«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»

жобасыҚазақстанРеспубликасыныңТұңғышПрезиденті–

ЕлбасыНұрсұлтанНазарбаевтыңбастамасымен

«Руханижаңғыру»мемлекеттік

бағдарламасыаясында

іскеасырылды.

LITERARYTHEORY

ANANTHOLOGY

THIRDEDITION

EditedbyJulieRivkinandMichaelRyan

WileyBlackwell

ӘДЕБИЕТТЕОРИЯСЫ:

АНТОЛОГИЯ

ҮШІНШІБАСЫЛЫМ

ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен

ӘОЖ821.0

КБЖ83.3

Ә22

«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»жобасыныңредакциялықалқасы:

Редакциялықалқаның

төрағасы–

ТәжинМ.М.

Төрағаныңорынбасары– СағадиевЕ.К.

Жауаптыхатшы– КенжеханұлыР.

АлтаевЖ.А.

АлшановР.А.

ЖаманбалаеваШ.Е.

ЖолдасбековМ.Ж.

ҚасқабасовС.А.

ҚаринЕ.Т.

ҚұрманбайұлыШ.

МасалимоваӘ.Р.

МұтановҒ.М.

НұрышеваГ.Ж.

НысанбаевӘ.Н.

ӨмірзақовС.Ы.

СаңғылбаевО.С.

СыдықовЕ.Б.

Кітаптыбаспағаәзірлеген:Ұлттықаудармабюросы

Аудармашылар– ИсембердиеваА.

ҚұдайбергенН.

ҚұранбекӘ.

ТасболатА.

Ғылымиредакторы– АймұхамбетоваЖ.,ф.ғ.д.,профессор

Әдебиредакторлар– АсқарЛ.,ф.ғ.к.;

ӘлішА.

ДүйісмағамбетовМ.

Жауаптышығарушы– АсқарЛ.

Пікіржазғандар– ЫсқақД.,ф.ғ.д.,профессор;

ШәріпА.,ф.ғ.д.,профессор

Л.Н.ГумилеватындағыЕуразияұлттықуниверситетініңқазақәдебиетікафедрасында

ғылымиредакцияданөтті.

Thisthirdeditionfirstpublished2017

©2017JohnWiley&Sons,Ltd.

Editionhistory:BlackwellPublishingLTD(1e,1998):BlackwellPublishing(2e,1998)

TherightofJulieRivkinandMichaelRyantobeidentifiedastheauthorsoftheeditorialmaterialinthisworkhasbeenassertedin

accordancewiththeUKCopyright,DesignsandPatentsAct1988

ThistranslationispublishedbyarrangementwithJohnWiley&Sons,Ltd.©2017by«Ұлттықаудармабюросы»

қоғамдыққоры(«NationalBureauofTranslations»PublicFoundation).Allrightsreserved.

Coverimage:BarbaraKruger:Untitled(NoRadio),photograph51»х68»,1988.

CollectionDon/DorisFisher,SanFrancisco,courtesyMaryBooneGallery,NewYork

Ә22Әдебиеттеориясы:Антология.2-том/ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен.–

Алматы:«Ұлттықаудармабюросы»қоғамдыққоры,2019.–372бет.

ISBN978-601-7943-53-0

ISBN978-601-7943-55-4

Джули РивкинменМайклРайан құрастырған«Әдебиет теориясы» антологиясыныңекіншітомы«Постструктурализм»,

«Психоанализжәнепсихология»депаталатынекіауқымдыбөлімнентұрады.

Кітап негізінен постструктурализм ағымын жан-жақты саралауға арналған философиялық толғамдарға және оның

әдебиетпен, тіл білімімен, психологиямен арақатынасына арналады. Францияда пайда болып, АҚШ және неміс

ғалымдарыныңзерттеулеріндекөбіреккөріністапқанпоструктурализмніңқайнаркөздері,оныңжекеағымретіндеөрістеуі

әдебиеттегі трансгрессиялық, яғни бұзып-жару идеяларымен астарласа зерделенген. Жазу мен сөйлеудің байланысы,

таңбаның классикалық теориясын жаңаша пайымдау, бейсаналық пен тіл, автор мен шығарма сияқты күрделі мәселелер

кеңіненқозғалады.

Әр бөлім жеке бір әдеби шығарманы талдауға арналған қос тараумен тиянақталады. Жан-ЖакРуссодан бастап Нобель

сыйлығыныңлауреатыЭлисМанроғадейінгібірсыпыражазушылардыңшығармашылығынақатыстысаналуанқызғылықты

пікірлер айтылған. Жекелеген зерттеушілердің эсселері, ғылыми мақалалары өзгеше тың ой тұжырымдарымен кітаптың

құндылығынарттыратүседі.

Оқулық әдебиеттану мен лингвистика, сондай-ақ оларға іргелес гуманитарлық мамандықтардың студенттеріне,

магистранттарымендокторанттарына,философтарменмәдениеттанушыларға,жалпыоқырманқауымғаарналған.

ӘОЖ821.0

КБЖ83.3

ISBN978-601-7943-53-0

ISBN978-601-7943-55-4

©2017JohnWiley&Sons,Ltd.

©«Ұлттықаудармабюросы»ҚҚ,2019

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамыған 30 елдің

қатарынақосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып

отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыруларды толықтырып қана қоймай,

олардыңөзегінеайналады.

Бізалдағыбірнешежылдагуманитарлықбілімніңбарлықбағыттарыбойыншаәлемдегіең

жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне аударып, жастарға дүниежүзіндегі

таңдаулыүлгілердіңнегізіндебілімалуғамүмкіндікжасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет сияқты сананы

жаңғыртудыңнегізгіқағидаларынқоғамдаорнықтыратынбастыкүшкеайналады.Осылайша

болашақтыңнегізібілімордаларыныңаудиторияларындақаланады...

ҚазақстанРеспубликасыныңПрезиденті

Н.Ә.Назарбаевтың

«Болашаққабағдар:руханижаңғыру»аттыеңбегінен

Мазмұны
Алғысөз
Теорияныңқыcқашатарихы
БІРІНШІБӨЛІМ.Постструктурализм
БІРІНШІТАРАУ.Кіріспе.1968жылғыбуын(«алпыссегізтобы»)–
постструктурализмparlui-même
*
.ДжулиРивкинменМайклРайан
ЕКІНШІТАРАУ.Биліккеқұштарлық.ФридрихНицше
ҮШІНШІТАРАУ.Тазақалыптасухақында.ЖилДелөз
ТӨРТІНШІТАРАУ.Дифферанс
*
.ЖакДеррида
БЕСІНШІТАРАУ.Қатерлітолықтама.ЖакДеррида
АЛТЫНШЫТАРАУ.Автордыңөлімі.РоланБарт
ЖЕТІНШІТАРАУ.Шығармадан–мәтінге.РоланБарт
СЕГІЗІНШІТАРАУ.Жазу.БарбараДжонсон
ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ.Тәжірибежүзіндегітеория.«КорольЛирдің»
кейінгіғұмыры.ДжонДжугин
ОНЫНШЫТАРАУ.Тәжірибежүзіндегітеория.ЭлисМанроның«Елігу»
әңгімесіноқудағыаллегориялар.МириамМартиКларк
ЕКІНШІБӨЛІМ.Психоанализжәнепсихология
БІРІНШІТАРАУ.Кіріспе.Өзімізгебөгде:психоанализ.ДжулиРивкинмен
МайклРайан
ЕКІНШІТАРАУ.Түсжору.ЗигмундФрейд
ҮШІНШІТАРАУ.Тылсым.ЗигмундФрейд
ТӨРТІНШІТАРАУ.Көпшілікпсихологиясыжәнеэгоныталдау.Зигмунд
Фрейд
БЕСІНШІТАРАУ.Психоаналитикалықтәжірибеде«Меннің»қызметін
қалыптаушы«айна»кезеңі.ЖакЛакан
АЛТЫНШЫТАРАУ.Өтпеліобъектілерменфеномендер.Д.В.
Уинникотт
ЖЕТІНШІТАРАУ.Жарақат»
*
зерттеулеріжәнеОңтүстікАҚШәдебиеті.
ЛизаХинричсен
СЕГІЗІНШІТАРАУ.Тәжірибежүзіндегітеория.КорольЛир:корольдікті
трансферлеу.ДжеффриСтерн
ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ.Тәжірибежүзіндегітеория.Дүниедегіеңоғаш
өлшем:ЕлизабетБишопжәнетежеу.ЛиЗиммерман

ОНЫНШЫТАРАУ.Тәжірибежүзіндегітеория.Жүгенсіздік:астыртын

ағыстар.ИльдикодеПэппКэррингтон

ГЛОССАРИЙ

Алғысөз

Бұл кітапты жазу идеясы дәрісханадан басталғанын іштей болжап

отырғанболарсыздар.Бізқазіргіәдебиеттеориясыкурсынсоңғыжиырма

жыл бойы оқытып келеміз. Осы уақыт аралығында жинақтаған ортақ

тәжірибеміздің нәтижесінде курсымызға қазіргі бар антологиялардың

ешқайсысы құрылымдық тұрғыдан сәйкес келмейтініне көз жеткіздік.

Жүйесіз құрастырылған үзінділерді шынайы антологияға айналдыру, бір

жағынан,оқытуәдістемеміздіңтабиғитүрдежетілуіменбайланыстыболса,

екінші жағынан, жүйелеу мен ғылыми тұрғыдағы негіздеу нәтижесіне

жүргізгенкүрделізерттеужұмыстарыныңықпалызорболды.Бұлкітаптың

тұсауы дәрісханада кесілгенімен, алдағы уақытта қолданылу өрісі өзінің

кең шалқарын табатынына, біздің оқыту әдістеріміз мүлде бөлек курстар

менүлкенаудиториялардыңдақажетінежарайтынынашүбәкелтірмейміз.

