛ ҒИМАРАТҚА 1974 ЖЫЛҒЫ

ЗІЛЗАЛАДА ЗАҚЫМ КЕЛДІ. ЖӨНДЕУ ЖҰМЫСТАРЫ ƏЛІ

АЯҚТАЛМАДЫ» деген жазуы бар белгі қойылған. Белгі əлі күнге дейін

тұр.Жөндеугеуəдебергенінеонжылданассада,солуəдеорындалмады.

Бұғаносындағыаралжұртыныңөзіндікерекшелігідепқарауыңызмүмкін.

Бұлар құлдардың ұрпақтары – олардың уақытты қабылдауы өзгеше,

əдеттен тыс. ЖӨНДЕУ ЖҰМЫСТАРЫ ƏЛІ АЯҚТАЛМАДЫ. Біраз жыл

өтсе де, бəлкім,ұзындығы он екімиль, ені тоғыз миль(Антигуаның жер

көлемі)болатынжердеонекіжылменонекіминут,онекікүнніңбəріде

бірдей болар. Кітапхана – отарлау кезеңінен қалған көне ғимараттардың

бірі. Жөндеу жұмысынан хабар беретін белгі – отарлау кезінен қалған

айрықшакөнебелгіеді.ЗілзаладанкейінкөпұзамайАнтигуатəуелсіздігін

алып, дербес құқығы бар мемлекетке айналды. Антигуалықтардың мұны

мақтан тұтатыны соншалық, жыл сайын сол күні шіркеуге барып,

азаттыққа жеткізген британдықтардың Құдайына мадақ айтады. Бірақ сіз

мұның астарын іздеп бас қатырмауыңыз керек. Зілзаланың зардабына

ұшыраған кітапхананы да ойлаудың қажеті жоқ. Кітаптарыңыз өзіңізбен

бірге, арасындағы біреуі – экономика тарихы жайлы жаңа кітап, енді

бірінде Батыстың (еуропалықтар жаулап алып, қоныстанғаннан кейінгі

Еуропа мен Солтүстік Американы айтып тұр) қандай жолмен байығаны

баяндалған.Антигуаныжаяуараласаңыз,айналаңыздануақытөткенсайын

адамдардыңжұмыскүшініңарзандапкележатқанынбайқайсыз.Мейліол

Шеффилдте, Йоркширде жəне Ланкаширде немесе басқа жерде болсын,

мейлі уақыттың көбі қол сағаттарын жасаумен өтсін. Бірақ ер-азаматтар

игіліктіеш нəрсе істейалмады(бəлкім,бұл шыдамныңшегішығар,əлде

баскөтереалмайтынқұлдықтанбізғаназардапшегуімізкерекпе?!Олар

«Сендер сияқты оңбағандарды бай қылған – біздерміз!» деген сөзді айта

алмайды). Сондықтан құлдарды пайдаланудан, олардың еңбегін қанап,

билеп-төстеуден мазасыздыққа, жан азабына ауысатын жеңіл сезімге

берілмеу керек: бұл демалысыңыздың шырқын бұзады. Олар сізде бар

нəрсеге,алсізоларғаешнəрсегежауаптыемессіз.Шынмəнінде,сізоларға

ерекшежағдайжасадыңызжəнебұғанжүздегенмысалкелтіреаласыз.Сіз

Үкімет үйінің, премьер-министр кеңсесі мен парламент ғимаратының

қасынан өтіп бара жатырсыз. Əрі қарай Сент-Джон айлағы мен Америка

елшілігініңкереметкөрінісінекуəболасыз.Сізболмасаңыз,олардаҮкімет

үйі, премьер-министр кеңсесі жəне парламент ғимараты мен қуатты

мемлекеттіңелшілігіболмаседі.Ендізəулімүйдіңжанынанөтіпбарасыз,

сұр түске боялған ерекше үйге жалғанған мұнша көп антеннаны тіпті

Америка елшілігінен де көре алмас едіңіз. Бұл үйде Таяу Шығыстан

Антигуаға келгеніне жиырма жыл толмаған көпестің отбасы тұрады. Бұл

отбасыАнтигуағаалғашкелгенінде, арқасына шабаданынасыпалып,үй-

үйді аралап тауар сататын. Ал қазір Антигуаның көп бөлігі осы

адамдардікі. Олар үкіметке үнемі қарызға ақша беріп тұрады. Олар

Антигуаныңастанасындабетоннансалынғанзəулімғимараттардықыруар

ақшаға жалдайды (Антигуа үшін). Көріксіз қала үшін (Антигуа үшін)

арнайы ғимараттар тұрғызады. Отбасының бір мүшесі – Сириядағы

Антигуаелшісі;антигуалықтаролардыұнатпайды.Осыүйгежақынжерде

есірткі контрабандасымен айналысатын адамның үйі орналасқан. Оның

контрабандамен айналысатынын бəрі біледі. Егер сіз сол үйдің қасынан

көлікпенөтіпбара жатсаңыз,жүргізушіңізонынұсқапкөрсетіп, танымал

адам екенін айтар еді. Бұл контрабандашының байлығының көптігі

соншалық,оладамбірсəттеондағанкөліктісатыпаладыекен.Бесаралға

(FiveIslands)жақынжердегіүйді(тағыбірзəулімүй)бардүние-мүлкімен

бір шабадан ақшаға сатып алған. Ол үш жүз елу мың АҚШ доллары

болған.АлүйсатушыкүтпегенжерденкөпАҚШдолларынаиеболғанына

ерекшетаңданысбілдірсекерек.

Есірткісатушыныңүйініңқарсыжағындатағыбіржекежайбар.Алоған

апараржолғабүкіл Антигуадағыең түзуасфальт төселіпті. Оның сапасы

1985жылыпатшайымкелгендетөселгенжолдандаасыптүседі(патшайым

келгенде, ол саяхаттайды-ау деген барлық жолға жөндеу жұмыстары

жүргізілген еді. Сол себепті патшайым Антигуада автокөлікпен жүру

керемет болдыдегенəсерменаттанса керек). БұлжекежайдаАнтигуаның

тіс қаққан əккі адамдарыныңбірі Евита атты əйел тұрады. Бəріне белгілі

атышулы əйел. Ол жас əрі көрікті еді. Үкіметте қызмет істейтін беделді

адамның сүйіктісі. Жоғары қызметтегі мемлекеттік шенеунікпен көңіл

қосқан соң, Евита көптеген дүкендер мен дүние-мүлікке қол жеткізді.

Министрлер кеңесіне сөзін өткізе алатын беделді əйел болды. Мұндай

қарым-қатынас сұлу əйелдің көптеген артықшылыққа қол жеткізуіне

мүмкіндікберді.Атышулыболуыдасондықтан.Жə,қазірбұлкөріністердің

бəрінен шаршадыңыз, бар тілегіңіз қонақүйге, өз бөлмеңізге жету ғана.

Сергіп алуыңыз керек; жергілікті ас мəзірінен дəмі тіл үйіретін ірі теңіз

шаянын(омар.–Ред.)жеуіңізкерек.Жуынып,тісіңіздітазалайсыз.Киініп

алған соң, терезеден сыртқа көз жібересіз. Анау жатқан суға қараңыз,

мұндайды көріп пе едіңіз? Алыс көкжиектегі судың түсі қара көк;

беріректегі су Солтүстік Американың аспаны түстес. Сол жерден бастап

жағалауға дейінгі судың түсі солғын, күмістей мөп-мөлдір, түбіндегі

алқызыл құмы анық көрінеді. Неткен əдемі! Қандай ғажап! Бұрын-соңды

мұндай кереметті еш жерден көрмегенсіз. Бойыңызды шаттық кернейді.

Тынысыңыз жеңілдейді. Терең тыныстап, дем аласыз. Cу бетінде

виндсёрферменсырғанапжүргенсымбаттыбаланыкөресіз.Соныменқатар

толық əйелдің өзі сияқты көріксіз семіз ер адаммен серуендеп жүргенін

көресіз; олардың қоршаған ортаның рақатын сезінгеніне куə боласыз.

Терезеденқараптұрсаңыз,өзіңіздіңкүнсəулесіненқуаталып(күнсондай

құдіретті, сондай əдемі, төбеңізден əрдайым төніп тұрғаны – түнеріп,

жаңбыр жаууға асығып келе жатқан, сөйтіп, демалысыңыздың берекесін

кетіруүшінжөңкіліпкележатқанқарабұлттытас-талқанетугесақадай-сай

тұрған күзетші сияқты; күн – сіздің жан досыңыз), жағалауда

жатқаныңызды көресіз. Өзіңіздің сол жағалауда серуендеп жүргеніңізді,

бейтанысадамдармен(жаңаболғанда,шектеулі мағынасында,əйтпесесіз

секілді адам ғой олар да) танысып жатқаныңызды көресіз. Дəмді

тағамдарды жеп жатқаныңызды көресіз. Өзіңіздің тағы... Əжетхана суын

ағызғаныңызданеболатынынаəстетаңғалмаңыз.Тығынынсуырғаныңызда

ванна суы қайда кеткеніне де таңғалмаңыз. Тісіңізді тазалағанда қандай

жағдайға тап болғаныңызға таңғалмаңыз. Иə, мұның бəрі шомылғыңыз

келген суға барып құйылуымүмкін; суға жете бергеніңізде,əжетхананың

құбырынантөгілгенлассудыкешіпкетуіңізмүмкін,барболғанысолғана.

Көріп тұрсыз, кəріз жүйесі Антигуада дұрыс жолға қойылмаған. Есесіне,

Кариб теңізі үлкен, Атлант мұхиты одан да ірі. Бұл мұхиттың қаншама

құлдың басын жұтқанын естігенде денеңіз түршігіп кетеді. Тамақтана

бастайсыз. Тұтынып отырған тағамыңыздың көпшілігі ұшақпен

Майамиден тасымалданатынын білмей-ақ қойғаныңыз абзал. Ал

Майамидегіұшаққатиелералдындабұлтағамдардыңқайданкелгенінкім

білсін?! Ішкі болжамыңыз дұрыс, ол Антигуа сияқты елден келеді, лас

жердеөсіріліп,Майамигежеткізіледіде,қайтаоралады.Мұндабіргəпбар.

Бірақдəлқазірбұлжайындажан-жақтыайтаалмаймын.

Туристболыпкелгенсəттенбасталғанкүдігіңізақиқатқаайналды:турист

– сүйкімсіз адам. Əрдайым сүйкімсіз емессіз. Жақсы адамсыз. Жалпы

алғанда, жұрт сізді ұнатуындай-ақ ұнатып жатыр. Қаланың қарбаласқа

толы көшесімен келе жатып, мына тобырдың ішінде өзіңізді жалғыз

қалғандайсезінесіз.Олардыңсіздіұнатпауынанкөңіліңізқұлазып,абдырап

(бұл – клише (clіche), бірақ сіздің жағдайыңызды клише ғана түсіндіре

алады)жүресіз.Содансоңсізгеүңілеқарағанадамдыбайқапқалып,оның

жүзінен өзіңізге деген мейірімді сезесіз де, өзіңіз ойлағандай соншалық

сүйкімсіземесекеніңіздітүсінесіз(соладамныңкөзқарасынаносыныоқып

қойдыңыз). Сіз тартымды, көрікті адамсыз, өзгелерді (өзіңіз секілді

адамдар) өзіңізге ынтықтыра аласыз. Үйіңізде бетегеден биік, жусаннан

аласасыз (енді, былай, əлгі, айтқым келгені, үрей мен қобалжу –

табиғатыңызғатəннəрсе.Себебісізсияқтыадамдарсырткөзгеғанасондай

боп көрінеді. Сондықтан сіздей адамдар мақтан тұтатын көп дүниенің

негізіосындайсезімдежатсакерек).Өзүйіңіз(əдеміжиһаздарыменүйінің

артында əдемі ауласы бар), көшедегі, шіркеудегі, қоғамдық қызметтегі,

жұмыстағы достарыңыз, отбасыңыз бен туған-туысқандарыңыз бар төрт

құбылаңызтүгеладамсыз.Бірақбіркүнісолтобырарасындажалғызсырап

отырғаныңызда, сол сезім бойыңызды билей жөнелсе, қарапайым адам

ретіндеоныңбайыбынаүңіліп,олжағдайдыдұрысқабылдайбілугедайын

емессіз.Себебіқарапайымболуоңайемес.«Кетуімкерек»дегенсөзсіздің

аузыңызданшынмəніндешыққанжоқ,алайдасантүрліөлімменапаттан

өтіп,əлідеболсаөзінтіріжансезінетін,оларданшабыталатынадамболу

үшін; денеңіз алдымен ұмыт болып, кейін қайта еске түскенімен, кері

оралуғаболмайтын,маңызсызнəрсесекілдіжансызденеңіздіңиісімүңкіп,

жылтырағанқұмдажатқанадамдайүйлесімге(əдеттемұндайнəрсеніартта

қалғаннəрсеніңбелгісіретіндеқабылдаредіңіз)жəнеадамментабиғаттың

тілдесуіне таңырқаған адам болу үшін қазіргі уақыттағы өмірді аттап

өтесіз.

Алсізсүйкімсізадамболғандықтан,мынадайоймазабермейді:олардың

ата-бабасы сіздікіндей ақылды болмаған жəне сіздікіндей жауыз да

болмаған еді. Өйткені табиғатпен үйлесімді сабақтастықта болатын сіз

емессіз бе? Ең жиіркеніштісі – сіздің турист болғанкезіңіздегі ана жерге

бір, мына жерге бір тоқтап, ананы бір қарап, мынаның дəмін бір татып

жүргенсүйкімсізтүріңіз.Турист болыпкелгенелдің халқысіздіұнатпай,

сыртыңыздан келемеждейді, өйткені сіз оларға ұқсамайсыз. Бет-

əлпетіңіздің олардың көздеріне күйік болғаны, жүріс-тұрысыңыздың

ебедейсіздігі (олардың дəстүрінде тамақты қолмен жейді; солар сияқты

жейін десеңіз де, əдеттегідей жейін десеңіз де, ерсі көрінесіз) ойыңызға

кіріп те шықпайды. Сөйлеген сөзіңізді ұнатпайды (акцентіңіз бар); олар

сіздің жасаған іс-əрекеттеріңізді көргенде келемеждеп күледі. Олар сізді

жеккөреді.Оларменіжеккөреді!Шындығында,мұнымүлдеойламайсыз.

Сəл ыңғайсызданасыз. Өзіңізді ақымақ, айдалаға адасып келгендей

сезінесіз.Алайдасіздіңқадірсізөміріңіз–сізүшінбұлтартпасайғақ.Сізді

суқаны сүймейтін, жек көретін адамдардың, сізбен көрші болып тұруды

қаламайтынадамдардыңортасындаөткізгенуақытыңызсізүшінмəнсізəрі

қадірсіз. Сондықтан сіз енді естігеніңіздің қайсысы шындық, қайсысы

жалғанекенінебасыңыздықатырасыз(бұлжердежержаңғақтұздығындағы

майдаланған бөтелке шынысы шынымен де деликатес пе, əлде олар сіз

ойлағандайнəрсеніжасайма?Əлгі,сиреккездесетінтұмсықтəріздесаузы

бар балықтың шынында да қоздырғыш əсері бар ма, əлде ұдайы ұйқы

шақыра ма?). Бұл енді, мұрыннан қан кетердей ауыр жұмыс, үйіңізге

оралған соң ұзақ уақыт демалу керек екенін сезесіз. Сонда ғана туристік

өмірденсоңқалыптыкүйіңізгеоралатыныңызсіздітаңқалдырмайма?

Жергіліктітұрғындардыңтуристердіұнатпайтынынтүсінугеболады.Қай

жердіңболсынтұрғылықтыхалқы–өзгеелдетурист,алкезкелгентурист–

белгілібіржердіңтұрғыны.Белгілібірелдіңтұрғыныөзгежердеқажыған,

торыққан, қадірсіз күйде өмір сүреді. Ал кез келген жақсылы-жаманды

əрекеті осы жағдайларды ұмытуға деген талпыныстан туындайды. Əрбір

жергіліктіхалықтыңөкілісаяхаттағысы,демалғысыкеледі.Бірақəлемдегі

көптеген адамдардың саяхаттауға мүмкіндігі бола бермейді. Олар тым

кедей,қалтасыкөтермейді,кедейліктенқашыпқұтыладаалмайды.Тақыр

кедейболғандықтан,өзгеелдергебаруғадамүмкіндіктеріжоқ.Сондықтан

жергілікті тұрғындар туристі, яғни сізді көргенде қызыға əрі қызғана

қарайды. Олар сіздің қадірсіз күйіңіз бен ішқұса өміріңізді тастап,

өздерінің мəнсіз əрі бірсарынды қоңырқай өмірін өз көңіліңізді көтерер

мекенгеайналдырғаныңызүшінсіздікөреалмайды.

ЖЕТІНШІТАРАУ

Жаһандықмәдениэкономикадағыажыраумен

айырмашылық

АрджунАппадурай

Нью-Йорк университетінің медиа, мәдениет және білім беру бөлімінің профессоры Арджун

Аппадурайқазіргі заманғы жаһандық мәдениетті«ажырау» (disjuncture) ұғымымен сипаттауға

болады дейді. Көп мәселе аймақтық география мен этностық бірегейлік тәрізді дәстүрлі

негіздерден алшақтаған жаңа тәсілдермен бірігеді. Медиа, мәдениет және қаржы негізіндегі

дүниетанымжекеадамөмірінетұтасәсеретіп,оныңқалыптасуынажолашады.

Бүгінгі жаһандық байланыстардың басты мəселесі – мəдени

гомогенизация (homogenization) мен мəдени гетерогенизация

(heterogenization) арасындағы шиеленіс. Тəжірибе жүзінде жиналған

фактілершоғыры«гомогенизация»дəлелінрастауымүмкін.Соныменқатар

олардың көп бөлігі солшыл бағыттағы медиа зерттеулерінен (Hamelink,

1983;Mattelart,1983;Schiller,1976)жəнекейбірсенімсізболыпкөрінетін

көзқарастардан (Gans, 1985; Iyer, 1988) бастау алады. Бəрінен бұрын

гомогенизациядəлеліөзішіненамерикаландырунемесе«тұтыну»дəлеліне

бөлінеді. Көп жағдайда бұл қос дəлел де бір-бірімен тығыз байланыста

өрбиді.Бұлдəлелдермынаныескермейді.Əртүрлімегаполистерденкелетін

күштержылдамжаңақауымдастыққабірігіпжатыр.Олар,ережегесəйкес,

қандай да бір түрде сол жерге бейімделіп кетеді: бұл музыка стилі мен

баспанаға, сонымен қатар ғылым мен терроризмге, көзілдірік пен

конституцияға да қатысты. Мұндай бейімделу қарқыны енді ғана жан-

жақтызерделенебастады(Barber,1987;Feld,1988;Hannerz,1987,1989;Ivy,

1988; Nicoll, 1989; Yoshimoto, 1989) жəне алдағы уақытта атқарылуы тиіс

көпміндеткүтіптұр.Бірақназараударуғатұрарлықбіржайт,Ириан-Джая

халқы үшін индонезиялану, Корея үшін жапондану, Шри-Ланка

тұрғындары үшін үндістену, Камбоджа үшін вьетнамдану, Армения мен

Балтықелдеріүшінорыстануамерикаланудандақауіптірекболуымүмкін.

Америкалану қаупіне қатысты балама үрейлердің тізімін ары қарай

жалғастыра беруге болады. Бірақ бұл тізімнің нақты бір сұлбасы жоқ:

шағын мемлекеттер əрдайым ірі елдерге жұтылып кетуден қауіптенеді.

Əсіресе,көршілеселдіңмəдениетінесіңіпкетуденүрейленеді.Бірадамның

қиялындағы қауымдастық (Anderson, 1983) екінші бір адам үшін саяси

түрмеіспетті.

Жаһандық деңгейдекеңкөрініс тапқаносы скалярлықдинамика(scalar

dynamic) ұлт пен мемлекет байланысын да қамтиды. Бұл мəселеге мен

кейінірек қайта ораламын. Ал қазір мынаны ескерейік. Ұлттық

мемлекеттер өз ішіндегі азшылық топтарды өздеріне қосып алу үшін

гомогенизация қағидасын қолданып, оған күш салуы мүмкін. Олар бұл

үшін өздерінің жеке билеп-төстеуші мақсаттарын емес, оған қарағанда

«шынайы» көрінетін жаһандық тұтыну (капитализм немесе өзге де

осындайсыртқыжау)тəсілінжүзегеасырады.

Жаңажаһандықмəдениэкономиканыадамдаркүрделі(complex),қосарлы

(overlapping), алшақ (disjunctive) тəртіп ретінде ұғынуы тиіс. Ол бұдан

былай қазіргі орталық-периферия (center-periphery) модельдері бойынша

түсіндірілмеуі керек (тіпті көптеген орталықтар мен периферияларды

ескеретіндер үшін де). Сонымен бірге оған қарапайым қозғау салу мен

жетекке алу (миграция теориясы тұрғысындағы) немесе шығын мен

тапшылық(дəстүрлісаудабалансындағысияқты),тұтынушыменөндіруші

(көптегеннеомарксистікдамутеорияларытəрізді)модельдердетəнемес.

Тіпті марксистік дəстүрден бастау алған жаһандық дамудың ең күрделі

жəне икемді теорияларының өзі (Amin, 1980; Mandel, 1978; Wallerstein,

1974;Wolf,1982)қолданысқакелебермейді.ОларЛэшпенУрри(1987)аз

уақыт бұрын «ұйымдастырылмаған капитализм» (disorganized capitalism)

депатағантеорияменкеліскенеді.Қазіргіжаһандықэкономиканыңкүрделі

сипаты экономика, мəдениет пен саясат арасындағы кейбір ауқымды

теңсіздікпен байланысты. Оларды біз енді ғана теориямен негіздей

бастадық.

Мен мұндай ажырауларды (disjunctures) зерделеу үшін, жаһандық

мəдениетағымыныңбесөлшемі арасындағы байланыстықарастыруүшін

мынадай қарапайым құрылымды ұсынамын. Оларды: 1) этноскейп

(ethnoscapes);2)медиаскейп(mediascapes);3)техноскейп(technoscapes);4)

финансоскейп(finanscapes);5) идеоскейп(ideoscapes) депатауғаболады.

Менұғымдардыбəрінеортақ«скейп»(scape)жұрнағыменбіргеқолданып

отырмын.Өйткенібіріншікезектеоларбарлықкөзқарастұрғысынанбірдей

көрінетін объективті қатынастар емес, керісінше, лингвистикалық жəне

саясиəрекеттердіңəртүрлісубъектілері:ұлттықмемлекеттер,трансұлттық

корпорациялар, диаспора қауымдастықтары. Сонымен қатар олардың

шағын ұлттық топтар мен қозғалыстар (ол діни, саяси немесе

экономикалық сипатта болсын) жəне тіпті ауыл, көрші-қолаң, отбасы

сындысыбайласжекетоптартарапынанқаттыбұрмаланғантарихи,тілдік

əрі саяси жайттардың күрделі құрылымдары екенін айқындағым келді.

Шындығында бұл кеңістік құрылымы жеке тұлғаны əлемдегі

құбылыстардан кейін зерделейді. Əрі тəжірибелі, əрі үлкен құрылымдар

жасайтынзерттеумекемелеріжекетүсініктерінежүгініп,бұлкеңістіктерді

олардыңқоғамғапайдасыжағынақарайбөледі.Бұлкеңістіктер,Бенедикт

Андерсонпайымдағандай,үйдіңблоктарыболса,меноны«қиялдағыəлем»

деп атар едім. Ол əлемнің түкпір-түкпіріне таралған адамдар мен

топтардың тарихи қиялынан бастау алады (Appadurai, 1989). Бүгінде біз

өмір сүріп отырған əлемнің маңызды айғағы – жер бетіндегі көптеген

адамдаросындайқиял«əлемінде»жəнетекқиялдағықауымдастықтағана

өмірсүреді.Сондықтанресмибилікпенолардыңмаңайындағыəрекетшіл

дүниетаным «қиял əлемімен» бəсекеге түсуге жəне тіпті күйретуге де

қабілетті.«Скейп»жұрнағыəрібізгеосындайкеңістіктіңтұрақсыз,ретсіз

формаларын көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл бейнелерді халықаралық

капиталдарменхалықаралықкиімүлгілерісипаттайды.

«Этноскейп» жайында сөз қозғағанда мен біз өмір сүретін құбылмалы

əлемді құрайтын адамдар шоғырын айтып отырмын: туристер,

иммигранттар, босқындар, қашқындар, гастербайтерлер жəне өзге де

көшпелітоптарменадамдарəлемніңажырағысызбейнесінеайналдыжəне

бұрын-соңды болмаған деңгейде саясат пен халыққа əсер етіп отыр. Бұл

ешбіржердесалыстырмалытүрдетұрақтытуысқандық,достық,жұмыспен

демалыс, сонымен қатар туу, баспана мен өзге де өркендеу

қауымдастықтары мен желілері жоқ дегенді білдірмейді. Бірақ барлық

жерде осы тұрақтылықтың негізін адамдардың көшіп-қону арманы

бұзатынын айту керек. Өйткені адамдар мен топтар көшіп-қонбай

тұрмайды. Олардың көбісі көшіп-қонуды армандайды. Оның үстіне,

осындайшындықпенқиялдардабарыншақанатжайыпкеледі.Сондықтан

ҮндістандағыауылдардаөмірсүретінерлерменəйелдертекПунағанемесе

Мадрасқа ғана емес, Дубай мен Хьюстонға көшуді ойлайды. Ал шри-

ланкалықбосқындарөздерініңОңтүстікҮндістаннанжəнеКанададанбір-

ақ шыққанын байқайды. Сонымен қатар Хмонг пен Лондонға жəне

Филадельфияғадабеттүзейді.Ұлттықмемлекеттерөздерініңбосқындарға

қатысты саясатын өзгерткен сайын халықаралық капитал өнім пен

технология тəрізді əртүрлі мұқтаждықтарын өзгертіп отыр. Бұл көшпелі

топтар өздері ынты-шынтымен қалап тұрса да, бір жерде ұзақ аялдап,

демалаалмайды.Бұлқиялыжүзегеасабермейді.

«Техноскейп» ретінде мен əрі технология бейнесіндегі жаһандық

құбылысты айтып отырмын. Жоғары жəне төмен, механикалық əрі

ақпараттық технология енді бұрын мызғымастай көрінген əртүрлі

шекаралардан өтіп, жоғары жылдамдықпен заулап келеді. Қазіргі кезде

көптеген елдер көпұлтты өнеркəсіпті қалыптастыруға атсалысып отыр:

Ливиядағы алып шойын зауыты кешені жаңа технологиялық құбылысты

əртүрлі қырынан танытады. Сондықтан Үндістан, Қытай, Ресей мен

Жапонияонымен мүдделес болуымүмкін. Технологияның тең таралмауы

нəтижесінде осы «технокейптің» ерекшеліктерін күн өткен сайын айқын

экономика өлшемі, саяси бақылау жəне нарықтық сана емес, қаржы

айналымы,саясимүмкіндіктерментəжірибесітөменнежоғарықолжетімді

еңбекарасындағыкүрделібайланыстаркешеніайқындапкеледі.Осылайша

ҮндістанДубайменШарджағадаяшыларменжүргізушілердіаттандырып

жатса, сонымен бірге Америкаға да (аз бөлігі Тата-Берроуз немесе

дүниежүзілік банкпен келісімшартқа отырады) бағдарламашы-

инженерлерді жөнелтіп отыр. Содан кейін мемлекеттік департамент

арқылы ауқатты «шетел тұрғыны» дəрежесіне жетеді. Бұл, өз кезегінде,

Үндістандағы аймақтық жəне мемлекеттік жобаларға ақшалары мен

тəжірибелерін салуға арналған еліктіргіш үндеулер объектісіне айналады.

Жаһандық экономиканы бəз-баяғыдай дəстүрлі «көрсеткіштер» (indicator)

(Дүниежүзілікбанктіңжүргізіпотырғанысияқты)мəніндесипаттауғажəне

дəстүрлісалыстыру(Пенсильванияуниверситетінің «Линк»жобасындағы

сияқты) мəнінде зерделеуге болады. Бірақ осы «көрсеткіштер» мен

«салыстырулар» аясындағы күрделі технокейптер (жəне құбылмалы

этноскейп) бұрынғыға қарағанда, «əлеуметтік ғылымдар ханшайымына»

қолжетімсіздеу бола түсті. Жапония мен Құрама Штаттардағы жалақыны

немесе Нью-Йорк пен Токиодағы жылжымайтын мүлік құнын қалай

салыстырамыз? Қос экономиканы ақша айналымы мен капитал

ауысымының жаһандық желісі арқылы байланыстыратын күрделі

қаржылай жəне инвестициялық тасқындарды ескермей, жоғарыдағы

үдерістердіқалайанықтауғаболады?

Осылайша жаһандық капиталдың сипаты енді бұрынғыдан да құпия,

жылдамжəнеілесіпотыруқиынғатүскенкезде,қаржынарықтары,ұлттық

қор биржалары мен тауар айналымдары көз ілеспес шапшаңдықта пайыз

көрсеткіштері мен уақыт бірліктерінде аз ғана айырмашылық көрсетіп,

алапатақшатасқыныменқозғалғанкезде,бұларменбірге«финансоскейп»

жайлы сөз қозғауымыздың пайдалы жақтары бар. Бірақ сындарлы сəт

мынадан тұрады. «Этноскейп», «техноскейп» пен «финансоскейп»

арасындағы жаһандық байланыс бір-бірінен өте алшақ жəне болжауға

келмейтін сипатта. Өйткені бұл «скейптердің» əрқайсысы өздерінің жеке

шектеулері мен түрткілеріне (incentive) тəуелді (бірі саяси, кейбірі

ақпараттық жəне кейбіреуі техно-экологиялық), осы арқылы бір мезетте

біреуі екіншісінің қозғалысын шектейді жəне параметр ретінде əрекет

етеді.Осылайша,тіптіжаһандықсаясиэкономиканыңқарапайымүлгісінің

өзі адам қозғалысы, технология тасқыны мен қаржы айналымы сипаты

арасындағы құбылмалы байланыстарды ескеруі тиіс. Бұл олардың бір-

біріменөтеалшақкеткентұстарынүйлестіругемүмкіндікбереді.

Бұл ажыраулар негізінде құралған (кез келген жағдайда қарапайым,

механикалықжаһандық«инфрақұрылымды»құрауықиын)құбылыстымен

«медиаскейп» жəне «идеоскейп» деп атадым. Соңғы екеуі бейнелер

шоғырына жақын келсе де, осылай атағанды жөн санадым.

«Медиаскейптер»ақпараттардыөндірументаратуүшін(газет-журналдар,

телевизия бекеттері, кино өнеркəсібі т.б.) электронды мүмкіндіктірді

үлестіруді білдіреді. Қазір бұлар дүниежүзінде дамып келе жатқан жеке

жəне қоғамдық мүдделер мен медиа жасаған əлемнің бейнелері үшін

қолжетімді. Осы əлем бейнелері ақпаратты жеткізудің көптеген күрделі

түрлеріне (деректі немесе сауықтық бағдарламалар), олардың байланыс

құралына (электронды немесе одан бұрынғы), олардың аудиториясына

(жергілікті, ұлттық жəне трансұлттық) жəне өздерін басқаратын əрі

бақылайтын адамдардың мүдделеріне тəуелді. Бұл медиаскейптердегі өте

маңызды нəрсе не десек, олар дүниенің түкпір-түкпіріндегі тауарлар мен

«жаңалықтарды» жəне мидай қайнаған саясаткерлер əлемінде өмір сүріп

жатқан көрермендерге бейне, сөз бен «этноскейптің» ірі жəне күрделі

шоғырын жеткізеді (айрықша өз телевизияларында, фильм жəне таспа

түрінде). Бұл əлемнің барлық жеріндегі көрермендердің медианы баспа,

целлулоид,электрондыэкрандарменжарнамабағандарыныңкүрделіжəне

өзарабайланыстышоғырыретіндеқабылдайтынынбілдіреді.Оларкөретін

«шынайы» жəне жалған скейптер арасындағы желілер бұлыңғыр.

Сондықтанбұлкөрермендермегаполисөмірінтікелейсезінуденалыстаған

сайын олардың жүзеге аспайтын, эстетикалық, тіпті ғажайып сипаттағы

«қиял əлемін» тудыру мүмкіндігі арта түседі. Əсіресе қандай да бір өзге

көрініспен«қиялəлемі»өлшемдерібойыншабағаласақ,осылайболады.

«Медиаскейп» мейлі жекеше немесе мемлекет мүддесімен жасалсын,

оларшындықтыарқауеткенбейнелерге,жазбамəліметтергебағытталады.

Ал олардың ақпаратты қабылдап жəне түрлендіріп, көрермендерге

ұсынатындүниесібірқатарэлементтерден(кейіпкерлер,оқиғаларменмəтін

жазбалары сияқты) тұрады. Олардың сценарийлері сонда жəне басқа

жерлерде өмір сүретін адамдардың қиялдағы өмірін қозғауы мүмкін.

Мұндай оқиға желілері адамдар өмір сүретін метафоралардың күрделі

шоғырыныдыратыпжіберетінкүшкеие(LakoffandJohnson,1980).Өйткені

олар«өзгелер»жайлыхикаяларқұрастыруғажəнекеремет өмір менқиял

жайлыəңгімелерөрбітугекөмекбереді.Бұлғажайыптұрмысқақолжеткізу

менсоғанұмтылуғаынталандырады.

«Идеоскейптер» де бейнелердің тұтастығы. Бірақ олар əдетте тікелей

саясисипаттажəненегізіненмемлекетидеологиясыменəрімемлекетбилігі

мен оның бөліктерін басып алуға ұмтылған қозғалыстардың қарсы

идеологияларыменбайланыстыболыпкеледі.Бұл«идеоскейптер»əсіресе

«азаттық», «игілік», «құқық», «егемендік», «өкілеттілік» жəне

«демократия» сияқты ұлы ұғымдардың, идеялардың, терминдер мен

бейнелердің бірігуінен тұратын ағартушылық дəуірі дүниетанымы

элементтерінен құралған. Ағартушылықтың басты ұғымдары (жəне оның

Англиядағы, Франция мен Құрама Штаттардағы көптеген нұсқалары)

белгілібірішкіқисынменқұрылғанжəнеоқу,көрсетуменқоғамдықсала

арасындағы нақты байланысты білдіреді (бұл үдерістің Құрама

Штаттардағыдинамикасынзерделеуүшін,Уорнердіқараңыз,1990).Бірақ,

əсіресе əлемдегі ХІХ ғасырдан кейінгі олардың диаспорасы Еуро-

Американыңнегізгі əдебиетінде бұл ұғымдар мен бейнелердібірге ұстап

тұрғанішкіүйлесімдіəлсіреттіжəнемұныңорнынажүйесіз,мəнсізсаяси

талдаулардыалыпкелді.Мұндаəртүрліұлттықмемлекеттердамып-жетілу

барысында өздерінің саяси мəдениеттерін алуан түрлі «тірек сөздер»

төңірегіндеұйымдастырды(Williams,1976).

Осы тірек сөздердің айрықша диаспорасының нəтижесінде элита мен

əлемніңəрбөлігіндегіөкілдеріарасындағыбайланыстыбасқаратынсаяси

əдебиеттер семантикалық жəне прагматикалық сипаттағы мəселелерді

қозғады:семантикалықсипатыбойыншасөздер(жəнеолардыңлексикалық

баламалары) өзінің жаһандық қозғалысында бір мəннен екінші бір мəнге

мұқият аударуды талап етеді. Сонымен қатар прагматикалық сипаты

бойынша саяси ойыншылар мен олардың аудиториясының осы сөздерді

қолдануы алуан түрлі мəндік қағидалар шоғырының пəні болуы мүмкін.

Оны бұқаралық саясатқа жеткізуде құрал ретінде пайдаланады. Мұндай

қағидалар тек саяси риториканың табиғаты жайлы мəселе емес (мəселен,

Қытай билігінің бұзақылық қаупі жайлы айтуы нені білдіреді? Оңтүстік

Корея басшысының демократиялық өнеркəсіптің көркею кілті ретінде

«тəртіп»жайлыайтуыненібілдіреді?).

Сонымен бірге осы қағидалар мынадай өткір мəселелерді де қозғайды.

Байланыс жанрларының қандай түрлері бар, олар қалай бағаланады

(мəселен, газеттер мен кино) жəне прагматикалық жанр қағидаларының

қандай түрлері əр алуан мəтін түрлерін ортақ «оқуға» жол ашады?

Осылайша үнді аудиториясы үнді киноларын еске салатын кейбір тірек

сөздер мен тіркестерді қолданатын саяси сөздер жаңғырығына мұқият

қарауы мүмкін. Ал корей аудиториясына саяси құжаттарда таңбаланған

буддизм немесе неоконфуциандық сөз саптау дəстүрінің өткір мəні əсер

етуі мүмкін. Оқудың тыңдау мен көрумен байланысы əрқалай өрбуі

ықтимал. Бұл осы əртүрлі «идеоскейптердің» құрылымын анықтайды.

Өйткені олар өзін əртүрлі ұлттық жəне трансұлттық мəндерде

қалыптастырады. Осы жаһандық айнымалы синестезияға іс жүзінде əлі

назар аударылған жоқ. Бірақ ол жедел талдауды талап етеді. Осылайша

«демократия» Гаити мен Польшадан Кеңес Одағы мен Қытайға дейін

жаңғырыққан айқын қуатты ұғымға айналды. Бірақ ол көптеген

«идеоскейптердің»негізіндетұр(ағартушылықдəуірініңсөздікқорындағы

өзге де орталық ұғымдардың тұрпайы «тəржімелерінің» прагматикалық

сипатынан тұрады). Мемлекет (жəне оны басып алуға ұмтылған топтар)

дербес«этноскейптері»қозғалысқатүскенжəне«медиаскейптері»арқылы

танылатын «идеоскейптері» үшін маңызды түйткілдер жасауы мүмкін

болғандықтан, бұл барлық жаңа терминологиялық калейдоскоптарды

туғызады. Интеллектуалдар диаспорасының артуы (ерікті жəне еріксіз

түрде),жекелейалғанда, «идеоскейптердің»икемді сипатын күрделендіре

түседі. Олар əрдайым əлемнің əр түкпіріндегі демократия ұғымына жаңа

мəнүстейді.

Менойлаптапқаносыбестермингежан-жақтытерминологиялықталдау

жасауқазіргіжаһандықжағдайлартуралытəжірибелікұйғарымжасауүшін

негіз қалайды, олар «этноскейп», «техноскейп», «финансоскейп»,

«медиаскейп» жəне «идеоскейп» арасында тереңдей түскен жікті де

қамтиды. Бұл тұжырымға түсініктеме беруім керек. Біріншіден, адамдар,

машиналар, ақша, бейнелер мен идеялар енді барынша изоморфты емес

(non-isomorphic) жолдармен жүреді. Əрине, адамзат тарихының барлық

кезеңінде осы нəрселер тасқыны арасында кейбір өзгешеліктер болған.

Бірақ бұл тасқындардың тікелей жылдамдығы, ауқымы мен көлемі

ұлғайғанысоншалық,ажырауларжаһандықмəдениетсаясатыныңорталық

ұғымынаайналды.Жапондардыңидеяғаашықекенібесенеденбелгіліжəне

оларбарлықтауардысыртқашығарып,кейбірөнімдердіөздерінекіргізуге

бейім. Бірақ бізге олардың Швейцария, Швеция жəне Сауд Арабиясы

сияқты иммиграцияны шектейтін ел екені де бізге мəлім. Дегенмен

швейцарлар мен арабтар гастербайтерлерді қабылдап, түріктерге,

италиялықтар мен басқа да Жерорта теңізі елдері өкілдеріне еңбек

диаспораларын жасап отыр. Мұндай кейбір жұмысшы топтары, мəселен,

түріктер өз елдерімен тұрақты байланыс орнатқан. Бірақ өзгелері, яғни

жоғары дəрежелі Оңтүстік Азия мигранттары, əдетте, аймақсыз мəнде

көбеюмəселесінкөтеріп,жаңаүйлеріндеөмірсүргендіқалайды.

Аумақсыздану, жалпы алғанда, заманауи əлемнің орталық күштерінің

бірі,өйткеніолеңбекшітұрғындардыбайқоғамменсалыстырмалытүрде

алғанда,төменгітаппенорынғақояды.Кейдеотбасы,мемлекетсаясатын

шектен тыс қатты сынайды немесе соған беріледі. Аумақсыздану, мейлі

үнділер, сикхтер, палестиналықтар немесе украиндар болсын, қазіргі

кезеңдеисламжəнеүндіəсіредіншілдігінқосаалғанда,көптегенжаһандық

фундаментализм түрлерінің мəйегіне айналды. Мəселен, үнділер

оқиғасынан(АппадурайменБрекенридж)мынаныанықұғамыз.Мұхиттың

арғы бетіндегі үнділер қозғалысын Үндістанның іші мен сыртындағы

əртүрлі топтар өз мүдделеріне пайдаланып отыр. Олар осымен күрделі

қаржымендінибірегейлікжелілерінжасаудыкөздейді.Сөйтіп,шетелдегі

үнділерүшінмəдениөркендеумəселесіөзеліндегіүндіəсіредіншілдігімен

бірдейдамыпотырды.

Дəл осы сəтте аумақсыздану кинокомпаниялар, өнер мамандары мен

саяхат фирмалары үшін жаңа нарық туғызды. Олар аймақсыз

тұрғындардың өз елдерімен байланыс құруға деген қалауынан өрістеді.

Шынымен де, аймақсыз топтардың «медиаскейпін» ойлап тапқан осы

атамекендерəдеттежалаңқиялменбіржақтымақсатқаайналыпотыр.Олар

ұлтаралықшиеленістердіңотынөршітетінжаңа«идеоскейптердің»негізін

қалайды. Англия, Канада мен Құрама Штаттардағы аймақсыз сикх

тұрғындарының қиялындағы отаны «Халистан» (Khalistan) мұндай

«медиаскейптің»қантөгіскеұрындыруымүмкін екенін көрсетеді.Өйткені

оларұлттықмемлекеттің«ішкіотарлау»(Hechter,1974)саясатыменбірлесе

əрекететеді.Мұны«үйішіненүйтігу»депатауғаболады.Батысжағалау,

НамибияменЭритреябиліктегіұлттықмемлекеттерменəртүрліаймақсыз

топтарарасындағықантөгістерөтетінорындарсаналады.

Аумақсыздандыру идеясы қаржыға қатысты да қолданылуы мүмкін.

Қаржы менеджерлері қандай мемлекеттен болсын, инвестиция салуға

қолайлынарықіздейді.Өзкезегінде,қаржықозғалысыжаңақақтығыстар

түрініңшығуынатүрткіболады.Мəселен,Лос-Анджелесхалқыжапондар

олардыңқаласынсатыпалуымүмкіндепқорқады.АлБомбейтұрғындары

Парсы шығанағы елдерінен келгенбай арабтардан аяқ тартады. Олар тек

Бомбейдегімангобағасынғанаөсіріпқойғанжоқ,соныменбіргежұрттың

көз алдында қонақүйлер, мейрамханалар мен өзге де қызмет түрлерін

айтарлықтай өзгертіп жіберді. Олар дəл осы жағдайды Лондонда да

орнатты.ДегенменкөптегенБомбейтұрғындарыарабтарғақатыстыбірдей

көзқараста емес. Олар мұнда келіп, Таяу Шығыста ақшаны күреп тауып

жатқан туыстары мен достарынан жырақтады. Олар ақшасы мен керемет

заттарын Бомбей мен Үндістанның басқа қалаларына қайтарады. Мұндай

тауарлар бұл қалалардағы тұтынушы талғамына əсер етеді жəне тіпті

əуежайларменайлақтарарқылыконтрабанданыңқолынатүсіп,Бомбейдің

дүкендеріндесатылады.БұлдүкендерденкейбірБомбейортатапөкілдері

«Мальборо» маркалы темекі қораптарынан бастап, «Old Spice» атты

қырынуға арналған көбіктер мен Мадоннаның таспаларына дейінгі

бірқатар тауарларды сатып ала алады. Елге ұдайы келіп-кетіп жатқан

теңізшілер, дипломаттар мен ұшақ жолсеріктерінің сапарынан кейін жан

бітетін Бомбей, Мадрас пен Калькуттаның жұпыны базарлары əлі бар.

Олар тек Батыстың ғана емес, сонымен бірге Таяу Шығыс, Гонконг пен

Сингапурданкелетінтауарларғадалықтолы.

Əлем бойынша дəл осы құнарлы аймақсыз өңірде ақша, тауарлар мен

адамдартынымсыз бір-бірініңізіне түскен. Бұл жердензаманауи əлемнің

«медиаскейптері» мен «идеоскейптерінің» ажыраған (disjunctive) жəне

бөлшектенген (unstable) көшірмесін байқаймыз. Масс-медиа өндіретін

идеялармен бейнелер,аймақсыздандырылғантұрғындарбір-бірінеөтетін

тауарлар мен сезімдерге жекелеген жолбасшы ғана. Мира Наирдің

«Индиядағы кабаре» (India Cabaret) атты керемет фильмінен біз

аумақсыздандыру мəселелерін байқаймыз. Бомбейдің жарқ-жұрқ еткен

салтанатымен үйлеспейтін жас бикештер кабаре бишілер мен жезөкше

болып ақша табу үшін Бомбейге келеді. Сауық кештерінде үнді

фильмдерінен үйренген билерімен ер адамдардың көңілін көтереді. Бұл

көріністер, өз кезегінде, Батыс жəне шетел əйелдері мен олардың «осал

тұстары» жайлы идеяларға қатысты. Батыс əйелдері бұл бикештерге

жиіркенішті өмір жолын ұсынады. Кабаре клубтар мен порнографиялық

өндіріс өркен жайған Кераладан шыққан осы əйелдердің кейбірі Таяу

Шығыстан келген ақша мен талғамның əсерін көрсетеді. Мұндағы

тұрғындардың əйелдерден жырақ өмір сүруі ер мен əйел арасындағы

қатынастыңмəнінбұрмалайды.Бұлкөші-қонқасіретінТаиландтағыжапон

жəненеміссекс-саяхаттарыарасындағыбайланыстыегжей-тегжейліталдау

кезіндеқайтакөругеболады.Бангкоктегісекс-саудамен«басқалар»жайлы

қиял-ғажайып əрі еліктіргіш саяхатпен байланыстыратын осыған ұқсас

жағдайларды дүниежүзілік сауда экономикасы жəне тұтас əлем мен

Азияның көптеген елдеріндегі гендер саясатында басымдылық көрсеткен

қатаңбірлестіктерденбайқаймыз.

Аумақсызданудың мəдени саясаты мен аумақты көші-қон жайлы көп

нəрсе айтуға болатын болса да, бұл тұрғыда ұлттық мемлекеттің рөлін

қазіргі ажыраған жаһандық экономикаға енгізу орынды. Мемлекет пен

халық арасындағы байланыс əрдайым əскери сипатта өрбиді. Көптеген

қоғамда ұлт пен мемлекет бір-бірінің жобасына айналатынын да айтуға

міндеттіміз. Яғни ұлттар (немесе ұлт жайлы идеямен қаруланған топтар)

мемлекет пен мемлекет билігін басып алуға немесе күшейтуге ұмтылып

жатса, мемлекет бір мезетте мемлекетшілдік идеясын жаулап алуға жəне

иемденугетырысады(Baruah,1986;Chatterjee,1986;Nandy,1989).Жалпы

айтқанда, жікшіл, трансұлттық қозғалыстар, оның ішінде қырғын мен

қантөгіске жүгінетін топтар мемлекет құрауға ұмтылып, сикхтер, Тамиль

менШри-Ланкатұрғындары,басктер,моростар,квебектерсекілдіұлттарға

үлгі болады. Бұлардың əрқайсысы өз беттерімен мемлекет құруға немесе

бір елден бөлініп шығуға талпынған қиялдағы қоғам ретінде көрінеді.

Екіншіжағынан,мемлекетқауымдастықтыңадамгершілікқұндылықтарын

меншіктеуге ұмтылады. Бұл үшін не ұлт пен мемлекет арасында ши

шығармай өмір сүруін табанды түрде талап етеді немесе оның ішіндегі

барлық топтарды жүйелі түрде дəстүрлі саясаттың əртүрлі аймақтарында

көрсетеді. Бұл əлем бойынша бірдей сипатқа ие (Handler, 1988; Herzfeld,

1982;McQueen,1988).

Мұнда ұлттық мемлекеттер жікшілдерді тыныштандыру үшін немесе

тіпті бөгде идеялардың барлық түрін ауыздықтау үшін ұлттық жəне

халықаралық «медиаскейптерді» пайдаланады. Əдетте қазіргі заманғы

ұлттық мемлекеттер алуандықты жүйелі бақылауда ұстайды; алуан

көзқарастардыжоюүшінəртүрліхалықаралықкөріністержасайды;шағын

топтың өзін қандай да бір жаһандық немесе космополиттік алаңда

көрсетуге шақырады. Жоғарыда талданған əртүрлі өлшемдер арасындағы

алшақ қатынастармен байланысты жаһандық мəдени саясаттың маңызды

жаңалықтарының бірі, мемлекет пен ұлттың бір-бірінің өңешінде тұруы

жəнеолардыбайланыстыратынсызықшаендіажырауиндексінеқарағанда,

біріктіру символына ұқсайды. Ұлт пен мемлекет арасындағы осы алшақ

байланысқос деңгейдеөтеді:кезкелген ұлттықмемлекетдеңгейіндебұл

ұлтпен мемлекет арасында «қиялшайқасы» болып жатқанын, бір-бірінің

«етін жеуге» таласып жатқанын білдіреді. Мұнда жоқтықтан шыққандай

көрінетін қатыгез жікшілдік, əлімжеттік əрекеті жəне ұлттық мемлекет

ішіндегісаясижобағаайналғанмикробірегейлікбар.Келесідеңгейдеосы

ыдыратқыш байланыстар бұлзерттеудің өнбойында талданған жаһандық

ажыраулармен терең тоғысады. Оның көлемі ұдайы өсіп келеді жəне

əрқашан қазіргі мемлекеттік шекаралармен түйіседі. Өйткені олардың

бастапқыбірегейліктеріауқымдымемлекеттікдеңгейгежеттінемесеШри-

Ланкадағы тамилдер (Оңтүстік Азиядағы халық. – Ред.) сияқты.

Трансұлттық тұрғындардың белсенділігі ұлттық мемлекеттің

микросаясатынкүшейтугежұмылды.

Ұлттымемлекетпенбайланыстыратынжелінікүйреткенмəденисаясатты

талқылай отырып, оның бұрыс сипатын да ұмытпау айрықша маңызды,

оны қазір «ұйымдастырылмаған капитал» (Lash and Urry, 1987; Kothari,

1989) деп сипаттауға болады. Өйткені қазіргі кезде еңбек, қаржы жəне

технологияның бір-біріненбарыншаажырағанысонша, мемлекетшілдікке

ұмтылыс негізінде жатқан құбылмалы сипат (бір жағынан, трансұлттық

Ислам сияқты үлкен немесе Үндістанның солтүстік-шығысындағы жеке

мемлекет болып саналатын Гуркастар қозғалысы ретінде шағын)

мемлекеттер арасындағы байланысты сипаттайтын тұстарды азайтады.

Мемлекетмедиа,технологияжəнесаяхаттыңкүшсалуымен«ашық»болып

қалуға мəжбүр. Бұл əлемнің барлық жерінде тұтыну үрдісіне дем беріп,

шығыс əлемінің де жаңа тауарлар мен тұтынушыларға сұранысын

арттырды. Екінші жағынан, бұл сұранысты жаңа «этноскейп»,

«медиаскейп» жəне, түптің түбінде, Қытайдағы «демократия» сияқты

«идеоскейп» күшейте түседі. Мемлекет бұдан кейін өзінің ұлт пен

«адамдарға» қатысты идеяларына төнген қауіпке төзе алмай қалады.

Əлемнің түкпір-түкпіріндегі мемлекеттерде əсіресе демократия

«идеоскейпі» бойынша бəсеке қатаң əрі терең сипат алған кезде жəне

«идеоскейп» пен «техноскейп» (қазіргі заманғы өндіріс жəне ақпарат

технологияларыжетіспейтіншағынмемлекеттербұғанмысалболаалады)

арасында; не «идеоскейп» пен «финансоскейп» (мəселен, Мексика мен

Бразилиясияқтыелдердехалықаралықнесиеұлттықсаясатқаайтарлықтай

деңгейдеəсеретеді)арасында;не«идеоскейп»пен«этноскейп»(мəселен,

Бейрутта диаспора, жергілікті ұлт жəне шетелден келген адамдар бір-

бірімен қырғиқабақ шайқасқа түседі) арасында; немесе «идеоскейп» пен

«медиаскейп» (Орта Шығыс пен Азияның көптеген елдерінде) арасында

түбегейліерекшеліктерорыналғанда,ұлттықжəнехалықаралықтелевизия

мен кинодан көрсетілген өмір сүру салты ұлттық саясат тұжырымдарын

толықбасып-жаншыпкүйретеді.Үндістанжағдайындазаңбұзарқаһарман

кедей халық пен қатыгез əрі жемқорлыққа белшеден батқан үнді

саясатыныңшындығыарасындағыжалаңашкүрестіңбелортасындажүреді

(Vachani,1989).

Голливуд пен Гонконгтың кино өнеркəсібі қолдап отырған Азиядағы

ұлтаралық жекпе-жек өнері қозғалысы қазіргі заманғы (кейде бұзақы

«люмпен»)жастұрғындардыңқиялдарынқанағаттандыруүшінжаңғырған

ежелгіжекпе-жекөнерідəстүрінеайқынмысалболаалады.Бұлжаңаерлік

пен зорлық мəдениетін туғызды, өз кезегінде, ұлттық жəне халықаралық

саясаттакүшкөрсетуəрекетінемайқұятүсті.Мұндайзорлық,өзкезегінде,

күллі əлемді жайлаған жылдам жəне заңсыз қару-жарақ саудасына жан

бітірді. Дүниежүзі бойынша фильмдерде, жеке жəне мемлекеттік

қауіпсіздік мекемелерінде, террорда, сақшылар мен əскери қимылдарда

АК-47менузи(Uzi–пистолет-пулемет.–Ред.)қаруларыныңкеңтаралуы

қарапайым техникалық қарудың өн бойында күрделі ілмектерді жасырып

тұрғанын еске салады. Ол зорлық бейнесін қандай да бір «қиялдағы

əлемге»ұмтылуыменбайланыстырады.

Жоғарыда айтып өткенімдей, «этноскейпке» қайта оралайын. Қазіргі

заманғы əлемнің этностық саясатының маңызды қайшылығы мынадан

көрінеді. Қазіргі кезеңдегі этностық саясаттың орталық парадокс-

примордиялары (primordia) (мейлі, ол тіл немесе терінің түсі, көрші не

туысқанболама) жаһандықсипат ала бастағанын байқаймыз. Яғнисезім

ауқымды жəне бұрыс кеңістікте таралып келеді. Бұл бойынша топтар

көшіп-қонып, бір-бірімен күрделі медиа құралдары арқылы байланысып

отырады. Сезімнің күші саяси тұрғыда адамдарды жақындастырып,

жергілікті жерді адамдардың объектісіне айналдыру қабілетіне ие. Бұл

мұндайəрекетойданшығарылғандəстүрдің(HobsbawmandRanger,1983)

немесе ретроспект (retrospective) меншіктің өнімі екенін жоққа шығару

емес. Бірақ сауда-саттықтың, медианың, ұлттық саясат пен тұтынушы

қиялының,этностықменшіктіңажырағанжəнетұрақсызөрбуініңкесірінен

бір жерде шөлмектің ішінде жатқан жын (үлкен) босап, енді жаһандық

күшкеайналды.Олəрдайыммемлекетпеноныңшекарасыарасынатүскен

саңылаудан«сығалап»отыр.

Бірақ осы жаңа жаһандық ажырау (global disjunctures) түрінің мəдени

жəне экономикалық деңгейлері арасындағы байланыс бұл тек

неомарксистердің мемлекеттің əртекті дамуы мен қалыптасуы үлгілерінің

өзгерісінғанаталапететін,технология,еңбекпенқаржыныңхалықаралық

құбылмалы ағыны жаһандық мəдени саясаттың шартын толығымен

шектейтін бір бағыттағы көше қозғалысы емес. Мен сөз еткен барлық

«скейптегі»ажыраужан-жақтыөзгерістергежолашты.Бұлөзгерісолардың

ұдайы жəне беймəлім байланысынан тұрады, ол қазіргі заманғы

дүниежүзілік экономикада өндіріс пен тұтыну арасындағы байланысқа

тиесілі. Осы жерде мен Маркстің тауардың фетишизміне (fetishism of the

commodity) қатысты танымал (кейде күйретуші) көзқарасын айта кетейін,

мен бұл фетишизмді əлемде (енді əлемді көптеген күрделі бөлшек

жүйелердентұратын біртұтас,үлкенинтерактивтіжүйе ретіндекөргенде)

бір-бірін толықтыратын екі құбылыс алмастырды деп тұжырымдадым.

Оныңбіріншісін–өндірісфетишизмі,алекіншісінтұтынуфетишизмідеп

атаймын.

Өндіріс фетишизмі (production fetishism) дегенде мен заманауи

трансұлттық өнеркəсіп орындары жасаған əрекеттерді меңзеймін. Ол

транслокальды (translocal) капитал, трансұлттық табыстар, жаһандық

басқару, қашықтан басқару жұмысшылары (іске қосу бойынша əртүрлі

жоғары технологиялық операциялармен айналысатын адамдар) жəне

жергілікті(кейдежұмысшыларда)бақылаукөрінісі,ұлттықөнімділікпен

аймақтықтəуелсіздікұғымдарыменбүркемеленген.Еркінсаудааймағының

алуантүрлерітұтасыменөндірісмоделінің,əсіресежоғарытехнологиялық

тауарлар өндірісінің үлгісіне айналды. Оны өндірудің өзі бір фетишке

айналды. Ол өз мақсатын əлеуметтік байланыстармен емес, уақыт өткен

сайын трансұлттық сипат алып келе жатқан өндірістік байланыстармен

бүркемелейді.Локальдық(əріжергіліктізауытнемесеөндірісорны,əрікең

мəніндеұлттық мемлекет) фетишке айналып келеді. Олөндіріс үрдісімен

басқаратын жаһандық ажыраған күштерді бүркемелейді. Бұл белгілі бір

мүліктіңөзгеніңиелігінеөтудіжеделдетеді.Қазіргікездеоныңəлеуметтік

мəнініңкүрделеніпкележатқанынаңғарамыз.Олбарғансайынжаһандық

сипатқаайналуда.