Іріктеп алынған тақырыптар кез келген курстың мазмұнын толықтырып,

олардығылымитұрғыданбайытуғаарналған.

Аталмыш еңбектің көлемді болуы осы уақытқа дейін жинақталған

тәжірибеміздің қомақты қорытындысы деп білеміз. Біз әдебиет

теориясыныңантологиясытек«Жаңакритицизмненкейінгі»(AftertheNew

Criticisim) кезеңді сипаттайтын теориялық пайымдаулар мен тәсілдердің

жиынтығын ғана емес, қазіргі әдебиет теориясы деп қабылдап отырған

кезеңдітүгелқамтуыкерекдегенойдыбасшылыққаалдық.Осышешімнің

нәтижесіндеструктурализм,постструктурализм,постотарлық,психоанализ

сияқты аса ауқымды мәселелер аталмыш антологияның құндылығын

арттырып, теориялық мәселелерді жан-жақты қамтыған оқулық ретінде

түрлікурстардатиімдіқолданылатынынасенімдіміз.

Антология америкалық және орыс формализмінен басталады. Оның

құрылымы жартылай хронологиялық әрі жартылай эвристикалық сипатта

берілген. Біз теорияға кіріспес бұрын студенттердің теориялық деңгейіне

сүйене отыра, формализмді америкалық жаңа критицизм ұғымында

қабылдаймыз. Аталмыш тақырып студенттерге әдеби талдаудың негізгі

әдісі – «мұқият оқу» (close reading) түрінде оқытылады һәм олар осы

тәжірибеарқылы формалистермен жақын танысуға мүмкіндік алады. Бұл

тәжірибенің Мольердің «Тоғышар ақсүйек» (Le Bourgeois Gentilhomme)

комедия-балетіндегіМ.Журденніңбейнесісияқтыөзіндікбітімібар.Жаңа

критицизм тәжірибелерінің теориялық алғышарттарымен таныса отырып,

оны тарихи негізде емес, теориялық тұрғыда орыс формализмінің

өкілдерімен сабақтастыра қарастыру – «теорияның» тиімділігін

арттырудыңбірден-бірқолайлытәсілі.

Бұл басылымда барлық бөлімдерге айтарлықтай өзгерістер енгізілді:

олардыңаражігінқалайажыратукерек,қандайшарттыбелгілердіқолдану

тиімді және кейбір жағдайда қалай таңдау жасау қажет дейтін мәселелер

төңірегіндегі жұмыстарды теориялық тұрғыдан тиянақтау оңайға түскен

жоқ. Себебі аталмыш мәселелерді негіздеп, жүйелеу жайы тәжірибелік

бағдарғақұрылған.Мысалы,Деконструкция(Deconstruction)кезеңі1970–

1980 жылдары АҚШ-тың әдеби сын тарихында елеулі орын алғанына

қарамастан, біз оның тарихи әрі интеллектуалдық түп-төркінін ескеріп,

французконтексіменбайланыстырудыжөнсанадық. Осыған байланысты,

сізДерриданыДелөзбенГуаттариден,Бодриарды«постструктурализмнің»

арасынан табасыз. Теорияның кейбір түрлерін жүйелеу барысында,

мәселен, гендерліктұрғыданжіктеугеқатыстытиянақтыжауаптабуоңай

болған жоқ. Әрқайсысы өзіндік классикалық мәтіндерін қалыптастырып

үлгерген кез келген теориялық жобаға жеке бөлім арнауға болар еді.

Дегенменосындайүдеріскеқатысу–антологияныңбастымақсаттарының

бірі, сондықтан біз дәстүрден тыс әрі жаңа теорияларды да кеңінен

қамтуды жөн көрдік. Сол себептен, кейбір бөлімдеріміздің атауы бірден

ұғынықтыболмауы,тіптіқұлаққатосаңестілуімүмкін.Аталғанмәтіндерді

антологияға енгізуарқылы,оны мүмкіндігінше, қазіргізаманғалайықтап,

өзімізсүйенгенережелергеқатыстыпайымдарымыздыбарыншатиянақтап,

жүйелеуге баса мән бердік. Осылайша жүйелеу арқылы оқу

дәрісханаларында қандай дүние қызықты әрі пайдалы болатынын

байыптауғатырыстық.

Жаңашылдықты басты мақсат ете отырып, осы кезге дейін антологияға

енбегеншығармалардымолынанқамтып,мейліншеіріктеп,үзіндіретінде

бердік. Біздің ұстанымымыз діттеген шығармалардың өзегіндегі негізгі

ойды аңдатуға назар аударуымен ерекшеленеді. Осы мақсат жолында

оқырман қажет деп санаған кейбір мәтіндерді құрбан еткен болсақ та,

біздің таңдауымызға іліккен үзінділеріміз, қалай болғанда да, келешекте

терең зерделеуге жол ашатын басты шығармалармен танысуға мүмкіндік

туғызады деген үміттеміз. Мәтін құрылымына енген осындай оғаштау

көрінетінқысқартуларүшіналдыналакешірімсұраймыз.

Мұқабадағыиллюстрациятуралыбірерсөз.«NoRadio»белгісінНью-

Йорктегікөліктерден жиі көруге болады. Бұл белгініңмағынасы «көлікті

қиратып әуре болмаңыз, ондағы радио әлдеқашан ұрланған немесе иесі

шешіп алған» дегенді білдіреді. Wiley-Blackwell баспа үйінен кітаптың

мұқабасындағы суретке осы тіркесті қоса жазуды өтіндік. Себебі тіркес

астарындағы «теория» тұжырымына сәйкес, бұл жазуды көрген адам

ұтымды«идеологиялық»ескертудіңарқасындакөліктіқиратуниетіненбас

тартуы тиіс. Әрине, осыған ұқсас теорияларды жинақтап-насихаттап

жүрген редактор ретінде «идеямыз» жүзеге асатынына іштей

қобалжығанымызды жасырмаймыз. Себебі «теориялардың» барлығы

тәжірибеде шүбәсіз жүзеге асып жатса, мұндай әрекетке бармас та едік.

Шындығын айтсақ, біздің кітапқа енгізген кейбір теориялық толғамдар

мұқабадағыаталғантіркеспенбіргеқолданылғансуреттегі,қолынаәйелдің

жүрегіналып,алаңсызмұқиятүңіліптұрғанерадамғаұқсауыдамүмкін.

Дегенменбұлеңбектенотаүстеліндегіәйелдіңахуалынаалаңдайтын,оның

сауығыпкетуінежәрдемшіболатынойлардыдатабасыздегенпікірдеміз.

Теорияныңқыcқашатарихы

Адамзат тарихы таңбаланған ең алғашқы жазба дерек – Перигё қаласы

маңындағы (Франция) Ласко үңгірінің қабырғаларында кескінделген

«Аңшылық» (The Hunt) деп аталатын сурет. Археолог Ричард Кляйннің

пікірінше,үңгіреденіндеқалғанқолменаяқіздерібұлсуреттердібаланың

салғаныннемесеоныңбалаларғаарнапсалынғанынкөрсетеді.Суретжай

аңшылықты бедерлеп қана қоймайды. Ол осыдан 42 мың жыл бұрынғы

адамның санасында үлкен серпіліс, өркендеу болғанын айғақтайды. Сол

кезеңнен бастап, адамзат біздің қазіргі түсінігіміздегі «адамгершілік»

ұғымынбойынабіртіндепсіңіребастадыдеугеболады.Оларсоқасияқты

қарапайым еңбек құралдарынан бастап, адамзат мәдениетінің жоғары

деңгейін айқындайтын ақша өлшемін ойлап тапты. Мұның барлығы

адамның дерексіз ойлау тұжырымдарын бейнелеуге және рухани әлемді

сезінуге деген бейімділігін көрсетеді. Уақыт өте келе, олар аңшылықтан

егіншілікке,оданкейінотырықшылықөмірсалтынакөшеді.Ендікішігірім

тобыртүріндежеке-жекеөмірсүрудідоғарып,бірнешетоптыңбірігуімен

ұйымдасып, қауым болып қоныстана бастайды. Алғашқы қауымдық

құрылыскезіндегідейқандасбауырларынакүшкөрсету,зорлық-зомбылық

жасау әрекеті біртіндеп бәсеңдеп, адамдар, керісінше, өзара тату, бейбіт

өмір сүруге дағдылана түседі. Мұндай жаңа өмір салтының пайда болуы

«Аңшылық» жазбасында бейнеленген адам санасындағы өзгерістен

көрінеді. Алғаш рет суреттерде бейнеленген адамның саналы түйсік

қабілеті қоғамдық өмірдің пайда болуындаасамаңызды мәнге ие болды.

Санада бейнелей алу қабілеті сол кезеңдегі қоғамдық өмір сүру салтына

қарсылық түріндегі ыза-кек, ашу үстіндегі әрекетті көрсетумен бірге,

саваннада тірі қалудың амалы ретінде қауіптің алдын алу, қарсы күресу

немесе бас сауғалау кезіндегі сезімдерді игеру қабілетіне де тікелей

қатысты. Мұндай жаңа, танымдық мәні бар ишаралық, еліктеушілік

қабілеттің өзге біреудің өмірін бағалауда, соның негізінде туыстық

байланыснемесежатқауымтуралыақпараталудамаңызыөтезорболды.

Тарихты баяндау, көп жағдайда, қазіргі заманғы адам өмірінің пайда

болуына ықпал еткен танымдық қабілеттермен тығыз сабақтастықта

қалыптасқан.

Біздің бір-бірімізбен көбірек тілдесуімізге үлкен қауымда бірігіп өмір

сүруіміз себеп болған жоқ, керісінше, біз бір-бірімізбен тілдесу арқылы

үлкенқауымқұрдық.Тілдіңқызметіқазіргіқоғамөмірініңпайдаболуында

айрықша рөл атқарғанын айтуымыз керек. Болған оқиғалар мен оларға

қатысты әңгімелер бұрынғы адамдарға қоғамдық сипаттағы маңызы бар

ақпаратты сақтап, оны кейінгілерге жеткізуге мүмкіндік берді. Бұл жаңа

адамзат қоғамының қалыптасуына тікелей әсер етті. Осындай ақпараттар

жалғастығыарқылықалыптасатынтарих–өткенніңсабақтарыжазылатын

және оны келесі ұрпаққа жеткізетін жәдігер. Кейбір этнологтер қысқа

мерзімді есте сақтау қабілеті осыдан 42 мың жыл бұрын өмір сүрген

адамның танымдық революциясындағы басты өзгерістерінің бірі болды

дегенпікірдіқуаттайды.Адамныңертекездегіәңгімелерібастапқыдаесте

қалған оқиғаларға, қарапайым деректерге құрылғаны дау тудырмайды.

Уақытөтекеле,бұлқұжаттықжазбаларкөркемтуындыларға,әңгімелерге

айнала бастайды, өйткені бір кездерде өмір сүрген шынайы кейіпкерлер

ұмытылып, ондағы тұлғалар әдеби көркем бейнемен алмасады (олардың

кейбіреуі«қарға»немесе«тасбақа»түріндегіқоршағанортадан,табиғаттан

алынғанбейнелерболуыдамүмкін).Естелікәңгімелердіңойдасақталған

белгілі бір бөлігі оқиғаға негізделіп құрылса, толық айтылмаған бөлігі

болашақтыболжайтын баян да бола білді. Өмірдегі іс-әрекеттердібелгілі

бір уақыт шегінде өткен шақ, осы шақ пен келер шақ тұрғысынан

қарастыратын мұндай баяндау тәсілінен ертедегі адамдардың табиғат

құбылыстарын күні бұрын болжай алғандығы, іс-әрекетін алдын ала

жоспарлай білгендігі, яғни мақсатты, саналы түйсік қабілеті көрінеді.

Олардың өмірі ендігі жерде қысқа мерзімді физикалық қажеттіліктерді

қанағаттандыруменғанашектелмеді.«Аңшылық»бейнеленуіндегі«Қорек

табу үшінсапарғашығу»(The TriptoWhole Foods) аттыкөрінісосындай

тұжырымғаалыпкелді.

Оқиғаларды жүйелі баяндау күрделі әлеуметтік қоғам құруға, әртүрлі

адамдардың бірыңғай мәдениетке бірігуіне, жалпыға ортақ ойлар мен

идеяларды қалыптастыруға және мойындалған ортақ қағидалардың

дамуына жолашар еді. Әңгімелер көбінесе шектеулі ережелік сипатқа ие

болды. Оларды баяндаудағы басты мақсат – жастарға бірлескен қоғамда

өмір сүрудің тәртібін үйретіп, тіршілік тәжірибесіне баулу. Ауызекі

әңгіменіңқағазғатүсірілгеналғашқыүлгілерініңбірі–Гомердіңэпосы.Ол

бір қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар арасындағы қонақжайлылық пен

сыйластық сынды қарым-қатынас қағидаларынан тағылым береді. V

ғасырдағы грек ағартушылық кезеңіндегі трагедиялар мазмұны жағынан

қалыптасқантәртіпкеқайшыкелетінтәрбиегеқарсылықбілдіреді.

Әдебиет теориясы баяндау түріндегі әңгімелердің нормативтік қызметі

айтарлықтай маңызға ие болған кезде пайда болды. Теорияның негізін

қалаушылардыңбірі–Платон;ол–2600жылбұрынАфинадаөмірсүріп,

Батыстағы тұңғыш жоғары оқу орны болған академияның негізін қалап,

оқытушылықпенайналысқан ғұлама. Оның ойынша, әдебиет – жастарды

жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеуші құрал. Бұл өте маңызды қадам болды,

өйткені адам танымы біртіндеп дами келе, өмір сүру ортасында

қажеттілікті қалыптастырды және жаңа танымдық қабілеттерді дамытуға

жолашты.Мұндайжағдайғатекқалалардағанақолжеткізумүмкінболды.

Ол мектептерде, жазу түріндегі тәжірибеден көрініс тапты. Психологтер

ақыл-ойдың алдыңғы қатарлы танымдық қабілеті, сондай-ақ ақылдың

азаматтық қарым-қатынаста өмір сүруі оқыту мен модельдеуге тікелей

байланыстыекенінжақсы білді. Толықтанымдық күштіңпайда болуына,

сонымен қатар дамуына қатысты эмоциялық қабілетке сыртқы әсер өте

қажет. Адамдардың ойлау қабілетінің осылайша қалыптасуы, мектеп

сындыоқу-тәрбиеорындарыныңпайдаболуықалыптыжағдайғаайналған

кезеңге сәйкес келеді. Адамның танымдық қабілетіндегі даму үдерісі

оларға адамзат басынан кешкен сол кезеңге дейінгі сана жетістіктерін

сақтап қалу үшін, кітап жазу мен дайындау сияқты сыртқы құралдарды

пайдалануға (бүгінде компьютерде қолданылатын қатты диск түрінде)

мүмкіндік берді. Басқа да құралдар мен әдістерді ақыл-ойды жетілдіру,

өткеннің жетістіктерімен танысу үшін қолдану үрдіске айналды. Адамзат

өркениетін сақтауда бүгінгі күні өзіміз мәдени және әлеуметтік құрылым

деп атап отырған тұжырымды қолдануға адамдардың қабілеті жеткілікті

болыпотыр.

42мыңжылбұрынпайдаболабастағанабстракцияныңжаңатанымдық

күшібілімдісезімәсерлеріжәнеабстрактіліидеялардегентоптарғабөліп

тастады. Ол өз кезегінде жаңа танымдық ойларға жол ашты. Платон өз

философиясын аталған топтардың өзара айырмашылығы негізінде

зерделеді. Ол сезімдік әсерлерге қарағанда, санада дамитын абстрактілі

идеялардың әлдеқайда нақты болатынын терең түсінді. Біздің қоршаған

ортамызда айрықша жаратылған әдемі дүниелер аз болғанымен, санамыз

идеалды, мінсіз сұлулықты елестетуге мол мүмкіндік береді. Платон

сұлулық, шындық, әділдік сынды дерексіз категориялар таза, мінсіз

формалар немесе идеялардың рухани әлемі іспеттес өмірдегі шынайы

ұғымдардегенқатепікірдеболды.Қазіргікездебізоныңтекадаммиының

жаңа танымдық қабілеттерін, сезімнен тыс ұғымдарды бейнелей алатын

жаңа қасиеттерін сипаттағанын ұғынамыз. Платонның айналасындағы

бүкіл әлем осы аталған жаңа танымдық қабілет арқылы адамзат ойлап

тапқан ақша, заңнама һәм риторика сияқты соны мәдени құралдарды

пайдалана отырып, жаңа өркениетті құрғанына куә болды. Ол адамзат

тарихындағы оқиғалардықабылдаудың мұндайөркениеттің құрылысында

маңызды рөлге ие екенін терең ұғынды. Өзгелердің өмірін елестетіп,

олардың өз өмірлерімен ұқсастығын сезіну арқылы бейбітшілікте бірге

өмірсүруқоғамменмәдениетүшінжаңаадамзатәлеуетініңүлкенмаңызға

ие екенін көрсетеді. Сондай-ақ әдебиет пен театр да оқырман мен

көрерменге өзгенің өмір салтын бейнелеу арқылы осы айтылған

тұжырымдыжандандыратүсті.Осыданбірнешежүзмыңжылбұрынхомо

(homo)қауымындағыларбір-біріменкүнкөрісүшінжанжалдасатын.Уақыт

өтекеле,Афинаайтарлықтайөркендеп,дамитүсті,бірақосыөркениеттің

артындаПлатонныңжаңаойлауәдісіменданалығытұрғаныақиқат.

Платон: «Қоғамымыздың болашақ иелері өзара түсініспеушілікке бармасын десек, қазірден

бастап тыңдалатын әңгімелер мен назарға ұсынылар көріністерді құдайлар мен алпауыттар

арасындағы соғыстар, досы мен жақындарына сатқындық жасау, зорлық-зомбылық сынды

сюжеттік желілерден тазартуымыз керек. Шынында, біз олардың санасына бір-бірімен

жауласудың дұрыс емес екенін сіңіргіміз келсе, онда балалық шағынан бастап ата-әжелерінен

тыңдайтын әңгіме, ертегілері осындай мазмұнда болуы тиіс; есейген кезде олар тыңдайтын

шығармалардағы сюжеттерде ақындар оқиғалардың балама нұсқаларын беруге дайын болуы

керек... Бүкіл ақпарат уақыт өте келе толықтай қорытылады, сол себепті алғашқы тыңдалатын

әңгіменіңадамныңтәрбиеліктұрғыданқалыптасуынабарыншаықпалдыболуыөтемаңызды».

Платонның әділдікке, сұлулық пен шындыққа, тек қана идеалды я

болмаса саналы аяда кездесетін рационал идеяларға деген сенімі

сенсорлықтәжірибеденбөлекабстракцияғақабілетті,менталдыұғымдарды

сезімдік дәйектерден айыра білетін мидың (сананың) пайда болуын

көрсетеді. Ойша елестете білу қоршаған әлемнен бейімделе дамыған

ақылды айырып алып, сезімдік нысандарды бұрынғыдан да нақтырақ

бақылауғамүмкіндікберді.Бұлкезгедейінадамзаттыңмиыөмірінеқауіп

төнген кезде қорғану үшін барынша сақ һәм сезімтал болып келген.