Тұтынушы фетишизміне(fetishism of the consumer) келетін болсам, мен

тұтынушының тауар ағыны арқылы (жəне «медиаскейп», əсіресе оларды

насихаттайтын жарнамалар) таңбаға айналғанын байқадым. Бұл

Бодриардың симулякр (simulacrum) жайындағы ойына ұқсайды. Ол тек

шынайыəлеуметтіктұлғакейпінежақындапкеледіжəнешынайыагенттік

орны үшін бетперде мəнінде, ол тұтынушы емес, өндіріс құрайтын

көптеген күштердің продюсері. Жаһандық жарнама – тұтыну

агенттіктерінің көптеген шығармашылық жəне мəдени идеяларының

дүниежүзінетаралуыныңнегізгітехнологиясы.Бұлагенттіктіңмəнісауда

əлемін барынша бұрмалап жатқаны сонша, тұтынушы өзінің ойыншы

екенінеиланабастады,алолшынмəніндетаңдаушығана.

Мəдениеттің жаһандануы оның гомогенизациясын білдірмейді. Бірақ

жаһандану əртүрлі гомогенизация құралдарын (қару-жарақтар, жарнама

технологиялары, тілүстемдігі, киім үлгісі т.б.)қолданудыұйғарады, олар

жергілікті саяси жəне мəдени экономикамен бірігеді. Тек ұлттық

тəуелсіздік, еркін кəсіпкерлік, фундаментализм т.б. тəрізді мемлекеттің

маңызды əрекетіне келгенде ғана əртекті сипатта көрінеді. Ұлттық

мемлекетжаһандықтасқынғакеңжолашқанда,төңкерісқаупітуып,Қытай

синдромына айналады. Ал жаһандану ағынына аз мүмкіндік берсе,

мемлекет халықаралық ортаға шығады. Бирма, Албания мен Солтүстік

Кореябұғанмысалболаалады.Тұтасалғанда,мемлекеталуантүрлізаттар

(тауарлар,таңбалар,ұрандар,стильдерт.б.)тасқынынқадағалаушықазыға

айналып келеді. Бірақ əртүрлі үлгілер мен тауарларды сырттан əкелу

немесе шығару «ішкі» үстемдік пен гомогенизация саясатын тереңдете

түседі.Бұлмемлекеттегімұрағаталасмəселесіндежиібойкөрсетеді.

Қазіргі таңдағы жаһандық мəдениеттің басты ерекшелігі – бұл ішінара

гомогенизация саясаты. Ал əртүрлі мəдениеттің алуандығы оларды

ағартушылық дəуірінің қос идеясы – əлемдік жеңіс пен қолайлы

ерекшеліккеқолжеткізугеүндейді.Адамныңтасжүрекқасиетібүліктерде,

босқындар көшінде, мемлекет қолдайтын азаптау əрекеттері мен

этноцидтерде (ethnocide) (мемлекеттің қолдауымен немесе одан тыс)

құбыжық жүзін көрсетеді. Оның барынша айқын сипаты жекелеген үміт

пен қиялдар көкжиегінің кеңеюінен байқалады. Сонымен бірге бұл ауыз

регидратациясы (oral rehydration – ішек жұқпалы ауруы. – Ред.) емі мен

басқа да пайдалы технологиялық құралдардың əлемде кең таралуынан,

тіпті Оңтүстік Африканың жаһандық пікірдің күшін түйсінуінен,

Польшаның өз жұмысшы табын басып-жаншуға қабілетсіздігінен жəне

озықұлтаралықодақтардыңкөркеюінендекөрінісбереді.Қосқұбылысқа

да көптеген мысалдар келтіруге болады. Оның сыни межесі – қазіргі

жаһандықмəдениүдерістіңекіжағыбар.Өзарагомогенизациябəсекесінің

өнімдері мен олардың ерекшеліктері жаһандық үрдістің алуан түрлері

арасындағы терең ажыраумен сипатталады. Сонымен бірге осы ажырау

нəтижесіндетуғанкөмескікөріністенбайқалады.

Ескертпе

Бұл мақаланың толық нұсқасы Public Culture, 2 (2), Spring, 1990 журналында жарияланған. Ол

нұсқадақазіргіахуалертетарихикезеңдердегіжаһандықмəдениағынтұрғысынанзерделенедіжəне

мəденижүйеніңөзектімəселелерісараланады.

1. Фредерик Джеймисон осы тұрғыда ерекше ой айтты. Оның постмодернизм мен кейінгі

капитализмнің байланысы жайлы мақаласы (1984) бұл шығармағаерекше шабыт берді. Дегенмен

«Əлеуметтікмəтіндегі»(SocialText)Джеймисон(1986)менАхмадтың(1987)пікірталасыжаһандық

марксистік қағиданы мəдени мəселелергеқолданудыңшындығындакүрделісала екенінкөрсетеді.

Бұл тұрғыда менің жеке көзқарасым мынау. Марксистік қағиданы қайта жаңғырту (тоқырау мен

алшақтаудыескеріп)көптегенмарксистерге жеккөрініштікөрінуімүмкін.Мұндайқайтажаңғырту

құбылысы«үшіншіəлемдегі»ерекшеліктердіңжоғалуы,əлеуметтік бақылаудыңтөмендеуі(кейбір

французпостмодернистеріайтқандай)қаупіненқашуғажəнежаһандықбөлшектену,екіұштылықпен

ерекшеліккеназараударуүшінмарксистікдəстүрдіңқағидасынсақтауғаүндейді.

2.Бұлидеяларменжазыпжатқанкітаптажан-жақтыбаяндалады.Оғанменалдынала«Жарылған

əлемдер: жаһандық мəдени экономикадағы қиял мен ажырау» (Imploding Worlds: Imagination and

DisjunctureintheGlobalCulturalEconomy)дегенатаубердім.

Сілтеме

Ahmad,A.(1987)«Jameson’sRhetoricofOthernessandthe«NationalAllegory»,SocialText17:3–25.

Amin,S.(1980)ClassandNation:HistoricallyandintheCurrentCrisis.NewYorkandLondon:Monthly

Review.

Anderson, B. (1983) Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism.

London:Verso.

Appadurai,A.(1989)«GlobalEthnoscapes:NotesandQueriesforaTransnationalAnthropology»,inR.G.

Fox(ed.),Interventions:AnthropologyofthePresent.

Appadurai,A.andBreckenridge,C.A. (forthcoming) A TransnationalCulturein the Making: The Asian

IndianDiasporaintheUnitedStates.London:Berg.

arber,K.(1987)«PopularArtsinAfrica»,AfricanStudiesReview30(3).

Baruah,S.(1986)«Immigration,EthnicConflictandPoliticalTurmoil,Assam1979–1985»,AsianSurvey

26(11).

Chatterjee,P.(1986)Nationalist Thought and the Colonial World: A DerivativeDiscourse.London:Zed

Books.

Feld,S.(1988)«NotesonWorldBeat»,PublicCulture1(1):31–7.

Gans, Eric (1985) The End of Culture: Toward a Generative Anthropology. Berkeley: University of

California.

Hamelink,C.(1983)CulturalAutonomyinGlobalCommunications.NewYork:Longman.

Handler,R.(1988)NationalismandthePoliticsofCultureinQuebec.Madison:UniversityofWisconsin.

Hannerz,U.(1987)«TheWorldinCreolization»,Africa57(4):546–59.

Hannerz,U.(1989)«NotesontheGlobalEcumene»,PublicCulture1(2):66–75.

Hechter,M.(1974)InternalColonialism:TheCelticFringeinBritishNationalDevelopment,1536–1966.

BerkeleyandLosAngeles:UniversityofCalifornia.

Herzfeld, M. (1982) Ours Once More: Folklore, Ideology and the Making of Modern Greece. Austin:

UniversityofTexas.

Hobsbawm,E. and Ranger, T.(eds) (1983)TheInventionof Tradition.NewYork:ColumbiaUniversity

Press.

Ivy,M.(1988)«TraditionandDifferenceintheJapaneseMassMedia»,PublicCulture1(1):21–9.

Iyer,P.(1988)VideoNightinKathmandu.NewYork:Knopf.

Jameson, F. (1984) «Postmodernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism», New Left Review 146

(July–August):53–92.

Jameson,F.(1986)«ThirdWorldLiteratureintheEraofMulti-NationalCapitalism»,SocialText15(Fall):

65–88.

Kothari,R.(1989)StateAgainstDemocracy:InSearchofHumaneGovernance.NewYork:NewHorizons.

Lakoff,G.andJohnson,M.(1980)MetaphorsWeLiveBy.ChicagoandLondon:UniversityofChicago.

Lash,S.andUrry,J.(1987)TheEndofOrganizedCapitalism.Madison:UniversityofWisconsin.

McQueen,H.(1988)«TheAustralianStamp:Image,DesignandIdeology»,Arena84Spring:78–96.

Mandel,E.(1978)LateCapitalism.London:Verso.

Mattelart,A.(1983)TransnationalsandThirdWorld:TheStruggleforCulture.SouthHadley,MA:Bergin

andGarvey.

Nandy,A.(1989)«ThePoliticalCultureoftheIndianState»,Daedalus118(4):1–26.

Nicoll,F.(1989)«MyTriptoAlice»,Criticism,HeresyandInterpretation(CHAI),3:21–32.

Schiller, H. (1976) Communication and Cultural Domination. White Plains, NY: International Arts and

Sciences.

Vachani, L. (1989) «Narrative, Pleasure and Ideology in the Hindi Film: An Analysis of the Outsider

Formula»,MAthesis,TheAnnenbergSchoolofCommunication,TheUniversityofPennsylvania.

Wallerstein,I.(1974)TheModernWorld-System(2volumes).NewYorkandLondon:AcademicPress.

Warner, M. (1990) The Letters of the Republic: Publication and the Public Sphere. Cambridge, MA:

Harvard.

Williams,R.(1976)Keywords.NewYork:Oxford.

Wolf,E.(1982)EuropeandthePeopleWithoutHistory.Berkeley:UniversityofCalifornia.

Yoshimoto,M.(1989)«ThePostmodernandMassImagesinJapan»,PublicCulture1(2):8–25.

Zarilli,P. (Forthcoming)«Repositioningthe Body: AnIndianMartial Art and itsPan-Asian Publics» in

C.A.Breckenridge,(ed.),ProducingthePostcolonial:TrajectoriestoPublicCultureinIndia.

СЕГІЗІНШІТАРАУ

Мәденибірегейлікпендиаспора

СтюартХолл

Мәдени зерттеулер саласының көрнекті маманы Стюарт Холл бұл мақалада отарлық

мәжбүрлеугебаламаретіндеұсынғанмәденижәнеэтностықбірегейліктердіайырмашылықтар

күрделендіре түседі деп тұжырымдайды. Бұл ешқашан да қарапайым түрде өрбімейді. Холл

Англиядағы мәдени зерттеулер туралы «Бирмингем» мектебі өкілдерімен бірлесіп жазған

еңбегімен танымал. Сонымен бірге ол медианың басым экономикалық және әлеуметтік

топтардыңбилігінқолдаудағырөлінзерттеуменайналысады.

Кариб елінде жаңа кинотуындылар пайда болып, «Үшінші

кинофильмдер» компаниясына қосылып жатыр. Бұл жаңа постотарлық

елдер – Батыс диаспоралары Афро-Кариб (жəне Азия) «қара нəсілді»

халқыныңфильмдерімен өзгедекөркемөнертүрлерінеұқсайдыəрі одан

ерекшеленеді. Осы мəдени тəжірибелер мен көркем өнер түрлерінің бəрі

қаранəсілділердібастыназарғаалып,мəденибірегейлікмəселесінзерделей

бастады. Киноның жаңа,тың кейіпкерікімдер? Олқайдан үн қатып тұр?

Көркемөнер тəжірибелері əрдайым біз сөйлеп немесе жазып жатқан

ұстанымды жариялауды білдіреді. Бұдан бұрынғы жариялау теориялары

көрсеткендей, біз, мəселен, «өз атымызбен», өзіміз жайлы жəне өз

тəжірибемізден сыр шертеміз. Кімнің сөйлеп тұрғаны жəне кім жайлы

əңгіме болып жатқаны бұл жерде ешқашан да бірегей бола алмайды.

Бірегейлікбізойлағандайайқыннемесетүйткілсізмəселеемес.Бірегейлік

жайлы жаңа мəдени тəжірибелерді көрсететін, толық жетілген дəлел деп

ойлаудың орнына біз оны ешқашан дамып бітпеген, əлі үдеріс үстіндегі

жəне көріністің сыртында емес, ішінде қалыптасып жатқан «өнім» деп

ойлауға тиіспіз. Бұл көзқарас «мəдени бірегейлік» ұғымының беделі мен

шынайылығынакүмəнкелтіреді.

Біз мұнда мəдени бірегейлік пен көрініске арналған сұхбатты ашып,

зерттеу жүргізуге тырысамыз. Əрине, мұнда жазып отырған «Мен» өзін

«жариялаушыға» балауыда тиіс. Біз бəріміз əртүрліуақыт пен кеңістікте

өзімізгетəнтарихпенмəдениетжайлысөзқозғаймызнемесежазамыз.Біз

əрдайым«бірнəрсе»жайлыайтсақ,біржергебағыттаймыз.МенЯмайкада

төменгіортатапотбасындадүниегекелдім.Осыжердебалалықшағымды

өткізіп, есейдім. Ал ересек өмірім Англияда, қаранəсілді диаспора

көлеңкесінде–«жыртқыштыңқұрсағында»өтті.Менөмірбойымəдениет

саласында зерттеу жүргізіп, еңбектер жаздым. Егер мақала диаспора

тəжірибесі мен оның көшіп-қонуы жайлы ойларға толы болып көрінсе,

барлықсөздің «орынды»екенінжəне мұның өзіндік себептерібар екенін

ескеруқажет.

«Мəдени бірегейлік» жайлы ойлардың, жоқ дегенде, екі тəсілі бар.

Бірінші көзқарас «мəдени бірегейлікті» ортақ бір мəдениет жағдайында

анықтайды. Ол бір қауымның «жалғыз ақиқаты», оның ішінде көптеген

үстірт немесе жасанды «мендер» бар. Олардың, тұтас алғанда, өзге

адамдарментарихыменшығутөркініортақ.Осыанықтамааясындабіздің

мəдени бірегейлігіміз ортақ тарихи тəжірибе мен ортақ мəдени

жарғыларды көрсетеді. Сонымен қатар олар бізді «бір халық» ретінде

тұрақты, өзгермейтін үздіксіз жүйемен жəне мəнмен қамтамасыз етеді.

Барлық басқа, үстірт айырмашылықтардың негізінде жатқан «бірлік» –

шындық, мəн, қаранəсілділер бастан кешетін «Кариб тұрғыны» (нəсілдік

алалау) сезімі. Міне, Кариб тұрғыны немесе қара нəсілді жұрт осы

шындықты ашып, қазбалап, жан-жақты көрсетіп, кино өндірісі арқылы

жұртқажариялауытиіс.

Осындаймəденибірегейлікқағидасыбіздіңəлемімізді адамтанымастай

өзгерткенотарлаудəуіріненкейінгішайқастардамаңыздырөлатқарады.Ол

Эме Сезер мен Леопольд Сенгор тəрізді «зəңгі» (negritude) ақындар

дүниетанымынанойыптұрыпорыналды.Соныменқатарғасырбасындағы

панафрикалық(Pan-African)саясижобаларыныңнегізінеайналды.Олбəз-

баяғыдай маргинал халықтардың енді қалыптасып жатқан алуан түрлі

көзқарастарының өте қуатты жəне жасампаз күшін көрсетіп тұр. Осы

бірегейлікқасиетініңотарлаудəуіріненкейінгіқоғамдақайтабойкөрсетуі,

кезінде Франц Фанон айтқандай, қызу ізденіске баланды. Бұған сəйкес,

адам бүгінгі бақытсыз хал, өзін жек көру сезімі, мойынсұну мен безіну

күйіненарылып,үміттіңқұпиясынашады.Өзіңдіде,өзгенідеөркендететін

өтетамашажəнеғажайыпбірзаманбасталады.

Фанонның пікірінше, мұндай қоғамдағы жаңа мəдени тəжірибе түрлері

осыжобаменүйлессе,оныңдабіржақсысебебібар.

«Отарлау тек адамдарды өз билігінде ұстап, тұрғындарды мəнсіз мəңгүртке айналдырумен

ғанашектелмеді.Жымысқы жоспарынасəйкес,жəбірленгенжұрттыңтарихына да қолсалып,

бұзып-бұрмаладыжəнекүйретті».

Фанонның көзқарасы бойынша, аталмыш мəселе былай өрбиді: көрнекі

жəне кино өндірісінің жаңа түрлеріне жол салған мұндай «терең

зерттеулердің» (profound research) табиғаты қандай? Əлде бұл тек

отарлаушылар басып-жаншып, жерге «көміп» тастаған жасырын

дəстүрлерді«қазып,аршып»алуғағанажатаманемеседербесбірегейлікке

қолжеткізудібілдіреме?Жерқойнауындағыкөнеқасиеттердіаршыпалу

емес,тарихтықайтатүсіндіруме?

Біз жасампаз түрде көне мəдениетті тірілтудің маңызына бір сəтке де

немқұрайдықарайалмаймыз.Оныжүзегеасырмайқоюғадақақымызжоқ.

Өйткені тарихи құндылық жаңа əрі маңызды бірегейлікке жол ашады.

«Жасырын тарих» (Hidden histories) қазіргі замандағы көптеген өте

маңыздыəлеуметтікқозғалыстардың–феминистік,отарлаушыəрінəсілшіл

жіккеқарсытоптардыңпайдаболуындашешушірөлатқарды.Ямайкамен

Растафарай суретшілері өкілдерінің немесе Армет Фрэнсис сияқты (сегіз

жасынан бастап Британияда тұрып келе жатқан ямайкалық фотограф)

көркемөнер шеберлерінің фотосуреттері – жаңадан қалыптасып келе

жатқандүниетанымаясындағықағидалардыңжасампазкүшініңбірайғағы.

Фрэнсистүсіргенсуреттердетегіафрикалық«Қараүшбұрыш»(TheBlack

Triangle) адамдары (Кариб аралдары, АҚШ жəне Ұлыбритания

тұрғындары) бейнеленген. Осылайша, суретші «Африка халқын көктей

өткенотарлауменқұлдықтыңтауқыметінтартқанқаранəсілдіадамдардың

тұтастығын» көрнекі кейіпте сипаттауға тырысқан. Оның туындылары

бірігуарманынарқауетеді.

Маңыздысы, мұндай бейнелер құлдыққа жегілген халықтардың таралу

менбөлшектенутарихына қатысты қиялитұжырымдардыұсынады. Олар

Африканы алуан өркениеттің анасы ретінде сипаттайды. Ақыр аяғында,

тарыдай шашылған «Қара үшбұрыш» халқын Африкаға «жинайды».

Африка ұғымының мəні жеткілікті ашылмаған. Ол – біздің мəдени

бірегейлігіміздіңмəйегіндежатқанұлыжұмбақ.Бұлкөзқарасоныңбүгінге

дейін беймəлім болып келген мəнін де танытады. Тасымалдау тарихын,

құлдықпенкөші-қонмəселесінарқауеткенмəтін-бейнелердітамашалаған

жанның ешқайсысы осы үзілген байланыстың қайта жанданып жатқанын

сезбейді. Олар Кариб тарихының ажырамас бір бөлігіне айналған бөліну

қасіреті мен «жоғалған бірегейлік» жарасының орны енді жазыла

бастағанын білмейді. Мұндай бейнелер біздің тарихымыздың күйреген

кезеңдерін көркейту үшін қиялға ерік береді. Олар – отарлауға қарсылық

пен бірегейліктің бастауы, Батыстың билеп-төстеуші кино өндірісі мен

көркемөнерінің аясында қалыптасқан бөлшектеуші жəне сырқат

сезімдерменбетпе-беткеледі.

Алайда мəдени бірегейлік жайлы басқа бір көзқарас та бар. Бұл екінші

көзқарас«шынмəніндебізкімбіз?»немесетарихқажүгінгенде«бізкімге

айналдық?» деген сұрақтың ұқсас тұстарымен қатар, терең əрі маңызды

айырмашылықтары да бар екенін мойындайды. Біз «бір тəжірибе, бір

бірегейлік»қасиетіндəлсипаттауүшіноныңекіншіжағы–ажырауымен

тоқырауыжайлыдаайтакетуімізкерек.БұлКарибелінің«біртұтастығын»

құрайды.Мəденибірегейлікекіншібірмəнінде«қалыптасу»жəне«болу»

мəселесін де қамтиды. Ол өткенге де, болашаққа да тəуелді. Ол уақыт,

мекен, тарих пен мəдениеттен тыс өмір сүріп жатқан құбылыс емес.

Мəденибірегейлікбіржерденкеліпшығады.Олтарихтантамыртартады.

Бірақтарихтанбастауалғанбарлыққұбылыстəрізді,олдаұдайыөзгеріп

отырады. Олар өткен шақтың өзегінде мəңгіге қалмай, тарих, мəдениет

жəнебиліктіңтұрақты«ойынына»айналады.Бірегейлікқасиетөткензаман

қойнауында біздің өзін тауып алуын күтіп жатпайды. Сонымен қатар ол

біздің мəңгілік əлемге деген сезімімізді маздататын жай ғана тарихи

«жаңғыруға» негізделмейді. Бірегейлік – көзқарасымыз бойынша əртүрлі

құбылыстарға атау беру қасиетіміз, сонымен бірге тарихи хикаяларда

көріністапқанөзұстанымымыз.

Осыекіншікөзқарасбойыншағанабіз«отарлаусезімінің»жанғасалған

жарасынайқынұғааламыз.Қаранəсілділерменолардыңбилеушірежимге

қатыстысезімдерінекөзқарастарынамəденибилікпенқағидалардыңсыни

тəжірибесі əсер етті. Мұндай режимдер бізді Батыс білімі жіктемесіне

сəйкес əртүрлі жəне «бөтен» деп бөлді. Олар бізді бөлу үшін Эдуард

Саидтың «Ориентализмін» желеу етті. Бірақ мұнымен де шектелген жоқ.

Оларбіздіөгейсіп,«бөтен»сезінугемəжбүрледі.Тіптіосыған да күштері

жетті. Əрбір өкілетті жүйе, Фуко айтқандай, «билік/білім» танымымен

бірігеотыра,қатерлікүшкеайналды.Бірақбұлбілімтүрісыртқыаумақты

емес, ішкі аймақты қамтиды. Билік сөзі арқылы (дискурс) құбылысқа

немесеадамдартобына«бөтен»депқараумəселеніңбірқырынкөрсетеді.

Оларға осы «білімді» үйрету мəртебе күшімен ғана емес, іштей осы

қағидаларға мəжбүрлеп, мойынсұну арқылы да жүреді. Бұл мəселенің

екінші қырын қамтиды. Бұл үрейлі өктемдік сабағын Фанон қара тері

(қаранəсілділер) мен ақ бетперденің (ақнəсілділер) отарлау тəжірибесінің

ішіндесезінген.

Мəдени бірегейліктің осылай жаттануы жанды жаралап, сезімді

күйретеді. Егер ол үнсіз күйде кете берсе, Фанонның айтқанындай,

«адамдардың тірегі, мақсаты, түр-түсі, отаны, тегі мен төркіні періште

кейпінде» қалады.

 Дегенмен ішкі мəжбүрлеу түріндегі «бөтен» идеясы

біздің «мəдени бірегейлік» қағидамызды өзгертеді. Бұл мəндегі мəдени

бірегейліктарихпенмəдениеттенмүлдемтысжатқан,өзгермейтінтұрақты

құбылысемес.Бұлбіздіңішіміздегіқандайдабірəмбебапжəнешексізрух

емес. Онда тарихтың таңбасы қалмаған дей алмайсың. Бұл мүлдем

мызғымайтын құбылыс емес, түптің түбінде қайта оралатын түпбастау

емес.Əрине,бұлтекқұрғаққиялғажатпайды.Бұл–қиялдыңайласығана

емес.Оныңөзтарихыбар.Соныменқатартарихтыңшынайы,материалды

жəнетұспалдыəсерлерібар.Тарихбізбентілдесебереді.Бірақолендібізге

қарапайым, шынайы «тарих» деп қарамайды. Өйткені біздің онымен

байланысымыз баланың анасымен қарым-қатынасына ұқсайды. Ол

əрқашанжады,қиял,сөзбенмифарқылықұралады.Мəденибірегейлік–

жалпы бірегейліктің бір бөлшегі, яғни тарих пен мəдениет желісінде

жасалатынбірегейліктіңтұрақсызбөлшегі.Оныңмаңызыемес,орналасқан

мекені. Демек, «шыққан тегі» мінсіз əрі шексіз бірегейлік саясаты мен

көзқарассаясатыболмайды.

Мəдени бірегейлік жайлы екінші көзқарас əлі танымал емес, əрі ол

үрейлі.Егербірегейлікшыққантегінентура,үздіксізжеліменжалғаспаса,

біз оның қалыптасу жолын қалай білеміз? Біз қаранəсілді Кариб елдері

бірегейлігібірмезеттеқозғалатынқосқасиетпен«көмкерілген»депойлай

аламыз. Оның бірі – ұқсастық, екіншісі – үздіксіздік қасиеті. Бірі –

айырмашылық,екіншісі–бөлінуқасиеті.Кариббірегейлігінəрқашаносы

қосөзек-қасиетарасындағыөзарабайланысмəніндеқарастырукерек.Бұл

бізге бірқатар негіз жəне өткенмен байланыс құруға мүмкіндік береді.

Екінші өзегі біздің бөлінген күйімізді еске салады: негізінен, Африкадан

əкелініп, құлдыққа жегілген халықтар, құлдарды тасу, отарлау, көші-қон

үрдісі.БұлжайттоластапқанкездеоныңорнынуақытшаАзияқұрлығынан

келген еңбекшілер ауыстырды (Осы елеусіз жайттан нені көресіз? Сіз

Гайана немесе Тринидадқа келгенде, мұндағы халықтың жүзіне көз

тастасаңыз, Христофор Колумб қателескенімен, бір жағынан «дұрыс»

айтқанын байқайсыз. Сіз Батысқа жүзіп келсеңіз де, «Азиядан» бір-ақ

шығасыз.Текқайдақараукерекекенінбілсеңізболды!ЯғниқазірБатысты

даАзияданкелгендербасыпқалған).ҚазіргіəлемтарихындадаАфриканы

күштепбөлудіескетүсіретіншерліжайттаржетерлік.АлАфрикаəлікүнге

Еуропаның санасында «қара құрлық» бейнесінде қалған. Бірақ құлдар

əртүрлі елдерден келді. Олардың да өз ру-тайпалары мен елді мекендері

бареді.Сөйлейтінтілдеріментабынатынқұдайларыдабірдейемес.Кариб

руханиөмірінедендейенгенАфрикадініхристианмонотеизміненмүлдем

ерекше. Оған сəйкес, Құдайдың құдіретінің күштілігі сонша, оны табиғи

жəнеəлеуметтікəлемдекөрінетінбарлықруханикөріністерарқылытануға

болады. Бұл құдайлар жер астында, Гаити бақсысының күрделі рухани

əлемінде,«покомания» (pocomania) дінінде, байырғы «елуліктер» дінінде,

қара нəсілді «баптизмде», «растафаранизмде» (baptism, rastafarianism –

діни ағымдар. – Ред.) Латын Америкасы католик дініндегі қара түсті

əулиелердің бойында өмір сүреді. Мұның қайшы тұсы мынау – бұл

құлдықты тереңдетіп, оларды Батыс əлемінің плантация экономикасына

(сонымен бірге символдық экономикаға) қосты. Батыс бір-бірінен ерекше

міскіндердің «басын қосқанымен», сонымен қатар олардың тарихи

тамырынүзді.

Сөйтіп, айырмашылық ұдайы жалғасып келеді. Ұзақ уақыттан кейін

Карибелінеқайтаоралу–бұлұқсастықпенайырмашылық«жұбын»көріп,

таңғалусезімінебөленудегенсөз.БіріншіретфранцуздарКариботарына

келгенде,МартиниканыңЯмайкаданқалайерекшеленетінінкөрдім.Бұлтек

мекен немесе климат айырмашылығы емес. Ол мəдениет пен тарихтың

ерекшелігіне тəуелді. Айырмашылықтың да мəні бар. Ол Мартиника мен

ямайкалықтарды əрі ұқсатып, əрі ерекшелеп тұрады. Оның үстіне,

айырмашылық шектері əртүрлі көзқарастарға қарай ауысып отырады.

ДамығанБатыстыңкөзінебіз«бірдей»болыпкөрінеміз.Бізəлсіздамыған,

маргинал, шеткері, «бөтен» жандармыз. Біз қиырда, мегаполис əлемінің

«шетінде», El Norte (Мексиканың Нуэво-Леон штатының газеті) сөзімен

айтқанда,əрдайым«Оңтүстікте»(БұлжердеАфриканымеңзептұрғанболу

керек.–Ред.)тұрамыз.

Сонымен бірге «біз мегаполис орталықтарына «бөтенбіз» деген

көзқарасты ұстана бермейміз. Экономикалық, саяси жəне мəдени тəуелді

күйге деген көзқарасымыз əртүрлі. Бұл «айырмашылық», біз қаласақ та,

қаламасақ та, біздің мəдени бірегейлігімізге жатады. Өз кезегінде,

бірегейлік келісімі біздің басқа Латын Америкасы тұрғындарымен

тарихымыздың ортақ екенін көрсетеді. Бірақ өткен өміріміз Кариб

халқының тарихына ұқсамайды. Антиль (құрлықтағы арал)

тұрғындарымен да ұқсас тұстары аз. Дегенмен оларды бір-бірінен

ямайкалық, гаитилік, кубалық, гваделупалық, барбадондық жəне т.б. деп

ажыратады.

Бірегейлік ішіндегі бұл «айырмашылық» ойынын қалай сипаттауға

болады?Жалпытарих–адамсату,құлдық,отарлаутереңжүргенүрдіс.Ол

біздіерекшелігімізарқылыбіріктіретінбарлыққоғамғатəн.Бірақолардың

шыққан тегі бірдей емес. Тұспалдап айтсақ та, сөзбе-сөз айтсақ та, олар

жан-жақтанжиналғанжұрт.Бір-біріненнақтыерекшеленеді.Мен«ойнау»

сөзін қолданамын, өйткені метафораның қос мəні де маңызды. Бұл, бір

жағынан,тұрақсыздықты,ырықсызбақылауды,соңғышешімніңжоқтығын

білдіреді. Екіншіден, осы қос мəнділік алуан түрлі Кариб музыкасында

айрықшасезіледі.Осылайшабұлмəдениойынкинолардатек«өткеншақ/

осышақ»,«олар/біздер»жұбыретіндекөрінбейді.Оныңкүрделісипаты

бұлжұптардыңкөрінісінендеасыптүседі.Əртүрліжерде,əртүрліуақытта

əртүрлі мəселелерге қарай, шекаралар қайта белгіленеді. Олар тек уақыт

бойыншаемес,айырмашылыққасиетібойыншадаөрбиді.

Мұныңқарапайыммысалымынау:Мартиниканыəрі«француз»аймағы,

əрі«француз»аймағыемесдеугеболады.Əрине,олФранцияныңбірбөлігі

жəнеоныңөмірсалтыменқағидасынұстанады.ФортдеФрансКингстонға

қарағанда əлдеқайда бай əрі «сəнді» мекен. Кингстонның ахуалы да

соншалықтынашаремес.Бірақолөз-өзіненағылшын-африкажəнеафро-

америкастиліндегі«сəн»үлгісіарасындағыөткелтəрізді.Яғникезкелген

сəніздеген адамүшін таптырмайтынорын.Дегенмен«Мартиникаға» тəн

қасиеттерді осы ерекше жəне дербес айырмашылықтар тұрғысынан

сипаттауғаболады.Бұғансəйкес,қаражəне мулатнəсілдіадамПариждің

керемет жоғары сәнімен үйлеседі. Яғни бұл – кемелдік, өйткені ол

қаранəсілдіболғандықтан,əрқашанкүнəһар.

Таза «басқа» емес (not pure «otherness») осы айырмашылық сезімін

байқау үшін ЖакДерриданыңсөздеройынына жүгінуімізкерек.Деррида

біздіңдағдылысөзді/ұғымдытүсінунемесеаударуқасиетіміздісілкіпалу

үшін «difference – differance» деп жазады. Ол сөздің өзге мағынасын

жоғалтпай,оғанжаңамəнүстейді.КристоферНорристыңпікірінше,оның

«айырмашылық»сезіміосындайболады.

«Французтіліндегі«todiffer»(ажырату)мен«todefer»(кейінгеқалдыру)етістіктерімəтіннің

контексінесайкеліптұр,бірақекеуіде«айырмашылық»сөзініңмағынасынтолықашыптұрған

жоқ.Екісөздіңдемəнімəтіндегікүшінетəуелді.Бірақекеуініңдемəнінтолықұғумүмкінемес.

Тіл «айырмашылыққа» тəуелді. Соссюр көрсеткендей, ол – сөздің негізгі қуатын құрайтын

айрықшажағдайлардыңқұрамы.Дерриданыңтыңғатүренсалуы...«differ»мəнін«defer»сөзіне

үстеуі.Бұлмəносымағынаойынындаəрқашанкейінгеқаладыдегендібілдіреді».

Осы екінші «айырмашылық» сезімі мəн мен бейнесі орныққан тұрақты

сөзжұптарынаүндеутастайды.Сөзмəнініңəлітолысыпбітпегенін,басқа

қосымша жəне қосалқы мəндерді қамту үшін қозғалысқа түскенін

көрсетеді.Норрисбіржерде«бұлдəстүрлітілментүсінікжүйесіненұқсан

келтіреді»дегенболатын.

Тілдеайырмашылықтардыңбайланысыболмаса,

ұғым қалыптаспайды. Бірақ ұғымды құрайтын бөлшектер əрдайым

ерекшеленіп,бұзылып,жаңарыпотырады.

Ондабірегейлікосышексізмəнменқалайтоғысады?Дерридабұлжерде

қолынан келіп тұрса да, «із» ұғымы (notion of the «trace») оған қарай

қозғалса да, бізге көмектеспейді. Кейде Деррида өзінің терең теориялық

біліміменшəкірттерінедағдылы «сөзойнату» шеберлігін үйретуге рұқсат

бергенсияқтыкөрінеді.Олосылайсөздердіойнатаотырып,олардысаяси

мəнінен айырып алады. Егер сөздің маңызы оның бір-бірінен ерекше

шексізұғымдардағысипатынатəуелдіболса,сөздіңмəнікезкелгеннақты

жағдайдағы мазмұн мен кездейсоқ ахуалға тəуелді. Бұл – тілдің шексіз

таңбалар жүйесіндегі қажетті жəне уақытша «бөлінуі». Бұл бастапқы

ұғымдыкемітпейді,текбізбірегейлікті«кесіптастағанда»қатертөндіреді.

Бұлқатерсөздіқалыпқасалуданкөрінеді.Осыкездесөздіңмəнікездейсоқ

жəне«шартты» сипатынанайырылып, табиғи жəнетұрақты күйгетүседі.

Менмұндайкөзқарасты«стратегиялық»жəне«туынды»дептүсінемін.Біз

бір сөйлемді жазып бітірдік делік. Оның сол кездегі күйі мен шынайы

мəнінің арасында тұрақты балама жоқ. Мəн ұдайы дамып, жетіліп

отырады. Ол бір жерде тұйықталып, тұрақтап тұрып қалмайды. Ол

əрқашан не шектен тыс өрбиді, не жете бағаланбайды, не артық шығын

немесетолықтауыш.Мұнда«кейінқалған»бірмəселебар.

Осы«айырмашылық»қағидасытұрғысынанКарибмəденибірегейлігінің

қалпыменөзгерістерінойелегіненөткізугеболады.Бұлүшін,жоқдегенде,

Эме Сезер мен Леопольд Сенгордың «қатыстылығы» (presence) сөзіне

байланысты үш метафорасын алып қарауға болады: африкалықтардың

қатыстылығы, еуропалықтардың қатыстылығы жəне үшінші, екіұшты

мəнге ие метафора – америкалықтардың қатыстылығы. Əрине, мен осы

сəтте Кариб бірегейлігін құрайтын көптеген мəдени құбылыстардың

«болғанын» білемін (Үнді, Қытай, Ливан). Бұл жерде Америка ұғымын

«бірінші əлем», «солтүстік ағамыз» деген мəнде қолданып отырған

жоқпын.Одандакеңмəнінежүгінемін:Америка,«Жаңаəлем»,«Беймəлім

мекен»(TerraIncognita).

Африкалықтар деген ұғым қуғын-сүргінге ұшырағандарды білдіреді.

Қара құрлықтан жеткен құлдардың тартқан тауқыметі санадан өшіп

барады.Африкашынмəніндебарлықжердеболды:күнделіктіөмірдежəне

құл сатушылар дəстүрінде, тілдерде жəне егістіктерде, атаулар мен

сөздерде,құпиясинтаксистікқұрылымдардабайқалды.Осытілдіңжүйесі

басқа тілдерде, əңгімелер мен балаларға айтатын хикаяларда, діни

тəжірибелер мен наным-сенімдерде, рухани өмірде, өнерде, қолөнерде,

музыкада жəне қаранəсілділер азаттыққа қол жеткізген қоғамда көрінді.

Тікелей құлдық өмірде ғана көрінбейтін Африканың Кариб мəдениетіне

əсеріайтылмағанкүйіқалды.КезкелгенБатысмəтініқайтаоқылғанқұпия

кілттəрізді.Бұл–əрбірырғақпенденеқимылыныңнегізі.Бұл–«Африка»,

«диаспорадағыжандыжəнетіріқұбылыс».

1940–1950 жылдары балалық шағым Кингстонда өткен еді. Сол

уақыттарда мен Африка халқына тəн белгілерді, музыкасы мен ырғағын

көріп-тыңдапөстім.Бұлмəдениетұзақжəнеүзік-үзікөзгерістержелісінің

жемісі еді. Бірақ менің айналамдағы жандардың бəрі қоңыр немесе қара

(«Африка!» дейді) түсті болғанымен, мен олардың өзі не басқа біреудің

өткені жайлы «африкалық» дегенін естімеппін. Тек 1970 жылдары ғана,

Ямайкада жəне шетелде өмір сүріп жатқан адамдар шоғыры үшін афро-

кариб бірегейлігіне тарихи жол ашылғаннан кейін, бұл сөз ара-тұра

айтылыпқалатын.ОсытарихисəттеЯмайкатұрғындарыөздерінің«қара»

екенінбайқады,соныменбіргеөздерінің«құлдардан»өрбігенұлменқыз

екенінекөзжеткізді.

Алайда бұл терең мəдени жаңалық «дəнекерсіз», бірден ашылған жоқ.

Бұлотарлаудəуіріненкейінгітөңкерістерменазаматтыққұқықжолындағы

күрестің,растафаризммəдениетіменреггиəуендері–метафоралар,сандар

немесе жаңа «Ямайка» құрылысын білдіретін белгілердің халық өміріне

əсері арқылы ғана жүзеге асты. Бұлар «көне» Африкадан бастау алған

Америкадағы«жаңа»Африканыбілдірді.Бұл Карибелдеріндегі байырғы

тұрғындардыңмəденитөңкерісінежетелегенжаңаруханижолдыкөрсетті.

БұлАфриканырухани,мəденижəнесаясиметафорадептануғаболады.

Африканың мəдениетте осы түрде болу/болмауы оның Кариб

бірегейлігінің жаңа қағидаларының таңбасына айналуына жол ашты.

Барлық Кариб тұрғындары, ұлты-тегіне қарамай, ерте ме, кеш пе, осы

Африкаəсерінмойындауғатиіс.Қара,қоңыр,мулат,ақнəсілділердіңбəріөз

келбетіненАфриканыңəсерінкөруітиіс.Оныңатынатауытиіс.Бірақтөрт

жүз жыл бұрын Африкадан əкелініп, құлдыққа жегілген халықтың

өзгермеген бірегейлігі кез келген мəнінде күмəн тудырмай ма? Шынайы

«Африка»ендіжоқ.Олдаөзгерді.Бұлтұрғыдатарихтықайтараалмайсың.

Америкалықтар Батыс Африканы алғашқы қауымдық құрылыс пен

өзгермегенкөне дəуіраймағындаұстап,игергісікеледі.Бірақ біз онымен

келісімге келе алмаймыз. Африка, түптің түбінде, Кариб тұрғындарының

атамекені саналуы тиіс. Бірақ бұл олқылықты жай ғана қалпына келтіру

мүмкінемес.

Бұл біз үшін, ЭдуардСаид айтқандай, біржола«қиялдағы атамекен мен

тарихқа»айналды.

Ол«ақылдыңөзсана-сезімінкүшейтуіне,өзінежақын

жəне алыс нəрселердің айырмашылығын арттыруына» көмектеседі. Ол

қиялдағы немесе бейнелі құндылыққа қол жеткізді. Оған біз атау беріп,

сезіне аламыз».

 Біз оны атамекеніміз деп аңсасақ та, бұл арман ғана.

Бенедикт Андерсон айтқандай, «қиялдағы қауымдастық» қана. Кариб

қиялыныңбірбөлігінеайналғанбұл«Африкаға»бізқайтаоралаалмаймыз.

Осы «үйге қайту» сапары, оның ұзындығы мен шым-шытырық сипаты

əртүрлі мəтіндерде айқын берілген. Тони Сьюэллдің деректі мұрағат

фотосуреттері,«Гарвидіңбалалары»(Garvey’sChildren): МаркусГарвидің

мұрасыАфрикабірегейлігіне«оралудың»хикаясынбаяндайды.Бұлсаяхат

ұлан-ғайыр аумақта өтті. Лондон мен Америка Құрама Штаттарын да

қамтыды. Ол бірақ Эфиопияда емес, Ямайкадағы əулие Анна шіркеуі

кітапханасының алдындағы Гарви мүсінінің қасында аяқталды. Саяхатта

дəстүрлі тайпа əндері емес, «Отты найза» (Оf Burning Spear) мен Боб

Марлидің«Азаттықəні»(RedemptionSong)шырқалды.Бізосылайүйімізге

де оралдық. Бірақ сапар өте ұзаққа созылды. Дерек Биштонның жігерге

толы туындысы «қара жүректі адам»,яғни «жерұйық мекенді іздеген»ақ

нəсілді фотографтың саяхаты жайлы əңгіме желісі Англияда басталып,

Эфиопиядағы Шашеменеде өтеді. Бұл жердің киелі болатын жөні бар.

Өйткені Ямайканың көптеген тұрғындары осы жерді«Жерұйық мекенге»

балайды. Олар осы аймақтан құлдыққажегілгената-бабаларының іздерін

тапты. Бірақ саяхат Ямайкадағы Пиннакльде мəресіне жетті. Мұнда

алғашқы Растафарян қыстақтары бой көтерген, оның «шетінде» ХХ

ғасырдағыКингстонмен Рукворткөшелері жатыр. Жиһангез Биштонның

саяхатыосыжерденбасталғанеді.Бұлсимволдықсаяхаттарбіздіңбəріміз

үшінкерек.Бəріміздеосыізбеншарлапқайтуғатиіспіз.Африкағабізқайта

оралуымызкерек,бірақ«басқажолмен»:Африканыңжаңаəлемдегібейнесі

қандай, біз саясат, естеліктер мен қалау арқылы «Африканы» қалай

таныттық?

Бірегейлік теңдігіндегі екінші үрейлі ұғым қайсы? Еуропаның

қатыстылығы(PresenceEuropeenne).Көпшілігімізүшінбұлкүрделімəселе.

Африкатіл қатпайтын үнсіздік нышаны болса, Еуропа бізге жағысембей

сөйлейтін елдің мысалына айналды. Еуропаның əсері Карибтегі барлық

шынайы таза «айырмашылықты» бұзып, билік жайлы мəселені ендірді.

«Еуропа» сөзсіз билік ойынына, күш желісі мен келісімге жəне Кариб

мəдениетіндегі үстем рөлге қатысты. Отарлау, артта қалу, кедейлік пен

нəсілшілдік, Еуропаның қатыстылығы – бұлар қаранəсілділердің басында

тұрған үстем билеушілер. Отаршылар сөзі, шытырман оқиғалар мен

зерттеу əдебиеттері, экзотика, романтика, этнографиялық жəне саяхатқа

қатыстыеңбектер.Тропикалықелдердегітуризм,саяхаткітапшаларымен

Голливуд фильмдері жəне Ганджаның зорлықшыл, порнографиялық

өнімдері,қаладағықылмыс.

«Еуропаның қатыстылығы» шектен шығу, мəжбүрлеу мен зорлыққа

негізделгендіктен, біз əдетте осы күштен құтылуға тырысамыз. Осы

сыртқы күштен терісін тастап түлеген жылан сияқты арылуға болады.

Франц Фанон ескерткендей, «қара тері», «ақ бетперде» ұғымдары бұл

күштің қалай біздің жеке бірегейлігімізді айқындаушы қасиетке ие

болғанынбілдіреді.

«Бояухимиялықерітіндініқалайкүшейтсе,қозғалыстар,көзқарастар,бөтенсігенкөздермені

десолайкүшейтіп,жігерімдіжанитүседі.Менашуландым.Ментүсіндірудіталапеттім.Ештеңе

деболмады.Менашуданжарылдым.Сөйтіп,екіншіретбасқакейіптеқайтатірілдім».

Бөтеннің бұл «көзқарасы» бізді зорлыққа, дұшпандыққа, ерегіске емес,

екіге бөлінген қалау-тілекке жетелейді. Бұл бізді билеуші Еуропаның

өзіненбасқалардыыдыратып,қайтақұрайтынəсеріменғанаемес,сонымен

біргеолардыңқұрамынатереңжіксалып,бөлшектейтінəсерімендебетпе-

беткелтіреді.ХомиБхабхабұлжайлыбылайдейді:«Нəсілшілəлемніңқос

бірегейлігі... отарлаушы бірегейліктің кесірлі келбетіндегі көзге ұрып

тұрған«бөтендік».

Билікпенқарсылық,бастартуменмойындау,«Еуропақатыстылығына»

жақтас жəне оған қарсы «диалог» Африкамен сұхбат сияқты күрделі.

Халықтың мəдени өміріжайлы айтар болсақ, онытаза,бастапқыкүйінде

табу мүмкін емес. Ол əрқашан мəдениеттің басқа элементтерімен бірігіп,

сіңісіп кетеді. Ол əрқашан креолды кейіпте. «Орта өткелде» (Middle

Passage)жоғалыпкетпейді,əрқашансондаболады.Біздіңмузыкамыздағы

үйлесімнен Африканың жергілікті əуендеріне дейін көрінеді. Ол біздің

өміріміздіңəрсəтіментоғысады.Бізақыраяғында,бұлсұхбаттытеррорсыз

немесе зорлықсыз қалай орната аламыз? Біз əйтеуір оның отаршыл

ниетімен қарсыласып, қайтымсыз ықпалын мойындай аламыз ба?

Жұмбақтың шешімін табу мүмкін емес. Ол көптеген күрделі мəдени

стратегияларды талапетеді.Мəселен,кез келген Карибрежиссері немесе

жазушысының Батыстың үстем кинотеатрлары мен əдебиетімен диалогі

жайлы,қаранəсілдіжасБританрежиссерлерініңЕуропаменАмерикакино

өндірісінің «үздіктерімен» күрделі байланысы туралы ойлап көріңіз. Кім

бұлшиеленістіжəнеазаптысұхбаттыбіржақтысаяхатдепсипаттарекен?

Үшінші«Жаңаəлемнің»(NewWorld)əсерібилікте,жер,мекен,аймақта

емес. Бұл – көптеген мəдени тасқындардың тоғысқан жері, бейтаныс

адамдар жер шарының түкпір-түкпірінен келген «бос» (empty) мекен

(Еуропа отаршылары оны босатып тастады). Арал осында өмір сүріп

отырғанқара,қоңыр,ақтүсті,африкалық,еуропалық,америкалық,испан,

француз, шығыс үндіс, қытай, португал, еврей, голланд халықтардың

ешқайсысыныңбайырғымекеніемес.Бұлжер–креолдану,бейімделужəне

синкретизмқұбылыстарыөтетінкеңістік.ЖаңаƏлем–бұлбізқарастырып

отырған үшінші жағдай. Алғаш Африка мен Батыс арасындағы

жантүршігерлік жүздесу өрбіген жер. Оны сонымен бірге көптеген көш

өткен мекенгебалауғаболады.Колумбтыңтабанытимей тұрғанда, мұнда

байырғы аравактар, карибтер мен үндістер тіршілік етті. Оларды кейін

атамекендерінен айырып, қырып-жойды. Басқа адамдар Африкадан, Азия

менЕуропаданəртүрліжолменағылыпкеліпжатты.Құлдық,отарлаумен

жаулаудыңнəтижесінде көшіп келушілеркөбейді.Бұлкарибхалқыжүріп

өткеншексізжолдыбілдіреді;бұғансəйкес,көші-қондегеніміз–саяхаттап,

тағдырдыңайдағанжағынақарайжүру.АнтильтұрғындарыЖаңаəлемнің

заманауи немесе постмодернистік көшпенді адамына баланады. Өйткені

оларорталықпеншетарасындаұдайыкөшіп-қоныпжүреді.Осыкөші-қон

мен қозғалысты арқау еткен Кариб киносы көп мəселені «Үшінші

кинотеатрлармен» (Third Cinemas) бөліседі. Бірақ бұл біз анықтайтын

тақырыптың бірі жəне ол əрбір фильмнің немесе киноның сценарийін

сипаттапотыруытиіс.

Американың əсері бəз-баяғыдай үнсіз əрі басып-жаншитын кейіпте

жалғасып келеді. Питер Хулме «Сиқырлы аралдар» (Islands of

Enchantment)

 атты мақаласында «Ямайка» атауының байырғы

аравактардыңсөзіекенін,кейіниспантіліыңғайыменөзгергенінескертеді.

Ол«орманменсудыңмекені»дегенмағынаныбілдіреді.Колумбтыңаралға

берген(Сантьяго)есіміелдіңжадындадақалмады.Аравактарбүгіндетек

аралдакөрінетінаруақ-елескеайналған.Олардынегізіненмұражайлардан

немесе археологиялық қазбалардан байқаймыз. Оның қалдығынан

«тарихын»танып-білуасақиын.ХулмеоныңЯмайкаҰлттықмирасқоры

(NationalHeritageTrust)эмблемасындабейнеленбегенінескереді.Мəселен,

оның орнына Диего Пиминттің бейнесін қойған. Ол кім? «1655 жылы

аралға ағылшындар шабуыл жасағанда, испан қожайындарын қорғап,

оларға қарсы соғысқан африкалық». Бұл Ямайка бірегейлігінің

метанимиялық, қулыққа толы тұрақсыздығының көрінісін білдіреді. Тіпті

егер оларда бірегейлік деген қасиет болса! Ол премьер-министр Эдуард

Сиаганың қолтырауын мен бес ананастың суреті салынған қалқанды

қолына ұстаған Аравак (Оңтүстік Америкада тұратын үндістердің бір

тайпасы. – Ред.) бейнеленген Ямайка елтаңбасын өзгертуге тырысқанын

сөзетеді.Премьер-министрСиага:«ЖойылыпбіткенаравактарЯмайканың

жаужүрек мінезін көрсете ала ма? Құрып-жойылуға жақын қортық

қолтырауын, суыққанды мақұлық қалайша Ямайка тұрғындарының

шабытты, қызу рухын бейнелейді?» – деп риторикалық сұрақ қойған.

Тарихы əртүрліадамдардыбіртұтасүстем«бірегейлік»арқылыкөрсетуге

талпынып, осы үрдіспен байланыстықиындықтардышебер ұғындыратын

саяси түсіндірмелер аз болған шығар. Қуанатын жайттың бірі – Сиага

мырзаның басым бөлігін африкалықтар құрайтын Ямайка тұрғындарына

үндеуі олардың бастапқы «ұмытылған» құндылықтарын «еске

түсірулеріне»жолашты.

«Жаңа Əлемнің» əсері – Америка, «Беймəлім мекен» – өз-өзінен

диаспораның, алуандықтың, будандар (hybridity) мен

«айырмашылықтардың» (difference) бастауы. Осыдан афро-кариб

халықтары диаспорасының мүшелері деген түсінік туындайды. Мен бұл

жердеосыұғымдысөзбе-сөземес,метафорамəніндеқолданамын.Тарыдай

шашырап кеткен көптеген тайпалар бар. Олардың басын қосып,

біріктіретін ортақ идея жоқтың қасы. Тек қасиетті атамекенге деген

құштарлық қана бірегейлігін айқындап тұрады. Олар, қалай болғанда да,

осымекенгеоралуытиіс.Тіптіжолдатеңізгебатыпкетуқаупітөнседе,бұл

мақсаттан бастартпауы керек. Аталмыш тайпалардыңдиаспорағақатысы

жоқ. Бұл – «ұлттық ерекшеліктің» (ethnicity) көне, империалистік, үстем

түрі.БізПалестинахалықтарыныңтағдырыменоғанБатыстыңəсеріносы

күрделідиаспораконцепциясытұрғысынанзерделеп,анықтадық.Менбұл

жерде мынаны ескерткім келеді. Диаспора тəжірибесі маңызды, таза

құбылыс ретінде анықталмайды. Керісінше, əртектілік (heterogeneity) пен

алуандықты (diversity) мойындаумен қатар əртүрлі айырмашылықтары

болғанымен, барлық ұлттарда кездесетін «бірегейлік» (identity)

тұжырымдамасымен айқындалады. Диаспора бірегейлігі – бұл

өзгешеліктерменайырмашылықтарарқылыəрдайымжаңарып,жаңғырып

отыратын құбылыс. Мұнда тек Кариб халықтарына қатысты «маңызды»

айырмашылықтар жайында ойлауға болады: бұлар – адамдардың алуан

түстері, келбеті, терісі, физиономиялық типтері, Кариб асханасының

тағамдарын көрсететін «алуан» түрлі дəмдер. Дик Хэбдидждің сөзімен

айтқанда, қаранəсілділер музыкасының жүрегі мен жаны саналатын

«аралас» «құрама» эстетика. Қара нəсілді жеткіншектердің

Ұлыбританиядағы мəдени тəжірибелері мен сыни көзқарастары олардың

осы «диаспора эстетикасы» мен оның отарлаудан кейінгі тəжірибеде

қалыптасуын арқау еткен еңбектерінде кеңінен танылып, əрі зерттеліп

келеді.

«Барлық мəдени форма «синкретті» даму сипатына ие. Ол басым мəдениеттің таңдаулы

үлгілерін сіңіріп, оларды өз мəдениетіне бейімдейді.Біз мұны «креолдану» (өзгемəдениеттің

құндылықтарын сіңіру үдерісі. – Ред.) деп атаймыз. Мұнда белгілердің түпкі мəні өзгеріп,

символдық мəнін қайталайды. Осы будандастырушы құбылыстың жойқын күші тілдің өз

деңгейінде айқын көрінеді. Креолдар, диалектілер мен қаранəсілді ағылшын қолданыстары

«ағылшын» тілдік үстемдікті жояды. Тілдің семантикалық, синтаксистік жəне лексикалық

кодтарынбұрмалап,өзгертіп,ұлттықтілдіңозықүлгілеріненұқсанкелтіреді».

Өйткеніосы«жаңаəлемде»біздің«жоғалғанатамекенге»оралуғадеген

шексіз арманымыз толастаған емес. Ол біздің қиялымызға дендей еніп

кетті. Сондықтан мұнда жүргенде біздің əңгімеміз тегімізді тауып,

мекенімізге көшу жайында болатын. Анамызбен қайта қауышып,

төркінімізгеқайтудыармандайтынбыз.КөктүстіКарибтеңізінен,сиқырлы

аралданкүнніңшапағынкөргенадамбірсəткеболсынсағынышынұмытып

такететінеді.Албіреулердіңосысəттежоғалғанбастауға,«өткенге»деген

сағынышы ұшқын атып шыға келер еді. Лаканның айтқанындай, ешкім

«бастауға оралу» бақытына қол жеткізе алмас жəне ол, ақыр аяғында,

адамныңшексізжаңарыпотыратынқалау,жады,миф,ізденіс,жаңалықашу

қасиетінің қайнары жайлы символдық түсініктің, бір сөзбен айтқанда,

біздің кинематографиялық хикаяларымыздың іргетасына айналады. Яғни

осыарман-қиялдартүсіргенфильмдерімізгесəулесіншашады.

Біз метафоралар желісінде бойымыздағы өткенмен байланысты өзге де

сезімдердіжүзегеасыруғаталпыныпкелеміз.Осылайшамəденибірегейлік

жайлы өзгеше ойлау түрін жетілдіруге тырысамыз. Ол Кариб

аралдарындағы дамушы елдердің киносы мен қаранəсілді Британ

кинотеатрларындағы кейіпкерлердің ағынан жарылған лебіздері түрінде

көрінуімүмкін.Бізбірегейліктіқұрамақасиетретінде,сыртқыемес,ішкі

түсінікретіндетұжырымдауғаталпынамыз.Олайболса,кинобарнəрсені

анық көрсететін айна ретінде емес, бізді жəне жаңа құбылыстарды

бейнелеуге əрі өз орнымызды айқындауға қабілетті түсінік формасы

ретінде көрінеді. Қауымдастықты, Бенедикт Андерсонның айтуынша,

қиялдағыҚауымдастықтыжалған/шынайыдепжіктеуқате.

Оныстиліне

қарай жіктеу керек. Заманауи қаранəсілді кинотеатрлар да осыған

шақырады: ол біздің «мəдени бірегейлігімізді» жетілдіру үшін өз

тарихымызбенөзмекеніміздікөругежəнетануғажетелейді.

«Сондықтан отаршылдардың өткенімізді жоққа шығарып, санамызды зақымдайтын

əрекеттеріне қарсы тұруға қауқары жететін құбылыстарды табу үшін біз халықтың тарихына

үңіліп қана қоймауымыз керек... Ұлттық мəдениет – фольклор емес, дерексіз популизм. Ол

халықтыңшындығынтабааламындепсанайды.Бірақұлттықмəдениет(nationalculture)–бір

халықты тудырып, оның тіршілігіне нəр берген əрекеттерді сипаттайтын, ақтайтын жəне

мақтайтынойлаудəстүрлерініңжиынтығы».

Ескертпе

1.FrantzFanon,«OnNationalCulture»,inTheWretchedoftheEarth,London,1963,p.170.

2.Ibid.,p.176.

3.ChristopherNorris,Deconstruction:TheoryandPractice,London,1982,p.32.

4.ChristopherNorris,JacquesDerrida,London,1987,p.15.