Азаматтық қоғамда өмір сүру адамның миын одан әрі дамытып, жаңа

қатынас пен эмоциялық дағдылары арқылы әлеуметтік өмірге бейімдеп,

сақтық қасиеті сезімталдық қасиетімен тығыз байланыста дамыды. Қауіп

азайып, әлеуметтік байланыс дамыған сайын адамның саналы қабылдау

қабілетідами түсіп, ендігі жердеолдүниегеқандай да бір нысанретінде

қарау қабілетіне ие болды. Осы сәтте азаматтық қоғам мен ғылым қатар

дамибастады.СезімнентұратыншындықтыПлатоннақтышындықемес,

текөмірдіңкөлеңкесі,нағызшындықөмірлікидеядадептүсіндірді.Таным

– дүниені білу емес, еске түсіру деп уағыздады. Осы уақытқа дейін

адамныңмиыөмірқауіпсіздігінсақтаумақсатындасергектіктіқамтамасыз

етті және қатер төндіретін белгілерге әсер ету сезіміне назар аударып

отырды.Жаңаданпайдаболғаназаматтыққоғамдаөміртәжірибелеріадам

миының одан әрі жетілуіне, айналасындағы әрекеттесуші әлеммен

байланыстыруды қажет ететін жаңа қарым-қатынастық һәм сезімдік

дағдыларды дамыту арқылы әлеуметтік өмірге бейімделуіне мүмкіндік

берді. Қауіп-қатердің төмендеуі мен қоғамның ілгерілеуі сананың өсуіне,

ақыл-ой әлеуетінің дамуына алып келді, әлемді нысанретінде толығырақ

ұғынуға және зерттеуге мүмкіндік берді. Азаматтық өмірдің қалыптасуы

менғылымныңдамуыбірмезгілдежүзегеасыпотырды.

Платонның шәкірті Аристотель әдебиеттің құрылымы мен әсерін

геологияғылымынаұқсатып,осыдүниедебар,зерделенугелайықтынысан

ретінде зерттеді. Сондықтан ол әңгімелердің құрылымын сипаттай келе,

баяндаубарысындаоқиғажелісініңөрбуіменшиеленісуі,шарықтаушегі,

шешімісияқтысәттердіңайналасындашоғырланатынынбайқады.Сондай-

ақ ол баяндау тәсілі кейіпкерлердің арақатынасын айқындайтынын және

трагедия жанрынан комедияның айырмашылығын, олардың бір-бірінен

ерекшеленетін негізгі сипаттарын, сонымен қатар әдебиеттің аудиторияға

тигізер әсерін талдайды. Трагедия бейнеленетін кейіпкерлердің басынан

кешіргеназапты,қайғылыоқиғаларғақатыстыкүштіәсер,үрей,аяушылық

сезімдерін туғызады. Адамзат өркениетінің дамуында эмоцияның рөлі

ұлғайған сайын Аристотельдің көңіл күй туралы зерттеулерінің маңызы

артатүседі.Жаңасаналықелестетунегізіндегібейнеленгенкейіпкерлерге

жанашырлықтанытуқабілетіболмаса,адамдарөздеріөмірсүріпотырған

жаңакүрделіқоғамдықалыптастыраалмаседі.

Аристотель: «Трагедия – пьесаның әртүрлі бөлімдерінде бөлек қолдануға болатын,

көркемсөзбен сомдалған элементтер; толық әрі салмақты ой мен әрекеттің көрінісі; қорқыныш

пен қайғының көмегімен рухтың тазалануына арналған сезімдерді баяндау түрінде ғана емес,

адамдардыңіс-әрекеттеріарқылыкөрсетугенегізделгенэмоциялықарылу...

Әрине, біз атап өткен әрбір көрсетілім түрі осы айырмашылықтарды жете қамтып отырады

және осындай жеке-жеке жіктелген нысандардың көрсетілімге қатысу-қатыспауы арқылы

түрленетінболады.Жоғарыда атапөткенкөріністердіңәрқайсысыныңөзінетән ерекшелігі бар;

ол ерекшелік әр нысанда әртүрлі... Трагедия мен комедияның бір-бірінен айырмашылықтары

мынада: комедия – ұсқынсыздықты суреттеу (біз бұрмаланған бірдеңені көрсек күлеміз), ал

трагедияның негізгі мақсаты – аяушылық, мұң һәм үрей сезімдері арқылы эмоция (катарсис)

туғызуды көздейтін байыпты іс-әрекетті бейнелеу. Трагедияның басты кейіпкері – өзге

кейіпкерлердің арасындағы ерекше бекзат тұлға. Осы орайдағы үшінші бір мәселе әр адамның

бұлжайттардықалайқабылдауынабайланысты.Өйткеніәрадамтүрлішеқабылдайды,мысалы,

кейбіреулер баяндауды жақсы қабылдайды деген тәрізді. Басында айтып өткеніміздей, осы үш

айырмашылық – кейіпкер тағдырының өзгеруі, сюжеттің дамуы, шарықтау шегіне жетуі һәм

бастыкейіпкердіңазапшегуі–трагедияныңқұрылымдықерекшелігінайқындайды».

Грек мысалдарынан адам өміріндегі сана–мәдениет–сана қарым-

қатынасының ерекше маңызға ие екенін көруге болады. Грекиядағы

ағартушылық дәуірінде жаңа әлеуметтік, мәдени сана-сезімнің

қалыптасуына сол кезеңде орныққан орта тікелей ықпал етті. Сондай-ақ

Афинаөміріндемектептердіңмаңызыөтежоғарыболды.Афиналықтардың

ой-танымдарыныңертежетілуіосымәдениүлгініңнәтижесіекенідаусыз.

2100 жыл бұрын римдіктер Грекияны жаулап алғаннан кейін, Батыстағы

адамзатмәдениетіменадамзатақыл-ойыныңбірдендағдарысқаұшырауы

кездейсоқтық емес. Гректер қалыптастырған мәдени үлгінің жойылуынан

олардыңтұрақтысаналықдамуыдатөмендейбастады.Бұданкейінгіалты

ғасыр бойы саяси және қоғамдық өмірдегі ой мен сананы басқару

үдерісінде авторитаризм, қатыгездік пен қарақшылықтың иелік етуі

қалыпты жағдайға айналды. Рим империясы құлаған кезеңде гректер

қалыптастырғанмәдени экожүйе толықтай жойылуалдындатұрды. Бірақ

бейнелі ойлауға деген қабілеттілік толығымен ойсыраған жоқ. Батыстағы

католик шіркеуі Грекияда пайда болған кейбір когнитивті қабілеттерді

сақтап қалды, әсіресе сезімдік тәжірибе немесе айнала дүниені

қабылдауданерекшеленетіндерексізұғымдардысанадабейнелеуқабілетін

бөлек атауға болады. Шіркеу ойшылдары діни мәтіндерде астарлы

мағыналар бар деген пікірге, яғни аллегорияға таңданыстарын жасыра

алмады.Інжілдегіәйелініңнемесебалаларыныңерадамдыемдеуітуралы

әңгіме қосалқы мағынаға ие болды, алғашқы мағынасы діни доктринаға

тікелейқатыстыболатын.

Шіркеу ойшылдары ізгі тәрбие нормаларына негізделген Платонның

мәдениеттуралыидеясындасақтапқалған.Аристотельдіңмысалтүріндегі

мәтіндері болмаса да, Аугустинсияқты кейбіршіркеу ойшылдары талдау

дәстүрін жалғастырып, логика мен тілдің қалай қызмет атқаратынын

зерттеді. Олар болашақта мәдениет сарапшылары үшін маңызды зерттеу

нысаныретіндетілтеориясынәзірледі.

Аугустин: «Жазбаша мәтіндердің түсінікті болмауы екі себепке байланысты: олардың

мағынасы түсініксіз белгілермен немесе екіұшты ұғымдармен жұмбақталады. Белгілер әріптік

яки метафоралық мағынада беріледі. Ұғымдар тек белгілі бір затқа не әрекетке атау ретінде

бекітілген бастапқы мағынасында қолданылған жағдайда ғана тура мағынасында тұрған болып

есептеледі:мысалы,өгіз(bovem)дегенатаудыпайдалансақ, барлықлатынтілінде сөйлейтіндер

оның жануар екенін бірден түсінеді. Ал шынайы заттарға берілген нақты ұғымдарды мүлдем

басқа дүниеге пайдалану, мысалы, сол өгіз сөзін алатын болсақ, метафоралық мағынада тек

жануар ұғымында ғана емес, осы атаумен аталатын «Інжілдегі жұмысшы» деген мағынаны да

береді. Бұл тіркестің мағынасын апостол Павел: «Диірмен тартуға жегілген өгізге мұрындық

кигізілмейді»,–дептүсіндіреді.

Тура мағынасындағы сөздерді бейнелі сөздерге (метафоралық) ауыстырудан сақтандыратын

ереже секілді, біз тағы бір заңдылықты, яғни бейнелі түрде берілген сөздерді де тура

мағынасында қабылдай бермеуді ескеруіміз қажет. Жалпы айтқанда, бұл діни дискурстағының

барлығы – мағынасында мейірімділікке, таза діншілдікке қатысы жоқ ұғымдар – көркемдік

тұрғыданқабылдануытиісдегенсөз. МейірімділікбіздіңҚұдайғажәне жақындарымызғадеген

құрметімізбенсүйіспеншілігімізге,алтазадіншілдіколартуралытүсінігімізгебайланысты.Әр

адамныңар-ұжданыоныңҚұдайғажәнежақындарынадегенсүйіспеншілікпентүсіністіккедеген

ниетінетікелейқатысты».