5.StuartHall,ResistanceThroughRituals,London,1976.

6.EdwardSaid,Orientalism,London,1985,p.55.

7.Ibid.

8.BenedictAnderson,ImaginedCommunities:ReflectionsontheOriginandRiseofNationalism,London,

1982.

9.FrantzFanon,BlackSkin,WhiteMasks,London,1986,p.109.

10.HomiBhabha,«Foreword»toFanon,ibid.,xv.

11.InNewFormations,no.3,Winter,1987.

12.JamaicaHansard,vol.9,1983–4,p.363.QuotedinHulme,ibid.

13.KobenaMercer,«DiasporaCultureandtheDialogicImagination»,inM.ChamandC.Watkins(eds),

Blackframes:CriticalPerspectivesonBlackIndependentCinema,1988,p.57.

14.Anderson,op.cit.,p.15.

15.Fanon,op.cit.,1963,p.188.

ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ

Аударма,эмпиризм,этика

ЛоуренсВенути

Лоуренс Венути – Темпл университетінде ағылшын тілі профессоры. Қазіргі заманның

басындағы әдебиетті (Early modern literature), ағылшын, шетел тілдеріндегі көркемдік

дәстүрлерді, аударма теориясы мен тарихы және әдеби аударма мәселелерін зерттеумен

айналысады. Ол – «Біздің бақытты күндеріміз: төңкерістен бұрынғы ағылшын мәтіндері мен

постмодернистік мәдениет» (Our Halcyon Dayes: English Prerevolutionary Texts and Postmodern

Culture, 1989), «Тасадағы тәржімеші: аударма тарихы» (The Translator’s Invisibility: A History of

Translation, 1995, 2008), «Аударма проблемалары: айырмашылық этикасына қарай» (The

Scandals of Translation: Towards an Ethics of Difference, 1998) және «Аударма бәрін өзгертеді:

теория мен тәжірибе» (Translation Changes Everything: Theory and Practice, 2013) атты әйгілі

еңбектердіңавторы.Соныменқатар«Аудармажайлытолғаныс:дискурс,дербестік,идеология»

(Rethinking Translation: Discourse, Subjectivity, Ideology, 1992) эссе антологиясы мен ежелгі

дәуірден бүгінгі кезеңге дейінгі аударма теориясын зерделеген «Аударма оқырманды

зерттейді»(TheTranslationStudiesReader,2000,2004,2012)аттыеңбектіңредакторы.

МенбұлзерттеуімеқазіргікездеГарвардуниверситетіЕуропазерттеулері

орталығының аға ғылыми қызметкері болып қызмет ететін аудармашы

Артур Голдхаммердің еңбектерін арқау еттім. Соңғы отыз жыл ішінде

Голдхаммерөнертарихы,əдебиеттеориясыментарихы,философияжəне

ғылым тарихы туралы жүздеген француз мəтіндерін ағылшын тіліне

тəржімеледі.Оныңеңбектерініңнегізгібөлігіəлеуметтіктарихсаласына–

ФилиппАрьес,ЖоржДюби,ЭммануэльЛеРуаЛадюри,ЖакЛеГоффпен

Пьер Нораның монографиялары мен өңделген кітаптарына қатысты.

Көптегеноқырман қауым Голдхаммергеқарыздар десем,артықайтқаным

емес.

Бұл ескерту кез келген аудармашының еңбегі жайлы сөз болғанда

қосақтала кететін құрметті лебіз. Сонымен қатар бұл сөз аудармакезінде

қандай түйткілдер кездесетінін ескермейді. «Оқырманның аудармашыға

қарызы кез келген аударма құнынан (кез келген жағдайда баспагер

төлейтін)əлдеқайдаасыптүседідейік,албұлборышнедентұрады?»деп

сұрауымызға əбден болады. Голдхаммерге жүздеген француз мəтіндерін

ағылшын тіліндесөйлеткеніүшін қарыздармыздей аламыз ба? «Аударма

бір сыйлық сияқты, сондықтан оған қарыз емеспіз» деп немесе «бұл

баспагер мен оқырман арасындағы екеуара келісімшарт» деп айтсақ ше?

Аудармашының тартуы неден тұрады? Мейлі, шетелдік мəтін бола ма не

мəдениет немесе қабылдаушы мəдениет бола ма, оларды қарыз не

келісімшарттан тыс қалай бағалауға болады? Қазір аударма саласы

кенжелеп қалып, еленбей, бағаланбай, мəн берілмей отыр десек, осы

сұрақтардың жауабы бұл олқылықты жойып, азайтып немесе қайта ой

елегінесалып,аудармажайлытолғануғамəжбүрлейме?

Бұл сұрақтар аударма мəселесін Жак Дерриданың сыйлық беруге

байланысты парадокстерді зерттеуімен бір желіде қарастырады.

Голдхаммер кəнігі шебер аудармашылар тəрізді мұндай жорамалдарды

жөнсіздеп ұғуы ықтимал.«Өзіңді жетелейтінтеориялық пайым болмаса,

аударма өте ауыр жұмыс», – дейді ол. Өз тəсілдері жайлы ойлары

мазмұндалған дəрістерінің кіріспесін ол əртүрлі тəржімелерде таңдалған

сөздердіталдауданбастайды.«Мұныменбірге,бізкүнделіктітəжірибеден

жинақталғанбірнешемəселелердідеқозғапөтеміз»,–дейді.Олкелтіретін

мысалдар,тікелейқателергеұрынғанжағдайларменсөзбентіркестіңдəл

мəнінберудегісəтсіздіктербірмаңыздысұрақтымеңзейді.Атапайтқанда,

бұл – «аударма əдеби мəтіннің стилін немесе ғылыми мəтіннің мəнін

түрлендіреме?»дегенсауал.КөркемметафораларГолдхаммердіңтəсілінің

негізінде жатқан тұжырымдарды ашып көрсетеді. Ол аударманы «жер

бауырлайұшқандоптықағыпалуғаұқсайды: оны қалайталпынсаңызда,

сөзбен түсіндіру тіптен де мүмкін емес. Сонымен қатар біреу осылай

істеугетырысса,олалаңдаалаңғасарбіреусияқтыкөрінереді.Бірақісоңға

басабастаса,бұлкезкелгенкөрерменгебайқалады»,–дейді(Translating).

Бұл метафора эмпиризм деп танылған эпистемология теориясын

меңзейді. Энтони Истхоптың қысқаша, бірақ өзгеше байламына (88–89)

сəйкес, эмпирицизм мынадай маңызды үш тұжырымнан тұрады деуге

болады:

1. Шынайы объект немесе үдеріс білім үшін құралмаған, бірақ танып-білуші субъектіден

тəуелсіз берілген жəне ол объект немесе үрдістің қиял мен соқыр сенімнен ада білім беруін

бақылайды.

2. Шындықты танытатын тілдік жəне мəдени формалар айқын жəне субъектінің бақылауы

немесебілімінеелеуліəсерінтигізбейді.

3. Субъект де құрастырылмайды, бірақ қандай да бір құрастыру үрдісінен тəуелсіз, білу

əрқашаноныңөз еркінде, сондықтанбілімсубъектпенобъект арасындағы сəйкестіктенкеліп

шығады.

Голдхаммер осы тұжырыммен сəйкестікті былай деп ұйғарады. Жақсы

аудармакезкелгеноқырмандыбірденбаурапəкетуітиісжəнетанып-білуші

адам (субъект) мен білім нысанының (объект) бірлігі субъектінің мəдени

қабілетімен байланысты емес, сондықтан тəржіме табиғаты мен

құндылығы сипаттауды, түсіндіруді не ақтауды қажетсінбейді. Кез келген

жағдайда бұл «тіптен мүмкін емес» жəне ақыр аяғында «ақымақтың

тірлігі»болыпкөрінуімүмкін.

Истхоп айтқандай, эмпиризм – Фрэнсис Бэкон, Томас Гоббс пен Джон

Локк сияқты ойшылдар қалыптастырған Британия мен Америка мəдени

дəстүрлеріне тəн құбылыс. Истхоп көрсеткендей, ол тек философиялық

пайымдарда ғана емес, тарихта, поэзия мен əдеби көсемсөз үлгілерінде

айқынкөрінеді.Олаударманыңақылғақонымды,пайдалыжəнеақырында

интеллектуалдыққа қарсы (anti-intellectual) айрықша ағылшын текті

бейнесінтудырады.Мұқиятқарағанда,оныңшектеулеріайқындалатүседі.

Егер бұл шынымен осылай болса, неліктен ғалымдар, баспагерлер мен

оқырмандараударманықұндымəденитəжірибедептанымаған,меншіктеу

мен таратуға көңіл бөліп жəне аударылған мəтіндер легін тұрақты

жариялап, оның мəртебесін екінші бір тəржіме туынды деп бағаламаған

деген сұрақ қоюға тура келеді. Əдетте ғалымдардың өз зерттеулері мен

дəрістерінде аударма мəтінді көп пайдаланса да, оған мəн бермейтіні

таңданарлық жайт. Олардың аудармаға бейне бір түпнұсқа мəтін сияқты

сілтеме жасап, түсіндіретінін айтпай-ақ қояйық. Голдхаммер өте шебер

аудармашы,бірақолəріптестеріүшін,баспагерлерменоқырмандарыүшін

жасаған жұмысы жайлы есеп бере алмайды, сондықтан қазіргі аудармаға

немқұрайды көзқарасты түзетуге дəрменсіз. Сонымен қатар тəржімені

мəдениаралық байланыстағы маңызды тəжірибе деп көрсетіп, оның

ықпалынарттыруғадақауқарыжетпейді.

Эмпиризм мұнда негізгі мəселеге айналады. Өйткені ол тіл ұғымын

тікелей сөз не сілтеме түрінде танытады. Бұл түпнұсқа мəтіндегі

инвариантты жаңғырту немесе жеткізу арқылы аударманың

инструментальды моделін қалыптастырады. Сонымен қатар ол төл

мəтіннің формасы, мəні мен əсеріне де қатысты. Локтың «Адам түсінігі

жайлы мақаласына» (An Essay concerning Human Understanding, 1689)

сəйкес, инструментальды модель аударманы былай сипаттайды: «Бірдей

мəнге ие қос сөзді алайық. Біріншісінің төл мəні екінші сөзге ауысып

түрленсе–аудармадегеносы»(3.4.9).Мұндағы«бірдеймəн»мағыналық

инвариантты меңзейді. Инструментализм əрі ауқымды аудармалар мен

зерттеулертəжірибесінежолкөрсетіп,əріаудармашылардыбаулыпкеледі.

Бүгінде осы аударма жайлы түсінік кең қанат жайды. Тіпті бұл өз

еңбектерінэмпиризмненададепсанайтынғалымдарарасындадатаралған.

Өйткеніоларəдейінемесеайқынбасқатеориялыққағидаларғанегізделген.

Аударма ұғымын жетілдіру үшін біз инструментализмді ауыстыруымыз

керек. Меніңше, оны герменевтикамен алмастырған жөн. Материалистік

қағида бойынша, тіл – лингвистикалық жəне мəдени анықтауыштармен

тығыз өрілген жаратылыс, герменевтикалық модель аударманы түпнұсқа

мəтіннің түсіндірмесі деп қарастырады. Оның формасы, мəні мен əсері

аударма үрдісі кезінде күмəнсіз өзгеріске ұшырайтын айнымалылар

категориясына жатады. Бұл төл мəтін мен тəржіме мəтіннің арасында

формаменмағынасəйкестігіжоқдегендібілдірмесекерек.Бірақкезкелген

мұндай сəйкестік түсіндіру (аударма) жұмысынан кейін ғана көрінеді.

Оның тағдырын аударма тілі мен мəдениеті шешеді. Аудармада түпнұсқа

мəтін түрленіп, өзгереді. Бұл – болмай қоймайтын құбылыс. Ол тек

түсіндірме жасауы мүмкін. Түсіндірме – лексикалық жəне синтаксистік

нұсқаларарқылыметрментон,көзқараспенсипаттама,баяндауменжанр,

терминологиямендəйектəріздітұпнұсқамəтінқызметтерінөзгертеалатын

көптегенмүмкіндіктердіңбірі.

Аудармашы үшінші категорияға жүгініп, түсініктеме береді. Ол, бір

жағынан,түпнұсқатілменмəдениетарасын,екіншіжағынан,төлмəтінді

тəржімелеу тəсілімен байланыстырады. Осы үшінші категорияны

интерпретант деп атаймын. Бұл Чарльз Пирстің семиотика (semiotics)

ілімінен бастау алады. Пирс интерпретанттың «таңба» (sign) мен ол

білдіретін «объект» арасында «дəнекер қызмет» атқаратынын анық

көрсетеді. Мұнда объектінің өзі түсінік, мазмұн немесе мағына ретінде

көрінеді (53–54; cf. Eco, Theory, 69). Умберто Эко Пирстің теориясында

«таңба біреу үшін өзге тағы бір мəнге ие, өйткені бұл «ауыспалы»

байланысты интерпретант жүзеге асырады» (15). Эко (Eco)

интерпретациялаушыға (interpretants) мысал ретінде сөздік

анықтамаларын, энциклопедия мақалаларын, көрнекі бейне мен

аудармаларды тізіп береді. Ол интерпретантты семантикалық талдауды

орындайтынқұралдепкөрсетеді.Бұл–таңбаныбасқабірмағынатізбегіне

айналдырып,онышеберлікпенкөркемдейтінтақырыпнемесекод(«Peirce’s

Notion», 1469; see also Eco, Theory, 70–71). Эконың аударманы

интерпретантқа жатқызуы ойды шатастырып жібереді. Өйткені, менің

ойымша, əрбір аударма түсіндіруді (интерпретант) талап етеді. Бұл –

аударма жүзеге асу үшін қажетті шарт. Осылай жіктеген кезде біз

интерпретанттардың аударма үрдісіндегі түсіндірмелерді талдау үшін

қолданылатыншексізкодтартізбегінжеделдетеалатынынкөреміз.

Пирстіңөзіаудармашыұғымынаудармаменсалыстырыпкөреді.Олөзінің

осы ұғымға сүйенетінін ескертеді, «өйткені ол «шетелдік те, мен де бір

нəрсені айтамыз» дейтін аудармашының да міндетін атқарады» (53–54).

Мұнда аудармашының шетелдіктің сөзін жай түсіндіріп немесе ауызша

жеткізіп қана қоймай, онымен беймəлім тілде «сөйлесетініне» назар

аударыңыз. Оның түсіндірмесі үйлесім не балама талаптарына сəйкес

келеді.Интерпретант таңбаныңмағынаменбайланысынғанаталдамайды,

соныменбіргебұлбайланыстыңқұрылымдықсипатынадаүңіледі.

Аудармада интерпретант байланыстыру мен өзгерту қызметін атқарады.

Бұл екеуі мəтіннің табиғаты мен тақырыбына қатысты. Тұлғалық

түсіндірмеге семантикалық сəйкестік сияқты балама ұғымы кіреді.

Семантикалық сəйкестік қолданыстағы сөздік анықтамаларға не стиль

ұғымына, жанрға қатысты ерекше сөздер мен синтаксиске негізделген.

Тақырыптық түсіндірме дегеніміз – кодтар: олар нақты құндылықтар,

наным-сенімдер мен түсініктер болуы мүмкін; салыстырмалы түрде,

біртұтасұғымдаржүйесі,мəселелерменуəждермəніндесөзсаптау.Немесе

түпнұсқа мəтінді аударған кезде өзгеше, тəуелсіз тұжырымдарға сүйену.

Интерпретациялаушылар,еңалдымен,мəтіндіаударусəтінетəуелдіаралық

мəтінменаралықдискурсқатүбегейлісүйенеді.Тіптіегеролқандайдабір

төл мəдени деректер болса да, осыған жүгінеді. Аудармашының

интерпретациялаушығажүгінуітөлмəтінгежаңамəнүстейді.Олтүпнұсқа

тілменмəдениеттегімəтінаралықжəнепəнаралықбайланыстыекіншітіл

менмəдениеткеаударусəтіндеөрбитінбайланыспенауыстырады.

Герменевтикалық үлгінің пайдасын зерделеу үшін мен Голдхаммердің

1992 жылғы «Адамжегіштер ауылы» (The village of Cannibals) атты

аудармасын талдаймын. Бұл туындыға тарихшы Ален Корбен ХІХ

ғасырдағы Франция қыстағындағы зорлық-зомбылық оқиғаларының

əлеуметтік саяси себептерін арқау еткен. Дордандағы ақсүйектер

шаруаларды азаптап, тірідей отқа өртеген. Голдхаммер бұл аудармада

ағылшынтіліқұрылымыныңерекшеліктеріменережелерінесайтүзетулер

енгізген. Тұтастай алғанда, Британ жəне Америка ғылыми тарихына тəн

ашық стильді қолдап, қолданыстағы француз-ағылшын сөздіктеріндегі

мағыналық үйлесімді қолданған. Іс жүзінде, оның таңдауы Корбиннің

шығармасын ұғынықты ғылыми формада қайтадан баяндаған. Осылайша,

Голдхаммер «гүлденді» (flourished), «маңызды рөл атқарды» (played a

crucial role), «мəселенің мəні» (the crux of the matter) тəрізді тұрақты

тіркестерді қолданған. Мұның бəрі французша мəтіннен ауытқыған еркін

аудармасаналады.

«Гүлденді» (flourished) сөзі «Se révélerad’unegrandesolidité» (сөзбе-сөз

нұсқасы, «will exhibit great stability» – «айрықша төзім көрсетеді»)

сөйлемінде«БұлмифXIXғасырдыңөнбойындагүлденіпкелді»(Thismyth

flourished through much of the nineteenth century) деп қолданылған. Ал

«constitue un élémentdécisif» (constitutes a decisive element – «шешуші

элементтіқұрайды»)тіркесі«маңыздырөлатқарды»(playedacrucialrole)

депберілген(ThevillageofCannibals,3;Villagedescannibales,11).Осылай

«l’essentiel» француз сөзі ағылшыншаға «қажетті (нəрсе)» (the essential

(thing))немесе«қажеттіобъект» (the essential (point)) деп аударылуы тиіс

болғанымен,«мəселенің мəні» (the crux of the matter) деп тəржімеленген.

Бұл ғылыми қағидамен үйлеспейді (7, 12; 16, 22). Мұндай еркін көсілу

Голдхаммердің аудармада нақты белгілі интерпретанттарға жүгінетінін

көрсетеді: бұл – ағылшын тілі мəдениетіндегі академиялық тарихи

жазбалардыңстилистикалықшарттысипаты.

ОсындайауыстыруларГолдхаммердіңəдеттежиіқолданатынl’imaginaire

терминіне қатысты ұстанымынан да байқалады. Мұнда тақырыптық

интерпретант эмпиризмнің философиялық коды ретінде қабылдануы

мүмкін. L’imaginaire терминін ағылшын тілінде сөзбе-сөз «жалған»

(imaginary) деп аударуға болғанымен, Голдхаммер оны кезекпен «бейне»,

«қиял», «түсінік», тіпті «насихат» деп те берген (қараңыз: The village of

Cannibals,12,13,33,37,124,134,141,150;ThevillageofCannibals,4,5,20,

55,89,97,102,109).Осылайша,Корбиннің«Ilfautlemassacrepourquese

réalisepleinement la métamorphoseou, plutôt, pour ques’opère la totale

incarnation des figures hostiles imposéesparl’imaginaire» (66) деген сөйлемі

түпнұсқағасайтөмендегідейаударылуымүмкінеді:

«Түбегейлі өзгеріс үшін немесе, ең жақсысы, жалған кейіпте санаға енген жаудың түгел

көрінуіүшінқандықырғынкерекболды».

(The slaughter was necessary for the metamorphosis to be fully achieved or, better, for the total

incarnationofthehostilefiguresimposedbytheimaginarytotakeplace).

ДегенменГолдхаммероныеркінаударған:

«Пруссиялық» санадағы зұлым қиялын жүзеге асырып, түгел өзгеру үшін қанды қырғынға

жүгінді».

(It took a murder to bring about the full metamorphosis of the «Prussian» from figure of the

imaginationtoincarnationofevil)(46).

L’imaginaire сөзін «бейне» жəне мағыналас сөздермен ауыстырғанда,

Голдхаммердіңаудармасыэмпирикалықэпистемологияғанегізделгенайғақ

пен жалғанның, шындық пен өтіріктің, ақиқат пен сырт көріністің

арасындағыөткіререкшеліктісипаттайды.

Дегенмен Корбиннің «l’imaginaire» сөзін қолдануын материалистік

мағынасына қарай əртүрлі түсіндіруге болады. Оның бастауы Жак

Лаканның1949жылышыққан«Менфункциясынқұраушы«айна»кезеңі»

(The Mirror Stage As Formative of the Function of the I) мақаласына дейін

жалғасады. Мұнда адам бірегейлігінің қалыптасуындағы алғашқы сəт

«жалған», бірақ шынайы «ахуал», «адам əлемінің онтологиялық

құрылымы» деп аталады. Ол адамдар арасындағы байланыс пен тілдегі

желілі (subsequent) дербестік құрылымының негізін қалайды (2). Бұл

психоаналитикалықтұжырым 1960жылдары əлеуметтікқолданысқаенді.

Луи Альтюссер марксистік идеология тұжырымын саяси ойлар немесе

жалған сана ретінде емес, əлеуметтік тəжірибеде байқалатын, шынайы

əлеуметтік қатынастарды көксеу мен қалыптасушы тап бірегейліктерінде

белсендіөмірсүретінтүсінікретіндеталдаудаЛаканғасүйенеді(«Ideology»

and«Marxism»).

ШамамендəлосыуақыттасаясаттанушығалымКорнелиусКасториадис

əлеуметтік талдаудың болжамды қағидасын жасады. Касториадистің

пікірінше, «əлеуметтік болжам» «бейне емес. Ол – үздіксіз əрі маңызы

беймəлім (əлеуметтік-тарихи жəне психикалық) бейне/форма/түрлер

тудыру. Оның негізінде бір нəрсе жайлы сұрақ жатуы мүмкін» (3).

Касториадистің дүниетанымында Лакан мен Альтюссердің қағидасына

негізделгенматериализмосылайшабіріншіорынғашығады.Бұғансəйкес,

жорамалшындықтанажырағысызғанаемес,онытудырадыда.Корбиннің

«мерт болған ақсүйек шаруалардың əлеуметтік қиялының іске асуына

əкелді» деген тұжырымы, осылайша, Касториадистің еңбегіндегі бірдей

онтологиялықдəреженіңкөрінуіретіндеқарастырылады.

Филипп Каррард Голдхаммерді Корбиннің француз тіліндегі мəтіндерін

еркін аударғанын, əсіресе «оның теориялық жүйесін жеңілдеткені» үшін

сынаған болатын (81). Бұл өте күрделі мəселе, өйткені Голдхаммердің

аудармасы жай ғана дұрыс не бұрыс деп баға беруге келмейді. Оның

түсініктемесін əрі орнықсыз, əрі кездейсоқ деп айтуға болмайды. Ол

тұлғалық жəне тақырыптық интерпретанттардың айрықша жиынтығын

қолданған.Ол өзініңтүсіндірмесі жайлы бірсұхбаттаайтқан еді.Корбин

«тек теориямен жүретін орашолақ тарихшы» емес, керісінше, «сезімге

толы əдеби тəсілді» артық көретін ғалым. Корбиннің өзі Голдхаммердің

аудармасынөзгешезерделеп,оғанбесбеттейескертпесінжазыпжіберген.

Голдхаммер «ескертпелердің барлығы дерлік нақты сөздердің «салмағы»

мен «бояуына» қатысты екенін» айтады. (Корбин) теориялық түсіндірме/

бұрыстүсіндірмежайлыештеңедемеген(Message).

Əдетте біз автордың сенімді түсіндірме үлгісін қабылдай

бермейтіндіктен, Корбиннің аудармаға берген бағасына күмəндануымыз

əбден мүмкін. ДегенменКорбин«l’imaginaire»ұғымын қатаңəрітұрақты

бір мəнде қолданар ма еді деген сұрақтың басы ашық қалды. Өйткені

біріншікезектеолсөзеткентарихиоқиға жаңсақойларға жетелейді.Бұл

ақсүйектің не үшін өлтірілгеніне қатысты жалған түсінікті білдіреді:

шаруалар тобыры ақсүйекті «Жасасын Республика!» (Vive la République!)

депайғайладыдепкінəлайды.Əрітегіпруссиялықдепжалажабады.Бірақ

жазалау сотындатағылған айыптың бірде-бірін нақты дəлелдей алмайды.

Корбинақсүйекқиялғаберілгішшаруалардыңкүнəһартекесіне(scapegoat)

айналды деп ұйғарады. Бұл – ақсүйектерге, республикаға қарсы,

империяны көксейтін қиқар тобыр. Бірақ автор кейде тобырдың мазасыз

күйіменолардыңқұрбандығының тұлғасыменəрекеттерініңарасындағы

алшақтықтысипаттауүшін«қиялдар»(fantasies)дегенұғымдықолданады

(қараңыз:Corbin,Villagedescannibales,119,120).

ГолдхаммершынмəніндеКорбиннің«қиялдар»тəріздіұғымыныңнақты

французтіліндегімағынасыннемесемəтіндегібайланысынберудіңорнына

«l’imaginaire» сөзінің баламасын қолдануды шешкен. Аудармашы бұл

таңдауынфранцузшамəтінніңбаламасыретіндеқолданып,«жалпылауды»

(abstraction)жүзегеасырған.ОныАльтюссерэмпирикалықшындықжайлы

тұжырымдарданбайқаған.Бұлбойыншаайрықшақұқықтыэпистемология

негізінде маңызды мəліметтер маңызсыз мəліметтерден бөлінеді. Мұнда

шынайы объект жекелеген білім объектілеріне көшеді (Althusser and

Balibar,34–43).

ОсылайшаГолдхаммердіңаудармасыэмпирикалықдискурсқатереңүлес

қосады. Бір жағынан, тіл ашық байланыс деген тұжырымға сай,

Голдхаммерқазіргіқалыптыағылшынтіліменанықүйлеспейтінкезкелген

жаргондықолдануданбастартқан.Алқазіргіағылшынтілі–жалпыжұртқа

өте таныс жəне өте ашық тіл. Екінші жағынан, тарихи жазба айғаққа

негізделгенобъективтішындықтыашадыдегенқағидақиындықтудырған

теориялық тұжырымдардан бой тартуға мəжбүрлеген. Ол мəтін мен

шындықты айыру мүмкін болған жағдайда осы тəсілге жүгінген. Сөйтіп,

тарихшы бейтарап болуы тиіс деген көзқарасты таразылаған. Ол

французша мəтінді аудару кезінде британ жəне америкалық академиялық

тарихсаласындакеңтаралғанэмпиризмдіқолданған.Соныменқатарөзінің

инструментальдыаударматеориясынжариялаған.

Онда Голдхаммердің аудармасын қалай бағалау керек? Мұнда

инструментальды модельден көмек жоқ. Инвариант төл мəтінді құрайды

десек,оныңформасы,мəнінемесеəсеріаудармадəлдігініңжалғызөлшемі.

Демек, осы қасиеттер аударма құндылығын түбегейлі айқындайды.

ДегенменКорбинніңмəтіні,əсіресеоның«l’imaginaire»ұғымынқолдануы,

жоқ дегенде,екітүрліаудармағажасалған екіқарама-қайшытүсіндірмені

қолдауы мүмкін. Герменевтикалық модель өткір əрі ауқымды жазбаны

ұсынады. Өйткені ол кез келген тұлғалық жəне мағыналық сəйкестікті

жекелейжəнешарттықұбылысдепқарастырады.Жекелейболатынсебебі,

ол төл мəтінді толық жаңғыртып бере алмайды жəне екінші тіл мен

мəдениеттің ыңғайына бейімделеді. Ал шартты болатын себебі, ол

мəтіндегі көптеген интерпретанттардың ықпалына ұшырайды. Олардың

əрқайсысыдəлдікөлшемінқалыптастырады.Бұлөлшемаударматіліндегі

мəденитоптар,əлеуметтікжағдайларментарихисəттерарасындатүрленіп

отырады.

Аудармаəрқашантөлмəтіндітүрлендіріпберетіндіктен,онытүпнұсқамен

жай ғана салыстырып, бағалауға болмайды. Бұл үшін аудармашы

түсіндірмесініңмəдени жəнеəлеуметтікшарттарынескеру керек. Бағалау

басқаша сатыда жүруі тиіс. Мен мұны этикалық саты деп атаған болар

едім: төл мəтінге түсіндірме жасау кезінде аударма этикалық ұстанымға

бекуі мүмкін. Осылайша ол ой-пікір сайысында (аударма) идеологиялық

қызметатқаруыықтимал.МеносыжердеАленБадьюдіңойын,яғниэтика

жайлы тұжырымын келтіремін. Ол институтталған білім мен қоғамдық

мүдделерге үндеу тастайды жəне мəдени инновациялар мен əлеуметтік

теңдіккеұмтылады.Бадьюэтикасындабірқатарсұрақтартуындайды.Оның

бірі – Бадьюдің коммунизмге деген теріс көзқарасы. Оған сəйкес, əрбір

əлеуметтік топ зорлықшыл не қысымшыл тəртіп пен үстемдік орнатады

(73–74).

Мені оның осы тұжырымы мазалайды. Кез келген қоғамдық мүддеге

қызметететінбілімжоқдегеніэтикағасайемес.Албіртоптыңқолындағы

білімбасқатоптаржайлыбəсекелесбілімдітерістеунемесежоюғажұмыс

істейді. Осылайша гуманитарлық ғылымдардағы аударманы оның əсері,

əлеуеті немесе аударма мəдениетіндегі академиялық пəндер жайлы

шындықпен сабақтастыра бағалауға болады. Ол аударма өзге басым

стильге,жанрнемеседискурстарғаүндеутастаймадегенсұраққатəуелді.

Ол жаңашыл ойларға, зерттеулерге серпін бере ме, сол саланың жұмыс

барысынөзгертемедегенмəселегетəуелді.

Сондықтан мен өзін «шетелдік дүниетанымның» насихаттаушысы

санайтын, бірақосыойлардыакадемиялықтұрғыдан жүзегеасырмайтын,

олардыңбірсарындыжұмысынаықпалетпейтінаудармашыларғакүмəнмен

қараймын. Голдхаммер мұндай аудармашыларды жақтап та шыққан,

«ғылыми проза негізінен ғылыми ортаның талабы үшін жазылған, ал

аудармашымақсатты ортаныңтілдікқағидаларын құрметтеуітиіс»екенін

алға тартқан (Translating). Бірақ Голдхаммердің еңбегі зор: ол Корбиннің

французша мəтінін Британ жəне Америка тарихшы ғалымдарының зор

құрметін иеленген стиль мен тіл жүйесіне бейімдеген. Оның аудармасы

Корбиннің жобасына немесе француз тарихы зерттеулеріне қарағанда,

оқырманалдындағыосыүлкенжауапкершіліксезімінкөрсетеді.Осысезім

үшінағылшынтілдіакадемиялықтарихшыларГолдхаммергеқарыздар.

Аудармамен танысқандар мен Корбиннің еңбегін жылы қабылдаған

жандардың жақсы лебіздері, сирек болса да Голдхаммерге берілген оң

бағалартəржімедеэмпирикалықұғымдардыңсəттіқолданғанынкөрсетеді.

Аудармашы бұл ұғымдарды негізгі академиялық ортамен бөліскен.

Кембридж университетінің француз тарихы бөлімінің маманы Роберт

Томбс Times Literary Supplement журналында жарияланған шолуында

Корбиннің еңбегіне жоғары баға береді. Ол аударма «ауыл тіршілігінің

кейбіржантүршігерлікшындықтарынғажапашыпкөрсеткен,кекқайтару

сұмдығының бəз-баяғыдай түсіндірме қағидалар арқылы өрбіп жатқанын

қарапайым жəне нақты берген» дейді. Томбстың эмпиризм тарихына

қосқан үлесі оның түсіндірме қағидалармен күрделенбеген қарапайым

«баяндауды» артық санағанынан байқалады. Голдхаммердің аудармасын

«жатық»депатаудаосықағидағасəйкескеледі.Бұлоныңашықсипатын

ескереді.БірақТомбсшығарманыңағылшынтіліндегінұсқасыныңерекше

өзгеріске ұшырағанын мүлдем білмейтін тəрізді. Əйтпесе «жатық» деген

бағасынқайтыпалареді.

Өз еңбегінде қарсы ұстанымға бекіген аудармашы, Эдуард Саидтың

айтқанындай, интеллектуал аудармашы «күмəншіл, ынталы, берілген,

саналы зерттеу мен моральдық пайымнан бір сəт ажырамайды» (20) деп

санайық. Ол академия мен баспа өндірісі тəрізді беделді мəдени жəне

əлеуметтік мекемелердің кез келген бойкүйез жəне селқос əрекетіненбас

тартуы тиіс. Тіпті олармен бірлесіп жұмыс жасағанда да, бұл мəселеде

олармен ымыраға келмеуі керек. Бұл аудармашы шет тілі, мəтіндері мен

мəдениетіне қатысты ерекшеліктерге əрқашан абай болуы тиіс. Аудару

барысында оқырмандары мен мекемелерге осы ерекшеліктер жайлы

ескертіп отыруы қажет. Сонымен қатар осы мəселеде өнімді

ерекшеліктергеқолжеткізуүшінұдайытілдікжəнемəденимəндердііздеп

табуғажұмылғаныжөн.Мұндайаудармашыбіздіакадемиялықмəселелерді

үнемітаразылапотыруғажетелейді.

Аударма еңбекке немқұрайлы қарауға болмайды. Сонымен қатар ол

марапат алу үшін жазылмайды. Өйткені ол марапаттаушы мекемені, осы

мекемеде орныққан құндылықтар тізбегін, наным-сенімдер мен

түсініктердітүбегейлітексеріп-тергеуітиіс.Мұндайаудармаөзіқаламаған

марапатты еншілей қояр ма екен? Бірақ ол бұрын-соңды болмаған

интеллектуалдық орта қалыптастыруы мүмкін. Ол көздеген мақсатына

жеткенде,қиынкезеңарттақалады.Бұлтəржіменібалғағатеңесек,қалай

болар екен? Ол жаңа сыни дүниетанымды құрайтын қайта бағалау

жүйесіне жол ашады. Немесе бұл аударманы жанкештіге баласақ, ол

қабылдату үшін өзін құрбандыққа шалады. Аударма алғыс алмайтын

міндетдегенұғымныңкүніөтседе,бізтағыбіртаптаурынныңқұрсауына

түскенболуымызмүмкін.

Сілтеме

1. Althusser, Louis. «Ideology and Ideological State Apparatuses». «Lenin and Philosophy» and

OtherEssays.Trans.BenBrewster.London:MonthlyRev.,1970.127–86.Print.

2. Althusser,Louis.«MarxismandHumanism».ForMarx.Trans.BenBrewster.London:NewLeft,

1977.219–47.Print.

3. Althusser,Louis,andÉtienneBalibar.ReadingCapital.Trans.BenBrewster.London:NewLeft,

1970.Print.

4. Badiou, Alain. Ethics:An Essay on theUnderstanding of Evil. Trans. Peter Hallward.London:

Verso,2001.Print.

5. Carrard, Philippe. «Taming the New History: Alain Corbin and the Politics of Translation».

HistoryoftheHumanSciences6(1993):79–90.Print.

6. Castoriadis,Cornelius.TheImaginaryInstitutionofSociety.Trans.KathleenBlamey.Cambridge:

MITP,1998.Print.

7. Corbin,Alain.Levillagedescannibales.Paris:Aubier,1990.Print.

8. Corbin, Alain. The Village of Cannibals: Rage and Murder in France, 1870. Trans. Arthur

Goldhammer.Cambridge:HarvardUP,1992.Print.

9. Derrida,Jacques.GivenTime:1:CounterfeitMoney.Trans.PeggyKamuf.Chicago:UofChicago

P,1972.Print.

10. Easthope,Antony.EnglishnessandNationalCulture.London:Routledge,1999.Print.

11. Eco,Umberto.«Peirce’sNotionofInterpretant».MLN91(1976):1457–72.Print.

12. Eco,Umberto.ATheoryofSemiotics.Bloomington:IndianaUP,1976.Print.

13. Goldhammer,Arthur.HowtoDoThingswithStyle.24Jan.1997.CenterforEuropeanStudies,

HarvardU,n.d.Web.9Feb.2010.

14. Goldhammer,Arthur.Messagetotheauthor.4Oct.2004.E-mail.

15. Goldhammer,Arthur.TranslatingSubtexts:WhattheTranslatorMustKnow.CenterforEuropean

Studies,HarvardU,n.d.Web.9Feb.2010.

16. Lacan,Jacques.Écrits:ASelection.Trans.AlanSheridan.NewYork:Norton,1977.Print.

17. Locke,John.AnEssayconcerningHumanUnderstanding.Ed.PeterH.Nidditch.Oxford:Oxford

UP,1975.Print.

18. Peirce,CharlesS.TheWritingsofCharlesS.Peirce:AChronologicalEdition,1867–1871.Vol.2.

Ed.EdwardC.Moore.Bloomington:IndianaUP,1984.Print.

19. Said,EdwardW.RepresentationsoftheIntellectual.NewYork:Random,1994.Print.

20. Tombs,Robert.«RoastingaFinePig».TimesLiterarySupplement.16Oct.1992:22.Print.

ОНЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.«КорольЛирдегі»

ұлттықмессианизмжәнеаумақтанумәселелері

Джае-ЧеолКим

Джае-ЧеолКимБуффалоуниверситетінде ағылшынтілібойыншаPhDдәрежесіналған.Ол–

СеулдегіХансунгуниверситетініңағылшынтілініңқауымдастырылғанпрофессоры.

Шекспирдің «Король Лирін» жан-жақты зерттеп, тарихи сәттегі

ағылшын ұлтшылдығын зерделейтін бұл мақала Король Джеймстің

Корольдіктер одағын біріктіруі мен таратуы кезеңін қамтиды. Оның

«Шотландтардыжерсіндіру»(NaturalizationoftheScots)аттыжарлығы

осы мақсатты көздейді. Шотланд королінің осы бір саяси талабы

Англиядағыағылшыннәсілділердіңқарсылығынатапболды.Бұлолардың

корольгедегенадалдығынакүмәнтудыратүседі.Джеймсағылшынтекті

қызметкер болғандықтан, Шекспирге шотланд монархы таратып

жіберген одақтың шексіз билікті қолдайтын талаптары мен өзінің

ағылшын еліне адалдығын келістіруге тура келді. Осылайша мұндай

жікшіл сана Шекспир пьесасының мәтіндік-ұлттық екіұшты сипатта

өрбуіне әкелген. Сонымен қатар, Ханс Кон айтқандай, пьесадағы саяси

келісімдер«ұлттықмессианизмді»дамытады.Бұлосымақаланыңөзекті

мәселесінің бірі. «Король Лирдегі» ұлттық мессианизм Корделияның

кешірімді мінезімен бірге, Кенттің аймақтық бірегейлігінен де көрінеді.

Көне заман әдебиетінде Кент, Кентербериді (ұлттық киелі мекен) қоса

алғанда, ағылшындардың қасиетті өлкесінің нышанына баланды.

Шотландтардың табаны тимеген Кент аймағы көне ағылшындардың

бірегейлігі деп саналды.Барлық жұрттың ағылшын аймағына адалдығы

пьесаныңсоңынданеүшінбәрініңКентөлкесінекіретінДовергеқарайбет

алатынын түсіндіреді. Бұл сапар кезінде барлық ұлттық мессиандық

бейнелер бой көрсетеді. Шекспирдің «Король Лирдегі» геосаяси сарыны

одақтағы шотланд монархының шексіз билікті көксеуі мен ұлттық

бірегейлігінқалыптастырыпжатқанағылшынмемлекетініңарасындағы

жанжалдыбітістіругекүшсалады.

Түйіндеп айтқанда, мұндай ұлтшылдық қасиеттің маңызы əрқашан

моральдық,саяси,адамгершіліктұрғысынанбірдейемес.

АЛЬБИОН: «Этимология» (ОЕ. Альбион, ф. Л. Альбион, -ис (Плиний), Гр.

(Птолемей): Кельтше *Альбио, ген.Альбионис,осыдан Ир.-Гаэль,

ген.АлбанШотланд(қара.мед.Л.Албания:қараңызАЛБАНИЯН

а.1);альбхо-(Л.альбус)ақ,Британиядағыақжартастардымеңзейді.)

(f.мед.Л.АлбанияШотландия(Ир.Альба,ген.Албан)+-АН.)

АЛБАНИЯ: «Этимология» А. сын есім. Шотландияға тәуелді. Б.н. А Скот.

Сонымен Албан (ælbænk) a. (Сал. Ир. Альбанах, Гаэль Албаннеч),

шотланд.

І.Ұлт,табиғатпенұлт:«Корольтабиғатзаңынақарсыкелді»

«Король Лир» – король Джеймс одағының құлдыраған саяси жүйесінің

бейнесінкөрсететінөлшем.МэриАкстонменоныңізбасарларыпьесаның

мəтінінзерделеп,«КорольЛирдің»Джеймстіңодақтасу(1603)жайлыауыр

талабыкезіндетуындағанынжəнешексізбилік қалауына жауапберетінін

көрсетеді. Оның саясаты пьесадағы аймақтық бөліністер мен азаматтық

соғыстар арқылы көрінеді.

 Джеймстің одаққа қатысты талабы

төмендегідейболды:

«Құдай осы қос корольдіктің (Англия мен Шотландия) тілін, дінін жəне басқа ұқсас

қасиеттерінбіріктіргенжоқпа еді?Біздіңбəрімізгеайналасын көк теңіз қоршағанбіраралды

мекен қылып берген жоқ па еді? Оның бөлінбейтін тұтастығы сондай – ең шеттегі

қорғаушылардың өзі оны бөле алмайды. Олар біздің шет-шегіміздің қай жаққа дейін

созылғанын ажыратыпбілмейдіде. Бұл екі елді теңізде, үлкенөзен де, тау да,табиғаттың

басқадакүшібөліп жатқанжоқ.Текарадабірдейтұмабұлақтар мен қираған шағын дуалдар

ғанабар, демек,оларқауіп-қатерден қорғау үшінсалынған. Енді,ақыраяғында,уақыт,құқық

пендəрежеменіңқолымда,əріқостәждіңдеүлесінебірдейтиді.Ендіолөзішіндегікішіəлем

тəріздіболыпқалды.Табиғаттыңтөңірегінеүйірілгенжəнеорныққанəлем.Сондадамұндағы

ағындыбұлақпен арықтың көркі көз тартады. Нəтижесінде бұл ұлттыңбұрынғы қорқыныш

пенүрейлерітолығыменжойылды».

Джеймстің саяси насихатында корольдік, ұлт пен табиғат ажырамас

бірліктетұр.Корольдіктетекқанабірзаң,сенім,тіл,парламент,корольмен

ұлтболуытиіс.ДжеймстіңөзіБританияныңбарлықкорольдікжəнеұлттық

орындарын біріктіргендіктен жəне Британ аралдарында елеулі аймақтық-

мекендік айырмашылықтар болмағандықтан, ұлт бір ғана табиғи ерекше

болмысретіндекөрінеді.Джеймстіңшексізбилікқалауышотландтарғатəн

ерекшеліктерді жойып, «тəжді» «ұлтқа» теңейді немесе өз «тұлғасын»

табиғи «елге» теңейді. Бұл мақсатына ол кейін шотландтарға «азаматтық

құқық беруде» жетеді. Дегенмен Джеймстің қарамағындағы ағылшындар

оның шексіз билік сарыны ескен ұлтшылдыққа қарсы талабын қабылдай

қоярмаекен;бұлағылшындарүшінмүлдемжатнəрсееді.

Джеймстің талабы құрғақ насихатқа жақын. Ол ешқайдан күшті саяси

жəне қаржылай қолдау таппады. Сонымен бірге оның тілегі заңдық

тұрғыдан да жөнсіз еді. Палата екі себепке сүйеніп, оның талабын

қабылдамай тастады. Біріншісі: олар «шотландтар құқығының

ағылшындармен теңесуін қаламайды». Олар «Англияның көне жəне

қасиеттіесімінен»бастартуғақарсы».

Егербізекіелодақтастыдесек,бұл

ағылшынпарламентініңкелісімінсізжүзегеасқанболареді.Джеймс,ақыр

аяғында, тек заңды «ескерткішті» емес, «Англия королі» мəртебесін ғана

алды. Фрэнсис Бэконның кеңесіне сай: берілген мəртебені «кез келген

құқықтықістер,кепілдіктерде»емес,текхаттарменбасқадакелісімдерде

ғана қолдануға болады.

 Парламенттің Джеймстің шотландтарды

жерсіндіруталабынанбастартып,оныңодақтасуниетінтерістеуіөтеауыр

сұрақтар тудырды. Палата «Корольге адал болу керек пе, əлде топыраққа

ма?»дегенмəселекөтерді.

Бұл cұрақ Джеймстің қарамағындағы ағылшындарға немесе шотланд

королінеадалболукерек,неАнглиядағыхалыққаадалболукерекдепекіге

жарылғанын сипаттайды. Англияны оларастарлап «топырақ» депберген.

Түптіңтүбінде,Албаниякоролініңқалауы«монархия»мен«ұлт»арасында

немесе «король» мен «ұлттық топырақ» арасына терең жік салды. Ол

қарамағындағы ағылшындар өз тілегіне келісуі тиіс немесе ортақ тіл

табысуымызкерекдепсанады.«КорольЛирдегі»осыұлттық-саясимəннің

шешуші маңызы бар. Біз осыдан Шекспирдің Джеймстен бұрын

Британиядаболғантрагедияныарқауетіп,геосаясимəселелердікөтергенін

аңғарамыз.

«Король Лирде» сахна шымылдығы ашылған сəттен бастап аймақты,

жерді бөлу қызу талқыға түседі; пьеса бірден одақтасу жайлы ойды

қозғайды.Теконытұспалдапбереді. ШекспирЯкобтың(КорольДжеймс)

талабын өткір ұлттық-саяси мəселе ретінде көтергенімен, оның осы

көзқарасынанықтаусыншыларғақиынғатиеді.ВикторТернер:«Қауымға

ортақ бір көзқарастың қалыптасуы үшін олардың талабын уақытша

қабылдамайқоюкерекнемесеолардыкүйретукерек»

,–деппайымдайды.

Осытұрғыда,«КорольЛир»қауымдастықталабынанбастартудыңнемесе

билік ұсынған аймақтық бөлініс пен азаматтық соғысты қабылдамаудың

алғышартын жасап береді. Басқаша айтқанда, бұл – корольдіктің бөлінуі

жайлытрагедияжəнеАннабелПаттерсонменЛияМаркусайтқандай,ақыр

аяғында, аймақты біріктірудің қажеттігі. Ағылшындар Джеймстің

қарамағындағышотландтардықабылдауғакелісуітиіс.

Дегенмен Шекспир Якобтың саясатына қарсы болған екен деп, оның

еңбегінжайғанабиліктіңсаясинасихатыдепбағалауғаболмайды.Франко

Мореттидің пьеса жайлы мына талдауы шынайылығымен ерекшеленеді:

«Шекспирдіңшығармасынегізіненқисынсызшексізбиліккеқарсышығып,

монархиянымəртебесіненайыруғаталпынған».

Шекспир«КорольЛирде»

осы екіұшты сыни пікірлерімен Шотландия монархының талабына деген

көзқарасын білдірген. Ол мынадай жайттың да басын ашады – «Король

Лирде» британ монархиясы мен ағылшын мемлекеті, король тегі мен

ағылшын топырағы, шотланд монархының шексіз билік талабы мен

ағылшын парламентінің оған қарсы наразылығы арасындағы байланыс

дұрысбағыттаөрбімеген.Бірақ,еңбастысы,осыекіұштысаясиадалдық,

Акстон айтқандай, ағылшындарға тəн«(олар)нені сезінді?» жəне «(олар)

нені айтуы тиіс?»

 деген таңдау арасындағы жікті тереңдете түседі.

Албания (шотланд) монархы мен оның саяси талаптары да осы таңдау

желісінде өрбиді. Шекспир де, бəлкім, бұл мəселеде ағылшын азаматы

ретіндекелісімжүргізуітиіседі.

Джеймс, жоғарыдағы парламентте сөйлеген сөзінде айтылғандай, осы

даудыңтуарынбілгендіктен,«корольдік»пен«ұлт»ұғымдарын«табиғат»

сөзімен байланыстырады. Ол Британия корольдігі біртұтас ел болса,

табиғат тəрізді көркейеді дейді. Осы саяси мəндегі «табиғат» сөзінің өзі

ағылшындарүшінекіұштысипаттатұр.Бұлоларүшіншотландхалқының

ерекшелігін меңзейді. Өйткені мұнда шотландтарды ағылшындармен

біріктіріп, бейімдеу жайлы мəселе қозғалып жатыр. Сондықтан Шекспир

«КорольЛирде»«британ» трагедиясынарқау еткенімен, «Англия» атауын

ауызға алмайды. Сонымен қатар одақ төңірегіндегі дау-дамайда оған

қатысты туынды сөздерді де қолданбайды. Мұндағы «табиғат» (natura)

жəне «ұлт» (nation) сөздерінің мағыналық ерекшеліктерін, əсіресе оның

екіұштымəндерінзерттеукерек.Эдмундбылайдейді:

Уа,табиғат,меніңтəңірімбірөзің,

Өле-өлгеншеөтемсағантабынып.

Əрікішіəрінекесізекенміндеп,

Жібереалманесемді,

Қайдағыбірқаңқусөзденқаймығып.

Некесізтусам,несібар,

Некелітуғансабаздардан

Ақылымкембе,көркімкембе,күшімбе?

Көзімдінегешұқибередіосыжұрт?

Некесіздіңнесіұят!

(М.Т.*)(1.2.1–6;көлбеуменбелгіленді)

Эдмундтың зұлым ниетінен трагедияның тұрақты сарыны туу, табиғат

(natio)екенін байқаймыз. Оған «туыстық» (propinquity) (1.1.112), «игілік»

(property) (1.1.112), «байланыс» (bond) (1.1.91) деген ұғымдар жатады.

«Табиғат» (natio) «ұлт» (nation) жəне «табиғи» (nature) сөздерімен

төркіндесіп, пьесаның тақырыптық арқауын құрайды. Өйткені «Король

Лирдің» мəтіні мен контексі «туу» жəне «қасиет» (алғашқы «туу»

сарынымен бірге) сұрақтарын «табиғат» жəне «мемлекет» (табиғи емес

ұлттық-аймақтықбөлініссарыныменбірге)ұғымдарыменбіргеталдайды.

Шекспирдің дəуірінде «табиғат» ұғымы «ұлт» ұғымымен астасатын,

сонымен бірге «туысқан» немесе «отбасы» сөздерімен бірге жүретін.

Шекспирдің трагедиядағы шеберлігі – оның орталық сюжеттегі ұлт

мəселесін,ортақигілікпенқоғамдықсаланышағынсюжеттердегітұрмыс,

жекеменшікжəнежекемəселеменбіріктіруі.Үзіндідегі«ұлт»сөзікөбінесе

отбасы тегі, туу, тəртіп, заң мен ахуал деген мəндерді айқындайды.

Дегенмен тек-төркіні бір «ұлт» пен «табиғат» сөздерінің арасындағы

үйлесімге қарамастан, пьеса поэтикасының мəйегінде олардың өзара

қайшылығы орын алған: пьесаның көркемдік шиеленісінде «О, күйреген

табиғатбөлшегі!»(4.5.127)депдəлбейнеленген.

Бұданбөлек,Эдмундтыңсөздеріастарлы,тұспалдымəндеберілген.XVI–

XVIIғасырлардағыағылшынтілінде«табиғи»сөзібірмезеттеекіқайшы

мəнді де қамтитын: «туу құқығы»мəні «мирас құқығына сəйкес мұраны,

меншіктіт.б.беру»;соныменқатар«адам»мəні:«некесіз,заңсызтуған,қан

жағынан əкесіне тиесілі болғанымен, құқықтық тұрғыдан одан бөлек»

деген мағыналарды білдіретін.

 Осы құбылмалы мағына пьесаның өн

бойында дами түсетіндіктен, Король Лир қасіретінің асқына түсуіне

негізінен Глостердің некесіз туған ұлы (Эдмунд) кінəлі. «Адал жəне

шынайыбала»(2.1.83)əкесіменағасынаорқазады.«Туудың»(natio)мəні

ластанғаны соншалық – оны тазарту мүмкін емес. Бұлпьесадағы мағына

өзегінің қос түйінмен бітуіне кедергі; пьесаның соңғы көрінісінде Регана

уланған кезде Гонерилья уды «дəрі» (5.3.90) деп атайды. «Табиғат» күйі

пьесадаəрі«у»,əрі«дəріге»айналады.

Осылайша табиғат (nature) мəселесінің маңызы ұлт (natio) мəселесін

астарлытүрдекөрсетеді.Жоғарыдаайтыпөткенімдей,ДжеймсБританияны

біртұтас ұлтқа/табиғатқа (nation/nature) айналдыру мақсатын көздеп,

қарамағындағыағылшындардыңсаясиадалдықтарынбіріктіругеталпынса,

пьеса, керісінше, «табиғат» (nature) пен «мемлекет» (nationhood)

арасындағықайшылықтытереңдететүседі.Еңғажабы,Эдмундбарлықосы

əлеуметтік киелі ұғымдарды тілге тиек етіп, «Тегімді емес, бағалаңыз

тереңдігін санамның, кім шықса да қарсы алдымнан билеп-төстеп

алармын»,–дейді.(1.2.160–1)«КорольЛирде»«туу»–табиғидүниегекелу

емес; айлалы, айнымалы, шебер жасалған жəне келісілген құбылыс.

Меніңше, «ұлт» пен «табиғат» арасындағы мағыналық алшақтық

пьесадағыұлттықерекшеліктіңнегізіндежатыр.

Джеймс өзінің одақ құру талабын король тегінің, табиғат пен ұлттың

бірігуі жайлы насихатына негіздейді, бірақ Шекспирдің пьесасы,

Джеймстің қарамағындағы ағылшындардың терең сезімі тəрізді,

«Британия»немесе«Альбионды»табиғиұлтдепсипаттамайды.Осылайша

мен Глостердің «Король табиғат заңына қарсы келді» (1.2.101–2) деген

ескертуін назарға аламын. Ол монархия мен халық арасындағы сызатты

нақты көрсетеді. Бұл мақаланың алдағы бөлімінде біз трагедиядағы осы

жаншылғанмемлекетшілсезімнің«ақырзаман»сарыныменқұтқарушыны

күту (мессианизм) сенімін тудыратынын көреміз. Ол діни немесе рухани

ұғымдарғақарағанда,белгілібіраумақтықмəндеберілгендеудұрысболар.

Құтқарушыныкүту(мессианизм)сарыныДжеймстіңодақтасуидеясының

бір бөлігін құраса, Шекспир үшін бұл – сол кездегі шотланд ұлтының

ішінде өрши түскен алауыздық пен дүдəмал күйін танытатын керемет

əдебитəсіл.Пьесадаөрбитінкүрделіекіұштымəндерендіұлттықнемесе

аумақтықҚұтқарушысарынынаауысқан.

ІІ.Топография,тақырып(topos)пенмақсат(telos):Кентжəне

ұлттықмессианизм

«Табиғатқайкесапаттыдаалдыналасездіріпотырады»деп,«айменкүн

бірден тұтылғанда-ақ» іші мұздап қоя берген» жəне «Корольдің табиғат

заңына қарсы жүргенін» көңіліне алған Глостердің құрдымға кетер күні

жақын.Олартынабұрылыпкөзтастайалмайды.Тек«сүттейұйып,судай

сіңіскенқайдабаяғызаман»депқайғырады(1.2.95–103).

Əрине,«Король

Лирді» «ақырзаман» (apocalypse) сарынымен талдағанда мен Шекспир

пұтқа табынушылар (pagan) заманына христиандық ұғымды енгізіп,

дамытқан деп ойламаймын. Пьесаның астарында христиан идеялары

толықтай терістелген; мұны Стивен Гринблаттың пьеса жайлы бастапқы

зерттеулері көрсетеді. Пьесада дінмен, кешіріммен сарындас жерлер бар.

Бірақ сонымен бірге шығармада бұл сарын сынға да ұшырап, ақыр

аяғында,онытексеріп-тергейді.Пьесадағыкөрнектідінитүсініктералдау-

арбаусезімінсомдапшығады.

Осынегізденбастапсұрағымəріқарайдамиды:егерпьесаруханинемесе

діни сенімді терістеу үшін қолданса, онда адамның құтқарылу жайлы

(emancipation) діни сезімдері қалай туады жəне қалай көрінеді? Басқаша

айтқанда,мəселен,Эдгардыңжын-шайтандыжетектеуіпьесадағытанымал

«бірегейлену»(self-fashioning–бұлтерминдіалғашретСтивенГринблатт

«Ренессанс бірегейлігінің қалыптасуы (Renaissance Self-Fashioning, 1980)

атты еңбегінде қолданған. Ағылшын əдебиетінде «бірегейлік қасиеттің

қалыптасуы»дегенмағынаныбілдіреді.–Ред.)болса жəнеГлостердіңай

менкүнніңтұтылуынансекемалуыоның«кербез»күйіненұқсанкелтірсе

(1.2.108), пьесадағы жалған діни түйсіктер мен сезімдер нені білдіреді?

Осы сұраққа жауап беру үшін мен «Король Лирдің» рухани қалауын

ұғынуды ұсынамын. Əсіресе ондағы «ақырзаман» жəне құтқару

сарындарынамəнберугешақырамын.Алдыменсаяси,сосынұлттық,ақыр

аяғында,аймақтықерекшеліктерінеойжібергенжөндепсанаймын.Менің

жауабым Бенедикт Андерсонның ойын меңзейді. Ол «халықтың діни

сезімін,дінменбайланыстырды»дегенеді.

ХансКонЕуропақоғамыарасындағыұлтшылдықтыңяһуди-грекмəдени

мұраларына тигізген əсерін зерделейді. Ол былай дейді: «Қазіргі

ұлтшылдықтың үш негізгі нышаны еврейлерде пайда болған. Бұлар –

таңдаулыхалықидеясы,жалпығаортақтарихижадыменкелешеккедеген

үмітке мəн беру жəне соңында ұлттық мессианизм».

 Көне замандағы

Англиядағы жағдай да осылай өрбіді; Елизавета билігінен кейін бой

көтерген ұлтшыл көзқарас «ақырзамандағы» құтқару сарынын

қалыптастырды. Ричард Хелджерсон мен Эндрю Эскобедо көрсеткендей,

осы дəуірдегі ағылшын сөз өнері негізінен ұлтшыл жəне «зар заман»

сипатында өрістеді. Бұл көбінесе құтқару сарынының Тюдор

реформациясы уақытындағы маңызды сөз саптау құралы болғанымен

байланысты. Бұл қасиеті Англияны католик дінін ұстанатын

мемлекеттерденерекшелептұрды.

Шекспирдің«КорольЛирінен»бізосы

Тюдордəуіріндегі«зарзаман»сарыныныңгеосаясикейіптежаңғырғанын

байқаймыз.ОлДжеймстіңсаясиқағидасыннақтылайтүседі.

Эскобедо Елизавета дəуірінде дүниеге келген Тюдордың

«ақырзамандағы» құтқару сарынында патшайымның əдетте Христостың

кейпінде бейнеленгенін айтады. Көп авторлар тарихи түпнұсқаны

қайталаған. 1540 жəне 1550 жылдарда «ақырзаман» қағидасы шарықтау

шегінежетті.Ол«АнглиядаəулиеИоанныңжорамалыжүзегеасады.Тажал

(антихрист) жеңіледі» деген дүнияуи көзқарасқа жол салды.

 Алайда

Елизавета дəуіріндегі «ақырзаман» əдебиетінде тарих аяқталмаған еді.

Оныңсебебіөтеқарапайым:сөзөнерінемесеоқиғалартолықтайашылып,

шындығы айқындалған кезде «ақырзаман» сипаты жоғалады

(apo+kaluptein, ашу). Басқаша айтқанда, тарихқа қатысты шынайы дерек

айқындалмай, шексіз шиырлана берсе, əдеби шығармалардағы

«ақырзаман» жəне құтқару сарындары өшпейді. Осылайша, Эскобедо

айтқандай, бұл дəуірдегі Фокс пен Спенсердің «ақырзаманға» тəн

көзқарастарыныңəдебитуындыларғаұласатыныкүмəнсізеді.

ТюдорсарыныныңЯкобəдебиетінтүсінудегімаңызыартатүседі.Өйткені

Джеймстіңсаясимақсаттарыныңбіріосыкөріпкелдікəдебидəстүрдіөзіне

бейімдеп, қасиетті тарихты өз «тұлғасы» мен ұлттық «одақтың»

аяқталатынын жариялау еді. Ол, мəселен, былай дейді: «Мен əрдайым...

бəріменбейбітжəнедоспейілдеболудықолдадым.Олəліменіңөзіметəн

қасиетболыпқалады.Өйткенісізкуəсіз,менмұндакелгенде,мемлекеттің

ұзақжəнеазаптысоғысбастағанынкөрдімжəнетекменіңкелуімніңжəне

Тұлғамдағы Бейбітшілік қасиетінің арқасында достық орнады, бұрын

соғыс болған жерге христиан игілігінің нұры мол тарап тұр».

 Джеймс

Тюдордың ұлттық мессианизм қағидасын пайдаланды. Ол «тарихтың

соңы» көкте немесе діни сипатта емес, жер бетінде жəне ұлттық желіде

өтедідепсанады.Олөзінің«келуін»немесе«жетуін»Христостың«жерге

түсуімен» теңестіреді: расында «Құдай (ол) дүниеге келісімен (оның)

еншісіне берген «бейбітшілік» оның жеке қасиеті əрі «қоғам игілігіне»

тартуы»болды.

«Дегенменодаққұрылмаса,жаңаякобтікалтынғасырдыңорнауымүмкін

емес», – деп сөзін жалғайды ол. – «Ежелгі қос жəне атақты корольдіктің

одағы» – бұл «менің тұлғама дарыған ішкі бейбітшілік». Джеймс өзін

Христостыңкейпіндекөреді,алодақтыңорнауы–оныңкөктен«түсуімен»

байланыстықағидаүшінжербетіндегітағыбірмаңыздыталап.Осылайша

Джеймс «Британияның» біртұтас ұлтқа айналуымен байланысты алтын

дəуірдіңтаңыатады»депсанады.Бұл–ЯкобтыңЕлизаветаныңпротестант

ұлтшылдығын пайдаланып, дамытқан қағидасы. Шекспир «ақырзаман»

сарынын қозғап, христиан дініндегі бұрынғы оқиғаны арқау еткен

пьесасымен Джеймс одағының саяси сипатын зерделеуге талпынған.

Пьесада Британияға заманақыр төнген сəттегі аймақтық бөлініс пен

азаматтық соғыс суреттеледі. Бұл – Джеймс қағидасының кері бейнесі.

ӨйткеніЛирдіңалғашқыкүнəсі–Брутбейнесініңекіншібірқыры.Король

алдымен жерін үшке бөледі. Оны Джеймс, керісінше, бөлінуден сақтап,

қуана-қуанабіріктіргенболареді.Бұлсолкезеңгетəн,кеңтарағаншексіз

биліктенбұрынғыкөзқараседі.

Дегенмен Шекспир пьесада ешқашан шексіз билік уəждерін

қайталамайды; керісінше, ол ағылшын ұлтшыл мінезіндегі «ақырзаман»

сарынын түбегейлі өзгертеді. Бірақ оны корольдің ыңғайына емес,

халықтың пайдасына шешеді. «Король Лирдегі» уақытқа қатысты ең

маңызды сипат – Құтқару сарынының хронологиялық тарихтың мəніне

қатты əсер етуі. Пьесадағы мейірбан кейіпкерлердің уақыт пен тарихқа

қатысы жоқ, есесіне аймақ пен кеңістікпен тығыз байланыста тұр.

Сондықтан мен «Король Лирді» «аумақтану» желісінде талдауды

ұсынамын.Соңғы уақыттакөптегенсыншылардыңпьесаның мекенгетəн

ерекшеліктерінзерттегенінеқарамастан,оларəлікүнгедейіноныңаймақта

таңбаланған тарихын зерделеуде сəтсіздікке ұшырауда. Бұл жергілікті

Англияаймақтарынатамекендептанитынадалдықсезімінкөрсетереді.

ПьесадағыЛирдіңеншісінеталасатынАлбания,Корнуэлмырзаларымен

Франция королі ұлттың алауыздығын білдіреді. Бұл үш бөгде кельт

ұлтыныңөкілдеріəлдеқайдажоғарысаясимəртебеменбиліккеие:король

жəнемырза ретінде олардыңмəртебесіқосағылшынақсүйегі–Кент пен

Глостерден биік əрі үстем. Бұл жергілікті бірегейліктің қалыптасу

барысынанбарыншақызықты:ЭдмундСпенсерменРафаэльХолиншедтің

дереккөздерінде суреттелгендей, Лирдің дəстүрлі тарихы – Рим дəуіріне

дейінгікельттертарихы.Ал«КорольЛирдегі»ағылшынақсүйектері–Кент

пенГлостердіңдəрежелерітек ХІ–ХІІғасырлардағыағылшын тарихынан

кейінғанабелгіліболған.

ПьесадағықосақсүйеккейіпкердіШекспирешқандайдеректеналмаған.

Екеуі де оның өзі ойлап тапқан төл бейнелер. Бұл жайт трагедиядағы

ағылшын ұлттық санасының дамуымен ұлттық текті тарихи Британия

əдебиетіқалыптастыдегентүсініккекүмəнтудырады.Осылайшапьесақос

адал ағылшын ақсүйектерін даралап, шетелдік Албания, Корнуэлл

мырзалары мен Франция королі билігінің саяси бірегейлікке өте қауіпті

екенін айқындайды. Алайда біз оларды Британ аралдарындағы кельт

ұлтының өкілдері деп санасақ та болар еді, өйткені Шекспир француз

ұлттықбірегейлігінеқарсыкүрестеоңайжеңіскежеткен.Франциякоролі,

шынмəнінде,қуыршақкейіпкерғанажəнеолпьесаныңаяқжағындабірден

көзден ғайып болады. Біз оның Дуврға тоқтағаны жайлы естиміз, оған

ағылшын/британтопырағындажүругерұқсатжоқ.Мəтінніңкварто(quarto)

(«Король Лирдің» кварто жəне фолио (folio) дейтін екі нұсқасы болған.

Пьесаның алғашқы кварто нұсқасы «Король Лир тарихы» деп аталса,

кейінгі фолио нұсқасы «Король Лирдің трагедиясы» деп аталған. – Ред.)

нұсқасында ол келгеннен кейін бірден Францияға қайта аттанып кетеді.

«Өйткені мемлекетте бітпей қалған бір ісі бар екен» (Q. 17.3), ал фолио

нұсқасындаолпьесаныңбасындабіркөрініп,əріқараймүлдемболмайды.

Еңыңғайлысыдаосыболар.Франциякоролі«кездеспейкеткенбірбейне»

болғандықтан, Шекспирдің британ сарынындағы пьесасы Британ

аралдарындағы ағылшындар мен кельттер арасындағы ұлттық күресті

саралайды. Егер пьесада ұлттық жəне құтқару ойлары қозғалса, оның

британаймағыменшектелгенікүмəнсіз.

Трагедияда кешірімді, мейірбан қасиеттің барлығы Корделияның өн

бойына шоғырланғанын бəрі мойындайды. Егер ол тірі болғанда, Лир

«барлық қайғы-шерінен арылар еді» (5.3.240) жəне Кенттің Корделиядан

хат алуы құтқару уақытының басталғанын, оқиғаның аяқталуға

жақындағанын білдіреді. Бірақ Корделияның жасанды діни сипатының

астарында күрделі ұлттық-аймақтық мағына жатыр. Шекспирдің «Король

Лирде» жасаған көркемдік ерлігінің бірі – оның Корделияны Лирдің ең

адалнөкеріКентпентабыстыруы.КорделияжазағаұшырағандаКентоған

арашатүсіп,өзідесарайданқуылады.ОлЭдгарменбіргекүйрегенəкелік

(fatherland)қасиеттібілдіреді.Бұлқасиетжойылыпкетуімүмкін.Олеркек

кейпінен айырылып, əйелге ұқсай бастайды. Ал кəрі корольдің «құзғын

қыздары»(3.4.70)еркексипатына көшкен.ЕгерКорделияпьесадаЛирдің

жəне, тұспалдап айтқанда, ағылшын ұлтының жалғыз мұрагері ретінде

көрінсе,Кент –оныңеркектүрі. Бұл талдаудыбикештіңКентпенкүрделі

байланысын меңзейтін метафоралар да растайды. Бұдан бұрын Валери

Трауб «Король Лирде» денеге қатысты сөздер əдетте жер бедеріне тəн

ұғымдарды тұспалдайды

 деп нанымды айтқан еді. Бұл талдау бізді

мəтіндегіКорделияменКентарасындағыденеменжербедерініңастасуын

зерттеугемəжбүрлейді.

Кенттің Шекспир қолданған қос əдебиеттегі кейіпкерлерге, яғни

«Горбодуктағы» (Gorboduc) Эубула мен «Король Лейрдегі» (King Leir)

(«Король Лир» туындысы емес. – Ред.) Периллаға ұқсайтыны назар

аударуға тұрарлық.

 Бірақ қалтқысыз сезімін аймақ пен мекен өлшеміне

салғанда, оның Шекспирдің дербес кейіпкері екені көрінеді. Оның

ағылшынға тəн қасиеті көзге ұрып тұр. Корделия Лирдің əділетсіз

жазасына ұшырағанда, Кент жебе «жүрегінің маңына» кеп қадалғандай

сезінеді (1.1.143) жəне Корделия жанұшырған жүрегін былай бейнелеп:

«Не дейін мен, ақ жүректі мерейіммен / көрсете алман көмейімнен»

(1.1.89–90) дегенде,Кентті сипаттайды. Пьесаның беташар көрінісінде-ақ

оларЛирдіңкөзіненаласталады,бірақоларəрқашанЛиргеқамқорболып

жүреді.ПьесаныңсоңғыбөліміндеКентоғанағынанжарылады:«Сіз(Лир)

қуғынғатүскеннен/Біреліқалғамжоққасыңыздан»(5.3.263–4);бірақосы

сөзіЛирдіңСайқымазағынадақатысты.ОлКорделияныңсыңарытəрізді.

Олар қуғындалса да (осылайша аласталып, көзден жырақтауы), пьеса

желісініңөнбойындаЛирдіңқасындажүруі–нағызағылшынғатəнқасиет.

Одандамаңыздысы:егерКорделиябейнесінақты ағылшынаймағымен

байланысты өрбісе, оның пəк күйінде қалуға деген батыл тілегі – «қос

əпкемнің мінез-кейпін ұқпаспын, олардай мен ерге, сірə, шықпаспын»

(1.1.101)деуітереңірекзерттеудіқажететеді.Өйткеніертезаманəдебиеті

пəктіктібейнелейдінемесекөрсетеді.Бұлешқандайдажайсəйкестікемес.

ЛуисМонтроуз«Жазғытүнгітүс»(AMidsummerNight’sDream)туындысын

талдаубарысындаЕлизаветапатшайымбилегенкездемемлекетте«пəктік»

(virgin) культін ұстануға тырысқанын тілге тиек етеді. Оны ұлттық

мемлекет билігіне балады. Бұл мəнде Елизаветаның пəктігі сырт елдерді

жаулауменелішіндегімызғымасқамалдыңұлттықнышанынаайналды.

Мəселен, Роли былай дейді: «Мəртебелім, бүкіл халықтың көзқарасын

растап,күшейтетүсті...ДоминионменАмазонкаимпериясы,бұлəйелдер

пəкболыпжүруітиіс,сондаөзелдеріменкөршілерінқорғапқанақоймай,

өтеүлкенкорольдіктергешабуылдап,олардыбасыпалаалады».

Елизаветаның пəктігінің ұлттық маңызы Спенсердің «Ғажайып

ханшайымы» (The Faerie Queene) атты еңбегіндегі ұлттық құтқару

сарыныментолығатүседі.ШығармадаБритомартпенБелфебетəріздіпəк

кейіпкерлер бар. Егер Корделия, Джеймс пен Кентке қарағанда, король

шежіресі менағылшын мемлекетшіл санасын нықтұтастырған Елизавета

патшайымның пəктігінің жоғалған киесін тұспалдаса, онда аймақ жəне

мекен ұғымдарымен Корделияның пəктігін ұлттық тірек ретінде

сипаттағаны. Якоб дəуіріндегі «Айғай салған қыз» (Тhe Roaring Girl)

шығармасында сипатталған «Сенің қызыңның пəктігіне мен сүйсініп

қараймын,жаудыңқолытимегенКентқамалынабалаймын»дегенжолдар

тазалықтыбілдіреді.

ШекспирүшінКент–«жерұйықмекен»(2H64.7.47),

одан Джек Кейд сияқты бүлікшілер шығуы мүмкін емес. Ол Цезарьдің

Кентжайлысөзінкелтіреді:

Аралдарүшінөркениеттіңмекені;

Қазыналы,ағарбалменшекері,

Жомарт,қайсар,бай-бағландаржетеді.(М.Т.)(2H6,4,7,54–6)

КентжайлымұндайсипаттамаларЕлизавета-Якобаймақтанудəстүрінде

жиікездеседі,мəселен,УильямКамденбелгісізлатын əдебиетіне сілтеме

жасап, Кентті пəк өлке деп суреттейді, «бұл (Кент) иелігін ешқашан жау

баспаған... бірақ өз еркімен жеңімпаздың билігіне бағынды. Өзінің

азаттығын, қорғанысы мен осы кезге дейін қолданып келген дəстүрлерін

сақтап қалды».

 Бұдан бөлек, Камденге қарағанда, Кент – Елизавета

патшайымменоныңкөрнекіұлттықбилігіжайлыестеліктердісақтапкеле

жатқанаймақ;«БіздіңмарқұмЕлизаветапатшайымкөркемжанеді,бүкіл

Англияны нұрға бөлеген шұғылалы сарайында таңның шапағын

тамашалап, бақытқа бөленер еді».

 Егер мұнда Елизавета патшайымды

жеңімпаз жан ретінде ағылшын топырағының бір өлкесімен салыстырса,

бұл сөзбен король Лирдің Кентке деген адалдығын жан-жақты зерттеуге

болареді.

Елизавета-Якоб аумақтану дəстүрінде жер кейіптеу тəсілімен тарихи

туындылардың тұрақты сарынына айналған. Мұндай мекенге адалдық,

Хелджерсонныңсөзінеқарағанда, əдеттемонархия билігінеқарсы келеді.

Олұлттық-аймақтықбірегейліккемəнбереді.

Кентосылайадамкейпінде

берілсе, бұл қитұрқы сұрақ болар еді, ал Майкл Дрейтонның «Поли-

Ольбион»(Poly-Olbion)аттышығармасыбұғанберілгентамашажауап:ол

Кенттіағылшынтарихыныңшешенбілгірінебалайды.АқынəсіресеXVIII

ғасырдағы Кенттің мекенін, өзенін, тауларын, ауылдары мен қалаларын

сипаттағанда,оныңжалындыпатриотизміайқынкөрінеді.«Медуэйөзені»

(River Medway) англо-саксондардың француздарды, ирландықтарды,

валлиліктерді (немесе уэльстіктер) жəне, жекелей алғанда, шотландтарды

тізе бүктіргенін баяндайды. Адамды жалықтырып жіберетін ұлттық

шовинизм 650 жолдан тұрады жəне төмендегі шумақтарға дейін

жалғасады:

Кенттіңаруларыоныңəнінүзіпжіберді,

Медуэйгеоныңұзақкүтіпқалғанынбілдірді

Осыəскериқосынға.

(М.Т.)

ДрейтонныңКентжайлыидеологиялықмəндісаясисипаттамасы«Стаур

өзені»(RiverStour)əніндетүйінделген:

О,асылКент,–дедіол,осымадақөзіңелайықты,

Шыдамымсарқылды,төзеалмайболдымайыпты.

Нормандық,алдымен,мақтанышпенүрейменжыретті,

Кейінағылшындардыңмойнындағықұлдыққамытынкүйретті.

Жəнемызғымасберіктікпенқайтақалпынакелді.

Азаттықбұрыннансендебарқасиетеді.

Дəстүргееркінбекігесін,жаудыңшапқынынаұшырамады,

Көнесаксонкелбетіменкүшіналады.

Жəнебарлықағылшыниеліктерініңішіндегіазатжер,

Көкшалғындаараларыбалжинайды,ғажап,көр.

Жəнемұныбасқаладер,байлықтұнғанқыстақдер,

Британүшінастанаболуынарұқсатбер.

(М.Т.)

ҚолтимегенпəктігіменбіргеКент,шынмəнінде,маңыздыангло-саксон

ұлттықаймағынажатады.Олтіптіұлттың«дұшпанқолынан»азатболуына

жол ашады. Шекспирдің замандасы жайлы аймақтық хикая «Король

Лирдегі»ұлттыққұтқарусарыныныңнеліктенКент төңірегіндеөрбитінін

жақсы түсіндіреді. Кенттің иелігі (графтық) шектен тыс утопиялық

азаттықты (эгалитаризм) құрайды: жоғарыдағы мəтіннен «дəстүр» деген

сөзді байқаймыз; ол Кент пен оның аймақтық экономикасы мəнінде

қолданылғанда, Кентке тəн көне «мирас бөлісу» (gavelkind) дəстүрін

білдіреді.Камденмұныбылайтүсіндіреді:«Барлықтуыстарыңабер,олар

Англияның басқа бөлігіндегі сияқты жерді жалға алумен, дəстүрлі

мерзіммен немесе жал құқығымен байланысты емес. Бірақ əрбір адам –

еркін жер иеленуші жəне оның біраз бөлігін күн көру үшін пайдалана

алады», сондай-ақ «Осы тектес жерлер ер балалар арасында теңдей

бөлінеді, немесе олардың ұлдары болмаса, онда енші қыздарға

үлестіріледі».

 «Мирас бөлісу» ұғымы Уильям Ламбардтың «Кентке

саяхат» (A Perambulation of Kent) атты еңбегінде де жақсы суреттелген.

Ламбардқақарағанда,осыдəстүрдіңарқасындаКентұсақжериеленушілер

(yeomanry)менбұқарахалықтыңқонысынаайналды.Соныменқатарбəрі

«Кентте ешқашан да құлдар (немесе заңда айтылғандай, азғындар)

болмағандегенпікірменкеліседі».

«КорольЛирдегі»мəтінжелісініңастарындажекеменшіктіəділетсізбөлу

дəстүрінен бастау алған қолайсыз əлеуметтік алауыздықтар жатқаны

айқын. Эдмунд қарсы шығатын «Некесіз ұлға нəпақа да жоқ» деген

ұстаным мен шаруалар көтерілісі де осыған кіреді. Регана Глостердің

қызметшісінөлтіріпжатып:«Шаруаларосылайбаскөтереді!»(3.7.78)деп

айғайлағанда, осыны меңзеген болатын. Егер осылай болса, Кенттің

«мирас»(gavelkind)депаталатыназатшылдəстүрітрагедияғаарқауболған,

меншік төңірегінде туындаған барлық сұрақтарды шеше алады. Бұл

Кенттің неліктен пьеса оқиғасы өткен мекен ретінде таңдалуының бір

себебінашуымүмкін.Бұлқандайдабіржателдіңтабаныбылғамағанпəк

аймақ деген түсінікпен бірге утопиялық көзқарасты да білдіреді. Бұл

Кенттіңбарлықбасқаиеліктермен(графтық)салыстырғанда«басшы»жəне

«мегаполис» мəртебесін иелене алатынын көрсетеді.

 «Король Лирдегі»

осы геосаяси тұжырымдарды ескергенде, Кент адам əрі географиялық

мекен ретіндеқұтқаруүмітісарынынтанытады жəнебірдентрагедияның

тақырыбыменмақсатынаайналады.

ІІІ.Альба,АльбионжəнеАлбани:«НеліктенДуврға?»

«Король Лирдің» соңына қарай оқиға Кенттегі шағын порт Дуврға

ойысады: баяндау желісі оңтүстікке бағытталады. Бейне бір ол

солтүстіктенкелетінөзгешеліктенжалтаруғатырысатынтəрізді.Шекспир

Кент жайлы да, Дувр туралы да түрлі əдебиеттерден оқып-білген.

Пьесаның 3-актідегі 3-көрінісінде Глостер Дуврды шипалы мекен деп

суреттейді; бұл – нақұрыс корольді «қарсы алып, қорғай» алатын жер

(3.6.46). Ол жəне Лирдің серіктері «қарулы достар сақадай-сай тұрған

жерде/шаттана»алады(3.7.17–18) жəне«жарақты қолсоңында/оларүшін

дайынтұр осында»(4.3.22–3). Бізосы тіркестен ДуврдаКорделиябастап

келгенфранцузəскерініңтұрғанынжəнеоныңЭдмундтыңқоластындағы

ағылшынжасағынжеңуімүмкінекеніншала-шарпытүсінеміз.

Бірақ біз осыған дейін зерделеп кеткен ұлттық сарынды ескерсек, бұл

шынайы талдау емес. Өйткені осы талдауға сəйкес британдар немесе

ағылшындар француздарды құшақ жая қарсы алады. Осылайша

ағылшындардың беймəлім мекені ретінде тек Кентке ғана емес, Дуврға

аймақтық шоғырланудың себебі, қалай болғанда да, мəтінде нақты

берілмеген. Корнуэль мырзасы мен Реган Лирдің қайда екенін сұрап,

Глостерді тергеген кезде: «Неліктен Дуврға?» деген тіркесті үш рет

қайталайды(3.7.50,51,53).БірақГлостероларғамардымсызжауапбереді.

Бұдан да Шекспирдің мақсатын (геосаяси) толық ұғу қиын. Кеңістікке

орналасудыңсырынГлостертеккелесікөріністеғанамеңзейді:

Болсаңсонда,көктеңізгетірелген

Биікқұздыжартастысенбілермееді.

Соныңбасынабіршығарсаңболғаны,

Оданəріөзжолымменжүререм.(М.Т.)(4.1.67–72)

ЖанарынанайырылғансоқырГлостерұлыЭдгардыңжетелеуіменДуврға

тарихи жол салады. Оның осында «мұнда жетсем, мұқтаждықтан

арыламын» деп келуі ақыреттің тарихтан нақты аймаққа ауысқанын

білдіреді. Ричард Хэлперн жартаста жазылған əдеби тарих сарынын

зерделеп, Дувр жартасының «асқақ шыңдарды тудырып», «күйреп барып

қайта көркейетін» қасиетін алға тартады.

 Осылайша ол белгілі бір

құндылық пен бостық, сонымен бірге күйреу мен көркею арасындағы

шекараныжояды.Бірақкөңілдедүдəмалсезімтудырады.МенШекспирдің

Дувр арқылы қандай мақсат көздегенін зерделеймін, өйткені бұл осы

геосаясатта қазіргі ағылшын мемлекеті мен əлдеқайда қауіпті шотланд-

кельт өзгешелігінің бірге өмір сүруін білдіреді. Мен мынаны көрсеткім

келеді:Дуврмəденижəнеұлттықтұрғыданшектеуліжерретінде,аралық

мекен кейпінде көрінеді. Мұнда ағылшын меншігі сезімі мен оның

басқалардың өміріне жасаған қысымы байқалады. Нақтырақ айтқанда,

Джеймстің одақ жайлы талабы тұрғысынан қарағанда, Дувр – Британ

корольдігінің шексіз билік қалауы мен адамдардың ағылшын халқына

адалдық сезімі тоғысатын жер. Бұдан бөлек, ағылшындар үшін, оның

ішіндеШекспирүшінбұл–əдебимекен.Мұндаолар«(ағылшындардың)

ненісезінгені»меншотландкороліне«(ағылшындардың)неніайтуытиіс»

екеніарасындағытереңсызаттыбітейалады.

Мұны көрсету үшін, біріншіден, Дуврдың ағылшын Кентімен бірігуін

зерттеугетиіспіз. Глостердіңжоғарыда айтқансөзінде,пьеса Глостер мен

Эдгардың «зияратының» (5.3.187) қайдан басталғанын нақты көрсетпесе

де, Эдгар енді «Бедлам тіленшісі» (2.2.171) кейпіне енеді. Бұл оның

Лондонның шетінен шыққанын айқындайды. Екеуінің Саутуарктан

Чосердің ертегілеріне шабыт берген Кентерберийге дейінгі жолды

түйістіретінескіУотлингстриттібасыпөтуіəбденмүмкін.Осылайшаолар

ағылшынəдебидəстүріменКенттіңжүрегіарқылыөтеді.Кенттіңұлттық

кесенелераймағыекенітаңғаларлықжайтемес.Кентерберийменолардың

«зияратының»мəнінашаалады.ЭдгарменГлостердіңКенттенДуврғажол

салуы өте дұрыс. Бұл адал Корделия мен граф Кенттің геосаяси

бірегейлігін–жердіңұлттық-аймақтықтазалығыменазатшылутопиялық

көзқарастыбілдіреді.

Шындығында,олардыңбараржері– «Көктеңізгетірелген/Биік құзды

(Дувр) жартасы» (4.1.67– 8) Шекспирдің ойындағы ағылшын ұлтының

алапат қиялынан белгі береді. Сиракуздық Дромио «Қателіктер

комедиясында»(TheComedyofErrors)«Англияның»маңыздықасиеттерін

осы «бор жартасты» ажуалау арқылы Неллдің тістеріне теңейді (СЕ

3727124–7). Джон Гонт Дувр жартасы «Табиғаттың өзі үшін тұрғызған

қамалы»(R22.1.43)дегенде,ағылшынғатəнбарлыққасиеттердібезбендеп,

өтеайқын(бірақкүмəнділеу)ағылшынкейпінсуреттейді.Бұл–айрықша

ағылшынбірегейлігінбасқаұлттарменмəдениеттерденсақтайтынқорған.

Теңізжағасында,ФранцияныңКалеқаласынажақынжердеорналасқанбұл

аймақБританаралдарыныңгеографиялықшекарасыменоныңқұрлықтың

əсерінен бөлек жатқанын көрсетеді. Франко-Норман билігі жайлы сөз

қозғалса, Ламбард «Кентке саяхатында» (A Perambulation of Kent) 1216

жылғы француз шапқыншылығы кезінде Англиядағы Чинк порттарының

ішінен тек Дуврдың ғана жауға берілмегенін мақтанышпен жазады. Ал

келесі жылы «констебль» (полицияның төменгі шені. – Ред.) жəне «Кент

мырзасы» атанғанГуберт деБургфранцуз əскери-теңіз күштерін күйрете

жеңіп, ағылшын корольдығын «жаулардың құлдығынан» құтқарды.

ЦимбелинДувржартасыныңұлттықмаңызынбылайсипаттайды:

Нептунпаркібұжыр-бұжырбозарған,

Тулартолқынтасқасоғыпсазарған,

Жауқайығынкөмгенқұмментозаңға.(М.Т.)(C3.1.19–21)

Дувр теңіз жағасындағы Еуропаның өзге елдерімен шектесетін Британ

айлағышетелбасқыншыларынақарсыағылшынқамалыкейпіндекөрінеді.

МэтьюПариждіңізіналаЛамбардтаДуврдыңорналасқанжерін«Clavis,&

Repagulum totius Regni деп атап, тұтас Англия корольдігінің құлпы мен

кілтіне» балаған.

 Бұл – ағылшын халқын басқа жұрттан даралап тұрған

синекдоха.

Осы мəдени қиялды ескеріп, мынаған ой жіберейік. Пьесаның беташар

көрінісінде Эдмунд зұлым ниетін жариялап, табиғатқа табынатынын

айтады. Оның «табиғаты» мұнда зұлымды қолдайтын «жат» кейіпте

көрінеді. Ал, керісінше, Дувр «Король Лирде» айығу мен арылу орны

ретінде суреттеледі. Яғни Эдмундтың арам пиғылынан жүрекке түскен

жараны емдеп жазады. Дувр əдеби мекенге айналады, мұнда барлық

трагедиялық шиеленістер шешілуі тиіс; Эдгар, Кент пен Эдмундтың

жасырын,бірегейтұлғаларыашылуытиіс;барлықжоғалғансебептермен

тəртіптер қалпына келуі тиіс. Дувр Кельт мырзалары – Корнуэл мен

Албанидіңбылығынаағылшынқұндылықтарынқарсықоятынберікқамал

тəрізді. Бұдан бөлек, «Король Лирдің» Джеймстің одаққа бірігу талабы

кезіндежазылғанынескерсек,Дуврдаағылшындар,шыныменде,Албания

мырзасы мен оның қарамағындағы ашкөз шотланд халқына қатысты

ойларынбүкпесізжарияқылатынеді.

Дегенмен «Король Лирде» шотланд басқыншылығының əсері

ағылшындардыңосыұлттықмекенніңмəніменкие-қасиетінайқынқолдау

қабілетінен де күштірек сезіледі. Біз осы символдық мекеннің британ

ұлтының ерекшелігі мен басқаларға жеккөрініш сезімін (xenophobic) де

білдіретінінназардаұстауымызкерек.Бұлсезімақ жартас –Альбионнан

бастау алады. Осы ерекше ағылшын, сонымен бірге британ атауы гэль

тіліндегі«альба»сөзіненшығады,олнегізіненшотландмонархыАлбаниға

қатысты. Трагедияның Артур əпсанасына дейінгі британ тарихын арқау

еткенінескерсек,«Альбион»сөзіөз-өзіненбритандардың(ағылшынемес)

тарихитегіжайлымифтітірілтетүседі.

Дувр жартасы Альбион-Шотланд (немесе британ) мəнінде ағылшын

халқынемес,Британияаралдарынмеңзейді. Бұл мекенніңатауышотланд

аймағыментөркіндес(эпоним)жəнеДувргеосаясатыДжеймстіңАльбион

немесе Британия деп аталатын одақ туралы талабын қанағаттандырады.

Шындығында,«Ситхқұдайыбəрінбірдейжаратты/ЕндіАльбиондабір

болсын»

 сол дəуірдің ең сұмдық саяси талабы еді. Джеймстің

қарамағындағы ағылшындар бұл талаптан бірден бас тартты. Осылайша

Шекспирдің Дуврды айтудағы мақсаты саяси жəне мағыналық тұрғыдан

бір-бірінен ажырайды: Дуврдың Янус



(көне грек мифологиясындағы

Құдай. – Ред.) келбетті ұлттық-мəдени мəні бір-бірімен еш үйлеспейді.

Дувр шектеулі мекен болғанымен, бір мезетте ағылшындар мен Албания

монархыныңталабынқанағаттандыруғатырысады.

Мұндайсаяси-ұлттықжіккебөлінуоқиға желісінеда айқынəсер еткен:

осыданпьесаныңкүрмеуішешілмей,«Дуврдыңқасында»тоқтапқалғандай

көрінеді. Пьесаның осындай көптеген екіұшты мағынамен өрбіген ең

жұмбақ ерекшеліктерінің бірі – Дуврдың пьесада ешқашан Кент аймағы,

сонымен бірге Альбион жартасы ретінде көрінбеуі. Оның əрі жартас, əрі

ұлттық мекен ретіндегі мəні көмескі жəне бұлыңғыр. (Эдгар) осы

символдық жер жайлы естіп, оған жетуді қалайды, қиялдайды жəне

(Глостер) сенеді, бірақ оған бару кейінге қала береді. Оқиғаның соңына

қарай біз Корделия бастап келген француз əскерінің Дуврға бекінгені

жайлыестиміз,бірақкөрінісендіғанаДуврмаңынаойысқанеді.Джонатан

Голдберг пост-құрылымдық лингвистикалық философия жүлгесімен

Дуврдың қиялдағы табиғатын толықтай талдап тастаған еді.

 Бірақ мен

одангөріДувртудырғанқиялдағыұлттықҚұтқарусарыныарқылыұлтпен

географияғакөбіректоқталамын.

«КорольЛирде»Дуврдыңөзібір мезеттеағылшын жəнебритан аймағы

ретінде көрінеді. Ол ағылшын ұлтшылдығымен Джеймстің шексіз билік

талабынқанағаттандырады.БірақШекспирДуврдыжат«французқосыны»

деп суреттейді. Ақылынан алжасқан Лир Дувр жайлы есі кіресілі-

шығасылыкүйде«МенФранциядамынба?»(4.6.69)дейді.ЭдгардыңДувр

жартасытуралықиялынГлостершындықдепойлайды.СоданкейінЭдгар

былайдейді:«Менатаққұмарлықтыңадамдықалайтонайтынынбілмеймін

/ Өмірдің қазынасын қалай білемін?» (4.5.43-4). Оның ойынша, маңызды

ұлт болу мен тарихтың еншілеген мақсатына жету идеясы тіпті

«атаққұмарлықпен» іске асуы мүмкін. Мəселен, Эдмунд осы қасиетке

сүйеніп,мұрагерқұқын«қолданжасайалады»(1.2.161).«КорольЛирдің»

еліндеендітөлтабиғатнемесешынайыхалықжоқ,текжасандыжұртқана

бар. Дəл осы себептен Дувр шынайы халықтың белгісі ретінде

бейнеленбейді, тек оның əсері ғана суреттеледі. Осылайша Шекспирдің

ұлттық трагедиясы мекендік (topographically) жəне аймақтық

(chorographically)тұрғыданДжеймстіңБританияныбіртұтасболмыспенел

жасауғадегенталабынақарсылықкөрсетеді.

IV.АлбаниямырзасыменМакбет:«Уəделімерзімосыма?»

Шекспирдің Лир жайлы трагедиялық пьесасы, негізінен, Албания

герцогін оқиғаның соңына дейін өмір сүретін мейірімді тұлға ретінде

сипаттайды.Корниш(cornish)бірегейлігіКорнуэлмырзасыныңмерзімінен

бұрын ажал құшуымен аяқталады. Шекспир дəуірінде Корниш

бірегейлігінің Англияға айтарлықтай деңгейде жайылғанын ескерсек, бұл

түсінікті де. Трагедияның соңына қарай тек Албания герцогінің ғана тірі

қалуыұлттықөзгешеліктікөрсетіп,1567жылыақпанайынаншілдегедейін

Албания герцогі мəртебесін иеленген Джеймсті қолдауға шақырады. Бұл

мəселеде Шекспир жайбарақат қала алмайтын еді. «Король Лирде»

шотландтарға тəуелді болуға шақыратын Албания герцогі өте күрделі

кейіпкергеайналады.Олжердіңбөлінуінеалыпкеледіжəнесоныменбірге

пьесаныңсоңындаАнглиядағыжоғалғантəртіптіқалпынакелтіреді.

Мəтіннің кварто жəне фолио нұсқаларының арасындағы айқын

айырмашылық мынадан көрінеді: Король Джеймс таққа отырмай тұрып,

Жаңа жыл мерекесінде қойылып келген кварто нұсқасында соңғы сөз

Албанидіңеншісіне тиеді.Ал фолио нұсқасындажоғалған тəртіптіЭдгар

қайтақалпынакелтіреді.МайклУорренмəтіндегіредакциялықөзгерістерге

жасағантүсініктемесінтөмендегідейтүйіндейді:

«Кварто нұсқада Эдгар жасөспірім кейпінде қала бередіжəне пьесаның

соңында сезіміне жұтылып, күйреп тынады. Ал Албани болса байсалды,

сенімсіз, бірақ жігерлі жəне ар-ожданы таза адам. Фолио нұсқада Эдгар

əлеуеттіəміршіге,қаталəлемдегіигіниетті,табандыадамғаайналады.Ал

бұл кезде Албани одан əлдеқайда əлсіз кейіпте əрі ол өз міндетінен бас

тартады. Мəтіндердің ешқайсысында елдің келешегі үлкен үміт

сыйламайды,бірақсоңғыфолиомəтіндегіелболашағынақатыстыкөзқарас

əлдеқайда қараңғы жəне күңгірттеу. Ел билеу ісінде тəжірибесі жоқ жас

Эдгардыңкелешеккедегенүмітібұлыңғыр».

Уоррен «Шекспир пьесаның соңғы нұсқасында ағылшындардың

шотландтардан артықшылығын көрсетуге тырысқан» деп санайды. Ол

мұныайтқанда,біздіңфолионұсқанысоңғыжəнеөңделгеннұсқаретінде

бағалауымыз мүмкін екенін ескерген. Ол шектен тыс «қорқыныш

бейнесін...» тудырғанымен (5.3.238), фолио нұсқада Шекспир Албанидың

ұлттық тəртіпті орнатуына жол бермейді. Шамасы, кварто мен фолио

нұсқаларыарасындағымəтіндікайырмашылықтаршотландтектімонархқа

деген саяси адалдық пен ағылшын бірегейлігі арасына түскен сызатты

білдіреді. «Король Лирдің» өңделген нұсқасы британ тəжі мен ағылшын

бірегейлігі арасындағы өзгешеліктен бастау алатын мəтін жүйесіздігін

толық білдіреді. Бұл келіссөздер Шекспир «Макбетті» (Macbeth) жазып

бітіргенге дейін жалғаса береді. Шекспир«КорольЛирге» қарағанда, осы

пьесада Шотланд корольдігі мен ағылшын халқымен келіссөзді сəтті

жүргізеді. Ол «Макбетте» ағылшын королінің Банкуға дейінгі ата тегін

зерделеп, шотланд текті Джеймсті ағылшын тағына лайық деп

мойындайды. Алайда шотландтың дуасына шалдықпаған ағылшын билігі

сырқат Шотландияда тəртіп орнатады. Малкольм мен Макдуфтың

Англиядан«əйелгебеймəлім»(М4.3.127)жəдігөйкүшпенжəнеСивардтың

қорғауында Шотландияға қайтуы бұл үстем ағылшын ұлтшылдығының

қайтаоралуынанбасқаештеңеемес.Ақынұлттыңтілегінтек«Шотландия

королі, қош келдіңіз!» деген жалған ұранмен ғана қанағаттандырады (М

5.11.25).

Ескертпе

1.Nairn,348.

2.OxfordEnglishDictionary(OED).

3.Axton,131–147.МэриАкстонныңпікіріцензураменайналысатынсыншыларғаəсеретті.Аннабел

Паттерсонның пьесада көрініс тапқан (64–73) одақ мəселесі мен мəтіндегі жүйесіздіктерге

арналғанталдауы.ЛиМаркусмəтінніңквартонұсқасыныңатауынасүйеніп(«1606жылғыЖаңа

жылмерекелеріндеƏулиеСтивенс(S.Stephens)түніндеУайтхолда(Whitehall)мəртебелікорольдің

алдында қойылды»), пьесаның Джеймстен бұрын Əулие Стивенс түнінде, қайырымдылық пен

қонақжайлылық көрсету мерекесінде қойылғанын алға тартады. Маркус пьесаны шотланд

монархы мен оның қарамағындағыларға қатысты қайырымдылыққа жол ашатын көлемді саяси

мысалдептүсінген(148–59).

4. Джеймстің 1603 жылы наурызда Жоғарғы палатада сөйлеген сөзінен үзінді (Джеймс, 271–2,

көлбеуменбелгіленді).

5.Axton,134.

6.ФрэнсисБэконУильсонғасілтемежасайды,252.

7. Қауымдар Палатасының Джеймстің талабын қанағаттандырмауын қараңыз: Axton, 134–5 жəне

Willson,251–8.

8.Turner,231–71.

9. Ф.Моретти пьесаның аймақты бөлісу жайлы барлық себептерге қарсы шығатын «көмескілеу

идеясына» қарағанда, «Горбодуктан» «Король Лирге» дейінгі ағылшын трагедияларының саяси

мақсатытүптіңтүбінде,монархиябилігініңыдырауынкөрсетеді.

10.Axton, 142. Бұлсөйлемпьесаныңтүйінсөзіненалынған–«Не сезініптұрғанымыздыемес,не

сөйлеугетиісболсақ,соныайтайық»(5.3.299).

11.УилиямШекспирмəтіндеріненалынғандəйексөздерменбасқадəйексөздерНортонШекспирден

алынғанжəнемəтіндежақшаішіндеберілген.Келесіқысқартулар«КорольЛирден»ерекшеленетін

пьеса үшін қолданылады: C (Cymbeline); CE(TheComedy of Errors);2H6 (HenryVI, Part II); M

(Macbeth); R2 (Richard II). Мен «Король Лирдің» кварто мен фолио нұсқасының маңызды

айырмашылықтарын назарда ұстап, Нортон редакциясының балама мəтінін қолдандым. Бұл

мақала,негізінен,фолионұсқағанегізделгенжəнеменквартонұсқасыжайлыайтқанкездеоныКв

(«Q») деп көрсеттім. Пьесаның жеке атауы Барбара Л. Левальскидің Нортон мəтініне жасаған

түзетулеріненкейінгібіріккенмəтінгесəйкескеледі.

12.OED,«Natural».

13.ДжозефВиттрейхтіңеңбегіШекспирдіңекібритантрагедиясы«КорольЛир» мен «Макбетті»

ақырзаман мəнінде оқу арқылы «Король Лирдегі» ақырзаман сарындарын егжей-тегжейлі

талдайды.

14.Гринблаттың«Шекспирмендуакештер» дегенеңбегінқараңыз, 94–128.Бұданбөлек,бірқатар

авторлар пьесаның діни құтқару сарынынан саналы түрде бас тартқанын айтады. Мəселен,

ЗигмундФрейдүшінКорделияқиялдағықұтылумəнінбілдіреді,бірақол,шынмəнінде,жасырын

Өлімтəңіриясы(291–301).А.С.Брэдлибылайдеген:«Құдайлар,шамасы,келісімінөздерінбəле

менөлімнен«құтқару» арқылы немесеоларғабилікпенкүштіберуарқылы білдірмейді»(326).

Джонатан Долимор үшін пьесаның түбегейлі ерекшелігі оның соңғы көріністегі кез келген

идеалистікнемесегуманистікқұндылықтарданбастартуыментүйінделеді(202–3).

15.Андерсонеңбегінің«Мəденитамырлар»депаталатынтарауынқараңыз,9–37.

16.Кон,11.СоныменбіргеЛияГринфельдКөнеӨсиеттегітаңдаулыадамдардыңмəніреформация

дəуіріндегі ағылшын ұлтшылдығының маңызды риторикалық негізін қалады дейді. Бұл «бұрын

тіл болмаған кезде тасада қалған жаңа ұлтшылдық санасын сипаттай алатын тіл» болды

(Гринфельд,52).

17.Қараңыз,Хелджерсонның«Апокалиптиктерменапологетикасы»,249–68;Escobedo;Haller.

18.Escobedo,85.

19.Сонда,83.

20.James,270.

21.Сонда,270–271.

22.ЭнтониМандэйдің«ҚайтабіріккенБританияныңсалтанаты»(TheTriumphsofReunitedBritannia)

осымəселеніАкстонменбірлесеотырып,жан-жақтыталдайды.БұлсалтанаттаБруттыңкүнəсін,

оныңжердібөлуінДжеймсендіқайтажаңғыртады,алғашқыкүнə(felixculpa)сарынынтудырады

(Axton,136–7).Джеймстіңаймақтародағыжайлыталабынмадақтайтынсаясисарын1625жылы

корольөлгенгедейінжалғасты.Мəселен,БенДжонсонның«Табыстыаралдарменолардыңодағы»

(TheFortunateIsles,andTheirUnion,1624)еңбегіндеəдеттеосысарынашылады.

23. Сыншылар «Король Лирді» картографиялық хикая деп оқыған. Ол Лирдің «Маған картаны

беріңдер»(1.1.35)дегентілегінбейнелеудікөздейді.Мəселен,ВалериТраубпьесаныжербедері

бейнеленгенанатомиялықғылымдепталдайды.Ол«XVIғасырсоңындажаулапалужорықтары,

отарлау мен сауда-саттық бұрын-соңды болмаған қарқынмен жүріп жатқанда, Батыс Еуропа

анатомиялық кескіндемелерінің таралуы мен жайылуы жаңа графикалық идиомаға алып келді»

дейді. Ол «Король Лирде» кеңістік логикасы түрінде беріледі жəне оған үстеледі» (53). Брюс

Авери пьесадағы картографиялық көріністердің «риторикалық мақсатын» талдайды. Авериге

қарағанда,«КорольЛирдегі»карта«өзініңбилеуқабілетіне»қарыздаржəне«олбиліктікөрсетіп»,

«шынмəніндегібиліктібілдіретінаймақтəріздімаңыздыболатүседі»(51);осылайшаолқұралға

айналады. Лир ол арқылы «қыздарына психологиялық бақылауды сақтауға ниетті» (52).

Сыншылар«КорольЛирдің»аймақтықсарындарыменмəтінаралықсəйкестіктердісирекқозғаған.

Осы мақаладағы көздеген мақсатым – «Король Лирдің» жергілікті хикая ретінде ұлттық

мəселелердікөтеруі.Олəсіресемессианизмсарынындакөрінген.

24.Қараңыз:Holinshed,1–3;Spenser,2.10.27–32.

25.Traub,42–4.

26.Passim.

27. Корделия мен Сайқымазақтың тұлғалары енді театр дəстүрі ретінде қабылданады. Қос рөл

мынадай сөйлемдерде көрінеді: «Жас ханшайым Францияға кеткелі бері Сайқымазақтың

ұнжырғасытүсіпкетті»(1.4.63)немесе«Бірақоныменбіргекімбар?/Жүрегінтілгілегенжараны

жазуүшінқолынанкелгенінаямайтынСайқымазақтанбасқаешкімжоқ»(3.1.7–8).

28.Қараңыз:Монтроуз,77–87.ЛеонардТенненхаусТиттуралыталдауынұлттықаймақпенпəкдене

арасындағыбайланыстүріндекөрсетеді.Оныңсөзінеқарағанда,ақсүйекЕлизаветаныңпəкденесі

əдетте ұлттық мемлекеттің денесімен теңестіріледі, Тюдор драмалары ақсүйек пəктігі жайлы

қозғағанкездесаясимəніненарылады(111–12).

29.«Гвиананыңашылуы»(DiscoveryofGuiana)Монтроуздакелтірілген,78.

30.MiddletonandDekker,2.1.324–6.

31.Камденқаласындағы«Кент»(«Kent»inCamden).

32.Сонда.

33.Хелджерсондағы«Жерсөйлейді»(TheLandSpeak)тарауынқараңыз,105–48.РичардХелджерсон

былай дейді: «(ерте кезеңдегі ағылшын аймақтануындағы) картографиялық көріністер король

қамқорлығыменбилігібіршеттетұруытиіс»дегенмəселелержайлымəліметтердетабысқажету

үшінқажет»жəне«Олдинастияғаадалдыққанегізделгентұлғаесебіненжергіліктіжəнеұлттық

бірегейлікмəнінүстеді»(114).

34.Drayton,18.653–5.

35.Сонда,5.729–40.

36. Камденқаласындағы «Кент».ДжоанТирсктің«кенжеұл» жайлы классикалық əңгімесі Кентті

«мирас»орныретіндедаралайды.Оныңсөзінеқарағанда,«Кентақсүйектерібəз-баяғыдайГавай

иелігіненкөпжералдыжəнекөпшілігікезкелгенөзгерісталабыменқарсыласып,осыдəстүрдің

рухын қолдады» (Thirsk, 340). Осы тұрғыда, Ричард Уилсон «Король Лирде» қолданылған

дереккөздердіңбірінде,үшқызыболғанБрайанЭннслидіңмұрагерлікжайлыөсиетінталдайды.

Оның кенже қызының есімі Корделия болған. Уилсонның сөзіне қарағанда, Лирдің өзінің көп

қасиеттеріЭннслидіңмұраныбөлуісінкөрсетеді.Бұлəдебиеттізерттеудіңталдауымақатысыбар,

өйткеніЭннслидіңдеКенттеиелігіболғанжəнеоныңменшігі«көнемирасдəстүрініңнышаны»

болған (Wilson, 215). Аз уақыт бұрын Рональд У. Кули «Король Лирдегі» Кентті Якоб мирас

меншігінің күрделі желісінде нақтылай отырып, осы уəжді қайталаған болатын. Оның сөзіне

қарағанда, граф Кент «ақсүйек» ретінде «əулеттегі бөлінген мирастың кемшілігін көреді жəне

Лирдіңкорольдіктерге бөлінуіне қарсы шығады; «Кент тұрғыны» ретінде олбөлінген мирастан

туғантəуелсіздікпендербестіктікөрсетеді»(Кули,334).ДегенменУилсонменКулиайтарлықтай

деңгейде Кенттен көрінетін ұлттық жəне мегаполиске тəн бірегейлікті, əсіресе Дувр маңында

шоғырланғанҚұтқарусарынынтерістейді.Бұлжайлыменкейінайтамын.

37.Lambarde,7.

38.OED көрсеткендей, «мегаполис» (metropolis) сөзі XIV ғасырда архиепископы бар бас қаланы

айқындау мақсатында қолданыла бастаған. Дегенмен ол бірте-бірте отарлау мəнін де білдіруге

көшкен.Қараңыз:OED,«Metropolis»and«Metropolitan».

39.Halpern,268.

40.Lambarde,139–40.

41.Сонда,138.

42.РобертПонттың«Британдықодақ»еңбегінеПаттерсонсілтемежасаған,65.

43. Джонатан Голдберг Дуврдыңмызғымас мəні таңба мен таңбаланған нəрсе арасындағы шексіз

бөліністі білдіреді деп ұйғарған. Осы тұрғыда, Дуврдың мəтінде көрсететін «шектеулері» –

көріністіңшектеулері»(134).

44.Warren,35.

Сілтеме

1. Anderson, Benedict. Imagined Communities: Reflection on the Origin and Spread of Nationalism.

London:Verso,1991.

2.Avery,Bruce.«GeldedContinentsand PlenteousRivers:Cartographyas RhetoricinShakespeare».In

Playing the Globe: Genre and Geography in English Renaissance Drama, edited by John Gillies and

VirginiaMasonVaughan.Cranbury,NJ:AssociatedUniversityPress,1998.

3. Axton, Marie. The Queen’s Two Bodies: Drama and the Elizabethan Succession. London: Royal

HistoricalSociety,1977.

4.Bradley,A.C.ShakespeareanTragedy.NewYork:Macmillan,1949.

5. Camden, William. Britannia. Translated by Philemon Holland and edited by Dana F. Sutton. The

Philological Museum. The University of Birmingham. (4 January 2011). Available from

http://www.philological.bham.ac.uk/cambrit.

6.Cooley,RonaldW.«KentandPrimogenitureinKingLear».StudiesinEnglishLiterature1500–190048

(2008):327–48.

7.Dollimore,Jonathan.RadicalTragedy:Religion,IdeologyandPowerintheDramaofShakespeareand

hisContemporaries.Durham,NC:DukeUniversityPress,2004.

8. Drayton, Michael. Poly-Olbion. In The Works of Michael Drayton, edited by J. Hebel. Oxford:

ShakespeareHeadPress,1961.

9. Escobedo, Andrew. Nationalism and Historical Loss in Renaissance England: Foxe, Dee, Spenser,

Milton.Ithaca,NY:CornellUniversityPress,2004.

10. Freud, Sigmund. «The Theme of the Three Caskets». In The Standard Edition of the Complete

PsychologicalWorksof Sigmund Freud, edited by James Strachey and Anna Freud.Vol.12.London:

HogarthPress,1978.

11.Goldberg,Jonathan.«Perspectives:DoverCliffandtheConditionsofRepresentation».InShakespeare’s

Hand.Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,2003.

12.Greenblatt,Stephen.ShakespeareanNegotiations.Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1988.

13. Greenfeld, Liah. Nationalism:Five Roadsto Modernity. Cambridge, MA: HarvardUniversity Press,

1992.

14.Haller,William.TheElectNation:TheMeaningandRelevanceofFoxe’sBookofMartyrs.NewYork:

Harper&Row,1963.

15. Halpern, Richard. The Poetics of Primitive Accumulation: English Renaissance Culture and the

GenealogyofCapital.Ithaca,NY:CornellUniversityPress,1991.

16. Helgerson, Richard. Forms of Nationhood: The Elizabethan Writing of England. Chicago, IL:

UniversityofChicagoPress,1992.

17. Holinshed, Raphael. Shakespeare’s Holinshed: Source of Shakespeare’s History Plays, King Lear,

Cymbeline,andMacbeth.EditedbyRichardHosley.NewYork:G.P.Putnam’sSons,1963.

18.James,I(King).ThePoliticalWorksofJamesI.EditedbyCharlesH.McIlwain.NewYork:Russell&

Russell,1965.

19.Jonson,Ben.«TheFortunateIsles,andTheirUnion».InBenJonson:TheCompleteMasques,editedby

StephenOrgel.NewHaven,CT:YaleUniversityPress,1969.

20.KingLeir.EditedbyTiffanyStern.London:Routledge,2003.

21.Kohn,Hans.Nationalism:ItsMeaningandHistory.Princeton,NJ:D.VanNostrand,1965.

22. Lambarde, William. A Perambulation of Kent: Conteining the Description, Hystorie, and Customes.

London:Chatham,1826.

23. Marcus, Leah. Puzzling Shakespeare: Local Reading and its Discontents. Berkeley: University of

CaliforniaPress,1988.

24.Middleton,Thomas,andThomasDekker.TheRoaringGirl.InEnglishRenaissanceDrama,editedby

DavidBevington.NewYork:Norton,2002.

25. Montrose, Louis. «A Midsummer Night’s Dream and the Shaping Fantasies of Elizabethan Culture:

Gender,Power,andForm».InRewritingtheRenaissance:TheDiscourseofSexualDifferenceinEarly

ModernEurope,editedbyMargaretW.Ferguson.Chicago,IL:UniversityofChicagoPress,1987.

26. Moretti, Franco. «A Huge Eclipse: Tragic Form and the Deconsecration of Sovereignty». Genre 15

(1982):7–40.

27.Nairn,Tom.TheBreak-UpofBritain:CrisisandNeo-Nationalism.London:NLB,1977.

28.Norton,Thomas,andThomasSackville.Gorboduc,or,FerrexandPorrex.EditedbyIrby

B.CauthenJr.Lincoln,NE:NebraskaUniversityPress,1970.

29. Oxford English Dictionary Online. Oxford University Press.(cited 14 March 2000). Available from

http://www.oed.com.

30.Patterson,Annabel.CensorshipandInterpretation:TheConditionsofWritingandReadingintheEarly

ModernEngland.Madison:UniversityofWisconsinPress,1984.

31.Shakespeare,William.TheNortonShakespeare.EditedbyStephenGreenblattetal.NewYork:Norton,

1997.

32.Spenser,Edmund.TheFaerieQueene.EditedbyThomasP.RocheJr.London:Penguin,1987.

33.Tennenhouse,Leonard.PoweronDisplay:ThePoliticsofShakespeare’sGenres.NewYork:Methuen,

1986.

34.Thirsk,Joan.TheRuralEconomyofEngland:CollectedEssays.London:Hambledon,1984.

35.Traub,Valerie.«TheNatureofNormsinEarlyModernEngland:Anatomy,Cartography,KingLear».

SouthCentralReview26(2009):42–81.

36.Turner,Victor.Dramas,Fields,andMetaphors:SymbolicActioninHumanSociety.Ithaca,NY:Cornell

UniversityPress,1974.

37.Warren,Michael.«QuartoandFolioKingLearandtheInterpretationofAlbanyandEdgar».InCritical

EssaysonShakespeare’sKingLear,editedbyJayL.Halio.NewYork:G.K.Hall,1996.

38.Willson,D.Harris.KingJamesVIandI.Oxford:Alden,1956.

39.Wilson,Richard.WillPower:EssayonShakespeareanAuthority.Detroit,MI:WayneStateUniversity

Press,1993.

40. Wittreich, Joseph. «Images of That Horror: History, Prophecy, and Apocalypse in King Lear». San

Marino,CA:TheHuntingtonLibrary,1984.

ОНБІРІНШІТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.ЕлизабетБишоп

«Бразилия,1502жылдың1қаңтары»жәнеМакс

Жакоб«Бразилиядақауымдастыққұру»:өзгермелі

түсініктемеменоныңәсерітуралызерттеу

СильвияХеннеберг

Сильвия Хеннеберг – Морхед мемлекеттік университетінің (Morehead State University)

ағылшынтіліпрофессоры.Оныңзерттеулерінегізіненқазіргіәйелдерпоэзиясынаарналған.Ол

АдриеннаРич,ЕлизабетБишоп,МэйСартон,ДжудиГранжәнеЭмилиДикинсонжайлығылыми

мақалаларжариялаған.«Жасампазмайталман:МэйСартронныңқарттықшағыменпоэзиясы»

(The Creative Crone: Aging and the Poetry of May Sarton) және «Адриенна Рич» (Adrienne Rich,

2010)аттызерттеулеріндеәйгіліекіәйелақынныңшығармаларынзерделейді.

ЕлизабетБишоптыңеркінаудармағақатыстыкүмəнізерттеушілергеоның

еңбектеріненжақсытаныс.Олөзініңқаламынаншықпағандүниенізаңсыз

иемденуден сақтанып, туындыны мұқият жəне сөзбе-сөз аударуға мəн

берді.