700жылдайбұрынадамзатжоғалыпкеткенгрекжазбаларынтауыпалып,

грек жобасын қайта жаңғыртады. Қайта өрлеу дәуірінде зайырлы

мәдениеттің қайта оралуына орай, ойшылдар әдебиетті әдептілікке

тәрбиелеудің формасы ретінде және талдауды қажет ететін бірнеше

өлшемдіқамтығанмәденинысанретіндеқайтазерттеугемүмкіндікалды.

Данте Алигьери Қайта өрлеу дәуірінің танымал ақындарының бірі және

әдеби мәтіннің әртүрлі мағынаға ие бола алатынын зерделеген талғампаз

әдебиет теоретигі де болған. Герменевтика мен жаңаша зерделеуге деген

қызығушылық діни мәтіндерді аллегориялық тұрғыдан зерттеуден

туындаса керек, бірақ көп ұзамай бұл әдістер әдеби талдауда зайырлы

қолданысқаиеболады.

ДантеАлигьери:«Жазбалар,еңалдымен,түсініктітілдежазылуытиісжәненегізгітөрттүрлі

мағынанықамтуыкерек.Алғашқысы – тура мағына. Мұнда сөздер тек тура мағынасында ғана

қабылданып, сол мағыналық шектің аясынан шықпайды. Екіншісі – аллегориялық мағынадағы

ауыспалы түрі. Бұған ақындардың шығармалары мысал бола алады. Айталық, Овидий

шығармасындаөзініңкейіпкеріОрфейдіңішекті-шертпелімузыкалықаспабыныңсүйемелдеуімен

жабайы аңдарды қолға үйретіп, ағаштар мен тастарды өзіне қарай жылжытқанын суреттейді.

Сөйтіп,олқатыгезжүректіжандүниенітебірентерлікәнніңқұдіретіменжұмсартып,ізгілендіру

арқылы адамның бойындағы білім мен өнерге деген құштарлығын оятуға болатынын астарлап

жеткізеді.Алөзөміріненсаналымән-мағынатабаалмағанадамдыавторжансызтасқатеңейді.

Ойшылдың неліктен бұлай жұмбақтағаны соңғы кітабында көрсетіледі екен. Шынында,

құдайшылдар бұл мағынаны ақындарға қарағанда мүлдем басқаша тұрғыдан қабылдайды; мен

ақындардың шығармаларына сүйеніп, олардың қолданысына сәйкес аллегориялық мағынаны

қарастырамын.

Үшіншісіғибраттықмағынадепаталады;яғниұстаздардыңБиблиямәтіндеріненөздерінежәне

оқушыларына пайдалы мәліметті алуынамәнберіледі; мысалы,Інжілде Исапайғамбардыңтау

басынасиынуғабарғанда,онекішәкіртініңтекүшеуінғанаөзіменбіргеерткенібелгілі.Мұндағы

ғибраттың мәні маңызды мәселеде серік болатын адамдардың аз болғаны абзал деген ойды

аңғартады.

Төртінші мағынасы – аналогтік, яғни сезімнен тыс деген мағынаға саяды; Библия рухани

мағынадатүсіндірілгенде,олдәлме-дәлмағынасындадақолданысқатүседі.Бұл Библияныңбір

бөлігісаналатын«Пайғамбаржырында»(songoftheProphet)көріністапқан.ОндаИзраильхалқы

Мысырдан шыққанда, күллі яхудейдің біртұтас әрі еркін болғандығынан ақпарат беріледі.

Шығарманың хатқа тікелей байланыста жазылғандығы, сонымен қатар рухани дүниеге

арналғандығыайқынсезіледі.Әсіресежанкүнәдантазарғандаоныңрухыбиіктеп,бүтінәріеркін

қалыпқа түседі. Осындай сөз қолданыстарында әрқашан тура мағына алдыңғы қатарда болуы

тиіс.Өйткеніөзгемағыналардыңбарлығыосыалғашқытурамағынаныңтасасынажасырылады

һәмонсызсөздіңөзгемағыналықсипатыналлегориялықтұрғыданқарастырумүмкінемес».

Жан-жақты білім беру жүйесі орныққан Италиядағы Қайта өрлеу

дәуірінде адамның танымдық қабілеттерін дамытуға, әдеби теориядан

саяси теорияға дейінгі соны ойлардың бірнеше тармақтарын қайта

жаңғыртуға мүмкіндік туды. XVIII ғасырға дейін жалғасын тапқан Қайта

өрлеу дәуірі әдебиетінде грек идеялары басым болды, өйткені жастарды

тәрбиелеуде, білім беру жүйесінде ескі грек мәтіндеріне баса назар

аударылды. Дінбасылары әдебиетті оқу дегеніміз – моральдық тәрбиенің

формасы екеніне күмән келтірмеді. Филипп Сидней сынды жазушылар

әдебиет шынайы өмірдегі кейіпкерге қарағанда, әлдеқайда мінсіз

суреткерлікке бой алдырады деген көзқараста болды. Әдебиет көркем

мысалдарарқылыүйретеді.

Осы кезеңдегі эстетика мәселесі төңірегінде туындаған тағы бір

пікірталасклассицизмдепаталды.Мұндағыбастыидея өнерПлатон мен

Аристотель бекіткен ережелерге сәйкес болуы керек деген ұстанымға

құрылды.Аристотельдіңөмірдіимитациялаутұжырымынантуғанмимесис

ұғымы жалпы өнер атаулының барлығы тек шынайы өмірді немесе

табиғатты имитациялау негізінде баяндалуы тиіс деген ереженің

туындауына себепкер болды. Жазушы табиғатты негізге ала отырып, өз

тарапынан көркемсөзге иелік бермей, мүмкіндігінше қарабайыр тілге

сүйенугетиістіболды.

Гуманистік дәуірдің ең жаңашыл ойшылдарының бірі ретінде

Джамбаттиста Виконы атауға болады. Оның жаңа ғылымы ХХ ғасырдың

тілдік философиясын зерделейді және бұл ұғымның тілдің барлық

метафоралықсипатындамойындалатындығынкөрсетеді.

XVIII ғасырда жаңа ойлау тәсілі алға шықты, сонымен қатар ол көп

жағдайда рационализм деген атауға ие болды. Өйткені ол ақыл-ойдың

(сананың) әрекеттерін тұжырымдауға негізделді. Ұтымды идеялар

трансцендентті(оларбізкүнделіктіқабылдайтынқарапайымдүниедентыс

тұрады) әрі әмбебап (олар біздің көз алдымызға жалғыз қызғалдақтың

бейнесінғанаалыпкелмейді,барлыққызғалдақтарғатәнортаққасиеттерді

жинақтап беруге мән береді) болады. Сол себептен Сэмюэл Джонсон

сынды теоретиктер әдебиет жеке оқиғалар мен кейіпкерлерді қалай

бейнелей алатындығымен емес, «әрдайым ұқсас болатын ортақ

трансценденттік шындықтарға» қалай жете алатындығымен маңызды деп

пікірталастырабастады.

Осы кезеңде Германияның білім беру жүйесі айтарлықтай

күрделенді.Рационалистік әдебиет теориясын жетілдіруде Готхольд

Лессинг,ИммануилКантпенГегельсындыбіртопнемісойшылдарының

орны ерекше болды. Сол кезеңдегі жазу мәдениетіне классикалық грек

және рим үлгілері әлі де ықпал етіп тұрғандықтан, Лессинг поэзия мен

сурет өнерінің маңызды сипаттамаларын қарастыруға назар аударды.

Көптегенғалымдарпоэзияныоқығанда,адамсуреткөріпотырғандайкүйге

енуікерекдегенпікірдеболды,бірақЛессингбасқашакөзқарастыұстанды.

Ол поэзия құрылымының жүйелілікке негізделетінін, сонымен бірге

уақытқа баса мән беретінін, ал сурет өнерінің бір сәттік көрініске

негізделіп,кеңістіккеқұрылатынерекшесипатынатоқталады.

Готхольд Лессинг: «Менің пайымдауымша, сурет өнері өзінің құрылымында поэзияға

қарағанда мүлдем бөлек әдістер мен белгілерді, яғни уақытқа қатысты артикуляцияланған

дыбыстарды емес, кеңістіктегі сандар мен түстерді пайдаланады. Егер уақытқа тиісті белгілер

өздері беріп отырған мағынаға тікелей қатысты болса, кеңістіктегі белгілер белгілі бір

нысандардытолықтайнемесежартылайсипаттауғанегізделген.

Кеңістіктегінысандарнемесеолардыңбөліктеріденедепаталады.Солденелеркөзгекөрінетін

қасиеттеріменқоса,бейнелеуөнерініңбастынысандарыдаболады.

Бірінің ізін бірі басатын қозғалыстағы нысандар немесе олардың бөліктері әрекеттер деп

аталады.Іс-әрекеттерпоэзияныңбастынысандарыболадыдеугенегізбар.

Алайда поэзияның символдары тек дәйекті ғана емес, еркін формада да көрініс беретіндігі

жайында пікірлер болды; сондай-ақ еркін символдар ретінде олар ғарыштағы денелерді сол

қалпындатолықтайсипаттайалады.БұғанмысалдыГомердіңөзінен-ақалуғаболады.Ахиллестің

қалқаны туралы бір үзіндіден-ақ белгілі бір нысанның құрамдас бөліктерін бір мезгілде

дискурстықтұрғыданда,поэтикалықтұрғыдандасипаттауғаболатынынакөзжеткіземіз.