 Ол жарияланбаған, негізінен поэзияға арналған «Аударма жайлы

ескертпелер» (Remarks on Translation) атты шығармасында «аудармаға

қатыстытүйткілдерді»санамалапшығады,оның ішінде«мұқиятсыздық–

бұрыссөз»жəне«қажетболғанда,бірсөздіңорнынаүшнеодандакөпсөз

қолдану» деп атап көрсетеді (2). Ол мынадай кеңес береді: «Сөз

қайталанса, оны қайталай бер!» (Өйткені ағылшын тілінің сөздік қоры

орыс тілін қоспағанда, өзге кез келген тілге қарағанда бай, бірақ бұл біз

олардың бəрін де қолдануға тиіспіз дегенді білдірмесе керек-ті...) «Өлең

жолықайталанса,қайталайбержəнеқұрылымынқадағалапотыр».ОлЭнн

Стивенсонға жазған хатында былай дейді: «Аудармалар əдеби өңдеуден

өтуітиіс,аздапқырнап-жону(қаныншығару)керек»(qtd.inLombardi,138).

ТіптіБишоп,көптегенсыншылардыңпікірінше,еркінаудармағақарағанда,

француз өлеңдерінің дербес түсіндірмелері деп жақсы бағаланған Роберт

Лоуэллдің«Имитация»(Imitations,1961)аттыеңбегіндежаратпайтастады.

Ол Лоуэлл айтқан ырғақ дəлдігінің маңызын, метр мен көркемдік ойды

арқауеткенбірнешехаттарында«Еліктеуге»қатыстыкөзқарасынбілдіріп,

мынадай пікірмен түйіндейді: «Менің тек «еркін» аударманың ақынның

ниетіменқалайүйлесетінінеақылымжетеремес»(qtd.inKalstone,205).

Еркін аудармаға жақын туындылар жайлы осы тəріздес ескертпелеріне

қарамастан, Бишоп өзгермелі түсініктеме деп атауға келетін тəсілмен

өлеңдерді өзге тілдерге тəржімелеумен айналысқан. Оның Пабло

Неруданың«АльбертоРохасГименесұшыпкеледі»(AlbertoRojasGiménez

vienevolando)аттыэлегиясынанегізделген«МарианнаМурғашақырухат»

(Invitation to Marienne Moore) өлеңі бұған барынша айқын мысал бола

алады. Алайда Бишоптың ең əйгілі өлеңдерінің бірі «Бразилия, 1502

жылдың 1 қаңтары» (Brazil, January 1, 1502, 1960) жəне француз

модернист ақыны Макс Жакобтің «Бразилияда қауымдастық құру»

(Etablissement d’une communauté au Brésil, 1921) өлеңі əлі зерттелмей

келеді. Қос ақынның да 1502 жылғы Бразилия картасын бір-бірінен

тəуелсіз суреттеуі əбден мүмкін. Бұл туынды Бишоптың Time Inc

баспасынаншыққан«Бразилия»(Brazil,1962)кітабындажариялануытиіс

еді.

Екеуінің өлеңдерінен де таңғажайып ұқсастықты, əсіресе Бразилияны

карта мен өлеңде бау-бақша мекені деп суреттегенін байқайсыз. Бұл

сəйкестікті аяғына дейін көруге болады. Алайда қос өлеңнің арасындағы

көптеген сəйкестіктерді ғана емес, Бишоптың Жакобтің мөлтек

туындысына көзқарасы мен жауабы көрінетін тəсілдерді ескерсек,

Бишоптың өз өлеңін жазбай тұрып, Бразилия жайлы кеңінен зерттеген

кезде француз ақынының «Құру» (Etablissement) өлеңін де мəн беріп

оқығаны көрініп тұр. Сондықтан Бишоптың Жакобтің өлеңін түрлендіре

жырлауы екі маңызды мақсатқа қызмет етеді. Бір жағынан, оның

Бишоптыңпоэзиясынаайтарлықтайелеусізəсереткеніненазараудартады.

Екінші жағынан, бұл біздің Бишоптың өзгермелі түсініктеме мақсатын

қазіргі шетел поэзиясымен байланыста шығармашылық құрал ретінде

қолдануын ұғынуымызға жол ашады. Ол өзі сыни көзбен қараған еркін

аудармағажүгінбейді.

Бишоптыңжарияланған хаттары менөмірбаянын оқиотырып,ақынның

Франция мен оның мəдениетін мүлдем ұнатпағанын бірден байқауға

болады.Бургундиядағықайғылыкөлікапаты,Париждежүргендеасқынған

демікпедертінешалдығуыжəнеНейидегіауруханағаөтежиібаруыоның

1937 жылы Марианна Мурға жазған хатында: «Бұл жерді енді қайтып

көрмейміндепүміттенемін» деп ағынан жарылуына себепболды.Бишоп

өміріндегі көптеген тақсіреттерді – айырылу, жалғыздық, кесел, жарақат,

шабытыныңсарқылуыментіптімаскүнемдікдертін(БретМиллер«Пернод

үшін баянсыз махаббат» (93) деген ұғымды жетілдірді) француз

мəдениетімен жəне қоршаған ортасымен байланыстыратын болуы керек.

Бұл – 1930 жылдардың ортасы мен аяғында Францияда бірнеше рет

болғаннанкейінБишопқайтыпмұндаоралмадыдегенсөз.

Бишоптың табиғаты француздарға барлық жағынан қайшы келсе де,

француз ақыны Макс Жакобтің (1876–1944) өлеңдеріне қызығушылық

білдіргенісөзсіз.Ол1950жылыөзініңтөртөлеңініңсөзбе-сөзаудармасын

жариялау үшін еңбектеніп жүргенде, Жакобтің бірнеше өлеңдерінің

атауынан, тəжірибелері мен тақырыптарынан əсерленген тəрізді.

 Бишоп

пенЖакобекеуі«Теміржол»(ChemindeFer)аттыөлеңжазған;екеуініңде

саяхат пен география жайын арқау еткен көптеген шығармалары бар;

Бишоптың«Қораздары»(Roosters)Жакобтің«ҚоразбенІнжу»(Lecoqetla

perle) өлеңін еске салады; Бишоптың «Бір өнерінің» (One Art) атауы

Жакобтің «Жеке өнер» (Art intime) туындысын еске түсіреді; жəне оның

«Қалпақ алмасуының» (Exchanging Hats) Жакобтің өлеңінің «Тəте, бəліш

пенқалпақ»(Latante,latarteetlechapeau)өлеңіменұқсасжерлерібар.

Өлеңатауларынанбөлек,«Көбелекеркектен»(TheMan-Moth)байқалатын

сюрреалистік тəжірибе Жакобтің əйгілі туындыларының бірі «Ойын

кесесін»(Lecornetàdés,1917)ескесалады.Сондай-ақБишоптың«Саяхат

жайлы сауалдар» (Questions of Travel) мен «Сантосқа жету» (Arrival at

Santos) сияқты өлеңдерінде бірнеше рет үй мен саяхат арасындағы

байланыстытүйіндеугедегенталпынысыЖакобтің«Саяхаттар»(Voyages)

өлеңіменқатарбасқашығармаларынандабайқалады.БишоппенЖакобті

табыстыратын өзге де белгілер бар. Мəселен, Бишоп «Мануэльзиньо»

(Manuelzinho), ал Жакоб «Неапольдық тіленші əйел» (La mendiante de

Naples)дегенөлеңдеріндеқағажукөргенадамдардыңсырынұғаалмағанын

бірнешереттілгетиекеткен.

Жакобтің Бишопқа ықпалын барынша терең ұғына түсу үшін

қолданылатын мұндай байланыстар деңгейін əлі қарастыра беру керек.

Алайда Жакобтің «Бразилияда қауымдастық құру» (1921) өлеңі мен

Бишоптың «Бразилия, 1502 жылдың 1 қаңтары» (1960) өлеңдерінің

арасындағы байланыстың маңызы талас тудырмайды. Екі өлеңде де

оқиғаның өрбуі, сюжет пен құлдырай түсетін шиеленісті желісінде

ұқсастықтарбар.Жакобтіңимпериализмгедегенсынынбағыттап,күшейте

түсетін өлең өрнегіне Бишоптың көзқарасы мен одан қашықтауын

көрсететін тəсілдердің маңызы зор. Қысқаша айтқанда, бұл – Макс

Жакобтіңмағынасы түсініксіз өлеңінежасалған түсініктеме.Осы туынды

Бишоптыңқаламынанөтемаңыздыөлеңніңтууынадаықпалетті.

Сыртқы формасына қарағанда, екі өлең де бір-бірінен айтарлықтай

ерекшеленеді. Жакобтің «Құру» өлеңі грамматикалық тұрғыдан толымды

сөйлемдерден тұрады, ішкі ұйқастары əдемі өрілген жəне классикалық

александрин (classic alexandrine) желісі бойынша өрбіген. Ақын қуатты

шумақтардыңұдайықайталануынамəнберген.Бишоптың«Бразилия,1502

жылдың 1 қаңтары» көлемі мен шумақ құрылымы жағынан оған ұқсас

болғанымен, еркін жолдардан тұрады, жинақталған бейнелі тіркестер

дəстүрлі синтаксис қағидасынан тəуелсіз құрылған. Өлеңнің нақты

өлшемге бағынбайтын, кездейсоқ екпінмен өрілген жолдары дағдылы

ұйқасқағидасынсақтамайды,аллитерация,қайталауменсанамалаусияқты

тəсілдерге сүйенбейді. Мұндай көркемдік тəсілдер Жакобтің өлеңінде

мүлдемжоқдесектеболады.

Форма тұрғысынан қос өлеңнің ортақ тұстары аз болғанымен,

сəйкесінше, бастапқы жолдарының бір-біріне тақырыптық жағынан өте

жақынекенікөрінеді.Екеуідебылайбасталады:

Біздіқырыққұлақтарменананастарқарсыалды,

Келетініміздіөзгелергеайтыпжарсалды.

Шүйгіншөпкеұмтылғанүркекақбөкен,

Ипекакуанхаағашыныңастындақалды.

Монахелінемейірімкөрсетуденбастартты,

Кемеқанатынжайып,ауырқозғалатындайжүкартты.

Ормандажүздегенжұпынышатырларбойкөтергенде,

Еңбектеніпжүргенмонахəйелдердіңжүзінжасжапты.

Хаттанмасқарағаұшыратарсұмдықтыоқыды,

Оқығандарынкөңілдерінетоқыды.

Сабырсызмонахжүзімшарабынамасайрап,

Паңданаөзгелердікөзгеілмейотырды.

Барлығымызоныңкүнəсіүшінкешірімсұрадық,

Жаратқанғажалбарынып,жыладық.

Ағаштардыңшыбықтарынқайыстырып,

Отыредісебеттоқып,монахтардайындалып.

Қашқынқылмыскерормандааңатуда,

Жолжүріптаңасып,түнқатуда.

Жарақатынемдепалып,олжағакенелді,

Əулиеболып,күлліжұрттыңқұрметінебөленді.

Өзгелероныңайтқанынорындауғамəжбүреді,

Құрметкөрсетіп,қолынансүюгемəжбүрледі.

Көктегіқұстарменжердегіжыртқыштар,

Оныңқорегінтасып,күндіз-түнікөзілмеді.

Біркүнікедір-бұдырдуалғаорганілінді,

Қойотарыжүгерініңсобығынкемірді.

Монахтыңбірі–əбзелші,бірі–сүзуші,

Барынсалып,əдеміөрнектүзуші.

Жексенбікүніқұлшылықетіпболғансоң,

Жүрегімізқуанышқатолғансоң.

Шөпшабуғажұмылабізкірісіп,

Еңбектендікегістіккебарғансоң.

(М.Т)(Stanza1,Jacobs«Etablissement»)(Аударма

Қаңтарайы,Табиғатбіздіжанарыменқарсыалады,

Құддыолардыарамниеттіадамдардыалғашқарсы

алғандайсезіммен:

Аяқастысусылдайдыжапырақтаршашылған–

Үлкеніде,кішісіделайсаңжердеезілген,

Көк,көк-жасылжəнезəйтүнтүстілерде,

Тамырларыақшылтартқан,жиектерісолғандай.

Құбыладыатласпененастынорапқойғандай.

Алыпқырыққұлақтар

Күміс-сұрғылтреңібар.

Гүлдеріде,алыплалагүлдерісуғамалынар.

Ауада,дəлірегі,жапырақта–

Күлгін,сары,қызғылт,

Қызылжəнеақ-жасылтаңба;

Мығым,бірақəуеде;жаңағанасалыныпбітіп,

Жақтауыалынғансуреттей.(М.Т)(stanza1,Bishop’s«Brazil»)

Қос өлең де Бразилияда жазылған; екеуі де христиандардың жат

топыраққа аяқ басып, тұрғындарын өздеріне бейімдеген кезеңін, отарлау

дəуірін арқау еткен. Бастапқы шумақ өте ұқсас, екеуі де табиғат

басқыншыларды қуана-қуана қарсы алғандай суреттейді. Жакобтің өлеңі

былайбасталады:«Біздіқырыққұлақтарменананастарқарсыалды,/үркек

ақбөкенипекакуанхаағашыныңастындақалды»(Onfutreçuparlafougèreet

l’ananas / L’antilopecraintif sous l’ipécacuanha),

 ал Бишоптың жыры

«Қаңтарайы,Табиғатбіздіжанарыменқарсыалады/Құддыоларды–арам

ниетті адамдарды алғаш қарсы алғандай сезіммен» деп өрбиді. Көзді

арбайтынүлпілдекжəнеберекелікөрініс,пейзажбентабиғаттыоқығанда,

санадабірден«ендібұларақнəсілдіадамғақызмететедіғой»дегенүміт

оянады.

Мұндай шұрайлы мекен мен ғажайып көрініс христиандардың бойында

төңіректегілермен тонның ішкі бауындай бірігуге деген жалған сезімді

оятады: Иран бағының келбетіне арбалып, «тағы мақұлықтарды қолынан

сүюге мəжбүрледі» (Il obligeait les fauves à leurlécher les pieds) жəне

«Көктегіқұстарменжердегіжыртқыштароныңқорегінтасып,күндіз-түні

көздеілмеді»(Etlesoiseauxduciel,lesbêtesdelaterre/Leursapportaientà

touslesobjetsnécessaires).Жакобтіңөлеңіндегімонахтарменмонахəйелдер

олардың бейбіт пейілінің өздеріне деген қонақжай көңілінен бастау алып

жатқанын білмейді, өздері əкелген жəне зорлап таңған құндылықтардан

шығыпжатырдепжаңсақойлайды.Бишоптың«Бразилия,1502жылдың1

қаңтарында»соңғы шумаққадейінпортугалконкистадорларыжайлысөз

болмайды; алайда ақын өлеңнің басынан бастап табиғаттың алуан түрлі

құбылысыолардыжасырыптұрдегенойдымеңзейді.

Бишоптыңбайкөркемдікқұралдарыментүстердісуреттеуіменберілген

ғажайып табиғат бұл адамдар үшін қол жетпейтін кейіпте (жəне олардан

кейінкелгенкелімсектерүшін),олар«күлгін,сары,қызғылт,/қызылжəне

ақ-жасылтаңбалы»өсімдіктерденбасқаештеңенікөреалмайды.Олардəл

осы сұғанақтығы мен əуесқойлығының кесірінен өздерінің мəдени

қағидаларын орнатамыз деп жүріп, бұл жерді былғап жатқандарын

мойындағыларыкелмейді.Олардыңкөргендері–кереметсуретқана,мұны

«жақтауынан шығарып алып», қалаған мақсатына қолдана алады. Бұл

күрделісаясишындықемес,əрине.

Өлеңнің сюжет желісінің үш арқауы бар: христиандардың Бразилияға

басыпкіруі,жерментабиғаттыменшіктеуі,соныменқатарақнəсілдіемес

халықтарменқақтығысу.Осыжелідеекіөлеңдеоқиғаныңшырқаушегіне

жетпейтұрып,бірденшиеленістіарттырады.«Құру»күнəжайлыбірнеше

ретайтып,алдағысұмдықоқиғаларданхабарбереді.Жакобжылапжүрген

монахəйелдіескеалады:«Хаттанмасқарағаұшыратарсұмдықтыоқыды»

(Trouvantdansunelettre un sujet de chagrin), «Сабырсыз монах жүзім

шарабына əбден қанды» (Un moineintempérants’enivrait de raisin) жəне

«Қашқын қылмыскер орманда аң атуда» (Un forçatévadé qui vivait de la

chasse). Жакоб өлеңнің екі жолында төңіректі алапат бір шаттық сезімі

кернеп кеткенін тілге тиек еткенде, бір сойқанның таяп қалғанын ішіңіз

сезеді.Осыкүйдіқұлаудыңаз-ақалдындатұрғандуалдарментұспалдайды.

Мангоағашынқарсыалайық,аялайықбіздерде,

Құрбақаларөзтіліндесөйлепжатырсіздерге,

Михрабтағыəшекейлерқырдыңкөркемгүліндей,

Періштелериісінеелтіп,қарайдыоғанкүлімдей,

Перілерменрухтаржосып,кезіпжүрерорманда,

Барлығыдашіркеудіңдуалынқоршапалғанба?

(М.Т.)(FromStanza2,Jacobs«Etablissement»)

Өлеңнің пародиялық сарынымен сипатталған Бразилияның осы келбеті

үйлесімсіз көрінеді. Өлкенің шындыққа жанаспайтын бейбітсүйгіш,

шадыман жəне пейіштей кейпінен оқырман күйреу мен қырғынның

болатынынсезеді.

Жакоб сияқты Бишоп та мақсатты түрде өлеңінің соңында шиеленіс

тудырады. Барбара Пейдждің айтуы бойынша, өлеңнің «Бразилия, 1502

жылдың 1 қаңтары» деген атауы португал отаршылары партиясының

қаланыРио-де-Жанейродепатағанмерзімдібілдіреді.Осылайшаолардың

ойранын айғақтайтын сəйкес əрекет ретінде көрінеді(40). Бишоп табиғат

пен мəдениетті əдейі екінші шумақта суреттеу арқылы соңғы шайқасқа

дайындықжасайды:

Көгілдіраспан,жайғанатор,

Қанаттымақұлықтардыңпанасы:

Қысқадоғалар,сынғанжасылдөңгелек,

Бірнешепальма,қошқыл,жатаған,бірақнəзікшамасы;

Жəнеосындатұмсығыменұмсынып,

Үлкенсимволдыққұстарүнсізотыр,

Əрқайсысытекжартыденесінғанакөрсетеді,

Тап-тазанемеседақтүскенкеудесімен.

(М.Т.)(FromStanza2,Bishop’s«Brazil»)

ЖоғарыдакелтірілгенЖакобтіңөлеңінеұқсайды.Жакобөлеңіндетабиғат

жайлы айтпайды, тек бір жерінде ғана «орманда да жүздеген жұпыны

шатырлар бой көтергенде» (cent abrislégersfleurissaient la forêt) дейді,

сондықтан отаршылардан қалған із: «қысқа доғалар, сынған жасыл

дөңгелек»«қанаттықұстардың»бөлшегінеайналды.Бишоптағыдапальма

мен құстарды суреттейді. Екі өлеңде де табиғаттың ажары тайған. Оның

көркінсыртқыкүштераяусызбүлдірген.

Бишоп та Жакобпен бір желіде өлеңнің соңғы жағында күнəнің орын

алатынын болжайды. «Күнə» (Sin) сөзін бас əріппен жазып, оны екінші

шумақтағыкөрнекіжергеқояды:

ƏліалдаКүнəбар:

Бестұяқтыаждаһаларалыпжартасжанында.

Жартастардымүкбасқан,айдыңсұрғылтсəулесітүсіптұр,

Қыналарбасыпкетердей,

Көздіарбайтынжасылтозақотындай,

Жоғарыданжалынтөгержасындай,

Қақпанменентұзақтарынқұрып,мұқиятторуда.

«Біржапырақ«құп»дейді,біржапырақ«жоқ»дейді»(португалтілінде).

Кесірткелерзорғатынысалуда;

Барлықкөздержатыртөменқарап-ақ,

Олашулықұйрығыменжердіжатырсабалап,

Қызылсымдайжан-жағынаоттарамақ.

(М.Т.)(FromStanza2,Bishop’s«Brazil»)

Мұнда «Күнə» мен «сынған дөңгелек» ұқсас кейіпте айтылады. Бұл

өлеңніңтабиғаттысуреттеуденимпериалистердіңозбырлығынаойысқанын

білдіреді. Табиғаттың күнəсі бола ма екен; керісінше, кесірткелер мұнда

«ашулы құйрығы» бар «аждаһаларға» ұқсайды, «жасыл тозақ отындай»

қыналар «жоғарыдан жалын төгеді» жəне құстар мұнда «символдық»

кейіпте көрінеді, кей кезде (күнəһар) «дақ түскен» түрде суреттеледі.

Бұлардың бəрі Еуропаны тұспалдайды. Ақын жаңа əлем (Америка)

табиғатына көне əлем (Еуропа) мифі тұрғысынан көз салады. Бишоп

табиғатты,ТомасТрависаноайтқандай(139),күнəғабатқан«қатерліəйел»

кейпінде түрлендіре суреттей отырып, өлеңнің соңында оны шынайы

күнəмен, яғни табиғаттыңқаңырапбос қалуы жəне тұрғындардың босып

кетуіменсалыстырады.

Жакоб мұндай тартысты шиеленісті дамыту үшін өте тиімді көркемдік

құралретіндежаңаəлемаймағындағыадамдардыəсірелеймақтауғакөшсе,

Бишоп өз өлеңінің соңғы шумағына дейін меңіреу үнсіздікті сақтайды.

Құстардың «таңырқаған тұмсықтары» бір сəт қатып қалғандай. Ал «Әлі

алдакүнəбар»дегенкаламбур(ойнақысөз)бейқамкеңістіккетарапкетті

жəне оның «кесірткелері» болса «зорға тыныс алуда». Бразилияның

табиғатыбіралапатөзгерістікүтіпжатыр.Жакобтіңөлеңіндегісияқтыол

тоқтапқалған,бірақжарылуғадайын.

Қос өлеңде де христиандар мен жергілікті тұрғындар арасындағы

шиеленіс зорлық-зомбылыққа əкеледі. Жакоб бұл шиеленісті екінші

шумақтыңсоңындасуреттейді;Бишопмұнысоңғышумақтасипаттайды:

Күншапағынқанғамалыпшыққандабіртаңдаəлгі

Найзағайлыбұлттарданарылып,күлліөскіндіжаңартып,

Шегіршінбұтасыменөрілгеннуорманды,

Теміреткікепжұқпалыжаттыойрандап,жоғалтып.

Негркөрінді.Сосынекінші,сосынжүзі,сосынмыңықаптады,

Көкшалғындытаптады.

Жыртқышжануардыжуасытаалатынəулиеде

Бұларғақарсышығып,құрбандарғабереалмадыбіркөмек,

Жамағаттыңбасшысыендіжаттышөптедөңгелеп.

Монахтардыңбəріөлгесін,босапқалдыбұлөлке.

Қандыөлімнентүршіктіаспан,жүзіндежоқ-тыкіреуке.

(М.Т.)(FromStanza2,Jacob’s«Etablissement»)

Сондықтанбұлхристиандар,шегедейныққаттыеді,

Шегедейұсақ,жарқ-жұрқеткені,

Мұздайтемірқұрсаныпкеп,таптыбəрін,

Танысемесжаттұрағын:

Ғашықтарсеруеніжоқ,жоқжəнедесадақшың,

Шиежоқ-тытеретінбір,жоқəуендеғажапшын,

Дегенмендеоныңорнынтолтыратын,

Байлықпенсалтанаттыңқиялыбарталпынатын.

Оларүйдітастапшыққанкездегідейемесбұл,

Байлықпененоғанқосарақатсыйларелестұр.

Мессадан(рəсімнен)кейінбірденшырқап,

L’Hommearméнемесеосындайбірəуенді,

Оларілініптұрғанматағатапберді,

Бір-бірүндісолжалады,қанжығағабөктерді–

Кішкентайақымақəйелдердібақырған,

Бір-біріншақырған(немесеқұстарояныпалдыма?)

Жəнеолардыңартынаншегінеберді.(М.Т.)(stanza3,Bishop’s«Brazil»)

«Құру»өлеңіндебасқыншылармың-мыңдапорманішіненшығакелетін

негрлермен теңестіріледі: «Шегіршін бұтасымен өрілген ну орманды, /

Теміреткікепжұқпалыжаттыойрандап,жоғалтып./Негркөрінді.Сосын

екінші, сосын жүзі, сосын мыңы қаптады, / Көк шалғынды таптады» (La

forêtoùlavigneaucèdres’unissait,/Parutavoirlateigne.Unnègreparaissait/

Puisdeux, puis cent, puis mille et l’herbe en étaitteinte). Осыдан кейін

монахтарқұрбанболды;тіптітəубегекелгенқылмыскер-əулиеде«Бұларға

қарсышығып,құрбандарғабереалмадыбіркөмек»(Neputriensurcesgens

qui furentsesbourreaux). Дегенмен ол құрбандардың жағына шықпайды,

Жакоб мұнда жеңіл мысқылға жүгінеді. Ол негрлерді төмен, ал

христиандарды асыл текті етіп көрсететін жеңіл көзқарасқа күмəн

келтіреді.

Баяндаушы кейіпкер мен оның діни жамағаты үшін негрлер жұқпалы

теміреткі дертіндей шыға келуі мүмкін. Сөйтіп олардың Иран бағын

күнəменластайды.Алайдаоқырманүшінбұлтабиғикүштəріздікөрінеді.

Олархристиандардызаңсызорныққанжерлеріненайдапшығуүшінадам

кейпінеенгенБразилияорманысияқты.Христиандардамысқылсезімімен

суреттеледі.Оларөздерінəділеттісанап,«əулие»,«монах»жəне«жамағат»

сияқты діни сөздермен аталып, қиын сəттерде бір-біріне қолдау

көрсеткенімен, Жакоб оқырмандардың оларға деген аяушылық сезімін

оятуғатырыспайды.

ЖакобсияқтыБишоптабірсойқанныңболатынынбіледі,соныменбірге

империалистікбасқыншылықтыұдайысынауғакөшеді.

ДегенменБишоп

өзінің осы ортақ мүддеге қатысты ойын əлдеқайда түсінікті ұғымдармен

жеткізуді қалайды. Бұл үшін ол Жакобтің өлеңінің бірқатар маңызды

түсініктемесін ұсынады. Біріншіден, ол «Бразилия, 1502 жылдың 1

қаңтарында» христиандардың ұстанымын терістейді. Португал

отаршыларытағы жыртқыштың кейпінеенді, өйткені олар«ілініптұрған

матаға тап берді». Олар – шімірікпейтін жендеттер, өйткені, Бишоп

айтқандай, олар бəймəлім бір мақсатты желеу етіп, жай шабуылдап қана

қоймайды; одан бөлек, олар өз үйлерінде ала алмаған жабайы тоятты

тілейді.

Бишоп оларды «христиандар» дегенде діни сипаттарын айтпайды, ақын

бұл ұғымды оларды шайқастағы жауынгерлер ретінде көрсететін əскери

тұлғаға балау жəне ауыстыру үшін қолданады. Шын мəнінде, олар

жабайыға, жыртқышқа айналған, Бишоп айтқандай, моральдық мəселесі

назар аудартады. Көптеген ғалымдар көрсеткендей, олардың дін мен

соғысты біріктіруі күмəнді: «Мессадан (Mass – діни рəсім. – Ред.) кейін

бірден шырқап, / L’Hommearmé немесе осындай бір əуенді». Алайда

олардың қатыгездігі билікті қолға түсіруіне мүмкіндік бермейді. Бишоп

оларды ержүрек кейіпте көрсетуден тартынып, былай деп мысқылдайды:

«бұл христиандар, шегедей нық қатты еді / шегедей ұсақ, жарқ-жұрқ

еткені». Жакобтің өлеңін оқығанда, христиандарды мүсіркеу қиын,

Бишопта оларды аяу тіптен де мүмкін емес. Ақын өлеңде айыптап,

төмендеткен арам пиғылды адамдар Бразилиядағы «құбыжық

қырыққұлақтарға» деген қорқынышын жеңіп, абыройын сақтай алмайды.

Қалайысолдаттарзорлыққақаншабейімболсада,қауқарсызкүйдеқалады.

Бишоптың империалистік басқыншылыққа өзінің көзқарасын білдіретін

екіншітəсілі– Жакобөлеңінің гендерлікдинамикасынқайтатүрлендіруі.

«Құру» өлеңінде барлық əйел кейіпкерлер, оның ішінде, монах əйелдер

шайқас алаңынан жоғалып кетсе, керісінше, «Бразилия, 1502 жылдың 1

қаңтары» шарықтау шегіне жеткен кезде пайда болатын байырғы

тұрғындар əйелдер кейпінде көрініс береді. Бұл əйелдер португал

конкистадорларыныңкөзінеоңайолжаболыпкөрінеді;оларменсоғысуды

тіптіөздерінқорғауүшіндешайқасудықаламай,керішегінеді.Бірақбұл

шегініс олардың жеңілісін білдірмесе керек. Бишоптың идеясы Жакобтің

табиғатпенжергіліктітұрғындардыбайланыстыратынмақсатынандаасып

түседі. Бишоп осы əйелдер мен табиғатты біріктіріп жібереді, оларды

ұрғашы кесірткелерге теңейді. Айғайларын құстардың дауысына балайды

жəнеөздерінтабиғаттыңқорғаушыбейнесіментұтастырады.

Олар «бір-бірін шақырып», өлеңдегі үнсіздікті бұзады. Өйткені олар

қарым-қатынас құндылығы мен бірігу мақсатына сүйенеді. Бұл олардың

ізіне түскен жаудың жоспарын күйретеді. Бұл басқыншылардың əлі алға

жылжыпкележатқаныкүмəнсіз,бірақолар«бір-бірүндісолжалау»үшін

өз беттерімен шайқасып келе жатқандықтан, əрқашан əйелдер мен өз

жамағатының торуылына тап болады. Бишоптың өлеңінде Жакобтің

империалистбасқыншыларыныңбүлігіменойранынақатыстыкөзқарасын

бөліскені анық. Сонымен бірге ол жыныстық зорлықты аймақтық

басқыншылықпен байланыстырып, бұл ойды кеңіте түседі.

Басқыншылардыңмұндайшапқыныоныңоғына ұшырағанқұрбандардың

емес,керісінше,өздерініңəлсізтұстарынбарыншаашатынынкөрсетуүшін

көркемдіктəсілдергежүгінеді.

ЖакобөлеңініңүшіншішешушінұсқасындаБишоптың«Бразилия,1502

жылдың 1 қаңтары» атты туындысы империализмнің жербеті мен онда

өмірсүріпжатқанадамдарғаəсерінзерттеуүшін«олөзқылмыскерлеріне

қалайықпалетеді?»дегентүсініктенжырақтайды.Бишоп«үндістерге»дін

үйретуді көздейтін қасиетті миссияға аяусыз шабуылдаған, еш кінəсі

болмаса да, қуғын көрген «негрлерді» түрлендіріп, куəгер кейіпкерді

қоршауда қалған тұрғындар жағына шығарады. «Құру» христиан

монахының тағдырын айқындайды. Оның, яғни «жамағат басшысының»

«ендіжаттышөптедөңгелеп»(Latêteducouvent)(«rouladansl’herbeverte»)

өлімі – өлеңнің шарықтау шыңы. Негрлер кенеттен орманға сіңіп жоқ

болады жəне соңғы шумақ куəгердің бұл оқиғадан кейін де ұзақ өмір

сүргеніжайлы мəліметберсе де, бізəрі қарай ойраннан кейінгі Бразилия

жайлы ештеңе білмейміз. Бишоп куəгердің (жəне біздің) Бразилияға

қатыстыкөзқарастантайқуынажолбермейді,алЖакобөзөлеңінеондағы

байырғытұрғындардыарқауетіп,куəгеркейіпкергепікіріненайнуынажол

ашады.

Бишоптың өлеңінде христиандар орманға дендей кірген сайын, шегіне

түскенүндістердіңтікелейқарсылығынатапболады.Бұлбұлыңғыржағдай

біздіБразилияғажіпсізбайлапқояды.Бишопосыжағдайғаназараударып,

зорлық-зомбылықты меңзеп, бізге шешуші жеңіс немесе жеңіліс

болмайтынынұқтырады.Бірақоқиғанытүрлітүстібояуынанарылтып,бір

ғана логикалық түйінге əкеледі, оның түбінде қанды қырғын жатыр.

Ақынның қанды қырғынға қарсылығы елдегі зорлық əрекеттеріне назар

аудартатынытаңғаларлықемес.Өлеңгеқарағанда,империализмқисапсыз

шығындарға жол ашатын, төтенше, бірақ қанды зорлық тудыратын алға

ұмтылу мен кері шегіну əрекеті ретінде бағалануы тиіс. Шығарманың

алғашқыжолында«қаңтар»сөзініңкөпшетүрдеқолданылуыөлеңгеарқау

болған оқиға əсерінің əлі күнге жалғасып келе жатқанын білдіреді, яғни

1502жылменқазіргіуақытəрдайымбір-біріменбайланысты.Сондықтан

Бишоптың ойының түйінделмей қалуы империалистік əрекеттердің

Бразилияменоныңтұрғындарынəліазаптапкележатқанынкөрсетеді.Оны

бірденжəнедəлбағалаутіптендемүмкінемес.

Міне, бұл оның неліктен Жакобтің империализм зардаптары туралы

жанайқайынбөлісіп,түрлендіругетырысқанынанықтайтынмаңыздыбелгі

болды.БишопөзкейіпкерінЖакобтіңкейіпкеріменбіріктіреді,соданкейін

кінəмшілдік пен ортақтық мəселесін шешуге конструктивті үлгі ұсыну

үшін олардың үндерін алмастырады. Қос кейіпкер арасындағы ұқсастық

айқын көрінеді, өйткені екеуі де көз алдында болған оқиғаны нақты

жеткізеді. Жакобтің өлеңінің соңғы шумағына қарап, кейіпкердің үйіне

оралыпқойғанынкөреміз:

Осылайболды,менпəктікпенмахаббаттажалындап,

Əріқарайкеттімəркүніөзміндетімдіорындап,

Құдайғамінажатқылып,ғаламныңсұлулығынаиландым.

Бірақтағдырдыңтəлкегіменбасқатүскенқорлығы,

Ақшамененақымақадамдардыңзорлығы

Осылардыңтезіненөтіп,қаталжанбопшыңдалдым.

(М.Т.)(Stanza3,Jacobs«Etablissement»)

Бишоптың өлеңіндегі 1502 жылғы оқиғаларды қайта суреттейтін кезбе

саяхатшышынайы оқиғаларданалшақтапкеткен. Алайда екіжағдайдада

өткінші уақыт куəгер баяндаушының осы іске ортақтығын айтуына жол

бермеген. Жакоб ақталып кете алмайды, өйткені ол қанды қырғынға

əкелген діни бірлестіктің мүшесі болды. «Бразилия, 1502 жылдың 1

қаңтарының» баяндаушысы бұл оқиғаға қатыспаса да, тіпті тікелей

көзімен көрмесе де, Бишоп кейіпкерінің империализмнің зардаптарына

қатысты астарлы ойларын жиі қайталап, сыни жəне тарихи көзқарасын

білдіруіне жол ашқан. Бір жағынан, оның кейіпкері Бразилиядағы

мəжбүрлеушіжаңсақжүйеекенінанықбіледі;екіншіжағынан,олдаосы

жердің сұлу көркіне арбалған 1502 жылғы келімсектер сияқты. Ол осы

жұмақжердіөзініңжекемекенідепайтутілегінеқарсышығаалмай,бəз-

баяғыдай оның көркін жаулау үшін өз идеалдары мен сөздік қорын

қолданыпкеледі.

Алайда кейіпкерлердің бірлескен ортақтығы мен кінəмшілдік сезімі

əртүрлітүйіндергежетелейді.ЖауапкершіліксезімінкөрсетпегенЖакобтің

баяндаушысы қызметтен кетеді. Бұл оны жеке тұлғасынан тыс қалыпта

көруге мүмкіндік бермейді. Өзінің істеген ісіне өкініп, күнəсін жуып-

шаюғатырысудыңорнынаолжамағаткүйрегенненкейінгітартқаназабын

шағады:«Бірақтағдырдыңтəлкегіменбасқатүскенқорлығы,/Ақшаменен

ақымақ адамдардың зорлығы / Осылардың тезінен өтіп, қатал жан боп

шыңдалдым».Олөзіншексізмүсіркеп,мұңыншағып,бейкүнəқұрбанмын,

негізінен, жақсы жəне тақуа адаммын деп есептейді. Тек өмірдің ауыр

тауқыметіненқаталадамғаайналған.Империализмжекебастрагедиясына

айналады.Оладамныңөзінедегеннарцистіксезіміненкөрінеді.

Жакоб өз кейіпкерін елеусіз кісі етіп көрсетеді, ақынның оның ісін

мақұлдамайтыны, керісінше, оның кінəсін мойындаудан қашқанын

айыптайтыныанықбайқалады.ДегенменБишопкінəмшілдікпенкүресудің

нəтижесіз тəсілдерін ашып көрсетуді қаламайды. Адамның империализм

үдерісін тұспалдауын терістеуді емес, мұндай оқиғамен қалай жүздесу

мүмкінекенінсипаттайды.Бұлүшінол«Құру»өлеңіндегіөзімшілтұлғаны

«Бразилия, 1502 жылдың 1 қаңтарында» жағымды кейіпкерге

айналдыруды басты мақсатетіп қояды.Өлеңнің соңына қарай Бишоптың

кейіпкері ит тұмсығы өтпейтін ну орманның түкпіріне шегінген үндіс

əйелдерінеқосылады.

Бишоптың кезбе саяхатшысының империалистік кінəмшілдік сезімі,

Жакобтіңкейіпкерісияқты,керішегінугеитермелейді.Бірақоныңшегінісі

ішкі «меніне» тартылуға емес, азап тартқан əйелдермен бірігуге үндейді.

Осылайша, Бишоп кінəмшілдік пен ортақтық сезімі үшін пайдалы негіз

тудыра отырып, «Бразилия, 1502 жылдың 1 қаңтарын» аяқтайды. Ол

ойрандалған жер мен оның тұрғындарымен бірігіп, соларға болысуға

шақырады. Кереметі сол, Бишоптың «Табиғат бізді жанарымен қарсы

алады / Құдды оларды алғаш қарсы алғандай сезіммен» деген жолдары

оның кейіпкерінің сұңғыла қабілетін танытады. Ал Жакоб өлеңіндегі

шайқастан кейінгі көгілдір аспан оның кейіпкерінің көрсоқырлығын

əшкерелейді.

Тақырыпты əрі қарай тарқатпай, Жакобтің Бишопқа əсерін толық

деңгейде тану мүмкін емес. Дегенмен ол «Бразилия, 1502 жылдың 1

қаңтары» шығармасын жазып жатқанда, Жакоб пен оның өлеңін

зерделегені айқын. Бишоп «Құру» өлеңіне сүйене отырып, Жакобтен

тапқан империализмге қатысты сынды дамытты, жетілдірді жəне

саясиландырды. Оның көрнекті өлеңге жауабы Бишоптың өзінің жеке

мəселелерінбарыншадəлсуреттеуүшінқазіргішетелпоэзиясынасүйену

мақсатын жарқырата көрсете түседі. Сонымен бірге Бишоптың

поэзиясыныңсаясатқақатысыжоқдепжаңсақойлаушыларғабағытталған

зерттеулердіжариялауменқолдауүшінқызмететеалады.

Осыекіөлеңарасындағыбайланыстыескеріп,МаксЖакобБишопжайлы

зерттеулер арасында маңызды орынға ие деп айтуға болатын тəрізді.

«Бразилия,1502жылдың1қаңтары»байқағанымыздай,сөзбе-сөзнемесе

еркін аударма емес. Бишоп əрдайым «қырнап-жону» тəсілімен

байланыстырылады. Бишоп «Бразилия, 1502 жылдың 1 қаңтары»

өлеңіндегі антиимпериалистік сезімдер желісінде өзінің жеке өлеңін

тудыру үшін «Бразилияда қауымдастық құру» өлеңінің құрылымына

соқтықпаған. Бірақ Бразилияға басып кірген португал жаулаушылары

сияқты,ол осы көрнектіжырдықолдануғааңсары ауған, содан өзгермелі

түсініктеметүріндеқосастарлыжаңаөнертуындысынжасапшығарған.

Морхедмемлекеттікуниверситеті,

Морхед,Кентукки

Ескертпе

21. Португал тілінен аударылған «ХХ ғасырдағы Бразилия поэзиясы антологиясы» (1972)

жинағынакіріспесіндеолосыұстанымынмақұлдап,тіптімақтантұтатынынжариялады.Өзі

мен серіктес аудармашылардың табысты еңбектеріне білдірген пікірінде «Редакторлар

мəтінгежақынүңілгенсайынжəнетүпнұсқаныңкөптегенқасиеттерінсақтаған«өлеңдер»

шығарған сайын аудармашылардың өте дұрыс істегенін сезінеді» деген болатын (xv).

ВикторияХаррисонбайқағандай,Бишоптексөзбе-сөзаудармаменғанаайналысадыжəнеол

ақынның португал тілінен аударған мəтінін «бразилиялық хаттар алдындағы міндеті»

ретінде санағанын айтады (МэйСвэнсонға хаты,30 желтоқсан 1963, Харрисонға сілтеме,

174).

22. Бишоптың Лоуэллдің аудармасына қатысты пікірін Дэвид Калстонның «Ақынға айналу:

Елизабет Бишоп Марианна Мур және Роберт Лоуэллмен» («Becoming a Poet: Elizabeth

BishopwithMarianneMooreandRobertLowell»)(203–8)еңбегінеқараңыз.

23. Бишоптың сөзбе-сөз төрт аудармасы: «Кемпірқосақ» (Rainbow), «Періштенің сабыры»

(PatienceofanAngel),«Жағалаулар»(Banks),«Тозақкүйреді»(HellisGraduated)біріншірет

1950 жылы мамыр айында «Поэзия» жинағында басылды жəне 1927–1979 жылғы толық

өлеңдержинағынаенді.

24. Атаулардыңкейбіраудармаларыжалпыламақұрылғанжəнеқабылданған;басқаларыменікі.

25. Биографиялық сəйкестіктер өте кездейсоқ сипатта болса да, назар аударуды қажет етеді.

БишоптіңмінезіЖакобтіңқорқақтығына,өзінедегенжеккөрінішіне,наркомания,депрессия

мен мазасыздық сезімдеріне ұқсайтын болған. Қос ақын да гомосексуал болды. Бишоп

өзінің лесбиан табиғатын «үрейлі апат, адамзат көзіндегі жас» деп сипаттаудан басқа

тереңірек бара қоймаған (Jacob, qtd. in Huffington, 58), ол да, Жакоб сияқты, өз

шығармаларындасексуалдыбірегейлігінкөрсетудіжөнсанамаған.Құбылмалысезімменқос

ақын да қоғамдықжəне жекешеұғымдардыбөлугеталпынған жəне екеуі де тұлғасыз əрі

бетперделі кейіпте суреттеледі. Жакоб тақуаға айналғанымен, Бишоп мұндай қадамға

бармайды.ЖакобПарижденшағынфранцузауылыСен-Бенуа-сюр-Луарғакөшіпкетеді,ал

Бишоп бұл кезде Бразилияда өмір сүріп жатады жəне кейін Нью-Йорк қаласындағы

қарбалас өмірінде де қолайсыз күйден арыла алмайды. Бірнеше рет саяхат тақырыбына

қаламтартқанқосақын,бұданбөлек,өздерініңтұрақтыжұмысорнындатапжылмайеңбек

етуге қабілетсіздігін білдіреді. Сондықтан екеуі де əрі-бері бірқатар елдерге сапар шегіп

келеді. Өздерінің поэтикалық тəжірибесінде қос ақын да форма мен детальдарға назар

аударған, ал ғылыми қауымдастық қос жағдайда да екеуін сюрреалист, модернист жəне

постмодернистдепкөрсеткен.

26. Жакобтің«Etablissementd’unecommunautéauBrésil-ті»аударубарысындакөмегітигендіктен,

мен Дэвид Бернеттің француз тіліндегі өлеңі «Ақтаруға» (Transfusions) қарыздармын.

Əсіресе осы өлеңді аударып, мəнін түсінуде өте көп жəрдем берген Джед Деппманға

алғысымшексіз.Менөлеңдісөзбе-сөзаударуүшінбаркүшімдісалдым.

27. «Оксфорд ағылшын тілі сөздігіне» (Oxford English Dictionary) сəйкес, ипекакуанха

(ipecacuanha) – жүректі айнытатын, тер шығаратын, əлсірететін қасиеті бар Оңтүстік

Америкадаөсетінбұта.ГолландықтарменпортугалдықтароныБразилияданелдерінеалып

келген.

28. Жакобөзөлеңінде,шыныменде,империалистікмақсатқақарсышыққанынбілдіріп,оларды

сынаған деп ұйғаруға болады. Ол адамдарды христиан дініне кіргізу құндылығына қатты

сенсе де, Құдайға ашық қызмет етсе де, біреуге өз нанымыңды таңу дұрыс емес деген

ұстанымда болған.Еврей болғанымен,1909 жылғы діни өзгерістен кейін тақуа католикке

айналған Жакоб айналасындағы адамдарға тек жанама əсер ету арқылы ғана үлгі болуға

тырысты. Жакоб «Тартуф қорғанысында» (La Défense de Tartufe)өз өміріндегі ұстанатын

бірнеше қағидаларды сипаттайды. Төртінші қағида: «дініңізді айтып мақтанбаңыз», «өз

дініңізді желеу етіп, біреуді жек көрмеңіз, өйткені Құдай адамның сырт келбетіне

қарамайды.Бірақшошқаныңалдынаінжу-маржандытастамаңыз»–«nepassevanterdesa

religionparcequec’estseservirdeDieupouruneattitude,etpourtantnepass’encacher,doncne

pas mettre les perlesdevant les pourceaux» (французша нұсқасы. – Ред.)(do not flaunt your

religion,forthatisusingGodforthesakeofappearanceonly.Yetdonothideit;inotherwords,

don’tthrowpearlsbeforeswine)(ағылшыншанұсқасы.–Ред.).Оныңбесіншіқағидасы:«дінді

тек қабылдаған адамдарға ғана насихаттаңыз» – «ne prêcherque les gens convertissables».

Алтыншы қағидасы: «үлгілі өмір сүр жəне осылайша білдірмей, жұрттың кемел дінге

құрметіноят»–«donneràtousl’exempledelaviemodèle,pourfaireindirectementl’éloged’une

religion si admirable» (сілтеме Billy, 32–33; менің аудармам).Діннің мұндай тыйымдарына

қатысты Бишоптың да көзқарасы осындай. TimeInc. баспасы ақынның жаңа «Өмір əлемі

кітапханасы» үшін мұқият дайындаған «Бразилия» жинағының көп жерлерін қысқартып

тастағанда,олқысқағанажауапберді.«Олардыңойы,–депшағындыол1962жылыМэй

Свенсонғажазғанхатында,–елалдындағыбеделінеешнұқсанкелуінқаламайды»(сілтеме:

Millier,328).1960жылыЛоуэллгежазғанхатындаолБразилияны«таңсық,тамашанемесе

таңғажайып табиғат тұрағы» ретінде суреттеуден қиналғанын айтады. Өйткені «Жаңа

ағылшынның қатал пуритандарымен» алыстан сыйласып, оларға құрмет көрсететін еді.

(ЯғнипуритандарақынныңБразилияжайлытамсанажырлауынжақтырмайтынболсакерек.

–Ред.).(OneArt,383–84).

29. ҚұскейпіндегіжеңімпазəйелжайлыоқуүшінПэйдждің«ЕлизабетБишоптың«Бразилия,

1502 жылдың 1 қаңтары» өлеңіндегі табиғат, тарих жəне өнер (Nature, History, and Art in

Elizabeth Bishop’s ‘Brazil, January 1, 1502); Линн Келлер мен Криста Миллердің «Эмили

Дикинсон,ЕлизабетБишопжəнежанамамарапаттар»(EmilyDickinson,ElizabethBishop,and

theRewardsofIndirection)мақалаларынқараңыз.

30. РобертДейл ПаркерБишоптыңөлеңдегіүлесіжайлыпікірінбілдіре отырып,«Олзорлық

пенқиянатқаұшырағанБразилияныңкелбетінсуреттейді.Соныменбіргеоныңтабиғатына

түскенмəденижəне дене жарақаттарынааяушылықбілдіреді.Өйткенібұл жарақаттар өзі

сүйетіносымекенніңбірегейлігіменмұрагерліксезімінтудырады»(97)депжазады.

31. Бишоптың саяси қырлары сөз болатын зерттеулер үлгісі үшін Джеймс Лонгенбахтың

«Елизабет Бишоптың əлеуметтік санасы» (Elizabeth Bishop’s Social Conscience) немесе

Кэмилл Романның Елизабет Бишоп туралы «Екінші дүниежүзілік соғыс пен қырғиқабақ

соғысқакөзқарас»(WorldWarII–ColdWarView)аттымақалаларыноқыңыз.

Сілтеме

1.Billy,André.Poètesd’Aujourd’hui:MaxJacob.Paris:EditionsPierreSeghers,1960.

2.Bishop,Elizabeth.Brazil.NewYork:Time-LifeBooks,1962.

3.Bishop,Elizabeth.TheCompletePoems1927–1979.NewYork:Farrar,StrausandGiroux,1983.

4.Bishop,Elizabeth.OneArt:Letters,SelectedandEdited.Ed.RobertGiroux.NewYork:NoondayPress,

1994.

5.Bishop,Elizabeth.RemarksonTranslation–(Ofpoetry,mostly).ElizabethBishopPapers.Ms.54.12.

VassarCollegeLibraries,SpecialCollections.Poughkeepsie,N.Y.

6. Bishop, Elizabeth, and Emanuel Brasil, eds. An Anthology of Twentieth-Century Brazilian Poetry.

Middleton:WesleyanUniversityPress,1972.

7.Goldensohn,Lorrie.ElizabethBishop:TheBiographyofaPoet.NewYork:ColumbiaUniversityPress,

1992.

8. Harrison, Victoria. Elizabeth Bishop’s Poetics of Intimacy. Cambridge: Cambridge University Press,

1993.

9. Huffington, Arianna Stassinopoulos.Picasso: Creator andDestroyer. New York:Simon and Schuster,

1988.

10.Jacob,Max.«Etablissementd’unecommunautéauBrésil».LeLaboratoirecentral:Poésies.Paris:Au

SansPareil,1921.

11. Jacob, Max. Ballades suivi de Visions infernales, Fond de l’eau, Sacrifice impérial, Rivage, Les

Pénitentsenmaillotsroses.Paris:EditionsGallimard,1970.

12.Jacob,Max.«FoundationofacommunityinBrazil».Trans.DavidBurnett.Transfusions:Poemsfrom

theFrench.NewcastleuponTyne:TynsideFreePress,1995.

13.Jacob,Max.LeCornetàdés(1917).Paris:EditionsGallimard,1945.

14.Kalstone,David.BecomingaPoet:ElizabethBishopwithMarianneMooreandRobertLowell.New

York:Farrar,Straus,andGiroux,1989.

15. Keller, Lynn, and Chrisanne Miller. «Emily Dickinson, Elizabeth Bishop, and the Rewards of

Indirection».NewEnglandQuarterly57(Dec.1984):533–53.

16.Lombardi,MarilynMay.TheBody and the Song: Elizabeth Bishop’s Poetics. Carbondale:Southern

IllinoisUniversityPress,1995.

17.Longenbach,James.«ElizabethBishop’sSocialConscience».ELH62(Summer1995):467–86.

18.Millier,BrettC.ElizabethBishop:LifeandtheMemoryofIt.Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,

1993.

19.Page,Barbara.«Nature,History,andArtinElizabethBishop’s‘Brazil,January1,1502».Perspectives

onContemporaryLiterature14(1988):39–46.

20.Parker,RobertDale.TheUnbeliever:ThePoetryofElizabethBishop.Urbana:UniversityofIllinois

Press,1988.

21.Roman,Camille.ElizabethBishop’sWorldWarII–ColdWarView.NewYork:Palgrave,2001.

22.Travisano,ThomasJ.ElizabethBishop:HerArtisticDevelopment.Charlottesville:UniversityPressof

Virginia,1988.

ОНЕКІНШІТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.«Мұзжылнамасы»:

ДжонГалтпенЭлисМанрошығармаларында

империяның,мекенментарихтыңқалыптасуы

КэтиТрампенер

Кэти Трампенер Джон Галттың XIX ғасырдың бас кезінде жазылған және Канадаға

еуропалық келімсектер мен отаршылардың империялық мақсатта келуін суреттейтін, яғни

Канаданың отарлануын арқау ететін «Богле Корбет» (Вogle Corbet) атты романы мен Элис

МанроныңXXғасырдыңаяғынақарайжазылған«Қыздарменәйелдердіңөмірі»(LivesofGirls

and Women) романын салыстырады. Бұл шығармада Галттың романында сипатталатын

географиялықжәнемәденикеңістіксөзболады,бірақоқиғаотарлаутұрғысынанбаяндалады.

XIX ғасырда шотландықтар армия офицерлері, əкімшілер, инженерлер,

қоныстанушылар мен жазушылар ретінде Британия корольдігіне қызмет

етуге көптеп тартылған еді. Жоғары Канадада Джон Галт пен Уильям

«Тигр» (Tiger) Данлоп, Жаңа Шотландияда Томас Маккаллох, Мүйісте

Томас Прингл мен Австралияда Томас Маккомби Британияның жаңа

отарларыжайындағыізашарəдебитуындыларжазып,отаршыларөмірінің

жаңа бағытын қалыптастырды жəне шотланд əдебиеті үшін империяшыл

үлгінікеңіненнасихаттады.

Шындығында, XIX ғасырдан бастап, Канаданың ағылшын тілді

авторларышотланд əдебипрототиптерінмұқиятбақылапотырды. Канада

əдебиеті шотландтық символдарға (министрлерден бастап жер

иеленушілергедейін)толыболдыжəнешотландəдебижанрларына(тарихи

романнанжергіліктіпоэзияға дейін)бейімделді (Gittings,1995; Waterston,

2003).Бұданбөлек,шотланджазушыларыағылшынтілдіКанаданыңəдеби

өмірінде ерекше рөл атқарды. 1960–1970 жылдардың өзінде Маргарет

Лоренс, Элис Манро, Мейвис Галлант пен Маргарет Этвуд жаңа ұлттық

əдебиеттіңжаршыларыретіндеқабылданды.ДегенменМанроменЛоренс

шотландтың мəдени жəне əдеби нарративтеріне терең бойлап,

туындыларын Канададағы шотландтарға қатысты таптаурын көзқарасты

өзгертуүшінжазды.БұлтараудаXIXғасырдағыШотландияныңеңкүрделі

романы, 1831 жылы жазылса да, ел жадынан ұмытыла бастаған Галттың

«Богле Корбеті» мен эмигранттар жайындағы шығармасы Манроның

əңгімесімен салыстырылады. Галт пен Манро екі бөлек дəуірде, əртүрлі

саяси жəне əдеби кезеңдерде өмір сүрген еді. Бірақ екеуі де қазіргі

Онтарионыңбіраймағынсуреттейді.Тарихифантастиканыңжаңатүрлерін

тудыру үшін жылнамалық мəліметтерді пайдаланып, жергілікті тарихи

тəжірибегедегенқызығушылықтарыменбөліседі.

Галт 1826 жылы Гурон көлінің маңындағы бұрын адам аяғы баспаған,

игерілмегенмиллионакрлікжердіқадағалауүшінЖоғарыКанадағакеледі.

Ол Гуэлф пен Годерих қалаларының іргетасын қалады – мұны ол

Британияда жүргенде армандаған еді. Манро шотланд романтизмінің

желілікжəнеəдебитегінеүңілді.Оныңаталары1818жылыШотландиядан

Жоғары Канадаға қоныс аударды жəне 1840 жылдардан бастап Гурон

көлінің жағасына қоныстанды. Манро Годерих маңында өсті (жəне əлі

күнгедейіносыжердеөмірсүріпкеледі).

ГалтпенМанробірөңірдісуреттеседе,оқиғаөрбітуібір-біріненмүлдем

ерекше.Галттың«БоглеКорбеті»(BogleCorbet)Канадағамақсаттытүрде

саясат пен тарихтан: Ямайка плантацияларындағы саяси толқулардан,

Шотландиядағы өнеркəсіп төңкерістеріне жол ашқан əлеуметтік

өзгерістерден, сəтсіздікке ұшыраған Якоб саясатынан «қашып» келеді.

Дегенмен бұл оқиғалар жаңа отарланған елде де белең ала бастады.

Керісінше, Манроның «Онтариосы» (Ontario) XIX ғасырдағы

қыстақтардың жеке тарихын, Галт сияқты отаршылардың мұрасын тілге

тиек етеді. «Богле Корбет» бірден Галттың өзінің империяның саяси

экономикасына қатысын бейнелейді. Бұл – Галттың шотланд өмірі

жайындағы ескі романтикалық жылнамаларын қайталайды əрі

күрделендіре түседі. Манро отарлау ұғымы мен эпистемологиясына

қарағанда, империяшыл көңіл күйге қызығушылық таныта қоймайды.

Өйткеніоларотарлауданкейінгітүсініктіайтарлықтайкүрделендіреді.

ГалтпенМанроныңтуындыларыбіртақырыптыарқауеткенімен,өзгеше

бағытта өрбиді. Аталмыш мəселе осы салыстырмалы тараудың

құрылымында талданады. Біз Галттың əрекетін Жоғары Канададағы

«отарлаушы» ретінде суреттеуден бастаймыз. Оның тарихи ахуалының,

талпынысының, Британ мен отаршыл билікпен қарым-қатынасының

күрделісипатынаназараударамыз.ГалттыңЖоғарыКанададағыбасшылық

жұмыстары Шотландияның отарлаушы идеализміне мысал болады. Оның

сəтсіздіктері мен торығу сезімдері «Богле Корбетті» империяға қарсы

роман ретінде көрсетеді. Манроның əңгімесі мүлдем басқа қырынан

талданадыжəнеКанадаұлтшылдығыныңəдебисаясатынақайшысипатта

зерделенеді (Шотландия – Канада əдеби дəстүрін саналы түрде қайта

талдайды). Дегенмен Манро Галттың тарих пен дерт, уақыт пен кеңістік,

империя мен ұлт арасындағы байланыс жайындағы зерттеуіне өзінше үн

қосып,оныңКанадағақатыстыроманынқайтаөңдепшығады.