Бірақ Гомер қалқанды толықтай аяқталған, пайдалануға болатын дайын қару ретінде емес,

дайындалу үстіндегі нысан түрінде суреттейді. Ол өзінің субъектісінде қатар өмір сүретін

нысанды қайта жасауда осы тамаша көркемдік әдісті қолданады; соның негізінде зеріктіретін

суреттеуденгөріұстаныңәрекетінберуарқылыжандысуретжасайды.Бізқалқанныңөзінемес,

хасшебердіңқұдіретіменоныңқалайжасалып,қалқанғаайналғанынкөреміз.Ұстаныңпішінсіз

қатты затты тістеуікпен ұстап, төстің үстіне қойып, балғаның соққысымен телшелерді қалай

шыңдағанына,қалқандыкөркемдеугеарналғанқоладанонықалайбедерлегенінекуәболамыз».

Кантөзінің жоғарыжәне төменгі саналық қабілеттерімен ерекшеленеді.

Жоғары саналық қабілет дегеніміз – оның таза идеяға, абстракцияға

бейімділігі. Ол неғұрлым нақты пайымдаулар мен түйсінуге байланған

тәжірибелікһәмсезімдікқабілеттердентұрады.Жоғарысананыңәмбебап

идеялары адамның ең таңдаулы мінез-құлқына тән. Канттың көзқарасы

бойынша, сана ұғымы риясыз әрі заңды болуы тиіс. Адамға қатысты кез

келген әрекетті реттеуде бейтарап ұстанымда болу үшін, ол біреуді

байытуғанемесебелгілібіржекесезімдікләззаттарғабойалдырусияқты

ерекшемақсат-мүддеденаулақболуытиіс.Өнертазасебепкеемес,тікелей

сезімгеәсерететіндіктен,олмұндайжоғарыдеңгейдегіәмбебаптыққақол

жеткізе алмайды. Оның бар ұсына алатыны – «мақсатсыз мақсатқа

ұмтылу». Кант адам миының қалай дамығанын ескере отырып, одан не

күтуге болатынын болжады. Ол қабілеттердің сәйкестігін, сұлулықты

бағалайбілудіжәнененіңжақсыекенінайқындайалатынморальдықәдіске

тоқталды. Мысалы, оның ойынша, әдемілік жайында пікір айту баршаға

ортақорындалуғатиісморальғаұқсас.

ИммануилКант: «Енді мен адамгершілік ізгіліктің символы әдемілік екенін айтқым келеді.

Тек осы тұрғыда (барлық адамдар арасында табиғи түрде, сондай-ақ басқа адамдардан міндет

ретінде талап етілетін қатынас), ішкі қарсылығына қарамастан, басқалардың келісіміне

мойынсұнғандықтан,санақарапайымәсерлерденләззаталудасезінуденбиіктұрады:1)әдемілік

бірденқызықтырады(бірақадамтүйсігіндегібейнесіндеғана,моральдықтұжырымдамадаемес);

2) ол ешқандай тартымды болмаса да қуантады; 3) қиял еркіндігі (біздің қабілетіміздің

сезімталдығы) ұғыну заңына сай (моральдық түсінікте ерік-жігер бостандығы оның өз-өзімен

сананыңәмбебапзаңдарынасәйкескелісімдеболуытұрғысындақарастырылған)әдеміліктуралы

түйсінутүріндекөріністабады;4)сұлулықтыбағалаудыңсубъективтіқағидасыәмбебап;демек,

барлықадамүшінортақболады».

Георг Гегель табиғат әлемі менталды және физикалық немесе біртұтас

деп пайымдады. Гректердің логикасы бойынша, «диалектика» деп атаған

ақылдыңлогикалықүдерістерінадамзаттарихыменадамзатқоғамынанда,

сондай-ақтабиғаттандакездестіругеболады.Табиғижәнеәлеуметтікәлем

делогиканыңменталдыәлемісияқтыдамужолынбасынанөткерді.Адам

логикалықдиалектикалықүдерістеқарапайымнақтыбақылаудан(«Сократ

–адам»/Socratesisaman)әмбебапидеяғабіріктіретінтұжырымға(«Барлық

адам о дүниелік» /All men are mortal) көшті де, соның негізінде нақты

мысалменәмбебапидеяныбірсинтетикалықпайымға(«сондықтанСократ

о дүниелік» / тherefore, Socrates is mortal) біріктіретін шешімге келді.

Адамзаттарихындаәділеттіқоғамтуралыидеябастапқыдаішінаражүзеге

асырылады; олар мағлұмат алуға болатын, қандай да бір дәйекті ақиқат

идеяныңқарапайымережелердентұратынформасынқабылдайды.Адамзат

тарихының осы кезеңіндегі ақиқат диалектикадағы нақты қарапайым

пайым болған сияқты. Алайда тарихтың ілгерілеуіне қарай әмбебап идея

көбіне-көп заң институттарымен біте қайнасып кетті. Бұл – шындықтың

әмбебап идеясы мен нақты институттардың әлеуметтік-тарихи және

логикалық дамуы ұзақ уақытқа созылатын бірігу сатысынан өтіп, бір

бүтінге айналғаннан кейін, жалпыға ортақ қолданылатын әмбебап

қағидаларға негізделген шынайы заңға айналуын қамтамасыз ететін

күрделіүдеріс.Үкіметнемесемемлекетмүддесітұрғысынанқалыптасқан

мұндай нақты тәжірибелік институттар ақыл-ой идеяларымен

қанықтырылған.

Осығанұқсасқұбылысөнердедеорыналды.Ертекезеңдегіөнерәмбебап

мағынаға ие болмаған қарапайым бейнелерден тұратын. Олар тек нақты

нысандардың ұқсас суреттері ретінде көрінді; ешқандай көркемдік

мағынаға ие болған емес. Бірақ уақыт сынағында өнер өзінің логикалық

үдерісіне тән даму жолын басынан өткере келе, жалпыға ортақ идея мен

сезімдік объектіні, сананы және нақты қауымдық форманы біріктіретін

күрделіқұбылысқаайналды.

Г.В.Ф. Гегель: «Өйткені әмбебап идея нақты осындай бірлікке құрылған, бұл бірлік тек

әмбебап идеяның құпияларын толықтай игеріп, оларды біріктіргеннен кейін ғана өнермен біте

қайнасады. Осы үдерістің негізінде көркемдік нақты кезеңдер мен формалардың жиынтығына

айналады. Сол себептен бойымыздағы көркемдікті әрі өзімізді зерттей отырып, біз әдеміліктің

жиынтығыерекшеформаларғақалайтаралыпжатқанынанықтауымызкерек.Біздіңзерттеуіміздің

бұлекіншібөліміөнерформаларыментанысудыайқындайды.Алформаларөздерініңшығутегін

анықтауда түрлі тәсілдер мен мазмұн ретіндегі әмбебап идеяны түсінуге ұмтылады. Өнер

формасыдегеніміз–түрлімағыналарменқалыптардыңқарым-қатынасыдеугеболады.Мұндағы

қарым-қатынасәмбебапидеяғақұрылған,солсебептен олаталғансаладағытүрліформалардың

шынайынегізіболаалады».

КантпенГегельдіңидеялары,сезімдіктәжірибеәлеміменшынайысана

әлемі арасындағы айырмашылық Фридрих Шиллер, Уильям Уордсуорт,

СэмюэлТейлорКолриджбенРальфУолдоЭмерсонсындыжазушылардың

романтикалық бағытына әсер етті. Шиллердің ақыл-ой жүйесі рухани

әлемгеқұрылғанкөркемәңгімелерментанысунегізіндеқалыптасты,сөйтіп

оныңбарыншаазаматтықкөзқарасыныңөрістеуінетікелейәсеретті.Өнер

кең қоғамдық мақсатты көздеді. Бұл идея қазіргі замандағы адамның

құлағынелеңеткізуімүмкін,бірақоныңнақтылығынтүсіндіругеболады.

Ол үшін рухани әлемді ақыл-ойдың абстракцияға деген қабілеті ретінде

қабылдау керек. Бұл қабілет сананың жағымсыз эмоцияларды басқару

мақсатындағы ақыл-ойды пайдалану мүмкіндігімен тығыз байланысты.

Көркем әдебиетті оқу эмпатияны арттыратыны белгілі. Сондықтан да

Шиллер сияқты жазушылардың «әдеби білім беру адамның азаматтық

көзқарасынқалыптастыруғаықпалетеді»дегенпікірікөкейгеқонады.

Әдебиет ақыл-ойды дамытады деген идея XIX ғасырдың соңындағы

Мэтью Арнольдқа дейінгі әдебиет теоретиктерінің арасында танымал

болды. Арнольд әдебиеттің білім беру мақсатына қызмет ететініне сенді.

Олсананысоншалықтыбиіктетіп,сондай-ақақыл-ойдыңтәжірибелікжәне

табиғиэмоциялықжағынжекеқарастырды.

МэтьюАрнольд:«Бірқарағанда,Французреволюциясыныңкеңқанатжаюыменоныңұзаққа

созылуы салдарынан,Грекиядағыұлы шығармашылықкезеңіндегідейнемесекүшті қайта құру

қозғалыстарыныңкуәсіболғанҚайтаөрлеудәуіріндегідей,ұшқыройлышығармалардыңкөптеп

жарыққа шығуын ешкім күтпеген еді. Бірақ, шындығына келгенде, Француз революциясы осы

сияқтыкөтерілістерденөзінетәнсипатыменерекшеленді.Мұнда,негізінен,тазазияткерлікһәм

руханиқозғалысорыналды.Французреволюциясысаясижәнетәжірибелікмазмұнғаиеболды.