Галт ресми отарлаушы немесе отарлау жылнамашысы болмай тұрып,

саяси сарапшы əрі лоббиші (lobbyist) ретінде танылды жəне 1807 жылы

Лондонда «Жоғарғы Канада жайындағы статистикалық есеп» (Statistical

Account of Upper Canada) атты мақаласын жариялап, Канада мəселесін

қозғады.Сөйтіп,1812жылғыАмерикабасқыншылығынаұшырап,Америка

армиясының шабуылынан зардап шеккен, Англияға тəуелді Жоғары

Канададағы отар жерлердің атынан 1820 жылдар ішінде парламентке

бірнеше рет арыз жолдады. 1825 жылы Галттың үндістердің алты

тайпасының 1812 жылы Британияның бодандығын қабылдау жөніндегі

өтінішін парламентке мақұлдатқаны үшін Мохаук (Mohawk) басшысы

Джон Бранттыңерекшеалғысынаиеболды(Timothy,1977:97).Дегенмен

өзге де жақтаушылар (loyalists), Галттың күш салғанына қарамастан,

ымыраға келмеді. Британ отаршыларының мұнда алғашқы қоныстануы

кезінде Жоғары Канаданың жетіден екі бөлігі қоғамдық жұмыс пен

протестантшіркеуінетартуетілген«билікпендінніңменшігіне»айналды.

Галттың «билік иелері қол астындағыларға қордағы жерлерді сатсын»

деген ұсынысы сəтсіздікке ұшырады. Кейін ол 1826 жылы парламентте

тіркелген «Канада компаниясы» (Canada Company) атты акционерлік

компаниясын құру үшін жұмылған Лондон инвесторлары қозғалысын

басқарды. Бұл ұйым Жоғары Канададағы қорға тиесілі жерлерді сатып

алып,олардыигеріп,келімсектергеүстемебағаменқайтасатуытиісболды.

Галт компанияның Канададағы бірінші басшысы болып

тағайындалысымен, кемемен Солтүстік Америкаға аттанды. Нью-Йорк

штатыныңсолтүстікбөлігіндесалынғанқыстақтардышолыпшықты,содан

кейін Гурон жағалауын игере бастады: аймақты зерттеу, байланыс

жолдарын салу, мектептер тұрғызу, келімсектерді орналастыру

жұмыстарын жүргізді. Галт 1827 жылы Əулие Георгий күнінде жаңбыр

астында қалса да, салтанатты жағдайда орманшыларымен бірге қолына

балтасын алып, ағаштар мен бұталарды шабуға кірісті. Сөйтіп, қазіргі

Торонтоныңбатысынан60миль(шамамен96,5606шақырымғатең.–Ред.)

жерден компанияның жаңа қаласы Гуэлфтің іргетасын қалады. Оның

Лондонғажібергенхатындабұлкүндісəттісəйкестікдепкөрсетеді.Бірақ

кейінгі өмірбаяндық жазбалары оның осы күнді жəне Гуэлфтің атын

Ұлыбританияның король отбасының құрметіне саналы түрде таңдап

алғанын көрсетеді. Ол қаланың атына қатысты мифтер туғызу үшін осы

қадамғабарды(Stelter,1985).ГалтосыданкейінГуронкөлініңжағасында

Годерих қаласының негізін қалады. Виконт Годерихтің атымен танылған

қала, «Канада компаниясының» парламенттегі өте ықпалды қорғаушысы

ФредерикРобинсонныңқұрметінеаталды.БүгіндеГодерих8000тұрғыны

бар шағын қала болса, Гуэлф – 100 000 адам өмір сүретін университет

қаласы. Мұнда əктастан салынған көптегеналғашқы ғимараттар солкүйі

сақталған.АлəкімшілікалдындаГалттыңмүсініорнатылған.

2008жылдың4тамызындаГуэлфбіріншідəстүрліДжонГалткүнінатап

өтті. Бірақ таңға дейін анархистер Галттың мүсініне қызыл бояуды

баттастыра жағып кетті. Бұл əрекет жайында анархистердің бірнеше

сайттарында жарияланған еді. «Канада компаниясының» орналасуы

байырғы тұрғындарға зиян келтірді. Джон Галт бұған белсене араласты

жəне геноцидтің орын алуына себепкер болды. Джон Галт Гуэлф

қаласының іргесін қалау үшін салтанатты түрде алғашқы ағашты кескен

күні «Канада компаниясының» мұндай қырғынының қорқынышты

нəтижесін өз сөзімен болжаған еді. Ол былай деп жазды: «ағаш діңіне

жиналған найзағайдың сарынымен «гүрс» етіп құлады, бейне бір адам

тобыры өз қайғысын, тағы мінезі мен қылмысын арқалап, ежелгі

табиғаттың қойнына дендей енген кезде оның үркіп кеткені тəрізді еді»

(The Autobiography of John Galt, pp. 58–9). Джон Галт күнін мерекелеу –

отарлаудың негізі қаланған мерзім жəне Еуропа тұрғынының өзге де

ақылсыз əрекеттері мен қылмыстары ішінен ойып тұрып орын алатын

қырғындыдаатапөтудегенсөз(Anarchists,2008).

Мұндай пайым Галтты қандықол жаулаушы, канадалық Христофор

Колумб етіп көрсетеді. Шындығында Галт Жоғары Канадада жерлердің

игерілуіне қолдау көрсетті, осы отардағы Шотланд жəне Британ

келімсектерінің тұрмыстарын түзеп алуын көкседі. Сонымен қатар ол

байырғы тұрғындардың құқығы мен үкіметтің ашықтығын алғаш талап

еткендердіңбіріболды.

Галттың«Өмірбаянындағы»(Autobiography)ағашкесужайындағыүзінді

автордың отарлау қылмысының түпкі мəнін түсіндіру үшін жүргізген

отарлауданкейінгізерттеугедегенқарсылығыоныңаңғалмемуаршыемес

екенін көрсетеді. Оның новеллалары империализмнің тарихи мəні мен

психикалық салдарын ашып көрсетеді. Галт Лондондағы баспасына

ЖоғарыКанададажобалау,геодезияменқұрылыстəжірибелікжұмыстары

барысында өзінің Жоғары Канадада роман немесе оқиға желілерін

ойластырғанын (нобайын сызғанын) мəлімдеді. Оны басында

«Қоныстанушылар» (The Settlers) немесе «Гуэлф жайындағы хикаялар»

(Tales of Guelph) деп атады (Waterston, 1977a: 2). Шын мəнінде, «Богле

Корбет» Галттың Британ империялық жобасы жайындағы ең айқын,

тұрақтытолғанысынаайналды;кітаптыңсоңғыбөліміЖоғарыКанададағы

қырсықшалғанқыстақтыңсалынуыжайындабаяндайды.

Галттың Жоғары Канададағы күндері де сəтсіз өткен еді. «Отбасы

келісімі» (Family Compact) (отарлаушылардың өзара сыбайлас, ауқатты,

теріс пиғылды тобы) оған жауыға қарады. Республика саясатын түп-

тамырымен жоюға бекіген «Отбасы келісімі» Уильям Лайон Макензи

(кейін1837жылыЖоғарыКанададабүлікшығарған)сияқтырадикалдарды

үздіксіз қудалады; отарланған елдерде ағылшындардың үстемдігін

орнатуды шешті, аталмыш ағылшын элитасы пресвитериандар мен

методистердің (діни ағымдар) талабын теріске шығарып қана қоймай,

отаршылардың діни бейнесі жайындағы санақ мəліметтерін бұрмалады.

Галт, керісінше, діни төзімділікті жақтады жəне католик

қоныстанушыларынөзжағынатартты.Канададағыбарлықреформаторлар

менрадикалдароныодақтасдепашық(кейдеоныңкелісімінсізболсада)

мəлімдеді.

1827жылыГалткүрделігуманитарлықдағдарыспенбетпе-беткелді.135

мүсə- пір Шотланд келімсектері Каракастағы тиімсіз отарланған елді

тастап, аяқ астынан Гурон жағалауына келіп қалды. Оларды мұнда

Филадельфия консулы жіберген болатын. Гурон жағалауы əрдайым жеке

жер сатып аларлық шамасы бар ауқатты келімсектерге арналған сауда

өнеркəсібі ретінде танылған еді. Керісінше, «Ла Гвайран» (La Guayrans)

босқындарында көк тиын да болмады, олар азық-түлікке, баспана мен

дəрігер көмегіне өте мұқтаж еді. Галт үкіметтен қарызға алған ақшаны

оларға үлестіріп берген еді. Галттың саясатқа араласқанын сынға алған

«Отбасыкелісімі»ендіоны мемлекеттік қызметінасырапайдаландыдеп

айыптады жəне Лондондағы «Канада компаниясының» акционерлеріне

жамандады. Өз кезегінде, компания Галтты «Отбасы келісімімен» тіл

табысуға, отарлау инфрақұрылымдарын дамытуғауақытымен қаражатын

аз бөлуге, қайырымдылық шығындарын жауып, жерді көптеп сатуға

шақырды; олардың пікірінше, Галттың менмендігі, əлеуметтік

көзқарастарыменесепшілікістерінқанағаттанарлықсыздеңгейдежүргізуі

«Канадакомпаниясына»қауіптөндірді.

1829 жылы Галтты Лондонға шақырып алды. Ол компаниядан қуылып,

борышкерлер түрмесіне жабылды. Галт Солтүстік Америкаға қайта

оралмады (Timothy, 1977; Nash-Graham, 1984; Lee, 2004). Канадаментура

жəнежанамабайланысынсақтапқалды.1834жылыБритан-Америкажер

иеленуші компаниясының негізін қалады жəне өзінің үш ұлын Канадаға

жіберді. Үшеуі де өте ықпалды тұлғаға айналды, біреуі Гурон

графтығыныңтіркеуші-шенеунігіболды,екіншісіОнтарионыңбассоты,ал

кенжесі Сэр Александр Тиллох Галт Британ-Америка жер иеленуші

компаниясының хатшысы əрі комиссары, Жоғары Канаданың

парламентарийі, Канаданың бас инспекторы жəне алғашқы аймақтық

қаржы министрі қызметтерін атқарды. Оны 1867 жылғы конституцияны

жүйелеген, содан кейін ондағы аз ұлттардың діни құқығының сақталуын

қолдаған «Конфедерация əкесі» ретінде еске алған жөн (Timothy, 1977;

Skelton,1966).

Керісінше, Джон Галт əдетте Канада əдебиетінің атасы ретінде атала

бермейді. Бірақ Лондон борышкерлер түрмесінен ол шотландтардың

Солтүстік Америкаға көшуі жайындағы екі түрлі романның жобасын

дайындапшықты.Галттың«ЛориТодд»(LawrieTodd)немесе«Ормандағы

қоныстанушылар» (The Settlers in the Wood, 1830) романдарындағы

кейіпкерлер мен «Богле Корбеттің» мұңды кейіпкері Шотландияның

батысынанағылғанкөштібастапкеледі.«ЛориТодд»Нью-Йоркштатына

орналасады. Корбеттің көші Жоғары Канадаға жетісімен, көпшілік оның

олигархтықбасшылығынқабылдамайды,алмұныңоларданкөңіліқалады.

Бұл романдар тұтасымен бір-біріне қайшы тұғырнамаларды көрсетеді,

Галт олардың бəрін «Батыс ертегілері» (Tales of the West) деп атаған.

Вальтер Скоттың«Уэверли» (Waverley) романымен бір уақытта жазылған

жəне Джон мен Майкл Банимнің, Оноре де Бальзактың, Энтони

Троллоптың,БенитоПересГальдоспенЭмильЗоляныңромандарынажол

ашатын Галттың туындысы əртүрлі əлеуметтік, мерзімдік жəне геосаяси

көзқарастардан жинақталған маңызды тарихи оқиғаларды сипаттай

отырып, аймақтық тарихтың тереңдігі мен кеңдігін өлшейді (Trumpener,

2005,2007;Duncan,2007).ГалттыңалғашқыромандарыСкоттыңэпикалық

тарихи романдарына балама ретінде бірнеше жылнама құрылымын

тəжірибеден өткізген. «Аймақ жылнамасы» (Annals of the Parish, 1821)

жəне «Провост» (The Provost, 1822) Шотландияның экономикалық жəне

саяси жаңаруын(модернизация) шағынқалашықтың діниқызметкері мен

Макиавелли қалашығының саяси қайраткерінің көзімен салыстырмалы

түрде баяндайды. Жылнамалар бір мекеннің уақыт өткен сайын

көркейгенін көрсетеді. Ал «Провост» мекеннің босап, дəстүрдің тəрк

етілгенінбейнелейді.

Скоттың «Уэверли» желісіндегі романдарының əрқайсысы шотланд

тарихындағы дағдарыс пен бетбұрыс кезеңдерін баяндайды. Дегенмен,

жинақтапайтқанда,олартерең,бай,біртұтасұлттықтарихтыарқауетеді.

«Батыс ертегілері» болса, бір-біріне қарама-қарсы сипатта еді. Оның

романдарышешушіоқиғаларменөзгерістердіжаулапалу,тапжəнесаяси

идеологиямен айқындалған əртүрлі қызықты көзқарастар тұрғысынан

суреттейді.Тоқетері,бұлжелілерқырыққұрауөрнек(мозаика)туғызады.

Сезімніңжандануы(recuperation) бірнешеромандыкөктейөткен. Алайда

басқалары қайғы, мұң мен əлеуметтік бытыраудың жабығыңқы жəне

торыққансезімінбереді.Оқиғажелісімекенніңжан-жақты,тарихисалалы

сезімінжеткізіп,мұқиятөрбуітиіс.Керісінше,олболашақШотландияның

алатын орнына күмəн келтіреді. «Батыс ертегілерінде» Шотландияның

орныБританияныңқұрылыпжатқанимпериясыныңэкономикалықторабы

ретінде сипатталады. «Себепкер» (The Entail, 1820) Шотландияның

Британиямен бірігуін жəне ХІХ ғасырдағы Шотландияның Орталық

Америкадаөзотарынқұруғатырысқанапаттыталпынысыныңсалдарынан

шотландтардың мəдениет, саясат пен экономикадан үрейленетінін

баяндайды. Ағылшындар оған тиесілі құрал-жабдықтарды зақымдады.

Дариенотарыбірденкүйреді.БұлГалттыңойынша,шотландэкономикасы

менОдақкелісімініңқұрдымғакетуінтездетті.Шотландияныңимпериялық

биліккеайналуғадегенталпынысы,керісінше,оныотарелкүйінетүсірді.

Алайда көптеген жанама жолдармен шотланд мəдени дəстүрі жаңа

империя тəртібіне тəуелді болып қалды. «Провост» Шотландияның

экономикалық саяси жаңаруын, сонымен қатар азаматтардың жаппай

құқығынанайырылуынсипаттайды.Бұғансаудагерлердіңпайдаболуымен

жергілікті билікті басып алушылардың көбеюі əсер етті. «Соңғы жер

иеленуші» (The Last of the Lairds, 1826) өзгерістерге жол ашқан империя

агентін көрсетеді; Үндістанда заңсыз жолмен табыс тауып, байыған

шотланд«мырзасы» (nabob) еліне оралысымен, біртіндепжергіліктіəлсіз

ақсүйектерді ығыстырады. Осыдан халықтың дəстүрлі басқарудың

формасынадегенсағынышыоянады.

«Богле Корбетте» оқиға өте қарқынды түрде өрбиді. Шотландия

дүниежүзілік империя-өнеркəсіп желісінің бір бөлігі ретінде көрінеді.

Ямайкада шотланд плантаторының отбасында туған жəне адал берілген

құлдың қамқорлығын көрген Корбет Лоуленд (Шотландияның

оңтүстігіндегіжазықтаужер.–Ред.)матафабрикасындаержетеді.Мұнда

якобин-тігіншілер мақсатты түрде өнеркəсіп төңкерісін

жылдамдатқанымен, елде бүлік шығаруда сəтсіздікке ұрынады. Кейін

Лондонда Корбет өнеркəсіп үдерісін капиталдандырған Үндістанның

жемқорлыққа батқан əрекеттерін байқайды. Романның соңғы үшінші

кітабындаолЖоғарыКанадағаөзіматафабрикасынантанитын,саясаттан

көңіліқалғанякобин-тігіншілердіңқоныстанушыларкөшінбастапбарады.

Келімсектер кемесі Солтүстік Америка құрлығына жақындап қалғанда,

алып мұзтаумен соқтығысады. Бір қарағанда, оның мұзды төбесі

Канаданың суық, қолжетпес, мызғымас қойнауын тұспалдайды. Галттың

роман желісінің империялық жүйесі ішінде Канада бастапқыда жаңа

бастамаларменутопиялықжаңарумекеніретіндекөрінеді.Олқаражатпен

диірмен иемденеміз деген дəмемен ағылған саяси босқындарға баспана

ұсынды.БірақбірнешесағаттанкейінкемеАнтикостааралыныңжанынан

өткенде, жолаушылар қорыққанынан қалшылдап кетті. «Құтырынған

дауыл»кеменісуғабатыражаздады(Waterston,1977b:26).

1828жылыАнтикостааралындакемелеріқирағантеңізшілеррасындада

адаметін жеугемəжбүрболды.Бұл жайындагазеттердүниежүзіне хабар

таратты. Ал енді бас кейіпкері Ямайкада туып-өскен жəне Жоғары

Канададаөмірінөткізгенромандағыканнибализм көрінісі(жəне «дауыл»/

кемеапатынШекспиргетəнтəсілменбіріктіруі)БританияныңКанададағы

соңғы отарларындағы бүгінгі қоныстары мен Христофор Колумбтың

ертеректе жасаған басқыншы жорықтары арасындағы байланысты

меңзейді. Колумб Кариб аралдарын қалай ашқанын сипаттайтын бірінші

жазбасында оны жұмақ мекенге балайды. Дегенмен оның кейінгі

жорықтарының жазбалары адамдар легінің жабайы тұрғындармен

байланысынүзгенжəнеқырғынныңтаяпқалғанынескерткенканнибализм

үрейінкөрсетеді.

Галттың келімсектері қан төккен жоқ. Ақсерке аулап жүрген балықшы

үндістерге бір рет қана көз тастады. Алайда «Богле Корбет» Колумб

орнатқан жəне Шекспир сипаттаған мəдени жүздесу сəтін қайталайды.

Империя мен төңкерісшіл əрекеттердің ардагерлері Жоғары Канадаға

тұрмыстарынтүзетіп,бəрінқайтабастауүшінкелді.Бірақоларөздерінің

жаншылғанжараларын,мұңдыармандарын,құлазығанкөңілдеріндебірге

ала келді. Келімсектер көрген қорлық пен шеккен зəбірлерінен ашуға

булыққанеді.Бірқарағанда,мұзтаудағдарыстыбейнелейді.Дегенменбұл

жақындап қалған кемеге қатер төндіреді, «алапат апатқа» ұшыратпай

тұрып,«қорқыныштықұрлық»сияқтыкөрінеді(22);кемеқауіпсізайдынға

шығып кетпесе, қауіпке тап болатыны анық. Корбет тітіркеніп тұрса да,

судың «түнере» түскенін байқайды. Бұл, мүмкін, «ішкі алапат толқудың

нышаны»болар(23).

Корбеттің өзінің ішкі толқынысы, бүлік үрейін жеңуі жəне тап

«айырмашылығын»қайтақұруғаталпынысы(77)ЖоғарыКанаданыңжаңа

қонысына алып келеді. Ескі таныстары əрі ескі радикалдар ретінде

келімсектер Корбеттің еркіне бағынудан бас тартады. Өкілетті үкімет

идеясынаеліккендері Корбет«бүлік»депатағанəрекеткебойұрады(58).

Америка үшін Британияның отары болудан бас тартады. Қалғандары

Жоғары Канадада қалады, бірақ үміттерін үзбейді. Шотландиядан кетпей

тұрып,келімсектерауылтұрғызып,«қауымдастықта»өмірсүругекеліскен

еді(66).Ендіормандыотағаннанкейін,көпшілігіжасағанеңбегінбұлдап,

жеке шаруашылық ашуға тырысты. Олардың пікірінше, Корбеттің

қауымдастық меншігін иеленуге қақысы жоқ, өйткені «бұл иен даланы

үндістерден тартып алған. Демек, егер жерді кімнің меншігі десек,

солардың ғана иеленуге құқы бар» (73). Олардың якобиндік көзқарасы

бойынша, Корбеттің əмір беретін жөні жоқ; Солтүстік Америкада

жекеменшіктартыпалғанмүліктердентұрады.

Галт отар елдің басшысы ретінде тозған қыстақтан қашқан «Ла

Гвайрандар» үшін жауапкершілікті өз мойнына алды. Біреулер үшін ол

қыстақимперияболыпкөрінеді.ЖаңаШотландияныңсықақшыларыТомас

Маккалок пен Томас-Чэндлер Хэлибёртон отарлар арасындағы кезбе

босқындар,шотландкелімсектеріжайындасөзетті.ХІХғасырбасындағы

ДжонЛейденнің«Балалықкөріністері.Тевиотдейлгемінездеме»(Scenesof

Infancy.DescriptiveofTeviotdale,1803)тəрізді туындыларымен ХХғасыр

соңындағыМаргаретЛоренстің«Сəуегейлер»(TheDiviners,1974),Алистер

Маклеодтың«Үлкеншығынғаұшырамай»(NoGratMischief,1999)сияқты

романдары осы жағдайды жергілікті жерге тəн құқықтардан айырылумен

байланыстырды; империялық домино теориясындағы (domino effect)

(Домино теориясы, домино эффекті – қандай да бір өзгеріс басқа

өзгерістерге де жол ашады деген мəндегі саяси теория. Оның жүйесі

домино тастарының құралуына ұқсайды. – Ред.) Хайланд апаттары мен

ыдырауы тікелей Канаданың Бірінші Ұлтының босуы мен қырылуына

əкелді(Trumpener,1997).

Алайда «Богле Корбет» осыған байланысты, өзгеше мəселені зерттеді.

Джон Галт отардың басқарушысы ретінде жергілікті олигархтармен

күресті.АлКорбетотарбасшысынолигархтарменбіріктіругекүшсалады.

Ормандағы қыстақ басшысы өзге келімсектерді бағынуға немесе кетуге

мəжбүрлеген үкімет өкіліне айналады. Бірақ Корбет «тоғышарларға»

ызаланса да, олардың азат болуына қарсы күресті. Бəрін жеңіп, өзіне

бағындырды, өзі де жігерін жаншыған «күйзеліске» түсті (79). Олардың

тəуелсіздікті көксеген ескі қиялдарын ғана емес, өзінің де арманын

күйреткенін сезінді. Галттың көптеген романдары сияқты, «Богле

Корбетте» де баяндаушының жеке мүддесі, өзін-өзі алдауы, əлсіз сенімі

менжалғантүйсігікөріністапты.Шотландияда«богле»(bogle)сөзі«елес»

жəне «қарақшы» деген екі мағынаны білдіреді. Бала – империяның

қолжаулығына, Богле Корбет қуыскеуде, жауыз, бірақ қияли жанға

айналады. Канада мұндай жаңа құбылысқа төзе алмайды. Империялық

теңсіздіктіңзияндыөзгерістеріне,бөтенжердегікінəменқиянатқашыдай

алмайды. Галттың роман туындылары отаршыл жəне тарихи тəжірибенің

күрделі геосаяси қатпарларын зерделейді. «Богле Корбет» көрсеткендей,

отарлау тəжірибесінің қайшылықтары тарихи жадыны жоғалтатын

(amnesia) тетіктерді талап етеді. Сонымен қатар ауыр қылмысты əрі отар

елдерді бұрмалайтын зерттеуді ақтап алады. Бірақ Галтты Канаданы

байырғы тұрғындардан заңсыз тартып алу немесе шындығында оның

бұрынғы тарихы қызықтыра қоймаған. Ол бұл аймақты тұтас империя

тудырған моральдық мəселелер сыналатын тəжірибе алаңы жəне

əлеуметтікзертханаретіндезерделеді.

1820 жəне 1830 жылдары Маккалок пен Халибертонды Жаңа

Шотландияның Кариб теңізімен сауда байланысы, құл ату мəселесі мен

оның Америка өндірістік капитализміне жақындығы толғандырды

(Халибертон мұны жалдамалы жұмысшылар мен кедей ирланд

келімсектеріүшінқанқасапқырғынғабалады).«БоглеКорбеттің»бірінші

бөліміосығанұқсасжелідеөрбиді–ЯмайкаменШотландияарасындағы,

құлдықпенөнеркəсіпарасындағыбайланыстыарқауетеді.АлайдаЖоғары

Канада Галт үшін тек империялық жəне капиталистік экономикадағы

экономикалық желі ретінде ғана емес, сонымен бірге тың аймақ (tabula

rasa), оқшау, бос мекен ретінде де маңызды еді. Мұнда империяның

көнелеу бөліктерінен жіберілген келімсектер ескірген, империяшыл

мақсаттаəлеуметтіктұрмыскешуітиіседі.

«БоглеКорбет»империялықжаттанудыпсиходинамикалықұғымдармен

бейнелейді. Осылайша, ол Джозеф Конрад, Жан-Поль Сартр, Франц

ФанонныңшығармаларыменЛеммингтің1954жылғы«Эмигранттар»(The

Emigrants) романына үлгі болды. Сəйкесінше, ол тек Канаданың төл

тарихын ғана суреттеп бере алмады. Галттың «Батыс ертегілері»

империяның қол астындағы Шотландия тарихының жинақы, күрделі

жазбасыретіндекөрінеді.«БоглеКорбет»–құпиятарихироман,бірақбас

кейіпкерлер (мен оқырмандар) Əулие Лаврентий өзені алабына жеткен

кезде шынайы тарих сезімі жоғалып кетеді. Жоғары Канадада тарих тек

қайталанады, Британия империясының маңайында жəне сыртында

шайқастардың символдық сахналануы (in symbolic reenactment of battles)

қайтаданкөріністабады.Тарихтыңескісоқпағынаншығуғадəрменсізотар

бұлжерге«тастайбатып,судайсіңіп»кетеалмайды.Жылнамадағытарих

жайындаайтпай-аққояйық.

Соңғы кездері Канада ұлтшылдары үшін Галттың Канада жайындағы

көзқарастарыменөзпайымдарынүйлестіруқиынғасоғыпотыр.1960жəне

1970 жылдары Канада мəдени ұлтшылдығындағы серпіліс Скоттқа тəн

(жəне ХІХ ғасырдағы Канада қаламгерлері мен оқырмандары) баяндау

үлгісіндегі тарихи фантастиканың жандануына алып келген əдеби

дүмпуменбіргеөрбіді.Ендіолəдеттетəжірибеүлгісіретіндебағаланады.

Леонард Коэн, Маргарет Этвуд, Майкл Ондатже, Анна Эбер, Маргарет

Лоренс, Джеймс Рени, Мариан Энгель, Тимоти Финдли мен Антонин

Мэйллет отаршыл əдеби дереккөздерді жандандырды. Олар Канаданың

тарихи тəжірибесін тұтас қамту үшін берілген құжаттар мен отар

архивтерініңсəйкестігінекүмəнкелтірді.

СоларадаКанадағалымдарыХІХғасырдағынегізгіəдебитуындыларды

қайта басып, отарлау əдеби тарихын жаңадан зерделей бастады (Lecker,

1992). Макклелланд пен Стюарттың Жаңа Канада кітапханасы шын

мəніндежаңаканадалықтарқағидасыменоқытуережесінжасапшығарды.

Дегенмен «Богле Корбеттің» (Жаңа Канада кітапханасындағы 135 том)

1977 жылғы жұмсақ мұқабалы басылымында айтарлықтай қысқартулар

орын алған. 1831 жылғы Лондонда басылған түпнұсқасы үш томнан

тұратын; Макклелланд пен Стюарт тек үшінші томын ғана жарыққа

шығарды (шағын аңдатпадан тұратын кіріспе, медиа мəселесі). Жаңа

Канада кітапханасының (Макклелланд пен Стюарт сияқты, «Канадалық

баспаның») ұлтшыл сипатына сай, бəлкім, осылай қысқартқан жөн де

шығар.ЖаңаКанада кітапханасытүпнұсқадағыКанаданыңимперияның

басқаотарларымен(Ямайка,Шотландия,Үндістан)байланысынқозғайтын

тұстарыналыптастап,«БоглеКорбеттің»текКанададағыөмірінеқатысты

жерлеріншығарған.Бірақнегебұлайжасағанымүлдемтүсініксіз.Бұлжаңа

оқырмандардың ықыласын да төмендетіп жібереді (Trumpener, 1997).

«Богле Корбеттің» соңғы «редакторы», Гуэлф университетінің ағылшын

тілі профессоры Элизабет Уотерстон кейіннен Галттың «Жылнамаларын»

(«Annals»)Канадаəдебиетініңізашарыдепатады(1985b).Соныменқатар

«Богле Корбетті» «қышқыл роман» (sour novel) (2003: 97) деп жаратпай

тастады.

Романтикадəуірінде(theRomanticperiod)шотланджазушыларытолықтай

түсініксізнемесеағылшынжазуыалғашқалыптасқанкезеңдеғанатүсінікті

болған əдеби кемелдікті «тың» жерлерге, тілдер мен мəдениеттерге

дарытуға тырысты. Алайда ХІХ ғасырдағы Шотландияның оқырмандар

шоғырыКанададатуыстарымызтұрадыдепойлады.Кейдетұтасжергілікті

қауымдастықтаркөшіпкетіп,қайтаоралмайтын.Бұл–арманменқиялдың,

бірақбəріненбұрынқайғыменқазаныңмекені.Өзіненбұрынғышотланд

əдеби ұлтшылдығы тəрізді, ХХ ғасыр ортасындағы Канада əдеби

ұлтшылдығыөзінмəнсізнемесемұңдыоқиғалартарихынақарсықозғалыс

ретінде тани бастады. Канада иен дала, жапандағы мазар ретінде емес,

əдеби маңызы бар шынайы өмір өтетін орын ретінде көрсетілді. Канада

əдеби ұлтшылдығы, осылайша, тіпті Канададағы Британ жəне Шотланд

көзқарастарынұстаушыларғаүндеутастасада,бейсаналытүрдеШотланд

əдеби стратегиясына еліктеді. Мəселен, Лоренстің «Сәуегейлері» (1974)

Хайленд саңылауы (Highland Clearances) жайындағы шерлі естеліктерді

жаңғыртып,жаңаканадалықəлеуметтіктəртіптіжақтайды.Алайдаотарлау

кезеңінен кейін оқығанда, Лоренстің туындысы өздерінің Канада

тұрғындарымен ұқсастықтарын аңғарған, Британиядағы қысым көрген

шотландтардыңутопиялықкөзқарасынтанытады.Оларсөзбе-сөзайтқанда,

Канададан қуғындалған жергілікті жəне нəсіларалық некеден туғандарды

бауырынабасты.

Лоуренстің əйелдер теңсіздігі жайындағы шығармасы Манроның 1971

жылыжарық көрген,Шотланд моделін өткірзерделеген,серпіліс əкелген

«Қыздармен əйелдердіңөмірі»(Lives of girlsand Women) атты романына

сүйенді. ХIХ ғасырдың басында Манроның отбасы, Лайдлоулар Жоғары

Канадағакөшіпбарды.БұлкездеШотландиядаЛайдлоудыңекітуысқаны

романтикалық əдеби мəдениеттің (romantic literary culture) белгілі

өкілдеріне айналған еді. Олардың немере ағасы Джеймс Хогг қырық

жасына дейін қара танымай, жастық шағын қой соңында өткізді жəне

қалған өмірінде дəстүрлі емес «əдеби арыстан» (literary lion) кейпінде

танылды. Оны Вальтер Скотт үнемі қолдапотырды. Сөйтіп өлеңдерімен

қызықты романдарын жариялады жəне Блэквуд Эдинбург журналының

(Blackwood’s Edinburgh Magazine) жанынан құрылған үйірмеге қатысты.

1820 жылы Лайдлоулардың бірі Жоғары Канададан хат жолдап,

Шотландиядағытуыстарынөзінешақырды.Хоггоныөзініңхатыменбірге

Blackwood-те жариялады (Thacker, 2005: 15). Хоггтің анасы, Маргарет

Лайдлоуауызəдебиетіненсусындағанбілімдіжанеді.СондықтанолСкотт

«Шотланд шекарасының жырлары» (Minstrelsy of the Scottish Border)

жинағын өңдегенде маңызды дереккөзіне айналды. Скотт оны жарыққа

шығаруға жарамайтын туынды деп, кейін жойып жіберді – бұл еңбек

«жарықкөруүшінемес»«жырлауүшінжазылған»(Hogg,1999b:38).

Манро тек орта жаста ғана өзінің Хоггпен жəне оның анасымен аталас

туыс екенін білді. Бұл кезде Манроның ізін ала əкесі Роберт Лайдлоу да

отбасылық фольклорға негізделген əңгімелерін жариялап үлгерген еді.

Манроның қолдауымен жазылған жəне өзі дүние салғаннан кейін, 1979

жылы жарық көрген Лайдлоудың «МакГрегорлар: Онтариодағы алғашқы

отбасы»(TheMcGregors:ANovelofanOntarioPioneerFamily)аттытарихи

романында оның Гурон жағалауындағы үй-жайы жайындағы тарих

зерделенеді. Сегіз жылдан кейін жарияланған «Қыздар мен әйелдердің

өмірі»өткензаманжайындағытарихироманретіндетанылды.

Билдунгс роман (Bildungsroman – неміс ағартушылығынан бастау алған

тəрбие беретін романның бір түрі. Романда бас кейіпкердің рухани

кемелдену кезеңдерісипатталады.–Ред.)ретіндегішығарманыңалғашқы

кейіпкерімен байланысты, мөлтек əңгімелер желісіндегі «Қыздар мен

әйелдердің өмірінің» баяндаушысы Дел Джордон Онтарионың шағын

қаласы Юбилейде (Jubilee) өткен балалық шағын суреттейді. 1970 жəне

1980жылдарыКанадаəдебитарихшылары«Қыздарменәйелдердіңөмірі»

тəрізді шағын əңгімелердің (бұл Дункан Кэмпбелл Скотт, Стивен Ликок,

Мордехай Рихлер, Лоренс пен Галлант сынды авторларға да қатысты)

ұласпалы желісін канадалық немесе жергілікті отарлаудан кейінгі əдеби

форманың нағыз мазмұны (quintessential) ретінде көрсетуді мақсат етті.

УильямГербертНью(W.H.New)(1987)одандакүрделітұжырымұсынды.

Ол əңгіме желісі ХІХ ғасырдағы отарлау «көрінісінен» тараған жəне

бөлініпшыққандептүйіндеді.

Дегенмен романтика дəуіріндегі баяндау сипатында кездесетін шотланд

тəжірибелері ұқсас жағдайларды көрсетеді; нарратив өлшемі (narrative

scale),жылнамалықромандар(annalisticnovel)жəнероманжелісіуақытты

бөлшектеу мен түрлендірудің əртүрлі тəсілдерін ұсынады. «Қыздар мен

әйелдердің өмірі» Галттың жылнамалық романының саналы стильдік

ерекшелігін дамытып қана қоймай, сонымен бірге қауымдастықтың

өткенінеқатыстытарихимəселелердіқайтаойелегіненөткізді.Оныменбір

деңгейде Манроның романы Дел бейнелерінің джойстық шоғырланған

(joycean concentric) əлемін зерттеп, оған тереңірек бойлайды. Осы бір

қыздың бейнесі Манроның «Флатс Роуд, Юбилей, Ваванаш графтығы,

Онтариодан» (The Flats Road, Jubilee, Wawanash County, Ontario), «Күн

жүйесі, ғалам» (The Solar System, The Universe) туындыларына дейін

жалғасады (Munro, 1983: 9). Сонымен бірге романда Делдің бірқатар

көршілері, туыстары, достары мен сүйіктілері де сипатталады. Олардың

ерекшеліктері мен өмірлік философиялары Делдің өзіндік көзқарасын

қалыптастырады. Осы сəтте роман дүниежүзіндегі тарихи оқиғаларға

қатысы жоқ сияқты көрінетін аймақ тұрғысынан Дағдарыс, Екінші

дүниежүзілік соғыс, 1950 жылдар тəрізді жекелеген тарихи кезеңдердің

тізбегін қайта жаңғыртады. Əрбір тараудағы жаңа көзқарастарда жəне

тараулар арасындағы уақытша үзілістерде де роман тарихи оқиғаларға

қатыстыжекелегенталаптарынкөрсетеді.

ДелөзініңбалалықшағынФлатсРоудта(FlatsRoad),орманменЮбилей

(Jubilee) арасындағы иесіз қыстақта өткізді. Делдің шаласауатты көршісі

Бенниағай–осышектеуліөмірдің(liminality)бейнесі.Оныңжапандалаға

деген жеке құштарлығы карта қолдана алмайтын əрекетін жасырып тұр.

Сонымен қатар бейберекет өмірін ретке келтіретін əлеуметтік тəртіпті

көрсетеді. Делдің əлемге деген жеке қатынасы Бенни ағайдың ауыр

жағдайынақатыстытуындағанаянышсезімі,өзініңсандабар,санаттажоқ

елеусіз мəртебесін(ебедейсізқызға біткенсыншылақыл)уайымдауы мен

интеллектуалдыққұқықтыңтұрақсыздығынсезінуі(əсіресеоныңөздігінен

білім алған анасы Юбилейге көшіп келіп, энциклопедия сатқанда)

арасындаөтіпжатады.

«Қыздарменәйелдердіңөмірінің»этикалықжəнеэстетикалықмəйегіөзін

сипаттауға қабілетсіз жандардың əдеби сырын беру мəселесі болып

көрінеді. Манро Галттың аймақ тарихын зерделеп, оны шығармаларына

арқау еткенін қолдайды; Дел күмəншіл күйде қалады. Романның «Тірі

дененіңмұрагерлері»(HeirsoftheLivingBody)аттынегізгітарауыДелдің

үлкен ағасы, бұрынғы қала шенеунігі Крейгтің аймақтың əйгілі ежелгі

тарихын, шіркеудің жылнамаларжинағын құрастыруғатырысқан мазасыз

əрекетінсипаттайды.

«Менжасжігіткөшебойындасəлəрідеқұлағанағаштыңастындақалып,

қаза тапқаннан кейін «Дженкиннің тобы» (Jenkin’s Bend) деп аталуын

естігімкелді.Оныңбұлқалағакелгенінебірайдаболмаған.Крейгағаның

атасы... қалаға жас жігіттің есімін беріпті, мұндай өрімдей жас, бойдақ

жігіттуралыбасқақандайестелікбар?

«–Олқайжердеқайтысболды?

–Көшебойында,ширекмильгежетер-жетпесжерде.

–Олжердікөругеболама?»

–Ешқандайізқалмады.Олізқалатынданəрсеемеседі».

«Крейгағаменіжақтырмайқарсыалды;олəлідежібімегенеді.Олəдетте

мені жеңілтек əрі ақымақ деп ойлайды. Оның мен жайлы да бұлай

ойлауынаөзіндіксебебібар.Олосылайойласа,меніменісіжоқдегенсөз»(

Munro,1983:25).

Крейгағашежіреніжазуғаынталанып,барлығынаноңашаланып,үйдегі

барлықауыржұмыспенкүтімжасаудықарындастарынақалдырады.Оның

отбасындаермен əйеладамдардыңбір-бірінедегенсезімдері салқын. Ер

адамдар тарихи көзқарасты ұстанса, əйелдер өткінші бейнет пен сауыққа

тназар аударады. Олар еркектерге ажуамен қарайды. Бірақ үлкен ағасы

өмірден өткеннен кейін, Делге оның аяқталмаған көлемді шығармасы

(magnum opus) мұраға қалады. Оған қолжазбаны аяқтайды деген үміт

артылады. Ол қолжазбаны жертөлеге апарып қояды. Қолжазба суланып,

оқуғажарамсызболыпқалады.

Егеросы «шикі»қолжазбабұрынғы кінəніқозғаса, біздің қолымыздағы

роман–Делержеткеннен кейін бізгеарнапжазғанроманыКрейгағаның

үлгісіменқыстақтыңтарихынтарихынсипаттайтыншығармағаайналады.

ОндаЮбилейтұрғындарытудырғансаясижəнеэкономикалықтарихтілге

тиек етілмейді. Əйелдер мен басқа да белгісіз жандардың жеке өмірі сөз

болады (Godard, 1984). Крейг ағаның атасы қалаға ағаш астында қалып

өлгенжігіттіңатынберіпті;алКрейгағаоны,тіптіоныңөлгенжерінебелгі

қоюға тұрмайды деп шешеді. XIX ғасырдағы Гурон қыстағында Манро

əулетінің бір мүшесі құлаған ағаштың астында қалып, қайтыс болған.

Манроныңеңбектеріндеосыболмашыкөрінісбірнешереткездеседі.Бұл–

естелікпенжаңғыртумəселесініңайқынүлгісі(Carrington, 1996;Gittings,

1997).Тарихдепнақтылайтүседіол:барлықжердежəнебəрініңбасында

болыпжатыр.Оныңөміріжазуғатұрама,жоқпа,маңыздыемес.«Қыздар

мен әйелдердің өмірінде» Томас Грейдің 1751 жылы жарияланған

«Ауылдағы мазарда жазылған элегия» шығармасы, яғни «кедейлердің

қысқажəнеқарапайымжылнамасында»логикабойыншааймақөміріндегі

үмітсіздік пен абыройға негізделген жанашыр, көпшіл, толықтырушы

сарынқолданылған.

Кинстлерроман (Künstlerroman – «суретшінің романы» деген ұғымды

білдіреді. Суретшінің кемелдену кезеңін сипаттайды. – Ред.) ретінде

«Қыздар мен әйелдердің өмірі» тегіс (flat), бұрмаланбаған (uninflected),

жазылмаған (unrecorded), байланысы жоқ жағдайлар əдебиетті тудырып

қана қоймай, оның тууын талап ететін тəсілдерді де зерделейді. Манро

1941 жылы шыққан Джеймс Эйджидің «Келіңдер, атақты ерлерді

мадақтайық» (Now Let Us Praise Famous Men) туындысына ерекше тəнті

болған. Онда сипаттау этикасы тамаша суреттелген. «Қыздар мен

әйелдердіңөмірі»детап,білімберу,гендерменұрпақмəселесіндеавторды

кейіпкерлерінен жанама түрде бөлінуге əкелетін ұят, сана-сезім мен

екіұшты күйге мəн береді. Дегенмен жазу əрекеті этикалық құндылыққа

жатады. Кейіпкерлердің романға арқау болуға қақысы бар. Олар оқиға

желісіне күмəнмен қарауы мүмкін. Алайда фантастика космологиясы

(fiction’s cosmologies) олардың дүниедегі шеттету (unmooring) сезіміне

қайшыкеледі.

Делдіңталғамыготикаүлгісінесайкеледіжəне«Қыздарменәйелдердің

өмірі»оңтүстікготиктерден(УильямФолкнер,ФланнериО’Коннор,Юдора

Уэлти,КарсонМаккалерс,ХарперЛи),яғнитарихиромандардан(«Соғыс

жəнебейбітшілік»,«КристинЛаврансдаттер»,«Желменғайыпболғандар»)

(War and Peace, Sigrid Undset’s Kristin Lavransdatter, Gone with the Wind)

алынған ұғымдармен өріледі. Алайда Манроның романның формасы мен

мерзіміне қатысты көзқарасына шотланд романтизмінің тəжірибелік

романдық формасы (novelistic form) да, шотланд романшыларының

геологиялық,мəденижəнетарихиуақытөлшемдерінүйлестіруүшіндəуір

тарихымен бірге шотланд ағартушылығының идеяларын жандандыруға

талпынысыдаəсереткен.

Манро«Қыздарменәйелдердіңөмірінде»жəнекейінгі«Сенөзіңдікіммін

деп ойлайсың?» (Who Do You Think You Are?), «Тілемсек күтуші» (The

BeggarMaid,1978)романдарындаайрықшасəттердінемесе бірігудіжəне

оқиғаның даму шеңберін жандандырып, көлемді сипаттау арасындағы

тиесілі роман шиеленісін алдыңғы орынға шығарады. Манроның қыздың

рухани тұрғыдан кемелденуі жайындағы əңгімелерінің əрбір сатысы

маңызды, нақты. Бірақ олар бір-бірімен үйлескеннен кейін естелік пен

жадыдаақырғымəнгеиеболады.

Галттың«Батысертегілері»бірнешеретмəжбүрлітүрдеШотландияның

əртүрлі тарихи əрі əлеуметтік тұрғыдан зерттелген аймағына қайта

оралады. Түптің түбінде осы аймақты өзіне тəуелді көп мекеннің бірі

ретінде қарастыратын империялық көзқарасты қосып алады. Осылайша

Манроныңтуындысыбəрінқамтып,жан-жақтышолужасауғаталпынады.

Галт сияқты ол да бірден жергілікті тарихқа бойлайды (күнделіктерді,

шежірелерменгазеттердізерттейді)жəнесолжергеғанатəнкөзқарастан

жырақтауға тырысады. Оның əрекет орнын барынша ірі əлемге

жайғастырады.

Манроның1994жылыжарияланған«Жариясырлар»(OpenSecrets)атты

шағын əңгімелер жинағы Онтарио тарихын жылнамалар желісімен

зерделеп,көзқарастəжірибелерінсаралайды.«Жабайыбекет»(AWilderness

Station) тəрізді маңызды əңгімесі бір жердің тарихын кейінгі дəуірге

бейімдеп,осыжобанытүйіндейді.Мұндайжіктеукейіпкерменұжымдық

жадының(collectivememory) маңызды үйлесімін қамтиды. Бірақ сонымен

бірге босаңсу мен ұмытшақтықты бейнелейді. Əңгіменің алғашқы

бөлімдерінде қыстақ құрылған кезден бастап орын алған адамның өлімі

немесе жас жігіттің құлаған ағаш астында кездейсоқ қаза табуы тəрізді

трагедиялық жағдайлар егжей-тегжейлі сипатталады. Дегенмен əңгіменің

эпилогындаондағанжылданкейінгіоқиғатолығыменайтылмайды,аңызға

айналған бастапқы кейіпкер шынайы əртіс ретінде аталады. «Жабайы

бекет»тарихқатпарларын,тарихижаңғырудыңжеңістеріменжеңілістерін

сипаттайды; адамзат тарихы үшін күреседі, кейін қайтадан көмескілене

түседі.

Библиография

1. «Anarchists paint bomb statue of John Galt» (2008). Available at http://www.anarchist-news.org/?

q=node/4655,accessed10October2010.

2. Bohrer, Martha (2003), «Tales of Locale: The Natural History of Selbourne and Castle Rackrent»,

ModernPhilogy,100:3(February),pp.393–416.

3.Bohrer,Martha(2007),«ThinkingLocally:NovelisticWorldsinProvincialFiction»inRichardMaxwell

and Katie Trumpener (eds), Cambridge Companion to Fiction in the Romantic Period, Cambridge:

CambridgeUniversityPress,pp.89–106.

4. Carrington, Ildiko de Papp (1996), «Double-talking Devils: Alice Munro’s «A Wilderness Station»,

EssaysonCanadianWriting,58(Spring),pp.71–93.

5.Craig,Cairns(1981),«Peripheries»,Cencrastus,9,pp.3–9.

6.Duncan,Ian(2007),Scott’sShadow:TheNovelinRomanticEdinburgh,Princeton:PrincetonUniversity

Press.

7.Galt,John(1831),BogleCorbet,3vols,London:HenryColburn&RichardBentley.

8.Galt,John(1977),BogleCorbet,ed.ElizabethWaterston,Toronto:McClelland&Stewart.

9.Gittings,ChristopherE.(1995),«CanadaandScotland:Conceptualizing«Postcolonial»Spaces,Essays

onCanadianWriting,56:1(Fall),pp.135–61.

10.Gittings,ChristopherE.(1997),«ConstructingaScots-CanadianGround:FamilyHistoryandCultural

TranslationinAliceMunro»,StudiesinShortFiction,34:1(Winter),pp.27–37.

11. Godard, Barbara (1984), «Heirs of the Living Body»: Alice Munro and the Question of a Female

Aesthetic»,inJudithMiller(ed.),TheArtofAliceMunro:SayingtheUnsayable,Waterloo:University

ofWaterlooPress,pp.43–71.

12.Hogg,James(1999b),AnecdotesofWalterScott,ed.JillRubinstein,Edinburgh:EdinburghUniversity

Press.

13. Lecker, Robert (1992), Canadian Canons. Essays in Literary Value, Toronto: University of Toronto

Press.

14. Lee, Robert C. (2004), The Canada Company and the Huron Tract, 1826–1853, Toronto: Natural

Heritage.

15.Munro,Alice(1983),LivesofGirlsandWomen,NewYork:NewAmericanLibrary.

16.Munro,Alice(2006),TheViewfromCastleRock,NewYork:Knopf.

17. Munro, Sheila (2001), Lives of Mothers and Daughters: Growing Up with Alice Munro, Toronto:

McClelland&Stewart.

18. Nash-Graham, Debra (1984), «In the Palm of God’s Hand? The Irish Catholic Experience in Mid-

Nineteenth-CenturyGuelph»,CCHAHistoricalStudies,51,pp.67–87.

19.New,WilliamH.(1987),DreamsofSpeechandViolence:TheArtoftheShortStoryinCanadaand

NewZealand,Toronto:UniversityofTorontoPress.

20.Skelton,OscarDouglas(1966),TheLifeandTimesofSirAlexanderTillochGalt,ed.GuyMacLean,

Toronto:McClelland&Stewart.

21.Stelter,GilbertA.(1985),«JohnGaltasTownBoosterandBuilder»,inElizabethWaterston(ed.),John

Galt:Reappraisals,Guelph:UniversityofGuelphPress,pp.17–43.

22.Thacker,Robert(2005),AliceMunro:WritingherLives.ABiography,Toronto:McClelland&Stewart.

23. Timothy, H. B. (1977), TheGalts: A Canadian Odyssey. Vol. I: John Galt: 1779–1839, Toronto:

McClelland&Stewart.

24.Trumpener,Katie(1997),BardicNationalism:TheRomanticNovelandtheBritishEmpire,Princeton:

PrincetonUniversityPress.

25.Trumpener,Katie(2005),«ThePeripheralRiseoftheNovel»,inLiamMacInverayandRaymondRyan,

(eds),IrelandandScotland:CultureandSociety1707–2000,Dublin:FourCourts,pp.164–82.

26.Trumpener,Katie(2007),«TalesforChildReaders»,inRichardMaxwellandKatieTrumpener(eds),

CambridgeCompaniontoFictionintheRomanticPeriod,Cambridge:CambridgeUniversityPress,pp.

177–90.

27. Waterston, Elizabeth (1977a), «Introduction», in Elizabeth Waterston (ed.). BogleCorbet, Guelph:

UniversityofGuelphPress,pp.1–7.

28.Waterston,Elizabeth(ed.)(1977b),BogleCorbet,Toronto:McClelland&Stewart.

29.Waterston,Elizabeth(ed.)(1985b),JohnGalt:Reappraisals,Guelph:UniversityofGuelphPress.

30. Waterston, Elizabeth (2003), Rapt in Plaid: Canadian Literature and Scottish Tradition, Toronto:

UniversityofTorontoPress.

ГЛОССАРИЙ

Автономия (autonomy) – Италияда жұмысшы табын капитализмнің

ықпалынан қорғау үшін құрылған қозғалыс. Радикал солшыл сипаттағы

бұл қозғалыстың стратегиясы капиталистер таңып отырған жұмыс

тəртібінен бас тарту, институционалды жұмысшы тап қозғалысының

реформа талап ететінін білдіру, сондай-ақ жұмысшылардың жұмыс

берушіден тəуелсіз,дербесболуынталапетуеді.КарлоТронти,Антонио

Негри сияқты ғалымдар ойлап тапқан «Автономия теориясында»

капитализмнің дамуы əр жұмысшының өз жұмысына шығармашылық

көзқараспен қарап, ыждаһаттылықпен орындауына байланысты десек,

тиісінше əрбір жұмысшының капиталда үлесі болуы тиіс деген.

Капиталистер олардың бұл үлесін мойындамаса, əр жұмысшы жұмыс

істеуден бас тартуға құқылы дейді. Қозғалыс стратегиясында

кəсіподақтардан қолдау таба алмаған «жабайы» ереуілдерді саботаж

ретінде тиімді қолдана білді. Анархистер автономия идеясын нарықтық

жəне капиталистік экономикаға жатпайтын автономды аймақ құру үшін

пайдаланған.

Айырмашылық (distinction) – мəдени талғамның адамдарды

экономикалық тап бойынша қалай ажырататыны туралы Пьер Бурдьенің

термині.

«Айна» кезеңі (mirror stage). Жак Лаканның тұжырымдауынша, біз

бəрімізкейінненбөлектенументұлғаланупроцесікезіндебұзылыпкететін

шат-шадыман бірліксəтін анамызбенбіргебастан кешеміз.Мұндай бірге

өткізетінкезеңерекшеліктерініңбірі–баланыңанасынаеліктейтін«айна»

процесі. Психологиялық бірегейлік имитация (ұқсату) мен импритинг

(көшіру)арқылықалыптанады.

Актант (actant) – нарратологиядағы көркем əдебиет кейіпкерлерінің

жолдаушы/қабылдаушы немесе көмекші/қарсылас сияқты қарама-қарсы

жұп рөлдерін білдіретін термин. Қазіргі кезде бұл терминді əлеуметтік

ғылымдардакезкелгенəрекетжасаушынысанныңатауыретіндедекеңінен

қолданыпжүр.

Аллегория, тұспалдау (allegory) – ежелгі əдеби формалардың бірі,

шығарма кейіпкерлері мен оқиғалары əбден қалыптасқан тұрақты

тұспалданғанмағынанымеңзейді(түлкі–қу,қасқыр–озбыр,қоян–қорқақ

т.б. – Ред.). Мысалы, Эдмунд Спенсердің «Ғажайып ханшайым»

туындысындағы «күлкілі», «аңқау» немесе «ержүрек» кейіпкерлер мен

оқиғалар сияқты. Бұл термин, бұған қоса, мағынасы нақты тарихи

жағдайлардан емес, көпшілікке таныс тұғырнамадан туындайтын кез

келгенхикаялардысипаттауүшіндеқолданылады.

Аллитерация (alliteration) – поэзиядағы буындардың қайталануы (өлең

тармақтарыныңбірыңғайдауыссыздыбыстанбасталуы.–Ред.).

Аллюзия(allusion)–əдебишығармағасілтемежасау.Мысалы,Дантенің

«Құдіреттікомедиясында»Інжілгесілтемежасалады.

Апория(aporia)–oйдыңнемесеəрекеттіңшешімінтаппағандилеммасы;

мысалы,екіжолдыңбірінтаңдау,қалайболғандада,бірнəрсеніжоғалту.

Əуелдебұлтерминшешендікөнерденақтышешіміжоқахуалдыбілдірген

(«Адамдардыңбəріөтірікайтады,мендеадаммын»),алПолдеМаноны

бейнелітілдегімағынанықарапайымсөзбенашыпкөрсетудіңмүмкінемес

екенінбелгілеуүшінқолданған.

Аппарат (диспозитив) (apparatus (Dispositif)) – Мишель Фуконың

қоғамдағы билікті ұстап тұруға қолдау көрсететін əдістер, дискурстар,

институттар, заңдар, əкімшілік құрылымдар жəне т.б. жиынтығын атау

үшінпайдаланғантермині.

Археология (archaeology). Mишель Фуко бұл терминді өз

шығармаларында дискурстардың көмескі, тереңдегі болжамдарын ашып

көрсетуүшінметафораретіндепайдаланған.

Архетип(archetype).Қазіразқолданылатынбұлтерминмифологиямен

діннен таралған тозаққа түсу немесе өліп, қайта тірілу циклдері сияқты

нарративтіжəнетақырыптықтізбектіəрекеттергеқатысты.

Аффект (affect) – көп жағдайда адамның тікелей бақылауында бола

бермейтінқозғаусалуəсерінеағзаныңөзеркінентыстосынжауабы.Сол

себепті, аффект саналы жəне бейсаналы əрі əлдеқайда жеңіл реттелетін

эмоцияданөзгешеленеді.

Аффективті адасу (affective fallacy) – oқырманның эмоциялық əсері

əдеби шығарманың мағынасын береді деп ойлауға бейім тұруы. Жаңа

критицизмөкілдерімағынаəдебишығарманыңөзіндеболадыдепсанады.

Сондықтан шығармадағы тіл мен образдар оқырман мен көрерменнің

эмоциялық əсерінің нəтижесі емес, əдеби талдаудың тиісті объектісі мен

міндетіболыпесептеледі.

Әдейі қателесу (intentional fallacy) – əдеби шығарманың мағынасы

автордың ниетінен құралған деген идея. Сол ниет шығармадан тыс

айғақтарғасайайқындалған.

Әйел қолтаңбасы (ecriture, ecriture feminine). Бұл термин француздың

«жазу»дегенсөзінЖакДерридаақыл-ойдағыбарлықсаналытолғаныстың

негізі жəне оны қалаушы деп таныған кеңістік жəне уақыттық

дифференциация (differаnce) процесін атау үшін жазудың метафорасы

ретінде қолданған кезінен бастап танымал болды. Əсіресе Франциядағы

феминисттеоретиктербылайдепболжады:ерлердіңдəстүрліізденістерінің

барлығы айқын бірегейлікті қабылдауға негізделген абсолютті ақиқатқа

қатысты қателіктей көрінеді. Көбіне дифференциацияның осы үрейін

бойынасіңіргенəйелдерүміттіңшырмауындажүреді.Шындықтыңмұндай

модельдері ер адамның танымдық процестерін нығайтып, əйелдің

мəртебесін екінші қатарға ысырды. Ақыл əркез қарапайым сезім мен

эмоциядан асып түсіп отырды. Люс Иригарей мен Элен Сиксу сияқты

кейбір феминист теоретиктер бұл иерархияны жоққа шығарды. Олар ер

адамдардың абстрактілі, тұжырымдамалы, бірегей абсолютті идеалдарын

төмендететін, «əйелдік» һəм «аналық» сезімдерге, эмоция мен

дифференцияцияғаайрықшаденқояды.

«Әке еркі» (law of the father). Жак Лаканның патроөзектік психоанализ

теориясы бойынша, ұл бала анасының сексуалды объект ретінде тыйым

салынғанына мойынсұнуды үйренуі керек. Ол символдық əке еркіне

бағынуы тиіс. Лаканның пайымдауынша, бұл ұл баланың символдық

кастрацияны қабылдауын білдіреді. «Əке есімі» бейне бір адамзаттың

əлеуметтіктіршілігініңдіңгегінқұрайтынинцесткедегентабудыкөрсетеді.

Бұл табу (тыйым) некенің эндогамды емес, экзогамды болуы тиіс екенін

білдіреді. Патроөзектік психоанализде табу ұл баланың анасымен

жыныстықжақындыққабаруеркінебөгесінболатынəкебейнесіниеленеді.