1700–1789 жылдар аралығында Францияда ескі жүйеде өткен қозғалыс, Қайта өрлеу кезіндегі

көтеріліске қарағанда, әлдеқайда шынайы болды. Вольтер мен Руссо тұсындағы, Француз

революциясыкезеңіндегіФранцияғақарағанда,Еуропабілімініңбиікдеңгейінкөрсетеалды.Гёте

соңғысын(революциякезеңінайтыпотыр)«бейбітмәдениеттіартқатастағаны»үшінжазғырған

болатын. Жоқ, біздің Байронның да, тіпті Уордсуорттың та шындықтың кілті болуының мәнісі

мынада–оларақыл-ойдыңайтарлықтайдамуынанемес,сезімдішарықтатыпдамытатынқайнар

көзден нәр алды. Дегенмен Француз революциясы өзінің қозғаушы күшін айқындауда

адамдардыңтәжірибесіненгөріақыл-ойынакөбірекүмітартты.Бұл–оныІКарлдыңкезеңіндегі

ағылшын революциясынан ерекшелейтін басты сипаты. Нақ осы жайт, аталған революция аса

сәтті болмағанына қарамастан, біздің төңкеріске қарағанда, әлем қызығушылығын тудырған

анағұрлым күшті рухани оқиғаға айналдырды. Ол белгілі бір тұрақты идеялардан тұратын

әмбебаптәртіпкеүндейді.1789жылғатәнсұрақ «бұл ақылға қонымдыма?»болса,1642жылы

бұл сауал «бұл заңды ма?» деген сұрақ түрінде болатын. Бұл жерде ескеретін жайт: бір

жағдайдағы заң, екінші жағдайда заң ретінде танылмауы мүмкін. Сананың басты қағидасы –

әмбебапшындықтыңабсолюттігіһәмтұрақтылығы.

Өзінің беталысын бағдарлап ашылған жаңа саланың жемісін пайдалану мақсатында қандай

ереженіұстанатыныннақтылыайқындауағылшынсыныүшінасамаңызды.Ереженіңмағыналық

қағидасыбірсөзгесаяды:ол–риясыздық(disinterestedness).Алсынқалайшариясыз,адалниетке

құрылады?Біріншіден,«заттарғадегентәжірибеліккөзқарастан»аулақболуарқылы;екіншіден,

ол өзі жанасатын барлық субъектіде еркін сана ойынына айнала алатын, оның табиғатына тән

заңдылықты ұстану негізінде. Сондай-ақ идеялар туралы қандай да бір жасырын саяси

идеялардыңықпалынанбастартуарқылы...Оныңбизнесі,менайтқандай,дүниедегіеңтанымал

әріойғанегізболғантаңдаулыдүниелердіигерудентұрады».

Соныменқатарөнердізерттеукезіндекөңілкүйтолқуларынаһәмақыл-ой

әсерлеріне басымдық беретін эстетикалық философия да айтарлықтай

ықпалды болды. Шарль Бодлер мен Уолтер Патер секілді жазушылар

үстіртінтәжірибенің, дүниедегі тән ләззаттарының және көркем тәжірибе

тұжырымдамасының өзіндік мақсат ретіндегі құндылығын атап өтті.

Өнерді ұнату тек өнер үшін керек; оның рухани маңызына, мінсіздігіне

немесеморальдықмақсатынамәнберудіңқажетіжоқдегенпікірдеболды.

Бодлердетабиғаттыңромантикалықидеалынанбастартып,оныңесесіне,

айла-шарғыныңрахатынабөленді.

ШарльБодлер:«Кофеханатерезесіненжұртқақызыға қарапотырғанемделушіастаң-кестең

сапырылысқанойларынтізгіндеуменарпалысқатүсті.Бірақсоңғыуақыттасанасынаөлімелесі

оралаберетінол,маңайындағыбарлықөмірқұбылыстарынашаттануменболды,есіненадасуға

шаққалғандықтан,барлығындаесіндесақтапқалуғаөршеленеұмтылды.Ақырында,тізгіндеуге

ерікбермегенауыройдысілкіптастап,өзінәп-сәттесиқырлапалғанбеймәлім,болмашыкүңгірт

елестіңсоңынатүсті.Қуаттықұштарлықбилегенәуесқойлығықатергеайналды!»

Әрдайымемделушініңруханикүйінкешкенсуретшініелестетіпкөріңіз,сондасіз табиғаттың

(мінсізсуретшінің)ішкеенгізетінкілтінеиеболасыз.

Сауығу балалыққа қайта оралуды еске түсіреді. Емделушілер де, бала тәрізді, барлық

нәрселерге,тіптіешқандаймаңызыжоқдүниелергедеерекшеқызығушылықтанытады.Қиялдың

ретроспективті(өткенгеоралу)күшіарқылы,егермүмкінболса,бізартқашегінісжасап,өзіміздің

балалық шағымыз бен жас кезіміздегі әсерлерімізге оралайық. Төніп тұрған сыртқы қауіп-

қатердің салдарынан рухани қабілеттеріміз «зақымдалмай» таза күйінде сақталған жағдайда,

балалық шақтан туған жарқын әсерлердің тән ауруына ұшырағаннан кейінгі туындаған

әсерлерменруханибайланысынкөреаламыз.Балабарлықнәрсеніжаңалықретіндеқабылдайды;

оләрқашан масаттанаалады.Баланыңтүспенпішіндіұғынуданалатынләззатыбізшабытдеп

атап жүрген ұғымды еске салады. Мен бұдан да тереңдей түсіп, асқақ ойдың қуатты әсер

тудырып,адаммиынаөзіндікықпалынтигізетінінрастаймын.Данышпанадамныңжүйкежүйесі

сау, мықты, ал балалардікі әсершіл, әлсіз болып келеді. Бұлардың біреуінде сана айтарлықтай

орныққан позицияға ие; ал екіншісінің барлық болмысы сезімталдыққа тәуелді. Алайда

данышпандық–балалықшақтанбастапқалыптасатынқұбылыс.Ендібалалықшақеркінентыс

жинапалғаншикіматериалдардыорныменқажетінежаратуғамүмкіндікберетін,ішкіболмысын

танытуғамүдделікемелшақтыңқайратынажәнеталдауқабілетіменкүшінеиеболады.

Құстың ауаға, балықтың суға қатыстылығы секілді, оның элементі қауым болады. Оның

әуесқойлығы мен кәсібі қауыммен біте қайнасып кетуді мақсат етеді. Нағыз көрермен үшін

қозғалыстың тасуы мен қайтуы шегінде, жақындық пен шексіздік аралығы сияқты көпшіліктің

жүрегінен орын табу – үлкен бақыт. Әмбебап өмірді сүйетін адам мол электр қуатындай күші

болған жағдайда, жұртшылықтың ортасына ене алады. Біз оны жұртшылықтың өзі сияқты

соншалықты үлкен айнамен салыстырар едік, немесе сана сезім дарыған құбылнамадай

(калейдоскоп) өмірдің әр қозғалысын қалт жібермей, оның көпқырлылығын жаңғыртып,

жарқырағансұлулығынпашеткенболаредік.Әрбіржылтеткенкөрінісөмірдіңөзінеқарағанда

тұрақсызһәмбаянсыз...Барлықәдемі және жақсынәрселер ақыл-ой мен белгілібірмақсаттың

нәтижесінен туындайды. Адам баласы анасының құрсағында жатқанда-ақ қаскүнемдік пен

қылмыстың «дәмін» сезінеді. Екінші жағынан, рақым етуші жасанды табиғаттан тыс

тұрғандықтан, барлық уақытта және барлық жерлерде адамзатты рухтандыруға үйрету үшін

құдайлар мен пайғамбарлар керек болды, өйткені адам оны өздігінен ашуға дәрменсіз еді.

Жамандықтабиғи түрде,күштеусізжүреді;жақсылық – әрқашанқандайда бір өнердіңжемісі.

Менің бар айтпағым: табиғат моральдық мәселелерге келгенде нашар кеңесші, ал себеп –

еліктіргішәріжаңартушы,осыайтқандарымдысұлулыққадақатыстықолдануғаболады.Сөйтіп,

сыртқы әдемілікті адам жанының қарапайым кісілігін танытатын нышандарының бірі ретінде

қарастыруғатырыстым.

Біздің шиеленіске толы, әбден шатасқан өркениетіміздің өзге нәсілдерді жабайы деп тануы,

оларғаастамшылықпенменсінбейқарауыжасбаланыңопа-далапжағуғадегенкөзқарасысияқты.

Бұл жердегібасты нәрсе адамның терісінің түсінде, сырт келбеттің ерекшелігінде болып отыр;

яғнижасбалада,солнәсілдіңөкіліденақтыкөрініскемойынсұнғысыкелмей,ақырында,адам

жаныныңматериалдыемесекенінмойындауғамәжбүрболады.

Сән үлгісін адамның ақыл-ойының жетістігі мен алға қойған мақсатының нышаны ретінде

қарастырукерек;оның табиғисұранысының адам миында шоғырлануы немесе оның жаңаруға

дегентынымсызталпынысыдегендұрыс.Сондықтандаәрбірсәнүлгісіөзіншеәдемі,олардың

әрқайсысының шынайы сұлулыққа жақындауы анық көрсетілген (себебі табылмаса да), азды-

көптікүш-жігержұмсаудыңнәтижесіндетынымсызадаммиыныңқанағатсыздығысезіледі».

УолтерПатерОксфорд университетіндеэстетикапрофессорыболды,ол

өзінің ғылыми мақалалары арқылы суретшілер мен жазушылар буынына

елеулі ықпалын тигізді.Қайтаөрлеудәуірінде «Қорытынды» (Сonclusion)

атты зерттеуінің төңірегінде дау-дамай туындады, бұл шығармада

викториандықтарды өмір мен өнерден қара бастың қамын биік қоюға

шақырды. Ол «жоғарғы» рухани мәнге немесе моральдық мақсатқа

ұмтылудыңқажетіжоқ, өнердіңөзтәжірибесіжеткілікті сыйақыболады»

дегенойдынегіздеді.