Әлеуметтік құрылыс/мәдени құрылыс (social construction/cultural

construction). XIX ғасыр соңындағы прогрессивті дəуірден бастап,

прогресшілер мінезді қоршаған орта қалыптастыратынын мəлімдей

бастады. Бастапқыда олар мұны ХІХ ғасырдың ортасындағы кедей

адамдарда байларда бар моральдық қасиет жоқ, осы қадір-қасиет

байлардың бай болуына сеп болды деп есептеп, социал-дарвинизм

түсінігіне қарсы шығу үшін жасады. Мінез байларды кедейлерден

ажыратыптұрды.Прогресшілдерқоршағанортаадамдардыңтабысқажету

жолында маңыздырөл ойнайдыдеп есептеді.ХХ ғасырдақоршаған орта

теориясы адамдар өз мəдениетінен үйреніп, мəдени жəне білім беру

модельдерініңнегізіндеөмірденөзорнынтабадыдейтінантропологиялық

теориялармен толықты. Мысалы, феминистер 1950 жылдардан кейін

мəдениеттің əйелдерге лайықты, лайықсыз мінез-құлықты таңып беретін

нормаларынан хабардар болды. 1950 жылдары бажайлап қараса, расында

да,əйелдердіңбірегейлігі–еркектердіңигілігіүшінтынымтаппайтынүй

қызметшілеріретінде–еркекүстемдігісалтанатқұрғанмəдениетарқылы

«құрастырылып» шығарылған екен. Марксистер экономикалық таптың

жағдайы өмірдегі мүмкіндіктер шеңберін кеңейтті де, тарылтты да,

соңында қорытынды бірегейлігі қалыптастырды дей отырып, əлеуметтік

құрылым теориясына тағы да бір үлес қосты. Өз əлемінің мəдени

түсініктерін бойына сіңірген жұмысшы табы өкілдері, білім алу секілді

дүниелерге қатысты əртүрлі мəдени түсініктер үстемдік ететін жоғары

таптағы отбасылардың балаларымен салыстырғанда, өмірде жетістіктерге

жетуге барынша бейім болды. Гендерлік бағыттағы теоретиктер бұдан да

арыкетті.Олардыңойынша,гендерлікбірегейлік–тектабиғисипатқана

емес, сырттан таңылған таңба. Гетеросексуалдық көптеген гендерлік

мүмкіндіктердің бірі ретінде қарастырылмай, негізгі норма болып

ұсынылып келеді. Көптеген куирлер осы нормаларға бағынуға өздерін

бұрынмəжбүрлісезінген.Олардыңгендерлікбірегейлігісырттантаңылды.

Әмбебаптық (universal). Жаңа критицизм өкілдері белгілі бір əдеби

шығармалардыңжержүзіндегікезкелгенжанғажəнебарлықгеографиялық

жағдайларға қолдануға болатын əмбебап қағидалар мен идеяларға қол

жеткізугемүмкіндікберетінінайтады.Өзгесыншылар,əсіресефеминистер

мен этностық критицизм өкілдері мұндай «əмбебаптыққа»қарсы шығып,

оны ақ нəсілді ер адамның үстемдігіне негізделген, империялық жəне

гетеросексуалдық менмендіктің симптомы деп бағалады. Осы

сыншылардыңпікірінше,əмбебаптық–əмбебаптықтыңжоқтығындажəне

əрбірнақтыжағдайөзінетəнбірегейсипаттарынасайқарастырылуытиіс.

Бұданазуақытбұрынкогнитивжəнеэволюциясыншыларыэмпирикалық

тұрғыданорныққанəріадамзатқатəнкогнитивті,эмоциялық,биологиялық

жəне эволюциялық қасиеттермен түсіндірілетін мəдениетаралық

қайталанушы нарративтер мен басқа да үлгілер бар дегенді алға тартқан

еді.

Әрекетшілжелітеориясы(actornetworktheory)–əлемүнемібір-бірімен

мəміле жасайтын агенттерден (адамдардан, сондай-ақ адамзатқа

жатпайтындардан) тұрады деп есептеген Бруно Латурдың теориясы.

Олардың бірде-біреуі өздері ерекше əрі имманентті (кіріккен, орныққан)

тəсілде өмір сүретін аймақты бұзып шығатындай (трансцедентті)

бірегейліккеиеемес.Бұлтеориябойыншамəдениеттабиғаттанбөлекемес

жəне адамның көбірек артықшылыққа ие болатындай белсенділік

(актанттар)иерархиясыжоқ.

Базис, қондырма (base, superstructure). Марксизм теориясы бойынша,

базисазық-түлікжəнетауарларсияқтыеңбекқатынастарындақаражұмыс

күшін пайдалану арқылы өндірілетін қоғамның материалдық негізіне

қатысты. Осы іргелі материалдық негіздің үстінде пайда болатын үкімет,

əлеуметтік қатынастар, мектеп, бұқаралық ақпарат құралдары, мəдениет

т.б. сияқты өмірдегі басқа да барлық институттық, жеке жəне мəдени

формаларқондырмағажатады.

Байырғы халықтар (indigenous pertaining) термині еуропалықтар

отарлағанға дейінгі Солтүстік жəне Оңтүстік Американың алғашқы

тұрғындарысекілдіежелгі,алғашқынемесебайырғыхалықтардыңөміріне

қатыстыайтылған.

Басқа, өзгешелік (other, alterity). Өзгешелік – француздың əйгілі екі

ойшылы Жак Лакан мен Жак Деррида пайдаланған термин. Лакан бұл

терминдіанадандаритынбірнешепсихоаналитикалыққұралдарды–бізді

айқындайтын бейсана жəне мəдени символдар «құдығын» – атау үшін

қолданған. Деррида болса бұл терминді заттардың бір-бірімен қатынас

желісінде қалай тіршілік ететінін сипаттау үшін қолданған. Сондай-ақ

метафизикалық философия соны, түпкі жəне абсолютті бірегейлікке ие

құндылықтарды көрінісіне қарай «сыртқы» деп сипаттайды. Осының

ықпалымен «бар болу» термині барынша күңгірт ойды жеткізу үшін

қолданылды.Барлықдаралықатаулығаміндеттітүрдеорнығатын«басқа»

термині«өзгешелік»болады.Мысалы,«барболу»ақиқатдепесептелетін

құбылыс үшін жағымды термин əрі ол əдетте «жоқ болуға», сол сияқты

«жоқболуға»жақынмəндегі«елестету»,«қайталау»мен«айырмашылық»

секілдікөптегентерминдергеқарама-қайшы.

Бірақ «бар болу» уақыт ішінде: егер ол тұрақты болып, осы шақта

қалғысы келсе, белгілі уақыт ішінде үнемі қайталанып, сəттен сəтке

жалғасып тұруы тиіс. Оның басқаша көрініс беруі – жағымсыз ұғым,

өйткеніоныңкөрінісетіпұсынғаны–шынайытүпкізатемес,қарапайым

қайталау ғана, бірақ қайталаудағы көріністің жағымсыз мəндегі сипаты

«бар болудың» өзіне тəн. Оның «басқасы», былайша айтқанда, сыртқы

көрінісінің бір бөлшегі ғана. Деррида қозғалыс иллюзиясын көру үшін

біреу картаны тез сапыра араластырған кездегі (мысалы, ортасынан

ашылып жабылатын көпірдің əрбір бөлігінің жоғары-төмен қимылдағаны

секілді)көріністі мысалретіндеалады.Көпірбейнесініңбар болуыойын

картасын епті қимылмен сыр еткізген кездегі қозғалыс əсерімен мүмкін

болды,«барболудың»əсерінеұласуүшінəрқайсысыбасқасынатəуелді.

Басымдық (dominant) – формализм мен лингвистикалық əдебиет

сынының белгілі бір көркемдік құрал не техниканың əдеби шығармаға

басымдықпен кірігетінін білдіретін термині. М.Бахтин Достоевскийде

авторитарлы бір əуездің үстемдігіне ырық бермейтін көп əуезділік

(полифония)басымболыпкелетінінайтады.

Безіну (disavowal). Зигмунд Фрейдтің айтуынша, анасында пенистің

болмауы ер баланы «кастрация» секілді жаңылыс түсінікке ұрындырып,

уайымға түсіреді жəне болуы мүмкін кастрациядан фетиш нысанына

ұмтылысарқылықұтылуғадегенқалауынтуғызады.

Бейімделу, бейімделген (adaptation, adaptive). Биологиялық эволюция

барысында ағзалар генетикалық мутация арқылы қоршаған ортада

тіршілігін жалғастыруға қажетті жаңа қасиеттерге ие болады. Мұндай

бейімделуағзаныңжаңажағдайғажерсінуінемүмкіндікбереді.

Білік(competence)–белгілібіртілдеайтылғанcөздітолықтүсіну.

Бинарлы оппозиция (binary opposition). Деконструктивті талдау

философияның иерархиялық тəртіп жүйесін қалай құрайтынынзерттейді.

Сөзболыпотырғаниерархиялықтəртіптебелгілібіртерминаксиомалық,

түпкіəрінормативтікмəртебегеие.Алоныменбайланыстыжəнеоғанжиі

қарсы қойылатын терминдер бағынышты жəне туынды мəртебеге ие

болады.Мысалы,«барболу»–идеализмүшіншындықтыңөлшемі.Ақиқат

идеялар тіршілік иесі секілді ақыл-ойымызда толыққанды жəне бүтіндей

өмір сүреді.Тəртіптің бұл түрі сыртқы көрініс сияқты көрінетін əрі «бар

болу» нормасына қайшы келетін «жоқ болу» секілді қасиеттерді, яғни

интервал, терминдер арасындағы артикуляция, жазу сияқты сапаны

сипаттайтын терминдердің бағынышты жəне негативті мəртебе иеленуіне

əкепсоқтырады.

Биокүш/биосаясат (biopower/biopolitics). Мишель Фуконың айтуынша,

егемендібиліккөпжағдайдақоғамдабиосқа–адамныңтіршілігімендене-

бітіміне – үстемдігін жүргізеді. Биосқа билік жүргізу тіршілікті, денені

зорлық-зомбылықпен жою арқылы (өмірлерін икемдеу жəне көндіктіру)

немесе модерн өмірде адамдарды бақылау үшін білімді пайдаланатын

ғылыми зерттеу немесе үкімет бақылауы сияқты барынша нəзік, ұтымды

формалар арқылы жүзеге асуы мүмкін. Оның ең кең тараған мысалы –

гомосексуализм сияқты жыныстық «азғындыққа» арнайы атау беріп,

өзіншекатегорияғажатқызу.Қазіргікуиртеоретиктерібиосаясатқақарама-

қарсы түрде гетеронормативті категорияларды жоққа шығарып, əсіре

гетеросексуалдықтан садомазохист сипатты байқап, денеге қатысты

прогрессивті,постнормативтісаясаттыалғатартуда.

Бұралаң биология (non-linear biology) – биологиядағы сызықсыздық

биологиялық объектілер динамикалық тұрақты жəне толассыз өзгерудің,

дамудыңжəнеэволюцияныңретсіз(стохастика)процесіндеболадыдегенді

білдіреді. Адам денесі сияқты күрделі ағзалар əртүрлі элементтер

арасындағы иерархиялық құрылымды білдіреді. Кез келген биологиялық

ағза–прогрестеалдыналаболжанатыннемесенобайланаалатынкөптеген

мүмкіндіктері бар жиынтық (мысалы, ДНҚ). Күрделілік

қарапайымдылықтан туындайды. Өйткені қарапайым заттар бірігеді де,

жаңа «ағза» пайда болады. Мұндай құрылым симметрияны бұзады жəне

термодинамикадағы секілді себептердің/ықпалдардың дəстүрлі сызықтық

моделі арқылы сипаттауға көнбейді. Биологиялық өмір əрі қарайғы

өзгеруге қауқарсыз гомологикалық тəртіптің көшірмесі емес.

Жаратылыстану ғылымдарындағы зерттеу объектілері біртекті болғаннан

гөріəртектіліккежақын.Білімніңмақсатыағашнемесекартасияқтызаттар

болаалмайды.Бұл,жеңілдетіпайтқанныңөзінде,ықтималматематикалық

модельғана.

Болжалды оқырман (implied reader). Жазушы шығарманы қабылдай

алуғабілігіжетедідепсанайтынбелгілібіроқырмантүрінайтыпотыр.

Бриколаж (bricolage). Антрополог Клод Леви-Стросс бұл ұғымды

логикалықтұжырымсекілдібарыншақатаңəдістіңорнына,білімдіəртүрлі

ұсақбөліктерденжинастыруəдісінсипаттауүшінойлаптапқан.

Гегемония(hegemony)–мəжбүрлеунемесекүштіңəсеріменемес,мектеп

пен шіркеулер арқылы жүзеге асатын «жұмсақ» күш (soft power).

ИталиялықмарксистА.Грамшидіңпікірінше,қоғамдағыбилеушітопүстем

жағдайынтікелейкүшкежүгінуарқылыемес,оныңорнынабіліммендін,

демократия (теңсіздікті қолдайтындарды таңдайтын), саяси механизмдер,

түрмеге экономикалық құрбандарды жабуды моральдық ұстаным көрінісі

ретіндеқарастыратынсотмеханизмдеріментабыстеңсіздігінтуындатып,

қоғамдағы үстем таптарды қалыптастыратын «еркін нарық» сияқты

экономикалық механизмдер арқылы сақтап қалды. Үстемдік жүргізу күш

қолданбастан, иландыру арқылы болады, яғни білімділер мен ақылдылар

өздерініңүстемекенінмойындатады.

Гейз(gaze).Кино теориясында бұлгетеросексуал əйелдіңгетеросексуал

ер қалауының скопофилиялық (бақылауды ұнататын) объектісі

саналатынын сипаттайды. Гетеросексуал əйелгетеросексуалер үшінбала

кезіндегі анасына ұмтылу ниетінің, кастрацияға парапар үрейдің

қарымтасынтолтыратынфетишкеайналады.Скопофилиягетеросексуалды

ерлердіңкастрацияықтималдығынан«бастартуына»,яғнисексуалдыкүш

сезімін жоғалтуды болдырмауына мүмкіндік береді. Оның анасына деген

қалауыфетишкеорынбереді,бұланасыныңойсырағанорнынтолтырады

да,осыфетишэкрандағыгетеросексуалдыəйелбейнесіболады.

Генотип (genotype) – aғзаның тұқым қуалаған генетикалық құрамы. Ол

ағзаның қоршаған орта əсерінен жəне генотиптің даму барысындағы

өзгерістердіңнəтижесісаналатынсоңғыформасы–фенотиптенөзгеше.

Герменевтика(hermeneutics)–көнемəтінтілінқазіргітілментүсіндіріп,

қайтажүйелеудібілдіретінинтерпретацияныңөзгебіратауы.

Гетероглоссия (heteroglossia). Михаил Бахтиннің айтуынша,

диалогизммен байланысты тілдік қолданыстың көп түрлілігін білдіретін

бұлтерминромандықдискурстыпоэзиялықдискурстанажыратады.

Гетеронорматив,гетеронормативтік(heteronormative,heteronormativity)

– барлық мəдениет гетеросексуалдықты қалыпты жағдай əрі норма деп

есептейді. Мұндай пікірлер өмірдің, тілдің, мəдениет пен ойдың барлық

аспектілеріндекөріністапқан.

Гетеротопия (heterotopia) – Мишель Фуконың лагерь, казарма немесе

түрмелер сияқты əлеуметтік қатынастар мен тəжірибелердің алуан түрі

кездесетінқоғамнантыскеңістіккеқатыстықолданғантермині.

Гибридтік (hybridity) – диалогизм мен гетероглоссияның байланысы

дискурстардыңбір-біріменқалайастасып,өмірдеде,шығармададақандай

жолменбірігіпкететінінанықтайтынтермин.Гибридтідискурсдегеніміз–

дискурстыңбасқадискурстыөзінеқабылдап,оныменбірігуі.Оғанмысал

ретіндеадамныңойыменісінажуалайтынсатираныайтуғаболады.

Гиперреал (hyperreal) – музей немесе тақырыптық саябақтар сияқты

шынайыөміргеқаттыұқсайтынмəденимекемелердісипаттайтынтермин.

Гомосоциал (homosocial) – Ив Седжуиктің гомосексуал ер адамдар

арасындағыұйымдасқанқарым-қатынастыбілдіретінтермині.

Дазайн(dasein)–болмыстың(being)неsein-ніңжалпыкүйіненгөріжеке

адамның тұлғалық тіршілігінің ерекше халін білдіретін Мартин

Хайдеггердіңтермині.

Деконструкция(deconstruction)–ХХғасырдағыфранцузфилософыЖак

Деррида ойлап тапқан сыншылдық əдіс. Деррида метафизикалық

философияөкілдерішындықдепсенгенəртүрлібағыттарғаталдаужасады.

Ол метафизик философтардың мінсіз жəне алынбас шек немесе идеал

(мысалы, санадағы таза формалды идея) орнатып, осы мінсіз идеал

айналасындабір-бірінеықпалдасəрітəуелдітерминдершегіндегіэтикалық

жəнеонтологиялықайырмашылықтардантұратыниерархиялықаксиология

құрғанын анықтады. Сондықтан бар болу (presence) шындықтың өлшемі

ретінде оған дейінгіден жақсырақ жəне жоқ болудан (absence) жоғары

тұрады.МетафизикалықфилософияПлатоннанГуссерльгедейінадалдық,

бекзаттық, сергектік, табиғилық, толымдылық, мəн, өздігінен анықталу,

адамгершілік,мейірімділік,ұстамдылықсекілдіжағымдықұндылықтарды

жəнесананыңақиқатқадегеншынайыұмтылысынаақиқатемесжағымсыз

құндылықтарды, яғни технология, көрініс, болмау, өлім, айла, қайталау,

айырмашылық, қойылым қою т.б. теліп қойды. Деррида бұл

иерархиялардыңсынипайымғатөтепбереалмайтынынаңғарды.Расымен

де, жағымсыз терминдер жағымды терминдерді терминдердің бірде-бір

иерархиясы мүмкін болмайтындай қамтиды. Мысалы, тіпті жалғаннан

(ақиқатеместен)өзгешеақиқаттуралыайтуүшіндеəуелідифференциация

жасауқажет.Сондықтанақиқаттыдифференциациядантыстүсінумүмкін

болмаса,айырмашылықтыақиқатқатəнеместерминдеугеболмайды.Дəл

осыған ұқсас, Деррида, Эдмунд Гуссерль сияқты философтар ақиқатты

тілдегімағынамеханикаларынақатысыжоқформалдымінсізидеяретінде

анықтаса да, əсіресе қайталау ақиқат идеясына соншалықты жағымсыз

сипат телісе де, ақиқатты кемел идея ретінде анықтауға қажетті деп

түсінгендерін аңғарды. Мінсіз ақиқат мəңгілікке ұласу керек. Яғни оны

қайталап отыру қажет. Ал əр қайталау санада жанды бар болу ретінде

алынған жəне белгінің кеңістіктегі қалыбынан жаттанған күйде болатын

толыққанды ақиқат идеясына, болмашы түрде болса да, кеңістіктік

айырмашылық енгізді. Метафизикалық дəстүрдегі ақиқатты анықтайтын

барлық мінсіз шектерді немесе трансцендентті құндылықтарды шығарып

тастауға болатынын көрсетуге болады. Олар өздері түсінуге жəне

сипаттауға ұмтылған күрделі һəм əмбебап қатынастардан тысқары өмір

сүреалмайды.

Дене (body) – гендерлік режимдегі перформативтің мəдени ықпалы

немесе адамзат мəдениетін қалыптастырушы биологиялық ағза. Немесе

осыекеуіде.

Денотация/коннотация, тура/ауыспалы мағына (denotation/

connotation). Денотация – тікелей сөзге телінген тура мағына, ал

коннотация – ауыспалы мағына. Журнал мұқабасындағы африкалық

сарбаздың «тағзым ету» ишарасы секілді айрықша əрекеті, бір жағынан,

французотарлықбилігіалдындағыафрикалықсарбаздыңқұрметкөрсетуі

болыптанылса,шынмəнінде,ол–отарлықөктемдіктіңкөрінісі.

Диалектика (dialectic). Георг Гегель анализдің диалектикалық əдісін

жасады. Классикалық грек диалектикасы нақты жағдайдан («Сократ –

адам»дегенсияқты)тұтаснемесеəмбебапбайламға(«өлмейтінадамжоқ»)

ұласатын, содан кейін оларды синтетикалық пайымға біріктіретін

(«Сондықтан Сократтың да өлімі – ақиқат») дəлелдертүрінен құралатын.

Тұжырымалдыңғыпайымдардыңқажеттілогикалықсалдарыболыпкеледі

жəне олар бір-бірімен əмбебаптығымен де, өзіндік ерекшеліктерімен де

үйлеседі. Гегель ақыл-ой да ақиқатты анықтау кезінде дəл солай жұмыс

істейді деп ойлаған жəне ол əлеуметтік тарих пен материалдық əлем де

логикаға сай деп түсінген. Философиялық ақиқат нақты əрі ерекше

(Гегельше, «анықталған») пікірлерден басталады да, одан əрі бастапқы

қарапайым сөйлемдерде айтылған жалпы немесе əмбебап идеялар

бағытымен қозғалады. Соңында, логикалық эволюция процесі арқылы

ерекшенақтыалғышарттардыжалпыжəнеəмбебапидеяларменбіріктіріп,

ақылсинтетикалықпайымғаұласады.

Мысалы, Гегельге дейін эмпириктер сезімдік қабылдаулар ақылға идея

құрудың алғышартынжасайды деп есептеген. Олардың ойынша, еңəуелі

сезімкелген.АлИммануилКантақылдыңжанамарационалкатегориялары

оған сезімдік тəжірибені түсінуге көмектеседі деп қарсы шыққан. Бұл

жерде ақыл бірінші тұр. Гегель екеуін біріктірді. Гегель «Рух

феноменологиясын» сезім тəжірибесінен бастайды (біздің əлемді

күнделікті қабылдау əдісіміз). Оның ойынша, сезімдік тəжірибе

классикалық логикадағы нақты, ерекше пайымдауға ұқсайды. Бірақ

осындай қарапайым бақылаулар сияқты оған бір нəрсе жетпей тұрады;

жеке өзі толымды бола алмайды. Бұл олай еместігі (яғни оны жоққа

шығаратын)жайлыəмбебапидеяныңқажетекенінбілдіреді.Ерекшежəне

нақтыболуүшінолəмбебапжəнеабстрактіліболмауыкерек.Терістеукез

келген анықтамада, кез келген ерекше, нақты пайымдауда тұспалданады.

Сөйтіп,əмбебаптықақылменқабылданғаннақты,белгілі,ерекшеқабылдау

түрлерінбірегейлендірушімаңыздыкомпонентболады.Қабылдаусезіміөз

алдынатолымдыболаалмайды.Адамныңкогнитивтітəжірибеденжинап-

тергені тек бұл ғана емес. Ондай жағдайда əмбебаптық адыра қалар еді.

Бірақəмбебаптықтысаралапқарарболсақ,ондасоғанұқсастерістеупайда

болады: əмбебаптық тым абстрактілі; оған нақтылық пен ерекшелік

жетіспейді. Əділдік идеясы – оны қоғамда шынайы ететін нақты заңдар

мен сотсыз бос əңгіме. Сондықтан, Гегельдің айтуынша, ақиқат пен

білімніңмінсізидеясы–əмбебапабстрактіліидеяменнақты,айқындалған,

ерекше жағдайлардың бірігуі. Мысалы, əділдік шынайы ақиқаты

абстрактілі, əмбебап идеялардан жəне идеалды əрекетке айналдыратын

нақты,айқындалған,ерекшезаңдарменсотүкімдеріненқұралады.Олосы

идеяларды мəдениетте, қоғамда, эстетикада, саясатта жəне адамзат

тарихына қатысты қолдануды жалғастыра берді. Адамзат қоғамының

түзілуіқарапайым,нақты логикалық пайымдардыңэквивалентіненбастау

алады. Бұл ас-ауқатпен жəне баспанамен байланысты. Бірақ дамуының

шегіне қарай адамзат қоғамы өз конституциясына əмбебап идеяларды

кіріктіругеқабілеттіболадыда,нақтылықпенəмбебаптықтыүйлестіретін

заңдарында үкімет жəне əділдік идеяларын дамытады, аталмыш заңдар

адамзатқоғамыныңтіршілікетуінемүмкіндікбереді.

Карл Маркс диалектикалық əдісті капитализмге талдау жасау үшін

пайдаланды. Ол капитализмде дəл соллогикалыққажеттілікпайымымен

(қарапайым пайым түрлері міндетті түрде əмбебаптыққа ұласады дегенге

басымдық берді) сипатталады деп есептеді. Жұмысшылар мен

капиталистербір-бірінжобалапайқындайтынлогикалықпайымдаусекілді

(жұмысшы болу дегеніміз капиталист болу дегенді білдірмейді). Бірақ

Маркс қарым-қатынастың логикалық пайымға сай дамитынын жəне

соңында жұмысшылар жалдамалы еңбектің шектеуінен құтылып, байлық

барыншатеңəріəділбөлінетінжаңаəлеуметтікəмбебаптыққажетуіүшін

логикалықтұрғыдадамидыдепесептеді.Олбұлидеалды«коммунизм»деп

атады.

Диалогтік, диалогизм (dialogic, dialogism). Орыс сыншысы Михаил

Бахтин бұл терминді романдардағы əрқилы тілдесу, сұхбаттасу

ерекшеліктерін сипаттау үшін қолданған. Романдарда қоғамның əртүрлі

тобындағы кейіпкерлер болады жəне олардың əрқайсысы əртүрлі

диалектілерді, сөз саптауларды романның дискурсына енгізеді. Мысалы,

романда заңнама дискурстары, гендерлік дискурстар, шағын əлеуметтік

топтардың əртүрлі дискурстары сияқты сан алуан сөз қолданыстары

көрініс табады. Олардың əрқайсысы басқамен диалогке түседі:

сұхбаттасады, араласады, бетпе-бет келеді, өзара əрекетке түседі т.б.

Романның мазмұндық болмыс-бітімі осы тілдесулер барысындағы

диалогтік қарым-қатынастан құралады. Бахтин романның осы тілдік сан

алуандықтан тұратын мазмұндық ерекшелігін поэзияның лирикалық

қаһарманының жеке толғанысына, романтикалық-монологтік сипаттағы

поэзияғақарама-қарсықойды.

Диахрония/диахронды (diachrony, diachronic) – cөздің уақытша өзегін

сипаттайтынқұрылымдықлингвистикатермині.

Диегезис(diegesis)–əсіресекиноғақатыстыкөпқолданылатынинтерьер

хикаясы. Диегезис – ойдан шығарылған əлемнің ішкі интерьері мен сол

интерьердіңбейнесіне қатысты термин.Көп жағдайда, фильмді талқылау

барысында сюжеттік оқиғалардан пайда болып, дыбыстық сүйемелдеуге

қажеттіəуенретіндеалынған(əйгілі«Касабланкадағы»фортепианолардың

əуен тізбегі сияқты) жəне «Біздің өміріміздің ең керемет жылдары»

фильміндегідей сюжеттік оқиғаларға сырттан қосылған музыка арасында

айырым жасалған кезде қолданылады. Бірі – интра-диегетик, екіншісі

экстра-диегетикболады.

Дезидентификация (disidentification) – экономикалық, идеологиялық

жəне гендерлік биліктің қазіргі тəртібі теліген субъективті бірегейліктен

бастартужəнеоныорнынантайдыру.

Дискурс (discourse) – заң, өнер немесе ессіздік сияқты көптеген

дүниелерге қатысты пікірлердің жиынтығы. Дискурстар қандай

ұйғарымның дискурста жоғары мəнге ие екенін анықтайтын аксиомалық

болжамдармен жəне жұмыс ережелерімен сипатталады. Дискурс ережесі

дискурстың заңды объектілерінің қандай екенін анықтайды. Мысалы,

Мишель Фуко ессіздіктің жылдар өткен сайын дискурста əртүрлі

анықталатынын көрсетеді.Бір дəуірлерде олəулиеліктіңбелгісісаналған.

Албасқа бір жағдайдаауытқушылықдепесептеліп, қоғамнаналасталып,

түрмеге қамалды. Фуко дискурстың ішіндегі мүмкін болатын

ұйғарымдардыреттейотырып,дискурстыңанықақиқатынсақтағанпікірді

қалыптастыруүшінережелермен процедуралардыңжүйелі əрікелісілген

жинағынбілдіретін«дискурстыққұрылым»идеясыныңнегізінқалады.

Диспозитив(аппараттықараңыз).

Диссеминация (dissemination) – Жак Дерриданың əрбір əдеби

шығармадағы жəне кез келген тіл жүйесіндегі үздіксіз мағыналық

жалғастықты, таратуды білдіретін термині. Сондықтан мағынаның соңы

жəне мағынаның ең соңғы анықтамасына өту жайлы айту қиын, қалай

болғандада,келесібірмағынаға(белгіге)қатысты«із»қалады,бұлдаары

қарай жалғастырып алып кетуді немесе тағы бір тұжырымдауды күтеді.

Осылайшексізжалғасады.

Дифферанс, айырмашылық (différance, difference). Фердинанд де

Соссюр тілдердің бойында даралықтың жоқ екенін аңғарды. Тіл ішкі

бөліктерінің өзара қарым-қатынасынан құралады. Оның əрбір бөлігі тіл

жүйесіндегі өзге бөліктермен қаншалықты деңгейде байланысты

болғанынақарайбірегейліккеиеболады.Мұндайсалыстырмалыбірегейлік

түсінігі айырмашылықты нəсілдік жəнегендерлікдаралықтың өмірдебар

нормативті һəм иерархиялық идеалдарына қарсы балама ретінде қойған.

Бұл бағыныштылықтағы айырмашылықтың шығу тегін білмейтін

феминистерге, гендерлік, нəсілдік теоретиктерге қолайлы болды.

Айырмашылықтеориясытұрғысынаналғанда,«ақ»–сыртқатебу,кемсіту

сонымен бірге түсті жоққа шығарудың бəсең нормасы. Дəл солай,

айырмашылық тұрғысынан алғанда, «ақ» – түстің бір ғана реңкі

(өзгелерден спектр бойынша дараланатын) ал, негізінде, өзге кемшін

түстердің түрінің нормасын немесе стандартын жіктейтін абсолют жоқ.

Айырмашылық теориясына сəйкес, дəл осы секілді ұзақ уақыт бойы

жынысты түсінудің нормасы мен стандарты болған ер адамның

гетеросексуал даралығы адасу болады. Бұл – басқа гендерлік талғам мен

модуляциядан жоғары немесе бөлек тұратын норма, стандарт емес, бар

болғаны, түстердің спектрлері бойынша айырмасы жасалған

мүмкіндіктердіңбіріғана.

Жак Деррида философияның тұжырымдамалары мен идеялары біркелкі

дифференциаланады деп тұжырымдады: табиғат/мəдениет, физикалық/

технологиялық, бар болу/қайталау т.б. Əрбір негізгі тұжырым өзін

басқаның анықтауын талап етеді. Ол кеңістік пен уақыттың алғашқы

процесін анықтады, заттар бір-бірінен кеңістік тұрғысынан əркелкі

жағдайдаболса да, уақыт тұрғысынан бір мезетте тіршілікетсе, олардың

толыққанды əрі тұтастай бар болуы солармен бір уақытта ақылдың

қабылдауын үнемі тежейді. Оның дифферанс дегені – белгілі бір

құбылыстыңақиқатынақатысты(түсініктіңсанадатолықжəнетұтастүрде

орнығуы)толыққандыжəнеақырғыанықтамажасауғамүмкіндікбермейтін

кеңістікпенуақыттағықозғалыс.

Жалған түсінік (misrecognition meconnaissance) – марксизмдегі

адамдардыңөздерітұрыпжатқаншынайыматериалдықжағдайдынеліктен

көрмейтінін сипаттайтын термин. Жұмысшы табының өмірін қолында

байлығыменкапиталыбарадамдартарапынанеңбектіқанаудыңформасы

ретіндекөрудіңорнына,осындайəлеуметтікжəнеэкономикалықахуалдағы

адамдарөмірлерін«еркіндік»дегенсипаттамаменқабылдайды.

Жалпы экономика (Шектелген экономикадан өзгеше) (general

economy) (as opposed to a restrained economy) – Джордж Батай ұсынған

терминдер.ЖакДеррида«Жазужәнеайырмашылық»еңбегіндедамытқан,

бұрын жабық боп келген (мəселен, бастапқы алғышарттары əдіс

түйіндерімен ақталған диалектика сияқты) жəне жүйелік философия

шектерінен философияның жүйелік сипатына күмəн тудыратын (соңғы

түйіндер бастапқыалғышарттардыақтамайтындай)ерекшеліктерді табуға

болатынын зерттейтін Дерриданың деконструкциясы тəрізді

философиялықдискурстардықолданды.

Жанр (genre) – əдебиеттің комедия, трагедия немесе лирикалық өлең

сияқтыжалпысипаттамаларыменшарттарыарқылыанықталатынтүрі.

Жаңа критицизм (new criticism) – əдеби мəтіндерді əсіресе өлеңдерді,

олардың күрделі бейнелеу тəсілдерін, өлшемдерін т.с.с. егжей-тегжейлі

мұқиятталдауғамүмкіндікберетінұстаным.КлинсБруксжəнеУ.К.Уимсет

сияқты кейбір «жаңа сыншылдар» əдебиеттегі əлеуметтік əрі тарихи

мəселелерденгөрі«əдебишығарманыңөзімағынаныңбірден-біркөзіжəне

зерттеудің жалғыз нысаны» дегенді алға тартты. Олар əдеби

шығармалардың арнайы түрлері əсіресе өлеңдер, əдетте алдамшы рухани

бағыттасипатталатынжалпыламамағыналардыөзқалыбынасіңіріпалады

дептұжырымдады.

Жаттану эффектісі (verfremdungseffekt, ағыл. – allienation, effect) – ХХ

ғасырдағынемісдраматургіБертольдБрехтіңөзшығармаларыныңнегізгі

мақсатын сипаттау үшін ойлап тапқан термині. Дəстүрлі театр

көрермендерді кейіпкерлер жəне оқиғалармен етене жақындастыруға

тырысты.Ал,Брехт,керісінше,аудиторияныкейіпкерлерденаулақұстауға

тырысып, шығарманы кейіпкер əсерінен ада, оқиғаны объективті, тарихи

тұрғыданбағалапүйренугеүндеді.

Жаттану, реификация (entfremdung, ағыл. – allienation, reification) –

жұмысшы күшімен жасалған еңбек өнімін капитал қожайындарының

иеленуінбелгілеуүшінКарлМарксенгізгентермин.Жұмысшыларөздері

жасаған бұйымға бойындағы бар қуатын сарқа жұмсайды. Капиталистік

өндірістік қатынастарда бұл бұйымдар немесе тауарлар меншік иелеріне

тиесілі. Жұмысшылардың өмірлік энергиясы жаттанады, өзгенікі болады,

жаттың қолына өтеді. Өндірген сəтте олардан тартып алынып, меншік

иесініңнемесекапиталистіңменшігінеайналады.

Жаһандану (globalization). 1980 жылдары консерваторлар байлықтарын

ұлғайту үшін əлемдік сауданы шектеуді тоқтатуды қолдады. Жұмысшы

жəне отандық өнеркəсіп салаларын қорғайтын сауда ережелерінің алып

тасталуынəтижесіндетрансұлттықсауданыңжаңадəуірібасталды.Қазіргі

кезде тауарларды Мексика, Қытай жəне Вьетнам сияқты жерлерде өте аз

қаражатқа, жалақысы төмен жұмысшылардың күшімен өндіруге болады,

өйткені күнкөріс деңгейіндегі айырмашылық АҚШ сияқты өнеркəсібі

əлдеқайдадамығанелдерменсалыстырғанда,еңбекқұныныңосыелдерде

өте төмен екенін көрсетеді. АҚШ-тағы жағдайы бар адамдардың жұмыс

орындарын шетелге ауыстыруға, жұмыс күшіне əлдеқайда аз төлеуге,

сатылған заттардан соған сəйкес табыс тауып, əлдеқайда көп пайдаға

кенелугемүмкіндігітуды.ЖаһандануАҚШсияқтыелдердегіжұмысшылар

санының,табыстыңайтарлықтайазайып,күнкөрісдеңгейініңтөмендеуіне

себеп болды, сондай-ақ байлықты капитал ұстаушылардың аздаған

бөлігініңқолынашоғырландырды.Нəтижесіндетеңсіздікайтарлықтайөсті.

ДəлсолкездеҚытайсияқтыелдер«алғашретжəнедəлосысебептермен

жаңа халықаралық сауда жүйесінен көп нəрсені ұтқан жаңа тап, алпауыт

инвестор-өнеркəсіп иелерінің пайда болғанын» көрді. Қытай сияқты

елдерде жұмысшылардың күнкөріс деңгейі жақсарды, бірақ бұл АҚШ

сияқты елдердегі жұмысшылардың есебінен болды. Бұрын америкалық

жұмысшыларға төленіп келген жалақы енді қытай жұмысшыларына

төленетін болды. Байлықтың шығысқа қарай көшуі, сонымен қатар

байлықтыңқоғамныңжоғарғыбөлігінеқарайауқымдытүрдеауысуынада

себепболды.

Жеріну (abjection) – эгоның (тұлғалық «Меннің») тұтастық көрінісіне

қарама-қайшы жағдайда болатын дене тіршілігіне қатысты материалдық

құрсауды сана-сезімнен аластау əрекеті. «Жеріну» термині, сондай-ақ

тұлғалық менді (эго) қалыптастыру қажеттілігі туған кезде байланысты

үзудіталапететінанатəніненжерінугеқатыстыдақолданылады.

Жетіспеушілік (lack) – əуелгіде аталмыш термин объектілер қарым-

қатынасына арналған ағылшын психологиясында «басты олқылық» деген

атауды иеленді. Ал Жак Лакан бұл терминді («manque a etre») тұлғалану

процесібарысындаананыңденесіненбөлінудіңнəтижесіндепайдаболатын

сезімдісипаттауүшінқолданды.

Идеализм(idealism)–қазіркөнерген,идеяларфизикалықəлемненбөлек

сферадаболадыдепсанағанфилософиямектебі.

Идентификация, бірегейлік (identification) – адамның «Мені» күшті

жəне еліктеуге лайық басқа адамдардың қасиеттерін ішінара өз бойына

дарытуарқылы қалыптасадыдегенФрейдтіңидеясы.Бірадамсанасында

өзге бір тұлғаның мінсіз бейнесін жасап алады да, «өзін» осы идеалға

еліктеуарқылықалыптастырады.

Идеология(ideology)–КарлМарксүшінбилеушітаптыңбилікжүргізу

идеялары. Уақыт өте келе адамдардың экономикалық өмірінің өзгеруіне

қарай, байлық пен билікті əділетсіз бөлуді ақтап алатын идеялар да

өзгеріске ұшырады. Иерархия алдындағы борыштар сезімін мойындаған

ежелгі діни идеялар «ақсүйек» деп қабылданған əлеуметтік топтармен

бірігіп, қасиетті касталардың билігін заңдастырды. Кейін азаттық немесе

еркіндік идеялары саудагерлер мен өнеркəсіп иелерінің шағын тобына

байлықты шектен тыс жинауды заңдастырып берді. Француз философы

Луи Альтюссер идеологияны жеке даралық қасиеті деп сипаттады (адам

өзін капитализм ережелеріне бағындыратын мектеп, білім сияқты

институттар шеңберінде қоғам мен мəдениеттегі рөлдер мен тəртіп

ережелерін бойына сіңіруші етіп емес, иллюзияның арқасында барынша

еркінадамисубъектретіндесезінеді).

Икон (icon) – семиотик Чарльз Сандерс Пирстің таңбалық белгілерді

белгіленгензаттардыескетүсіруүшін қолданғантермині.Мысалы, карта

немесепортрет.

ИМҚнемесеидеологиялықмемлекеттікқұрылым(ISAorideological

state apparatus according). Луи Альтюссердің ойынша, идеология мектеп,

шіркеу жəне жұмыс орындары сияқты мекемелерге, адамдарға

капитализмнің үлгілі субъектісі болуды үйрететін инвестиция ретінде

құйылады.

Имманентті, трансцендентті (immanence, transcendence). Имманентті

болу деген бір нəрсенің ішінде болуды білдіреді. Философияда бұл –

материалдық əлемнің ішінде болу деген сөз. Трансцендентті дегеніміз –

тысқары немесе белгілі бір шектің ар жағында болу. Философияда бұл –

материалдықəлемніңсыртынданемесеоныңаржағындаболу.

Индекс,индекстік(index,indexicality)–істіңқандайдабіркүйінтікелей

көрсететін көрсеткіш. Мысалы, «қазір» деген сөз əңгімелесудің сəтін

білдіреді. Киім əлеуметтік топтың немесе мамандықтың көрсеткіші.

Соттыңкиімі–институттыбірегейліккөрсеткіші.

Интерпелляция(interpellation)–ЛуиАльтюссердіңтұлғаныңдаралығы

көбінесе экономикалық класс арқылы анықталатын капиталистік қоғамда

адамөзінжекетұлғаретіндеқалайсезінетінінсипаттайтынтермині.Жеке

тұлға ретінде мойындауға лайық «назар аударту» иллюзиясы, адамның

əлеуметтіктұрғыдананықталуытөменірекэкономикалықкластағырөлінің

айқындалуықтималдығыназайтады.Жекетұлғакедейболсада,өзінеркін

əрі бақытты сезінуі мүмкін. Сондықтан «жаңылыс танылған» біреу

капитализмніңқұрсауындатолымсызжекетұлғаəрідаралықрөліндеқала

береді. Адам тіршілігіндегі материалдық жағдайының шынайы орнын

байқамайды жəне оның орнына құлдықты жаңылыс түсініп, еркіндікке

балайды.

Канон (canon) – белгілі бір саланы таныту үшін көпшілік арасында

мойындалған əдеби туындылардың жиынтығы. Канон ұғымы

айналасындағыпікірталасəлітоластамағанмен,«КереметГэтсби»немесе

НеллаЛарсеннің«Жүріс»сияқтыбүгіндекөпоқылабермейтінсолдəуірдің

құнды кітаптары мен жоғары техникалық шеберлікпен əлеуметтік

мəселелерді көтеріп, философиялық өткір ойлар айта білген Джон Дос

Пассостың «Манхэттен трансфері» тəрізді қазір көп оқылатын жəне

кеңінен зерттелетін шығармалар арасындағы айырмашылық осы ұғым

аясындақарастырылады.

Капитал, капитализм (capital, capitalism) – иррационал тұлғалық

мүдденіадамзатісіндебіріншіорынғашығарып,қоғамресурстарыншағын

топтыңқолынажинақтауғамүмкіндіктуғызатынжəнекөпшіліктіңеңбегін

азшылықтың байлығын арттыруға ықпалдастыратын экономиканы енгізу

əдісі. Капитализм жұмысшыларды байлардың еркіне бағындыру

ұстанымына арқа сүйейді. Бұл бағынушылық идеология (нарықтың

бейберекет иррационалдығына ерік беретін «бостандық» сөзімен

бүркемеленгенидеология)сатылықайырмашылықтыкүшейтуүшінкəсіби

білім, формалды теңдік түріндегі теңсіздікті қалыптастыратын құқықтық

режим жəне полиция күші арқылы жүзеге асады. Капитализм «жеке

меншік», «бостандық», «жеке тұлға» сияқты əпсаналарға құрылған жəне

ақша, жол, тіл т.б. сияқты жеке экономикалық қызметтердің қоғамдық,

əлеуметтік, коммуналдық құрылымдарын жоюға мүдделі болады. Ал

антикапиталистік социалистер бақуатты өмірді қамтамасыз ету үшін

бағаныжүйеліжолғақою,еңбекақыныжеткілікті,жоғарыдеңгейгекөтеру,

экономикалыққарым-қатынасжариятүрдереттелетінжəнебасқарылатын

экономиканың өзгерісіне қол жеткізуге ұмтылады. Тұтастай алғанда,

экономиканың мақсаты – ат төбеліндей топты ғана байыту емес,

көпшіліктіңигілігіүшінеңбекету.

Карнавал, карнавалдық (carnival, carnivalesque). Əйгілі «Рабле жəне

оның əлемі» атты еңбегінде Михаил Бахтин Франсуа Рабленің

шығармаларындағы ортағасырлық мəдениетті жан-жақты зерделей

отырып, оның аяусыз ажуа мен ащы мысқылға толы «Гаргантюа жəне

Пантагрюэль» сияқты шығармаларының стиліне «карнавалдық» мəнерде

жазылған деген айдар тақты. Ол ортағасырлық карнавалдардың ажуалық

формалары мен троптарын имитациялайды. Ол дəуір мəдениетінде

ақыреттік өмірдің рақатына бөлену үшін тəн лəззатынан бас тартуға

үндейтінкатолик шіркеуініңидеологиясыүстемболатын. Арғыдүниедегі

аспан патшалығында лəззатқа бөлену үшін сексуалды тəн қажеттіліктері

тұсаулануы тиіс болды. Бірақ карнавал маусымында мұндай ресми қатаң

тыйымдар алынып тасталды. Адамдарға ойын түрінде болса да, тəндік

қалауларына шек қойылмады, шіркеу мəртебесін мазақ етуге жəне билік

құрып тұрған иерархияның бұғауын уақытша «сыпырып» тастауға

мүмкіндік берді. Рабле новеллаларында адам тəнінің материалды қыры

дəріптеліп, сол дəуірдегі билік өкілдерін аяусыз ажуаға айналдырды.

Сондықтан егер үстемдік құрып тұрған иерархияны ажуаласа, дене мен

тəнгесалынғантыйымдардыжоққашығарсажəнетабиғаттағыфизикалық

өмірдің циклды сипатын мерекелейтін болса, ондай əдеби шығармалар

«карнавалдық»элементтерденқұралғанболады.

Кастрация(castration).ЗигмундФрейдтіңайтуынша,барлықербаланың

есікірмегеншағындаанасыменжақындасуғадегенсезіміболадыжəнеол

адамзат қалыптастырған мəдени мəміле тезіне түскен кезде

тұншықтырылады, сол кезде бала зорлықпен кастрация жазасының

алдындатұрғандайүрейдібастанкешетінкөрінеді.ЖакЛаканбұлүрейді

семиотикалықтүсіндірмеменбұрыпəкетті.Олербаланыңбалиғаттықесею

рəсімдерімен бетпе-бет келуін біздің қазіргі өркениетте кім екенімізді

анықтайтын өмір сүру салтының рəсімдері (ат қою, рөлдер беру,

ережелергебойұсынут.б.)іспеттесмəденимəмілеменрəсімжоралғылар

патшалығынаөтуіменпарапарсанайды.Ербалаанасынадегенжақындасу

сезімінтұншықтырып,бейсанағаөтеді,ендіолсанағақолжетімсізболып,

симптомдар секілді белгі күйінде ғана қалады. s/S алгоритміндегі

белгілердің ортасындағы сызық (кіші s симптомға тең жəне үлкен S –

бейсананың эквиваленті) бейсананы түс секілді айқын симптомдардан

бөліп тұрғанға ұқсайды. Қалаулысының (анасы) жоқтығы – ер адамның

анасыменқиялындақайтажақындасудыіздеуінедейінгібарлыққалауының

мотиві.Символдықтəртіпкеенужəнетұншықтырылуғадегенқажеттілікті

қабылдау символдық түрде айқындалса да, кастрацияға жақын. Яғни ер

бала еркектік сексуалды қуаттың белгісі есептелетін фаллосқа қол

жеткізудіқұрбанетіп,мұныңəкеніңиелігіекенінмойындайды,«əкееркі»

еркек үстемдігі бағытындағы адамзат мəдениетінде оны анасынан

алшақтатады.

Конденсация (condensation). Бейнелі көріністер адам қиялында тұнба

тəрізді қоюланады немесе сезім мен ойдың əлденеше талшықтарын өріп

тұтастырады. Бір атау төңірегіне бірнеше бейсана себептер мен

референттердітоптастыруымүмкін. Фрейдбір кітаптағы құрғақ жапырақ

жайлытүстеəйеладамныңесімі(«Флора»)меннемістің«бақ»сөзісияқты

көптегенреференттердіңқолданылғанынбайқаған.

Констатив (constative). Сөйлеу актісі теориясы бойынша, өмірдегі

өзгерісті көрсететін «сіздерді ерлі-зайыпты деп жариялаймын» деген

сияқтытілдікəрекеттер«перформативтісөйлеу»депаталады,алжайғана

белгілімағлұматтыжарияеткенмəлімдемелер(«Сіздерерлі-зайыптыларға

ұқсайсыздар»)«констативтісөйлеу»болады(Перформативтіқараңыз).

Констелляция (constellation). Вальтер Беньямин Барокко дəуіріндегі

немістрагедиясыжайлызерттеуіндесолдəуірфрагменттерінқазіргібіздің

жағдайымызғасайтұжырымдауғақарсышығып,дəуірфрагменттерінбір-

біріне қатысы тұрғысынан зерттейді. Бенжамин сол дəуірді анық

танытатын түсініктерге емес, оны түсінуге мүмкіндік беретін

фрагменттерге айрықша назар аударды. Сондықтан оның талдау əдістері

имманентті, тарихи жəне материалистік тұрғыда болды. Əдеби

шығармалардыдəуірдіңталқысынасалыпжіберудіңорнына(ДьёрдьЛукач

əдебиеттісараптаудатарихиматериалистікəдістіқолдануғабейімболған),

Беньямин біртұтас шоғырдың əрбір бірегей элементтерін жеке-жеке

зерттеді.

Контекст(context) – бір нəрсенің өмірсүретін жəнеоның тұтас немесе

толық түсінігін қалыптастыруды қамтамасыз ететін айналасы немесе

қоршаған ортасы; көбінесе тарихи ортасы маңызды əдеби шығармалар

үшінқолданылады.

Контр-гегемондық (counter-hegemonic). Гегемония үстем жағдайға

қатысты қолданылады. Контр-гегемондық дегеніміз – үстемдікке немесе

биліккеқарсыəрекет.

Коэволюция (coevolution) – eкі ағза бір-бірінің эволюциялық дамуына

əсереткенкезде,паразитпенқожайынныңөзгеруінеқарай,біріекіншісін

өзараұтымдыжағдайдаэволюцияғаұшыратуы.

Көлемді нарративтер (grand narrative). Жан-Франсуа Лиотардың

«Постмодерн ахуалы» атты ұзақ баянынан бастап, бұл термин гуманизм

сияқтыадамзаттарихынхатқатүсірудеқолданатын«көлемді»баяндауларға

қатысты айтылады. Бұған қарама-қарсы шағын əңгімелер қатарына

жұртшылықтыңбелгілібіртобынбейнелейтін,гендерліказшылықнемесе

адамныңтүсінеқатысты,негізінен,ақгетеросексуалдыерлердібейнелейтін

шағынхикаяттаржатқызылады.

Куир(queer)–бастапқыда,1980жылдарыкуирсөзінкөпшіліккекеңінен

таныс гейлерден ажырату үшін қолданды. Ал қазір куир (queer) ұғымын

гендерлік «сұр түстің түрлі реңктеріне» (gray-scale variety) қатысты

қолданады.Куирдеп–гетеронормативтікəлемгежаткөрінетін,алолардың

өздерігетеронормативтікөмірсалтынакүмəнменқарайтынтоптыайтамыз.

Яғнисексуалдытəжірибеніңқұбылмалысипатыменгендерлікдаралыққа

қатысты олардың ұстанымы өзгеше. Куир теориясының негізгі идеясы

мынандай – куир азшылықтың жақтаушы мүшесі емес. Бұған қоса, куир

критицизмініңбіржобасы–гетеросексуалдымəдениеттіңоларүшінтеріс

саналатынгетеронормативтігінмансұқтау.Алəдебиеттегікуиркритицизмі

дегеніміз–баршаəдебимəтіндежасырынжатқан(барлықадамдаройында

да дəл солай) гетеросексуалды емес сексуалды жəне гендерлік болуы

мүмкін сипаттарды ашу. Психологиялық зерттеулер көрсеткендей, кейбір

адамдар белгілі бір деңгейге дейін куир жəне гетеросексуалды қалауға

қайшы келетін құштарлықты сезінеді. Дивергенцияны (алшақтықты)

шектейтінрепродуктивті нормалардысақтаудықамтамасыз ететінмəдени

заңдарды ұстанбаған кезде, гендерлік пен сексуалдық бұдан да еркін əрі

əртүрлі, көптүрлі жəне полисипатты болуы мүмкін. Қоршаған табиғат

əлемінде гетеросексуалды репродукция – азшылықтың формасы. Белгілі

бір деңгейде, куир – биологиялық норма, ал репродуктивті

гетеросексуалдық,керісінше,аберрация(ауытқу).

Кіші«а»объектісі(objetpetita)–ЖакЛаканныңбаланыңанақұшағында

болған кездегі нарцистік сезімін қайта қалпына келтіруге деген тілегін

сипаттау үшін ойлап тапқан термині. Мұндай тілек қашан да

метаформалық сипатта болады (қиялдағы объектінің орнында – анасы

немесе «үлкен А», анасы француз тілінде – аutre). Оның үстіне баланың

басқа қай тілегінің объектісі де дəл анасының құшағында болуға деген

ұмтылысына тең келе алмайды, сондықтан баланың тілегі əрдайым

қиялындағы бір-біріне ұқсас объектілерден құралған метонимия тəрізді

тізбекпен келесі метонимияға ауысып отырады (кеме «желкенге», бүтін

бөлшеккеайналғандай,«кішіа»(petita)объектісідетеканаға(аutre)деген

ұмтылыстыңбірбөлшегісекілдіғанаболады).

Қайтаанықтау,қайтаанықталған(overdetermination,overdetermined)–

санадағыоқиғаныңқалайшабірнешесебебіболатынынақатыстыЗигмунд

Фрейдтіңтермині.Фрейдтүстердісараптаукезіндетүскөрудіңсегменттері

əртүрлі қайнар көздерде келтірілгенін байқаған. Бұл термин, тұтастай

алғанда,«бірнешеретанықталған»дегенмағынадапайдаланылады.

Қалдық(remainder,incalculability).БұлтерминдіЖакДерридаалғашрет

«Глас»еңбегінде(1974)қолданды.Қалдықкезкелгенмəтінніңтолықжəне

тұтастай мағыналық есебінен тыс қалған семантикалық сілтемелеріне

қатысты. Өйткені мұндай есепке алынбай қалғандардың есепке алынбау

шегінде немесе шекарасында айырымы (дифференциация) жасалуы тиіс.

Бұл–«қалдық»құрылымдық,бірақоныигерумүмкінемес.Олесептентыс

қалады.

Қиялдағы, шынайы, символдық (imaginary, real, symbolic).

Психоаналитик Жак Лакан үшін эго (тұлғалық «Мен») деген – елес. Ол

өзінің шешімін бейсаналы түрде ұға алмайды. Дегенмен жат күштер

арқылы қалыптасқанына қарамастан, «эго» өзінің жеке жүріс-тұрысын

бейне бір тікелей бағыттап отырғандай көрінетін осы «даралық» деген

иллюзияны қолдайды. Лакан үшін мұндай иллюзия – «қиял». Өйткені

баршамыздың ішіміздегі «Менге» толықтай кірігіп кеткен иемденудің

алдамшы иллюзиясының күштілігі сонша – өмірімізді қалыптастырып,

қалауларымызды басқаратын бейсана күштердің «шынайы», терең

«құдығына» жанаса алмаймыз. Содан бері «қиял» термині кез келген

сандырақсекілдімəденижүйеніатауүшінжалпылықсипаталды.Мысалы,

«ұлттықмемлекет қиялы» сияқты.Лаканның сөздік қорындағы келесі бір

негізгітермин–біздіңдаралығымыздықұрайтынжəнеөмірдегірөлімізді

анықтап беретін əлеуметтік-мəдени саланың белгілеріне қатысты

«символдық» термині. Ер бала анасына қатысты қалауын əкесінің

кастрациясынан қорқып, анасымен сезінген одақты құрбандыққа шалуды

үйреніп, бейсана ерік-күшін тұншықтырып, оны белгімен алмастырған

кезде (əрдайым діттелген нысанның жоқтығын көрсететін белгіге

айналады) символдық тəртіпалаңына кіреді.Оның өміріенді осы одаққа

қол жеткізуде ешқандай табысқа жетпеумен, белгіден белгіге дейін

метонимия жəне метафора айналасында өткен сағынышты мұңмен, яғни

белгіден шынайы объектіге ешқашан өтпеумен, jouissance немесе шат-

шадыман күйде анасымен қауышуға ұласуымен айқындалады (əйелдер

тəжірибесіне қатысты мұндай салыстыру моделін Лакан жасап шыққан

жоқ).ФрейдпенЛаканныңайтуларынша,символдықүлгі,соныменқатар,

бəріміз айналысып жүрген психикалық тұншықтырудың да моделі.

Əлеуметтікəлемдеқалыптыережелергебайланғанжүріс-тұрыстəртібімен

өмірсүруүшінбізлəззаталуғадегентүйсігіміздіжəнезорлық-зомбылыққа

деген ниетімізді тұншықтыруға көніп, орындауға тиіспіз. Мұндай

тұншықтыру,Лаканныңойынша,символдық,өйткенібелгінемесесимвол

белгіленген нысанның жоқ екенін білдіреді. Белгі дегеніміз – сана мен

бейсана(психикамыздағы тұншықтырылғанэлементтерорналасқан орын)

арасындағы айырмашылықты көрсететін модель. Сонымен қатар, бұл –

тұншықтыруды жүзеге асыратын механизм. Өйткені өмірімізде белгілер

менсимволдарғаназарымыздыбағыттапөтеміз.Оларбіздіңқалауымызды,

үрейімізді, сағынышты мұңымызды шағылыстырып көрсететін айна

іспеттес.Нақтыбіркөліктіменшіктеуəрекетініңөзібізсаналытүрдеқол

жеткізеалмайтын,солүшінтұншықтырылғанэлементтерменсипатталатын

эмоциялықкүйдіңсимволынаайналады.

Қоғамдық сала (public sphere). Юрген Хабермастың бұл термині

азаматтардың қоғамның саяси қимыл-қарекетіне ықпал ететіндей межеде

талқылауменпікіралмасуғақатысатынқоғамдықталқысаласынақатысты.

Хабермас мұның пайда болуын Батыс Еуропадағы жаңалықтарда, кофе-

мейрамханалар мен журналдарда т.б. орындарда қоғамдық талқылаулар

ерекшебелеңалғанХVІІІғасырдыңсоңынажатқызады.

Құзыреттіқауымдастық(interpretivecommunity)–белгілібірəдебиетті

түсінуге құзыреті жететін немесе ерекше біліктілігі бар жəне оқулары

мəтінді тиянақтауға көмектесетін оқырмандар тобы. Оған мысал ретінде

Милтонның «Жоғалған жұмағының» (Paradise Lost) алғашқы басылымын

алсаболады.

Құрама (assemblage). Жил Делөз бен Феликс Гуаттари бұл терминді

бірегей əртекті элементтер біріктіретін болмыс түрін атау үшін ұсынған.

Біздіңденеміздеақыл-ойымызсияқтықұрама(Assemblage).

Логоцентризм (logocentrism). Бұл терминді Жак Деррида

батысеуропалық философия дəстүрінде ақылды ақиқаттың өлшемі ету

үрдісін сипаттау үшін қолданған. Платоннан бастап Гуссерльге дейінгі

идеалистік дəстүрде ақыл немесе логос жаттанған ақиқатты таза идея

ретіндетануғақабілеттібопсуреттеледі.

Матерализм(materialism)–материалдықəлемнентысешнəрсе,əсіресе,

руханиəлемжоқдегенфилософиялықұстаным.

Мәдени капитал (cultural capital) – əртүрлі экономикалық таптарда

туындайтынсимволдықтауарларменартықшылықтар(мысалы, таңдаулы

білімтүрініңбірінигеругеқолжеткізусияқты).ПьерБурдьеніңайтуынша,

бұл тауарлар қаржылық капитал сияқты əркелкі дамиды жəне бір

əлеуметтік-экономикалық тапты, оның белгілі бір эстетикалық шешімді

қаншалықты жақсы қолданғандарына қарай, екіншісінен ажыратуға

көмектеседі.

Мәдени материализм (cultural materialism). Раймонд Уильямс бастаған

бұлəдебизерттеулерқозғалысыбарлықназардынақтыəдебиеңбекпенол

өмірсүріпжатқанмəденитарихқааударды.Бұл–материалистікұстаным,

өйткені олжұмыс, сондай-ақ экономикалық таптардың шынайылығымен

олардың өмірімізге əсері тəрізді іргелі физикалық элементтер жəне өмір

процестеріне қатысты марксистік ұстанымға жақын. Өзінің əйгілі

зерттеулеріндеУильямселдегіжағдайғабайланыстынемесесоғанқатысты

жазылған ағылшын əдебиеті мен қала өміріне қатысты əдебиеттердің

арасындағыайырмашылықтықарастырды.

Мәтін,мәтіндік(text,textuality).ЖакДерридаадамəдебиеттегімəтіннің

мағынасынаұласып,айтылғандүниеніңсоңынажеткенде,əдебимəтіннің

сөздік құрылымынан шығармадағы идеяға немесе шығарманың мəніне

немесе референтке (мысалы, автордың өміріне) өтер болса, фактілер

текстураның бір түрінен екіншісіне, референттің бірінен екіншісіне өтеді

дегенді алға тартты. Біз мағыналық процестер мен құрылымдар əдеби

шығарма шеңберінде ғана аяқталады деп ойлаймыз, ал оның сыртында

тұрған дүниелерді «шынайы», «мəнді», «материалды», «тарихи»,

«əлеуметтік»,«семантикалық»,«концептуалды»жəне«биографиялық»т.б.

деп ойлаймыз. Бірақ сыртқы əлемдегі бұл заттардың барлығының əдеби

мəтіндегі текстурадан ешқандай айырмасы жоқ өзіндік текстурасы бар.

Олардыңбарлығымəтіндегідейбір-біріменбайланыстыжəнеəрқайсысыөз

кезегінде сыртқы көрінісі үшін маңызы зор тағы бір бөлшекпен

байланысып тұрады. Əлем əдеби мəтіннен өзгеше емес. Оның

текстологиясы бар. Біз дифферанциалды қатынастан өте алшақ кейіпте

санамызда ғана өмір сүретін «шынайы» ақиқат бар деп ойлаймыз. Бірақ

бұл–жаңсақтүсінік.

Медиация (mediation) – диалектикаға сəйкес кез келген ақиқатты тану

үшін оны басқа бір ақиқатпен салыстыру. Адам санасы ақиқатты тек

шектелген түрінде қабылдайды (немесе өздігінен қабылдайды).

Диалектикалықталдауғасəйкес,ақиқатбасқабірақиқатпенсалыстырғанда

немесебасқабірақиқаттытерістегенкездеғанабірқасиетіненекіншібір

қасиетке ие болады (медиацияға түседі). Мəселен, сот отырысының

бөлмесі бір қарағанда қарапайым бөлме болып көрінуі мүмкін, бірақ,

шындығында, ол бөлмеде заң құжаттары бар, өзіндік қалыптасқан

принциптеріментұжырымдарыбар,солзаңдарментұжырымдардыжүзеге

асыратын өзіндік тұтастай қоғамы бар, яғни бөлме солар арқылы бір

қасиеттен екінші бір қасиетке ие болып отыр. Гегельдің ойынша, біз кез

келген ақиқаттытек жалпы əрітұтастай сипатта түсінугеқабілеттіміз: ол

ақиқаттытекбірқасиетіненекіншібірқасиетінеөткендеғанатолықтүсіне

аламыз.

Металепсис (metalepsis) – себеп бойынша ықпалға берілу. Мысалы,

кедейліккөптегенадамдардыңкрахмалменқанттанжасалғантағамдарды

шектен тыс көп тұтынуға мəжбүрлеп, олардың толысып кетуіне себепші

болады. Ал бұдан соң консерваторлар кедейлерді парықсыз, жауапсыз,

құрдымға кетуіне өздері себепкер, кедейлікке лайық деп сипаттайды.

Олардың дене тұрқы моральдық ұстанымдарының жоқтығын көрсетеді.

Сөйтіп, кедейліктің салдары оны ақтап алушы себепке айналады.

Керісінше,байадамдаржоғарыбілімалып,көпнəрсегеқолжеткізедіжəне

капитализмніңəртүрлісалаларынбасқараалады.Оларөмірдежолыболған

жандар ретінде тілге тиек етіледі. Бұл сəттілік олардың байлығын ақтап

алатын ретроактивті ықпалға айналады. Жақсы білімнəтижесінде жеткен

кəсібиартықшылықтыңықпалыбайлықтыақтапалатынсебепболады.

Метафизика (metaphysics) – «Болмыс» деген не?» деген сияқты басты,

өзекті мəселелерді қарастыратын философия. Бұл, сондай-ақ, идеялар

материядантысөмірсүредідегентұжырым.

Метис (mestizo, mestizaje) – испан тілді байырғы халық пен ақ нəсілді

халықтыңбірегейлікэлементтерінбойынасіңіргенараласэтностықтұлға.

Метонимия/метафора (metonymy/metaphor). Риторикалық метафора –

затты алмастыратын бейне. Лингвистикада ол кез келген терминді

лингвистикалық тізбектің кез келген нүктесінде ауыстыруға мүмкіндік

беретін вертикалды өзекпен байланып тұрады. Метонимия – жақын

терминдергесілтемежасауарқылыжасалғанбейне.Лингвистикадаонысөз

таптарын бір-бірімен тізбек арқылыбайланыстыратын горизонталды өзек

депатайды.

Мимесис (mimesis) – шынайы өмірді өнерде немесе əдебиетте

имитациялау.

Модерн,модерндік,модернизм(modern,modernity,modernism).Əдебиет

тарихында Ренессанс дəуірінен кейінгі, 1500 жылдан 1750 жылға дейінгі

кезеңдіқамтиды.Оныромантизмалмастырды.«Модернизм»ХХғасырдың

басындағы Еуропада бəрін «жаңаша» жасауға ұмтылған, түрі жағынан,

мазмұны жағынан ХІХ ғасыр əдебиетінен əсіресе «викториандық»

парадигмадан түбегейлі алыстаған əдебиетке жəне əдеби қозғалысқа тəн.

Кейбіреулер үшін бұл «қарабайыр» тірлікті зерттеуді білдірсе, біреулер

үшін журналистикаға жақын дағдыны, ал тағы біреулер үшін сана-сезім

формасын бірінші жақтан зерттей отырып, ХІХ ғасыр «реализміндегі»

үшінші жақтан əңгімелеу парадигмасынан алыстау болды. «Модернизм»

орта ғасырдан бергі тарихи кезеңде пайда болды. Cондай-ақ бұл кезеңде

капитализм мен өкілетті демократия институттарының дамығандығын,

биліктіңдінүстемдігіненқолүзіп,ғылыммензайырлырационализмгебаса

көңілбөлгенөмірсалтынаауысқанынайрықшаатапайтқанжөн.

Нарратология (narratology). Нарративті зерттеу Владимир Пропптың

«Ертегіморфологиясынан»басталды.Проппхалықертегілерініңсюжеттік

құрылымын зерттей келіп, олардың баршасына «қаһарманның сапарға

аттануы»,«алғашқыерлігінкөрсетуі»,«тосынсыйғаиеболуы»т.б.сияқты

cюжеттікэлементтерортақболыпкеледідегенқорытындығакелді.Əдетте

оқиғаның элементтері немесе «қызметі» дəл осындай ретпен құрылады.

1960–1970 жылдары Цветан Тодоров, Жерар Генет жəне Клод Бремонд

сияқтыеуропалықструктурализмсыншылары(структурализмдіқараңыз)

шығармабаянынзерттеудіжəнетеориялықтұрғыданпайымдаудыоданəрі

жалғастырды.«Тыңдаушы»немесебаяндаушыəңгімелепотырғанкейіпкер

əрекетіарқылынарративтіңнақтыэлементтеріайқындалды.

Негативтідиалектика(negativedialectics).T.Адорнофилософияəлемнің

ақиқатын жүйелі түрде анықтап беретін əмбебап тұжырымдаманы табуға

болады деген бағытты ұстанып кетті деп есептейді. Осылайша заттар

əлемінде өзінетəн қалыпта тұжырымдық мəнге байланбай-ақ,дөңгеленіп

тұрған тіршіліктің шартты, материалды, дифференциацияланған қыры

құрбандыққа шалынды. Олардың тіршілігі даралық ретінде тұжырымға

сыймайды,түсіндірілмейді.Aдорнофилософиязаттардыңшартты,негізсіз

əрі күрделі материалдық шындығын қандай да бір тұжырымдамалық

түйінге,ортақзаңдылыққа,жалпыламасипатқанемеседаралыққатіремей

қарастыруғаденқоюытиісдепсанады.

Неолиберализм (neoliberalism) – еркін сауданың немесе «еркіндіктің»

(liberty)экономикалықдоктринасы,тұңғышретХІХғасырдабасымдыққа

иеболған(сондықтан«nео»делінеді)бұлдоктринамеркантилизмгенемесе

мемлекет яки үкімет билігі арқылы монополияларды пайдалана отырып,

экономиканың бөлшектерін басқаруға қарсы қойылды. Абсолютті еркін

экономикалықнарықдоктринасы1970жылдарықайтажандандыжəнеол

капитализмдімемлекеттарапынанреттеудіқысқартуға,отандықсалаларды

ғана қорғайтын тарифтер қабылдауға жол бермейтін халықаралық сауда

келісімдерін жасауға, жұмысшылар мүддесін қорғайтын кəсіподақ

қызметіншектейтініс-шаралардыазайтуғамұрындықболды.

Новум (novum). Эрнст Блохтың бұл термині қазіргі қоғаммен

салыстырғанда мүлдем жаңа дүниені сипаттайды. Əдетте, ғылыми

фантастика саласындағы ғалымдардың шығармашылығындағы утопияны

бейнелеуүшінқолданылады.

Нысаналы қарым-қатынас (object relations) – инстинкттер мен

əрекеттердіңрөлінтөмендете отырып,мұныңорнына тұлғаныңқоршаған

ортамен əсіресе анасы секілді алғашқы қамқоршылармен қарым-

қатынасынаденқоятынпсихологиялықмектеп.

Оқиға(event)құрылымнанбөлек.Оқиғатекбірретжалтетіпкөрінедіде,

жоғалып кетеді. Оның болуы – тосын жəне қайталанбас төлтума. Ол

тұрақты емес. Керісінше, құрылым өзінше жалғаса береді, қайталанады

жəне тұрақты дамиды. Бұл түсінік постструктурализмнің бар болуы –

табиғатынан тұрақсыз жəне субъекті мен белгілі бір объектіні тану

жөніндегі дəстүрлі философиялық түсінікке жанаспайды деген

тұжырымның бір бөлігі. Олардың пікірінше, шындықтың өзі бірден

танылатынбарболуқұбылысыретіндепайымдалуымүмкін.

Оқшауланған егемендік (sovereign exception) – Джорджо Агамбеннің

ерекше жағдайлардағы – лагерьлер, түрмелер тəрізді оқшауланған

аймақтардағы – қоғамнан аласталған босқындар, баспанасыздар, жазаға

кесілгендерсияқты,егемендіаймақөмірінеқатысуданбастартқандарүшін

құқықпен байланысты заңды əрекеттер аясын қарастыратын, егеменді

үкіметтер құрылымын сипаттау үшін қолданған термині. Мұндай

аймақтағылардыңешқандаймəртебесіде,жалпықоғамөмірінеқатысыда

жоқ. Олар мінез-құлық ережелеріне негізделетін əлеуметтік тəртіп

енгізілгенге дейінгі тіршіліктің табиғи жағдайында өмір сүреді, былайша

айтқанда,«лыпасызөмірге»(barelife)түскен.

Оқырман зердесі (reader response) – əдебиеттегі оқырманның мəтінді

қалай қабылдайтынына ден қоятын жəне оқырманға немесе болжанған

оқырмандарғаұсынылатынмəтіндердіңаспектілерітуралытеория.Стэнли

Фиштің айтуынша, Милтонның «Жоғалған жұмақ» деген ұзақ поэмасы

оқырманды кейіпкерлерімен жəне оқиға желісінің тартымдылығымен

баурап алған. Поэма ғибраты тек идея ретінде ғана емес, оқырмандарды

оқуға, ойлануға жəне өздерін белгілі бір бейнеде сезінуге мəжбүрлеген

мəтінмен индукция əрекеті ретінде де берілген. Фиш барлық əдеби

шығармалар мəтіндегі оқырмандарға арналған толғамдарға адекватты

жауап беруге қабілеті жеткілікті оқырмандардың сауатты қауымдастығын

меңзейді деген ұстанымнан танбаған. Уольфганг Яусс əдеби мəтіндердің

оқырмандар қойған сұрақтарға жауап беретін жəне олқылықтарды

толықтыруғақатыстысұрақтарқоятын«босорындары»боладыдеген.Оқу

–динамикалық,интерактивтіпроцесс.РоманИнгартен«оқырманоныоқу

зердесіне, қиялына салып «нақтыламайынша», шығарма толық игерілген

болмайды» деп пайымдаған. Джейн Томпкинс сияқты басқа сыншылар

оқырмандарға əлеуметтік жəне тарихи тұрғыдан қарастыруға талпыныс

жасап, белгілі бір тарихи сəттердегі əдеби мəтіндердің пайда болуына

байланыстыоқырманзердесініңқалыптасуынзерттеді.

Онтотеология (onto-theology) – Жак Дерриданың діни сана-сезімдегі

ақиқатты заттарда немесе идеяларда болады деп айқындайтын

философиялық түсінікке атау беру үшін ойлап тапқан сөзі. Мұндай

сенімнің ерекшелігі мынау – барша «бар болуды» тудырып, оны

деонтологияландыратын немесе өзінен бұрынғы ешқандай қолдау мен

анықтамаға ие емес өзіндік заттың тұрақты сипат табуына кедергі

келтіретінкеңістікпенуақытқозғалысынқабылдамайды.

Онтология (ontology) – болмыс философиясы. Бұл көбінесе

трансформация,пайдаболу,өзгеріст.с.с.құбылыстардықабылдаудангөрі

оларғақұрылым,тəртіпорнатуғатырысатынконсерваторлықұмтылыспен

байланысты философия. Əлеуметтік құрылым нысандарының табиғатына

гендерлік даралықты телитініміз тұрғысынан келгенде,

«Онтологияландыру» сыни пікірталас тұрғысынан қарағанда, жағымсыз

мағынағаие.

Ориентализм(orientalism)–ЭдуардСаидтыңАнглиятəріздіотарлаушы

елдердегі Үндістан сияқты отарланған елдерге қатысты зерттеулер

жиынтығына байланысты қолданған термині. Бұл, сонымен қоса, жат

біреуді стереотиптер қалыбына салып түсінуге бейім ғылыми қатынасқа

кіріккенұстанымдарғадақатыстықолданылады.

Отаршылдық (отарлық), постотаршылдық (постотарлық)

(colonialism,post-colonialism).Еуропаелдерініңөзгеелдерменхалықтарды

жаулап алып, олардан қант құрағы, какао, отын жəне жануарлар терісі

сияқты табиғи ресурстарды алу мақсатында отарларына айналдыруы XV

ғасырдан басталады. XX ғасырдың аяғына қарай көптеген бұрынғы отар

ұлттар мен елдер тəуелсіздікке қол жеткізді. Отарлықтан постотарлыққа

дейінгі мəдени өзгерістерді зерделеу «постотарлық зерттеулер» деп

аталады.

Өзгешелеу(остранение;ағыл.–demiliarization,estrangement)– орыстың

формалист сыншысы Виктор Шкловскийдің поэзияның қабылдау мен

ойдыңқарапайымқалыптыүлгісінқалайбұзатынынсипаттайтынтермині.

Поэзия біздің ырғағымызды немесе əлемді əдеттегі қабылдау үлгімізді

күшейтеді де, таныс заттарды бейтанысқа айналдырады. Шкловский

Толстойдыңоқиғаныаттыңкөзімен,ойыменбаяндаустратегиясынмысалға

келтіреді.

Өзгешелік(alterity).Сөзбе-сөзаударғанда«өзгешелік»дегенгекеледі.Бір

нəрсежекемағынағаиеболуүшінбасқанəрсеменбайланыстаболукерек

дегенидея.Олардыңұқсастығысалыстырмалыболады.

Өзек, өзексіздендіру (center, decentered). Жак Деррида сияқты

өзексізденген постструктуралист ойшылдар философияның құндылықтар

жүйесінде өзек немесе діңгек іспеттес қызмет атқаратын елеусіз

нормалардың бар екенін байқаған. Оның еңбектері мұндай құндылықтар

жүйесіныдыратты,сондықтаннормаларды«өзексіздендірді».Олкөбінесе

философиялық мəтіндердің ұшығынан елеусіз сияқты көрінген метафора

сияқты элементтер тауып отырды, бірақ ол нұсқаған элементтер, шын

мəнінде,айрықшамаңызғаиеболды.

Өндірістік тәсіл (mode of production). Марксистер үшін əр қоғам –

өндірістік тəсіл. Ол алғашқы тұтыну заттарын өндіруді ұйымдастырудың

белгілі бір амалдарынан тұрады. Өндірістің көне тəсілдері құл еңбегіне,

ортағасырлық экономика сенім мен жауапкершілікке негізделіп құрылды.

Ал капитализм байлықты əділетсіз бөлетін жалдамалы еңбекке арқа

сүйейді,сондықтандаөндірістəсілініңэкономикалықтаптықжүйесіөзін

ұлғайтып,тұрақтыбопқалаберетінсекілдікөрінеді.Əрбірөндірістіктəсіл

рөлдер мен сыйақыны əділетсіз бөлуге негізделген жəне олардың

əрқайсысы осы əлеуметтік өндірістік қатынастармен анықталатын өз

алдынатаптықсипатқаие.

Паноптикон (panopticon). М.Фуко азаматтар мінез-құлық нормаларын

үйренетін жəне капитализм талаптарын қалтқысыз сақтау үшін

полицияның араласуын қажет етпейтін қазіргі қоғамды сипаттау үшін

түрменіңосындайидеалмоделінқолданған.Үлгіліпаноптикалықтүрмеде

күзетшілердің бірі Джереми Бентама камералардың көмегімен, барлық

тұтқынды кезек-кезек бақылай алады. Тұтқындар өздерін қай мезетте

бақылайтынын білмегендіктен, өздерін бақылап тұрғандай жақсы ұстауға

тырысты.Капиталистікқоғамдадабіздəлсолайайналамыздағықоғамның

нормасынасəйкескелетінережелердіүйренеміз,өзіміздібақылаймыз.

Парадигма, парадигматика (paradigm, paradigmatic) – лингвистикада

бір-бірініңорнынажүретінсөздержиынтығы.

Перформатив, перформативтік (performative, performativity) –

британдық философ Джон Остиннің «Сіздерді ерлі-зайыпты деп

жариялаймын» деген сияқты дүниеге өзгеріс əкелетін мағынадағы

тіркестерді атау үшін ойлап тапқан термині. Сөздер əлеуметтік

институттарды құрады. Ол осындай сөздердің ауқымды топтамасын

«сөйлеу əрекеті» деп атады. Соған сүйенген Джудит Батлер гендерлік

бірегейлікмəденигендерлікидеалдыдаралауғанегізделгенінатапкөрсетті.

Гендер, бір жағынан, сөйлеу əрекетіндегі термин мағынасының,

перформативтіидеалдыңжүзегеасуы;гендерлікбірегейліккетəнəрекетті

жүзегеасырады.

Постмодернизм (postmodernism) – тарихи кезең əрі

постструктурализмнің басқаша атауы. Екінші дүниежүзілік соғыстан

кейінгі АҚШ-тағы мəдени дəуірде суретшілер мен жазушылар жоғары

жəне бұқаралық мəдениет арасындағы шекараны бұзып (мысалы, «сорпа

банкаларын»дасуреткесалды),əртүрлістильдерменжəнеөнердіңəрқилы

тұжырымдамалық түрлерімен еркін тəжірибелер жасады. Əдебиетте

постмодернистік жазбалар əдеби техникаларға, бұралаң (сызықтық емес)

баяндаулар мен пародиялық əсіре бейнелеулерімен көзге ұратын

өзгешеліктеріменкөрінді.ОғанмысалретіндеТомасПинчонның«Лот49-

дыңкөзжасы»,ДжонБарттың«СеркебалаДжайлс»жəнеДонДелиллоның

«Ақ шуыл» шығармаларын айтуға болады. Кейбір марксистер

постмодернизмтерминінАҚШсияқтыдамығанкапиталистікелдердегідей

жаппай өнім өндіруден қаржылық капитализмге өтуді сипаттайтын

капитализмкезеңінатауүшінқолданады.Олардыңойынша,мəдениетосы

бірөтпелікезеңменастасыпкеттіде,маңызытөмендеп,барыншабаянсыз

қалыпқатүсті.

Постструктурализм (post-structuralism) – 1960 жылдардың соңынан

басталып,ғасырсоңынадейінжалғасқан,бұрынғыфилософиядағыбеделді

ақиқатты танудың дəстүрлі жолына балама ретінде семантикалық

мүмкіндіктерді белсенді ыдырату, дəстүрлі бірегейлік түрлерін жоққа

шығару,иерархиянықұлату,айырмашылықпенажырауғанақтыанықтама

берген француз ойлау жүйесіндегі қозғалыс. Оның басты қозғаушысы –

Жак Деррида. Оның батысеуропалық философияның негізгі

тұжырымдарының тұрақсыздығына қатысты алға тартқан дəлелдері

айналасындағы Ю.Кристева, Люс Иригарей, Элен Сиксу, Жан-Франсуа

Лиотар,РоланБартжəнеЖилДелөзсияқтыойшылдарғаайтарлықтайəсер

етті.

Реификация (Жаттануды қараңыз) (reification) – жұмысшылардың

бойындағы күш-қуатының еңбек арқылы капиталистерге тиесілі тауарға

қалай айналатынын білдіретін марксизм термині. Осылайша

жұмысшылардың күш-қуаты объектіге (res – заттар мен объектілерге

қатыстылатынсөзі)айналадыжəнебасқаадамдардыңиелігінеберуүшін

олардантартыпалынады.Жұмысшылардыңөмірінақтызатқаайналады.

Ризома (rhizome) – жер бедерінің астыңғы қабатында көлбеу жатқан

тамырлы жүйе. Жил Делөз бен Феликс Гуаттари мұны материалдық

шындықтыңқалайəрекетететінінжəнежазуісіқалайжүретінінсипаттау

үшінметафора ретіндеқолданған.Жазушындықтың діттегенін жинақтап

бермейді, оның орнына семантикалық, эмоциялық жəне материалдық

əсердіөрнектептаратады.

Сектораралық (intersectional, intersectionality) – əйелдердің,

гомосексуалистерменгендерліказшылықтыңжəнетүсібөлекадамдардың

маңыздыпікірлерініңсингулярлықеместігінежəнеқажеттібайланысымен

күрделілігіне назар аударатын феминизм мен сыни нəсілдік теорияны

талдаутəсілі.

Семиология,семиотика(semiology,semiotics)–таңбаларжəнеолардың

қалайжұмысістейтінінзерттеу.

Символдық тәртіп (symbolic order). Жак Лакан ақылымыз жете

бермейтін сананың елес кеңістігіндегі нарцистік, эгоның тұтастық пен

кемелдік ауқымын тежеп отыратын сезімдік қабылдауларға сергектік

танытып, төзім беретін инстинктер мен қозғаушы күштерден

(невротикалықсимптомдарсекілдімінез-құлықбелгілеріарқылыбілінетін

бұлқозғаушыкүштерменинстинкттерөмірсалтымыздықалыптастырады)

тұратын нақты физиологиялық табиғатымыз бен ішкі əлеміміз сыртқы

көрінісін табатын дүниені айтады жəне бірегейлігіміз бен өмір

салтымыздағысырттантаңылатыншарттар,қағидалар,рөлдерменүміттер

арқылы қалыптасатын символдық патшалық арасын ажыратып көрсетті.

Көрсетілген тəртіп бойынша, біздің мінез-құлқымыз жоспармен əрі

тыйымдармен,инцесткеқарсықағидаларменсырттантаңылғангендерлік

даралық шарты секілді рұқсат жəне табулармен шектелген. «Символдық

тəртіп» термині көптеген жылдар бойы сыни еңбектерде «қоғам жеке

тұлғаларға қалай əсер етеді?» деген мəселеге қатысты марксистік əрі

гендерліктеорияныңмоделіретіндеайналыстажүрді.Бертінкеле,əлемдегі

ақ нəсілді жəне гетеросексуалдық қалыптарға айтарлықтай сай құрылған

прокапиталистік тұрғындардың арасында тұлғаның өз орнын анықтауын

экспрессивті жолмен жеңілдететін һəм репрессивті (тұншықтыру) түрде

қиындататынсыртқыəлемэлементтерінсипаттауғадейінұласты.

Симулякр (simulacrum) – көшірме дегенмағынаныбілдіретінгрексөзі.

Жан Бодриар қазіргі мəдениет шынайылықты образбен алмастырған,

сондықтан соғыстың қасіреті мен сұмдығы адамдардың жанын ауыртып,

үрей туғызбайды дегенді алға тартты. Керісінше, бейнелердің

шынайыланып кеткені сонша – біз соғысты бұқаралық ақпарат

құралдарындағы бейне арқылы жете танимыз жəне сол арқылы

«əсірешынайы»əлемтүсінігіндамытамыз.

Синтагма, синтагматикалық (syntagm, syntagmatic) – cинтагма тілдің

сызықтық немесе уақыттық өлшеміне қатысты термин. Синтагма –

синтаксистік жүйемен құрастырылған сөз таптарының қатары, ал

синтагматикалық сөздердің синтаксис ережелеріне сəйкес қиысуына

байланысты.

Синхрондылық, синхронды (synchrony, synchronic) – лингвистикадағы

тілдің кеңістіктік өлшемі. Кез келген мезетте тұтас тіл нақты сөйлеу

барысындакөріністабады.Бұлтерминдиахрондыcөйлеужағдайындакез

келгенфункцияныатқараалатынмүмкіндіктердиапазонынадақатысты.

Спектакль (ойын-сауық) қоғамы (society of the spectacle) – Ги

Дебордың тоғышар тұтынушы образында көретін, қоғамның шынайы

тұншықтырушы сипатын таңғалыс сезімін туғызу арқылы көлегейлейтін

заманауикапиталистікқоғамбейнесіүшінқолданғантермині.

Спектр,спектрология(specters,spectrology).ЖакДерридаөзгеміндетті

түрдеөздігінендараланғаннемеседəлсондайболуытиісдегендібілдіретін

əдісті атау үшін енгізді. Өткен шақ қазіргі шаққа орнығады немесе ізіне

түседі,алқазіргішақболашаққабағдарсілтейді.Өзгекоммуникативтіден

бастап, психологиялыққа дейінгі əртүрлі тəсілдермен орнығып алады. Ал

феминистер гендердің материалдық тұрақсыздығын зерттеу үшін

«спектрология»терминінойлаптапты.

Структурализм(structuralism) – швейцариялық лингвист Фердинанд де

Соссюрдің идеяларына негізделген критицизм мектебі. Құрылымдық

лингвистика сөздердің сөз таптары ретінде қызмет етуіне мүмкіндік

жасайтын тіл бөліктері арасындағы қарым-қатынасқа ден қойды.

Құрылымдық-əдеби сыншылар əдебиетті де тіл тəрізді бөлшектер

арасындағы қарым-қатынас арқылы əрекет ететін жүйе ретінде

қарастыруды жөн көрді. Мəселен, нарративті көркем шығарманың

диахрондынемесеуақыттықжəнесинхрондынемесекеңістіктікөзегібар.

Баяндаудың əр сəті мүмкіндіктердің біреуін таңдаудан тұрады (бұл

таңдауды, былайша айтқанда, парадигмалар жиынтығы деуге немесе

ықтималəрекеттерарасындағынұсқалартобыдеугедеболады).

Субалтерн(subaltern)–үндітанушығалымдардыңсолелдегібағынышты

халықтардың төменгі касталары мен əлеуметтік тап мүшелерінің

сипаттамасынжасауүшінойлаптапқантермині.

Таңба, таңбалаушы, таңбаланушы (sign, signifier, signified). Таңба –

мақсатыменфункциясыбасқабірдүниегебағытталыптұратынбелгілеуші.

Барлық тіл дыбыс пен жазу символдары секілді таңбалардан тұрады.

Швейцариялық лингвист Фердинанд де Соссюр вербальды таңбалардың

екі түрлі аспектісін ажыратып көрсетеді: таңбалаушы немесе дыбыстық

бейне жəне таңбаланушы немесе менталды тұжырым. Тілдегі барлық

таңбалар еркін, бұл дыбыс кез келген дүниеге бағыттала алады дегенді

білдіреді. «Ағаш» (Tree) сөзі маңырап тұрған, жүні бар төрт аяқты

мақұлықтыбілдіруідемүмкінеді.Сондықтанкезкелгенмағынашартты,

мəселе келісімде жатыр. Тілдегі барлық таңбаның функциясы мен

мағынасыболады.«Қой»(sheep)сөзініңмағынасыменқызметібасқаемес,

дəл осы жануарды білдіруге арналған. Басқа тілдердегі басқа таңбалар,

мысалы,французтіліндегі«mouton»сөзініңдеосындаймағынасыбаржəне

дəлосындайқызметатқарады.Барлықтаңбалаушыментаңбаланушыөзіне

жақын элементтерден айырмашылығы айқындалып, даралық сипатқа ие

шынжыр бойында өмір сүреді. «Тегіс» (flat), «егеуқұйрық» (rat) жəне

«мысық» (cat) тілде бір-бірінен айырмашылығына қарай даралыққа ие

болады. Олар жеке; даралық функционалды жəне мағыналық дарытатын

тілдік қатынастың тұтас жүйесінсіз мағынасыз болып қалады. Бұл –

«диакритикалыққағида».

Тарихи материализм (historical materialism) – адамзаттың өмірі тарихи

уақыттаөтіпжатқанфизикалықпроцессретіндежақсытүсіндіріледідеген

марксистікидея.Материалистіктүсінікадамзаттыңболмысынсипаттайтын

нақты əлеуметтік, саяси жəне экономикалық шарттарға басымдық береді.

Бұлəдісадамзаттарихыменқоғамын«еркіндік»немесе«азаттық»сияқты

идеялардыңжүзегеасуыретіндекөрсететінидеалистікұстанымнанөзгеше.

Мұндай идеялар əлеуметтік болмыстың əсіресе марксистер үшін

жұмысшыларды еркіндігінен айыратын, жалақы құлдығының формасы

саналатынкапитализмкезіндеəлеуметтіктіршіліктіңнақтыформаларымен

қарама-қайшылыққатүседі.

Тауар (commodity) – Маркстің еңбекпен жасалатын өнімді белгілеген

термині. Мысалы, капитализм кезіндегі базарда сатылатын аяқ киім. Ол

шикізат тауарларын тек нарықтық айырбасқа негізделген пайданың

сиқырлыкөзідепесептеді.Ал,шынмəнінде,тауарлардыңадамеңбегімен

жасалған шынайы құндылығы жете бағаланбай, қалыс қалады. Пайда

жұмысшылардың сол еңбегін толық төлемеуден құралады. «Тауар

фетишизмін»қараңыз.

Тауар фетишизмі (fetishism of commodities) – Карл Маркстің

капитализмде байлық тауарлардың базарда сатылу сиқырынан пайда

болады деген сенім бар дейтін идеясы. Негізінде, тауарларға құндылық

беріптұрғанжұмысшылардыңеңбегіекенінеешкімназараудармайдыжəне

байлықсолөтелмегенеңбектенқұралады.Нарықбиржасыкезіндебайлық

көзіне айналатын «үстеме құн» дəл осы жұмысшылар еңбегі арқылы

жасалады.

Телос, телеология (telos, teleology). «Телос» əлдененің соңын немесе

діттеген мақсатты білдіреді, ал «телеология» белгілі бір істің соңы мен

мақсаттыңқалайорындалғанынбілдіреді.Көбінесежағымсызнемесесыни

тұрғыдан қолданылып, зерттеліп жатқан заттың бірегейлігіне құрметтің

жоқтығын,мысалы,оныңқандайекеніненмағынасытымалшақтерминдер

негізіндетанутенденциясынбілдіреді.

Территориализация (territorialization), (детерриториализация –

deterritorialization)–ЖилДелөзбенФеликсГуаттаридіңмемлекетсияқты

идеологиялық жəне институционалдық режимдердің адамдардың əлі

айқындалмағанқалауларыменөмірібарысынақалайбақылауорнататынын

сипаттайтын термині. Молекулярлық деңгейдегі қарымта қимылдар

осындай билік режимдерін детерриториализациялайды. Бұл процесс

ұшудыңазатетушіжолдарыарқылыжүзегеасады.ОсыжолдардыФрейд

көрсеткен Эдип драмасындағы сценарийіндегідей жаңа белгіленген

формалардаретерриториализациялауғаболады.

Терістеу (negation) – диалектикалық талдау термині. Терістеу идея мен

тіршілік иесінің логикалық дамуына байланысты. Қабылдау сезімі оның

терістеуісаналатынəмбебапидеялардыбілдіреді.«Менбелгілібірсезімдік

қабылдауларға ғана ден қоямын» деу «мен əмбебап идеяларға назар

аударамын» дегенмен бірдей. Гегель «əрбір анықтаманың өзіне тəн

терістеуіболады»дейді.

Тұншықтыру (repression). Фрейдтің айтуынша, бала өркениетті өмірге

қадамбасушартыретіндеөзінкөрсетуінемүмкіндікберетінбірқалауынан

бас тартуы керек. Бұл қалау тұншықтырылады да, бейсананың құрамдас

бөлігінеайналады.

Тұрақты қайталаулар (repetition compulsion). З. Фрейдтің айтуынша,

бейсаналы қалау мен үрей ешқашан біржола жоғалып кетпейтіндіктен,

шешілмеген психологиялық қиындықтары бар біреу дəл сол бейсаналы

дүние көрініс табатын жəне үнемі қайталанатын жүріс-тұрыспен əрекет

етеді.

Тұтастық (totality) – нақты заттар «оларға соңғы мағынаны дарытушы

«тұтастық» арқылы толыққанды сипат табатын үлкенірек бір агрегаттың

бөлшегі ретінде қарастырар болсақ қана мəнге ие болады» дейтін

диалектикалық процестің нəтижесіне табан тіреуші марксизм термині.

Оноре де Бальзактың əрбір романы XIX ғасырдың басындағы француз

өмірінің белгілі бір ықшамдалған шағын картинасын береді, алайда ол

шығармаларшағынтұрпатыментұтасакеліп,солқоғамныңтолықкөрінісін

тануғажолашады.

Тұтыну құны/айырбас құны/үстеме құн (use value/exchange

value/surplus value). Карл Маркстің көзқарасы бойынша, нарықта

сатылатын тауарлардың тұтыну құны бар (мəселен, көлікті жүргізуге

болады), бірақ сонымен бірге олардың айырбас құны да бар. Оларды

ақшағаайырбастауғаболадыжəнебұлнарықайырбасыныңжүзегеасуына

көмектеседі. Тауарлардың айырбас құнына сай келетін ақшалай

эквиваленті болады. Үстеме құн, Маркстің пайымдауынша, еңбек өнімі

саналатынтауарларғақатыстыжəнекапитализмніңіскеасуыүшінтауарға

жұмсалатын еңбектің құны арзанға бағалануы тиіс. Жұмысшылардың

тауардағынемесесатылымғатүскентауардағырөліменеңбегініңқұнына

азтөлеуарқылыкапиталистерүстемеқұндыөздерінеалыпалады.Үстеме

құн – жұмыскерлерге еңбек құнын толық төлемеудің нəтижесінде пайда

болатын құн. Бұл – Маркстің «еңбек құны теориясы». Ол барынша

демократиялыжəнеэгалитарлыпосткапиталистікқоғамдажұмысшыларөз

еңбекқұныныңтолықтай пайдасынкөретіндейболадыдепсезінді.Еңбек

құны оларға жеке мүлкі ретінде қайтарылып, капиталистердің меншігі

болудан қалады. Жеке меншіктің жойылуы ретінде қарастырылатын

коммунизм (кеңес дəуірінде Маркстің орысшаға сөзбе-сөз мағынада

аударуының нəтижесі), іс жүзінде, жекеменшікті оның иелеріне толықтай

дерлікқайтаорнатыпберереді.

Тылсым (uncanny) – Зигмунд Фрейдтің бейсананың адам ішінде екі

«Менді» қалыптастыратыны жайлы термині. Ішімізге орнығып алған,

жақын.Бізмұныөзіміздіаңдыпжүретінқорқыныштыелессекілдіұғамыз.

Оныңəсерініңсалдарынеріктентысбірəрекеттергеараласқанкезіміздебіз

басқабіреуменқайтасолбірқарым-қатынасқаоралып,дəлсолəрекетпен

жүріс-тұрысты қайталамай тұра алмаған кезімізде ұғамыз. Тылсым

(uncanny)–немістіңunheimlichдегенсөзініңаудармасы.Фрейдбұл неміс

сөзініңішінде«үй»(home)немесеheimдегенсөзбардейді.Сондықтанбұл

сөздің екі түрлі коннотациясы бар: ол бізге ең жақын нəрсеге, біздің

үйімізгенемесеөзіміздің«Менімізге»қатысты.

Тіл/сөйлеу (langue/parole) – Соссюрдің лингвистикасындағы тіл жүйесі

менсөйлеутіліарасындағыайырмашылық.

Тілекмашинасы(desiringMachine)–ЖилДелөзбенФеликсГуаттаридің

адам психикасы айтарлықтай дəрежеде бейтұлғалық жəне саналы

«Меннің» немесе субъектінің бақылауында болмайды деген идеясы.

Санадантысмұндайтілекмашинасияқтыавтоматтыжұмысістейді.

Фабула/сюжет (сонымен бірге, дискурс/әңгіме) (fabula/syzuhet) (also

discourse/story).Нарративтізерттеудешынайыөміроқиғаларыменəңгімеге

(сюжет немесе əңгіме) өзек ету үшін таңдап алынған оқиғалар (фабула

немесе дискурс) өзара салыстырып сараланады. Шын мəнінде, өмірлік

оқиғаларонжылғасозылуымүмкін,алайдафабуланемесебаяндауоныөз

есебінелайықтап,бірнешеминутқасыйғызуымүмкін.

Фаллос (phallus). Кейбір феминизм мен гомосексуал теоретиктері үшін

дененің бірнеше тұтам еті ғана түкке тұрғысыз, ал Жак Лакан үшін ол

үлкен маңызға ие. Пенистің мəдени қалыбы саналатын фаллос –

патроөзектік жыныстық-гендерлік империумда гетеросексуал ерлердің

психологиялық даралығына қажетті сексуалды потенцияның символы.

Əкесімен даралық сипат табу жолымен фаллосқа қол жеткізу барша

гетеросексуал ер балалардың мақсаты саналады. Осылай əрекет ете

отырып, олар психоаналитиктер «факультатив» (phallicity) деп атаған,

эмоциялықəлсіздіктітерістеугеəріөзкүшінесенудіңидеалынаұмтылуға

қатыстыжүріс-тұрысынмоделдейді.

Феноменология (phenomenology) – білімнің түп негізі туралы

болжамдарға немесе сыртқы дүниеге сүйенбей-ақ, санадағы объектілер

жайлы танымға қол жеткізуге тырысатын философия. Феноменология

Германияда, Э.Гуссерльдің еңбектерінен бастау алды. Франция мен

ШвейцариядаолМорисМерло-ПонтидіңжəнеЖоржПуленіңеңбектерінде

қоршаған ортадан қалай тəжірибе жинайтынымызды зерттейтін сана

философиясы ретінде көрініс берді. Оны Альфонсо Лингис сияқты

философтаржалғастыруда.

Фенотип (phenotype) – гендердің айқындалуының қосындысы мен

қоршаған орта əсерінің нəтижесінде ағзаның қабылдайтын формасы.

Ағзаның генотипінен немесе тұқым қуалайтын генетикалық құрамынан

өзгешеболады.

Ферал (feral) – қолға үйретілген жəне жабайы түрлердің арасындағы

аралықжағдайғаарналғанбиоаймақтықкритицизмтермині.

Фетиш(fetish).Фрейдтіңтеориясыбойынша,құмарлықтыңбірнəрседен

беті қайтатын болса, басқасына ауысуы мүмкін. Сексуалды құмарлығын

қанағаттандыру ниеті негізгі құмарлық объектісінен фетиштің орнын

алмастырушығаайналатынкөршінысанғакөшеді.

Фордизм (fordism). Жаһандану дəуіріне дейін капитализм ұлттық

деңгейдегі ірі өндірістік өнеркəсіптің айналасында Генри Форд ойлап

тапқан «жинақтау конвейері» сияқты жинақтау əдістерін жəне кəсіби

біліксізжұмысшылардыңшоғырынпайдалануарқылыұйымдастырылды.

Формализм(formalism) – поэзиядағы метафора мен көркемəдебиеттегі

нарративтіңтехникалықаспектілерінзерттеу.

Форт/Да (fort/da). Зигмунд Фрейд жіптің ұшына байланатын затпен

ойнап жатқан балаларды бақылады. Бала затты алысқа қарай лақтырып,

«Форт!»(«Кет!»)депайқайлайдыда,онықайтадан«Да!»немесе«Қайт!»

депөзінетартыпалады.Фрейдбалаанасыжоқкездемұңнанарылуүшін

осыойындыойнадыдептопшылады.

Функция (function). Нарратив теориясында функция «қаһарманның

үйден кетуі» сияқты баяндауға тəн қайталанып отыратын оқиғаны

білдіреді. Бұл терминді алғаш рет Владимир Пропп «Ертегі

морфологиясы»еңбегіндеқолданған.

Хронотоп (chronotope) – Mихаил Бахтиннің роман дискурсында роман

əлемініңкеңістікпенуақытөлшемдеріқандайжолменберілгенінбілдіретін

термині. Хронос – гректердің уақыт үшін пайдаланатын сөзі, ал топос

грекшеорындынемесекеңістіктегіорналасудыбілдіреді.

Һабитус(habitus).ПьерБурдьебұлсөздіқоғамныңматериалдықжағдайы

туындататын күнделікті өмір тəжірибесін сипаттау үшін ойлап тапты.

БастапқыдаБурдьеаспаздықпентоқымаөнерінемесеқоғамныңбұлыңғыр

иерархияларын жəне ондағы еңбек бөлінісін сипаттайтын тұрмыстық

тіршіліктің басқа салаларын зерттеді. Бұл тəжірибелер осы иерархиялар

мен бөліністің əлем текстурасының бөлігі ретінде қалыпты болып

көрінуіне əсер етті. Бұл, өз кезегінде, осы иерархиялар мен бөліктерді

қайтақұруғакөмектесті.Кейінірек,Бурдьедəлсолүлгініөзітаптықбөлініс

пентаптықмəденииерархиялардытудырушыдепсанағанбілімсаласына

дақолданғанеді.

Шектеулі экономика (restrained economy) («Жалпы экономиканы»

қараңыз).

Шешімсіздік(undecidability)–бастапқыдаесептеуматематикасында«иə/

жоқ» жауабын тікелей беретін алгоритмі жоқ есептер үшін қолданылған

термин. Бұл термин, сонымен бірге, ішкі жəне сыртқы жиынтықтардың

екеуінде де саналған, нəтижелері шексіз болып кете беретін есептер

жиынтығынадақатыстықолданылады.Сондықтанжиынтықтабиғатында

толыққандыемес.ЖакДерридабұлтерминдімағынаныңмағыналықактіге

айналу үшін тағы бір семантикалық логикаға қажеттілік сезінбестен, кез

келгенформалдысемантикалықлогикадаорыниеленеалмайтынынмеңзеу

үшіналған. Мəселен, көптеген философиялық дəстүркөбіне алғашқы əрі

негіз боларлық терминдерді құруға тырысып, терминдер мен

құндылықтардың аражігін ажыратуға тырысады. Мысалы, алғашқы əрі

негіз боларлық термин ретінде ақылды, қарапайымадам санасында орын

тепкен əрі айырмашылық атаулыдан жоғары тұратын даралық ретінде

сипаттайды,ал,негізінде,бұл–«барболу»мен«жоқболудың»тұрақсыз

ойыны ғана. Бірақ ешбір философия бірінші кезекте осындай

аксиологиялық айырмашылықтарды жасауға көмектесетін

дифференциация актісін ескермейді. Бұл философия – осындай

рекурсивтіңнəтижесі,табиғатындатолыққандыемес,шешілмегентүйінге

толы. Бірде-бір философия алгоритмі «айырмашылық философия

қарастыратын алаңның ішіндеме, сыртындама»дегенсұраққа тұшымды

жауапбереалмайды.

Дəл осылай санада жанды «бар болу» ретінде сезілетін идеяларға

қатысты қабылдау, елестету əдістері философияда маңызсыз, екінші

кезектегі туынды немесе жай ғана қосымша бір дүние т.б. секілді

сипатталады. Қабылдау техникалары – ешқашан тіршілік етуші ретінде

толыққандылыққа жете алмаса да, тіпті белгілі бір уақыт шегінде ғана

сезілсе де, қарапайым кеңістіктік қабылдаудан асып түсетін идеялар. Бұл

идеялар кеңістіктегі «бар болу» мен «жоқ болу» жөніндегі пайымдаудың

бос қайталаулары ғана. Бірақ бұл идеяларды қабылдау үшін қарапайым

қайталаубопесептелетінжазуқажетболады,ол–екіншікезектегітуынды

іс. Ешбір идея жазу таңбаларының бір нұсқасы саналатын техникалық,

графикалық қайта таныстыруларды қолданбастан жария бола алмайды.

Жазу–жандытіршілікиесіретіндеидеялардыңөмірсүруініңмүмкіндігі,

сондықтанфилософияныңішіндеде,сыртындадаоныңзаткүйіндешешімі

жоқ. Философия кемелді идея ретінде немесе идеялардың арнайы бір

қалыптаөмірсүретінзаткүйінеенбесе,өмірсүреалмайды,мұныңжалғыз

жолыосы–жазу.

Оның үстіне, санада идеялардың пайда болуы үшін кеңістіктік пен

артикуляцияның белгілі бір мөлшері керек. Кез келген идеяның

анықтамасы оны қандай да бір басқа идеядан өзгешелеп тұрады. Ойдың

мəнінен туындайтын сыртқы техникалық сипатының анықтамасы – оның

мүмкіндігінің шарты. Сондықтан өз пайымыңыздағы түпкі шешімін

таппағанмəселелердіалмай,санадаайқынжəнесенімдітүрдеқабылданған

идеяны ақиқаттың идеал моделі деп сенімді түрде мəлімдеуге болмайды.

«Бар болу» өзін «жоқ болудан» айырым жасау арқылы ғана, «жоқ болу»

«барболудан»өзінығыстыружолыменғанажүзегеасады.Дəлқазіргікезде

баржандыидеянышыныменжандыдепсанауүшінөлімдіаластатукерек.

Сондықтанекеуібірге.Бұлар–артикуляцияменайырмашылық.

Ығыстыру (displacement). Фрейд түс көрудің қызметін бейсананың

жүзеге асуының көрінісі деп сипаттады. Түс эгоның қорғаныс əрекеті

ығыстырған тікелей көріністің орнына сезімді жанама түрде бейнелеуден

тұрады.

Із(trace)–ЖакЛаканныңЭ.Левинастан алған,кезкелгентұлғағатəн,

оның басқа дүниеге қатынасын білдіретін «өзге біреудің ізіне» қатысты

термині.

Экзистенциализм(existentialism)–пəлсапалықойкешудіəрбіртұлғаның

тіршілігі тұрғысынан қарастыру керек деген көзқарастан бастау алатын,

болмыс сияқты ауқымды категорияларға емес мейілінше шағын

мəселелергеденқоятынфилософиялықбағыт.Бастыназартаңдауеркімен

тіршіліктің ешқандай мəні мен мақсаты болмауы мүмкін деген мəселеге

аударылды.

Экспрессионизм (expressionism). Германиядағы бұл қозғалыс (өнерде,

театрда,киноменəдебиетте)реалистікұғым-түсінікқалыбынбұзып,оның

орнынаашықшендестірілгенайшықтытүстерменкөркемөнердіңажуалық

формаларын қолдану арқылы ойларын бейреалистік формалармен беруге

тырысты. Мəселен, көркем өнердегі əсірелеу фигураларын немесе

жемқорлық,иррационализммензұлымдықсияқтысипаттардыбадырайтып

көрсететін сахналар мен кинотаспаларды қолданды. Экспрессионистер

неміс қоғамының солшыл сыншылары болған жəне олардың еңбектері

капитализм мен өктем экономикалық тапты айтарлықтай жағымсыз

қырынан көрсетті. Мəселен, Фриц Лангтің «Метрополисі» мен Роберт

Виненің«ДокторКалигаридіңкабинетін»қараңыз.

Эпигенетика(epigenetics)–ДНҚ-данемес,ДНҚ-ғаоныңайқындылығын

өзгертетін сыртқы факторлардың əсер етуінен пайда болатын белгілерді

зерттеу. Гендер олардың қалай көрінетінін жəне ДНҚ ретін өзгертпестен

нені қабылдайтынын өзгертетін ДНҚ-ның нуклеотидті шегінен тыс

факторларға тəуелді болуы мүмкін. Мысалы, метильдену генді басып

тастайды да, оның өзін көрсетуіне мүмкіндік бермейтін метиль тізбегін

байланыстырады. Барлық органикалық дамулар негізгі бағаналы

жасушалардыңэпигенетикалықреттелуінталапетедіжəнеолардыағзаның

əрмүшесісияқтыəртүрлікөрсетеді.

Эпистема (épistémè). Мишель Фуконың айтуынша, əрбір тарихи дəуір

өзіне тəн категориялары мен объектілерді қалыптау дағдыларына сəйкес

белгілі бір əлем бейнесін түзетін білім əдісімен сипатталады. Мысалы,

күмəнсіз діни мазмұнда болған ортағасырлық эпистема айтарлықтай

«рационалды» болған XVIII ғасырдан мүлдем өзгеше əлем бейнесін

жіктегенеді.

Эпистемология (epistemology) – философияның таныммен (білім)

айналысатынсаласы.

Эпифания(epiphany)–жандүниеніңнұрлануынемесеаянберілусəті.

Эпохе(epoché).ЭдмундГуссерльдіңфеноменологиялықфилософиясында

бұл термин барлық болжамдарды ысырып тастауға, тоқтатуға қатысты

қолданылады.Феноменологиялықфилософияаясындабұрынғыережелерді

«редукциялау» немесе жақшаға алу объектіні санада анық қабылдауға

мүмкіндікбереді.

Эссенциализм(essentialism).Эссенциализмніңекітүрібар:бірегейліктер

сырттан таңылмаған, көшірілмеген, ішкі өзекте нық орныққан деген

болжам жəне табиғатта немесе əлемде болатын ақиқат бар, əрі ол

əлеуметтік немесе мəдени құрылым əрекетінің нəтижесі емес деген

болжам.

Феминистерменгендерліктеоретиктерəйелдерменкуирлербасыбайлы,

маргиналды жəне мəртебесі үстем гетеросексуалды ер адамдарға

қарағанда, құны төмен ортақ бірегейлікті құрайды деген патриархаттық

ежелгі гетеросексуал ұстанымдарға қарсы уəж айтты. Патриархалды

дискурспенидеологиядаəйелдербелсенділігітөмен,тəуелді,əлсіз,екінші

сатыдағыжандар жəне ерадамдарғақызметшіғана,ал куирлер азғындар,

абберрантты,əдепсізжəнебұзылғанжандардепесептелді.Мұндайтүсінік

əлденеше ғасыр бойына үстем болып келді. Осы эссенциализм соңғы

онжылдықтардасынғаұшырады.Солсияқты,ақнəсілдіадамдардыңқара

нəсілді адамдарды екінші сатыға қоятын нормативті ұстанымдарын алып

тастаған жəне араластырып жіберген этностық немесе нəсілдік

эссенциализмдесынтезінетүсті.

Эссенциализм себеп пен салдарды жүйелеп, қайта орналастырады,

сыртқы көшірмені (импринтинг) айқын ішкі сапаға айналдыру арқылы

жүзегеасады.Олбұрынəйелдергепатриархалдыүстемдіккезіндесырттай

таңылған (тəуелділік, əрекетсіздік т.б.) психологиялық ахуалды зерделей

отырып, оның себебі мен салдарын ішкі сапаға айналдырып өзгертеді.

Басымдықтың ықпалы арқылы басымдықтың одан əрі қарай жалғасуын

ақтапалудыңтəсіліболады.

Жак Деррида 1960 жылдары метафизиканы сынай бастағанда, ол батыс

философиясының əлемді иерархиялық тұрғыдан бейнелегенін байқады.

Соған орай, олар ақиқатқа анықтама берген кезде, «бар болу» (presence)

сияқтыкейбіртерминдерпозитивқұндылықтарғажатқызылдыжəне«жоқ

болу» (absence), «қайталау» (repetition), «айырмашылық» (difference) т.б.

сияқты басқа терминдерді бағалаудың өзегі мен негізіне айналды. Олар

негатив мəнде сипатталып, философия құрылымындағы құндылықтар

жүйесінен ығыстырылды. Бұл негатив терминдер мəн (essential), өзек

(central) немесе түпнегіз (foundational) болмады. Олардың шындықты

əлсірету немесе оған қауіп төндіру мен философияның құндылықтар

жүйесін бұзу ықтималдығы жоғары болды. Ақыр соңында, Деррида

жоғарыда аталған ақиқат үшін мейлінше өзек немесе мəн қызметін

атқарғантерминдердімақұлдаудыақтапалумүмкінемесдегенкөзқарасқа

тоқтады. Мұнда орын тепкен өзек немесе мəн жоқ, өзі тəуелді басқа

терминдермен байланысы арқылы бұзылмайтын (демек, ол жеке немесе

тəуелсіз күйде өзек немесе мəн бола алмайды) немесе ол бақылайтын

құрылым арқылы анықталмайтын шындықтың негіз боларлықтай өлшемі

жоқ(демек,олтүпнегізболаалмайды,сондықтаноғандейінгінемесебасқа

нəрсеоғанқатыстыанықталуүстінде).Шынмəнінде,өзекте,мəнде,түп

негіз де жоқ. Бұл – (бар болу, даралық т.б.) шынайылықтың формалды

стандартын құруға талпыныс. Мұхиттың ортасын табуға тырысқан

əрекетке ұқсайды. Біздің философиялық жүйеміздің бірде-біреуі өзек

немесе мəн бола алмайтын желіде немесе терминдер арасындағы

байланыстар желісінде жатыр. Олардың барлығы толықтай

дифференциялдыжəнеешнəрсегеқатыстыболмайтынбірегейліктіңпайда

болуын сақтау үшін басқалардың қолдауына тəуелді. Сондықтан бір

мезетте мəнді бірегейліктің мүмкіндігін бұзатын байланыстар желісінде

кемел«бірегейлікті»елестетумүмкінемес.

«Əйел» яки «адамның түсі» немесе «куирлер» сияқты бірегейлік

тұрғысынан билік құрылымына саяси сын айтуды үдету қажеттігі кейбір

теоретиктерді тұлғаның тұрақсыздығын, берік позициясының жоқтығын

сынауды жалғастыруға мүмкіндік беретін «стратегиялық эссенциализм»

керекдегенпікіргеалыпкелді.

Эстетика, эстетизм (aesthetics, aestheticism) – өнер туындысындағы

əдемілікті зерттейтін философиядағы сұлулық жайлы ілім. Гректің

«эстетика» (aesthetikos) сөзі ақылды немесе сезімтал деген мағынаны

білдіреді. Кейбіреулер үшін эстетика – өнердің техникасы мен түрі, ал

басқалар үшін бұл – өнерді бағалау лəззаты. Эстетизм Англиядағы ХІХ

ғасырдың соңында өнердегі жəне өмірдегі мінсіз əдемілікке ұмтылған

суретшілерментеоретиктерқозғалысыболды.УолтерПатердің«Ренессанс

дəуіріндегізерттеулер»еңбегінқараңыз.

Алғыс.ГрегориКастлменПатрикКолмХоганғаглоссарийдіжинақтауға

қолғабысжасағандарыүшінризашылықбілдіремін.

ҚРБІЛІМЖƏНЕҒЫЛЫММИНИСТРЛІГІНІҢТАПСЫРЫСЫ

БОЙЫНШААУДАРЫЛЫПБАСЫЛДЫ

ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен

ӘДЕБИЕТТЕОРИЯСЫ

АНТОЛОГИЯ

РедакторыД.Мұхамедиев

КорректорыӘ.Жүсіпова,Б.Хабдина

Дизайнынəзірлеп,беттегенН.Үмбеталиев

Басуға00.00.2019ж.қолқойылды.Пішімі70х100

1/16

Қаріптүрі«TimesNewRoman».

Офсеттікбасылым.

Көлемі27,5б.т.

Таралымы10000дана.

Тапсырыс№210