УолтерПатер:«Философия мен таза мәдениетке, адам рухына қатысты қызмет – ояту, өмір

құбылыстарын ұдайы бақылау арқылы оны жандандыру. Әр сәтте қолыңдағы немесе бет

әлпетіңдегіқандай да бір формамінсізденетүседі;жотадағынемесетеңіздегіқандайда бір үн

басқаларынақарағандаерекшеболыпестіледі;әлдебірқұштарлықнемесетүсіну,интеллектуалды

толқу сезімі бізге сондай ыстық, соншалықты тартымды болып көрінеді – мұның бәрі сол бір

сәткеғанабағынышты.Тәжірибеніңжемісіғанаемес,солтәжірибеніңөзіденәтиже.Драманы,

сан алуан өмірді сезіне білу үшін бізге берілген жүрек лүпілінің соғысы шектеулі. Олардың

ішіненеңізгісезімменкөругеболатынбарлықнәрсенітұтаскүйіндеқалайкөреаламыз?Өмірлік

қуат-күшіміздіөзініңтазаэнергиясындатоғыстыратындайжігерменбірнүктеденекіншінүктеге

дейінқалайшажылдамжеткізеаламыз?

Дәлосылайшажалындапжану,солләззаттыұстаптұру–өмірдегіжетістіктіңкілті.Тіптібіздің

өмірдегісәтсіздіктерімізәдеткеайналадыдеугеболады:аләдеттаптаурындылықтытуындатады,

егерәрбірнәрсегетереңүңілеқарамасаң,екіадам,екізат,екіоқиғабір-біріненажырағысызұқсас

болыпкөрінеді.Бәріқұрдымғакеттідепжүргенкезіміздебұрын-соңдыбайқамайтынәсерімізді,

жаңалықтарды, сезімімізді, түс пен иісті, суретшінің ғажап туындысын, қасымыздағы

досымыздыңбет-әлпетінрухымызбірсәткекөкжиектенбиіктепкөтерілгендейшынайыбейнеде

көругебейімболамыз.Мұндайкездеәрбірсәттіжетесезінеалмасақ,олсәттердіңосындайқиын

кезде ұсынып тұрған тосын сыйын түйсіне алмасақ, бұл – аяздан кейін күн шуағы сезілетін

уақытты күтпей, ерте ұйықтап қалумен тең. Осындай басымыздан өткен сезімдерімізді

жинақтамай, ол сезімді нақты сезініп көрмей, дәл сол сезім туралы өз теориямызды

қалыптастыруға мүмкіндігіміз болмайды. Қолымыздан келетіні – сезім туралы жаңа пікір

қалыптастырып, жаңа әсер алу; бірақ Кант, Гегельдің немесе өзіміздің жеңіл ортодоксті

(orthodoxy)ұстанымымызғаназараудармаймыз.

Руссоның «Мінажат» (Confession) атты туындысының алтыншы кітабындағы ең әдемі

үзінділерініңбіріндеолөзініңбойындаәдебитүйсіктіңоянғанынсипаттайды.Күтпегенжерден

жабысқанбеймәлімажаліндеті оның жанын жегідей жеді,енді өзін жалындаған жас шағында

айықпасдерткешалдыққанжандайсезінді.Олөзініңалдындаболжаусызөмірініңқалғанбөлігін

қалайша ұзартуға болатыны, ол үшін не істей алатыны туралы сұрақ тұрғанын түсінді. Оның

шешімін зияткерлік пайыммен Вольтердің жаңа еңбектерінен тапты. Олай болса ше?! Виктор

Гюго айтқандай, біз бәріміз де сотталғандармыз, бәрімізге өлім үкімі алдын ала шығарылып

қойылған, алайда олбелгісіз мерзімге шегерілгендігі себепті, осы аралықтағы біздің орнымыз

уақытша бос тұрады…; кейбіреулер бұл аралықты әрекетсіздікпен өткізеді, кейбіреулер тым

әуесқойлыққа салынады; ең парасаттылары, тым болмағанда,«осы дүниедегі қауыммен» бірге

өнер мен әннің ортасында өткереді. Біздің қолымыздағы жалғыз мүмкіндігіміз – тамырдың

соғуынертетоқтатпай,осыуақытаралығынбарыншаұзарту.Бізгеосыөмірдіңқуанышынсезіну,

шексіз шабыт пен махаббат мұңы, көпшілігіміздің бойымыздан табылатын табиғи қасиеттер,

түрлі-түрліриясызжәнебасқадақұлшынысұлықұштарлықарқылыберіледі.Текосықұштарлық

жалындаған, сөнбес сезімнің жемісін беретінініне сеніңіз. Мұндай даналықтан туындайтын

поэтикалыққұштарлық,әдеміліккеұмтылыс,өнергедегенсүйіспеншілікасазормәнгеиеболады.

Өйткеніөнерсізге,турасынайтқанда,мінсізсападанбасқаештеңеберместен,бірсәткежайғана

келіп-кетеді».

ХІХғасырдақұрлықтыңбасымбөлігін билегенреакциялықмонархияға

қарсы революциялар бас көтерді. Табысқа кейбіреулер ғана жеткенімен,

әдебиетпенайналысатындардыңой-пікіріәдебиеттіңәлеуметтікжәнесаяси

рөлі туралы ойларға ойысты. Эмиль Золя сияқты реалистік және

натуралистік жазушылар әдебиет ғылымның жаңа әдістерін пайдалану

арқылы және бұрыннан келе жатқан нормалар мен қалыптасқан

заңдылықтарғакүмәнменқарайотырып,өзгерістерменбіргеөзгеругетиіс

екенін сезінді. Виссарион Белинский сияқты орыс сыншылары елді

неғұрлым ілгерілету үшін әдебиет белгілі бір рөл атқаруы керектігін

сезінді.

Карл Маркс шығармашылық, саяси қызмет жолын философ ретінде

бастағанымен, 1840 жылдары Еуропадағы радикалды саясатқа ауысты.

Еуропаутопиялықсоциализмидеяларыменқаруланғанболатын,сондықтан

олар Еуропадағы монархияға қарсы көтеріліске қосылып, ақыр соңында,

посткапиталистік демократиялық қоғамды құруға ұмтылды. Сөйтіп,

жұмысшылар капиталистерге құл болудан босатылып, байлық теңдей

бөлінетін коммунистік және анархиялық қозғалыстың туындауына

себепкерболды.Марксқуғынғаұшырап,Англияданкетугемәжбүрболады.

Мұнда капиталистер құрған, индустрияландырылған еркін экономикалық

нарық арқылы пайда болған әлеуметтік тәртіпті талдау мүмкіндігіне ие

болды. Ол әдебиетті өзінің әлеуметтік, тарихи, саяси һәм экономикалық

сипатында таныды. Әдеби шығарманың мәнін түсіну үшін оны құрған

әлемгеәрітуындағанәлеуметтікжағдайларғаназараударукерек.Әдебиет

көбінесесаясимақсатқақызмететіп,«билеушітаптыңбилеушіидеяларын»

білдірді.

Карл Маркс: «Санадағы идеялар мен тұжырымдамалар, алдымен, материалдық белсенділік

пенадамдардыңматериалдыққарым-қатынасына,шынайыөмірдегіорнынатікелейбайланысты

шығады.Аспаннанжергетүскеннемісфилософиясынатікелейқарама-қайшыұғымдарұсынамыз,

яғнижерденаспанғакөтерілеміз;адамныңтәнінажыратаалуымызүшіноладамныңнеайтатыны,

неніармандайтыны,сондай-ақоладамтуралыбасқалардыңнеайтатыны,неойлайтынымаңызды

емес. Нақты белсенді адамдардан және олардың нақтылы өмірлік үдерістері негізінде

идеологиялықрефлекстердіңдамуын,өмірлікүдерістіңжаңғырығынкөреміз.Адаммиындапайда

болатын ғажайып құбылыстар, сонымен бірге, эмпирикалық тұрғыдан тексерілетін және

материалдықжағдайғатәуелдіөмірпроцестерініңсублиматтары(sublimates).

Мораль, дін, метафизика, өзге идеологиялардың барлығы – тағы соған сәйкес сананың

формаларыбұданәріөзараұқсастәуелділіктісақтамайды.Олардатарихжоқ,дамужоқ;алайда

адамдар өздерінің материалдық игілігі мен өндірістік қатынастарын дамыта отырып, шынайы

тіршілігін, ойлау қабілетін әрі дүниетанымының аясын өзгерте алды. Өмір санамен емес,

керісінше, сана өмірді танумен анықталады. Бірінші әдісте бастапқы шығу нүктесі тірі адам

ретінде қабылданған санадан бастау алады;нақтылы өмірге сәйкес келетінекінші әдісте бұлар

нақтылытірітұлғалардыңөздері,алсанаолардыңөздерінеғанатәнболыпсаналады.

Билеуші таптың идеялары әр дәуірде де үстемдікке ие; қоғамның материалдық байлығын

иеленген тап бірден оның үстемдік етуші зияткерлік күші болып қалады. Өз меншігінде

материалдық өндірісті иеленген тап, сонымен бірге, оның ақыл-ой өндірісі құралдарын да

бақылауына алады, ақыл-ой өндірісі құралдарын иеленбегендердің идеялары оған бағынышты

болады. Үстем идеялар материалдық қатынастарға үстемдік құрушылықтың мінсіз көрінісінен

басқаештеңедеемес,идеяретіндеұғынылғанүстемматериалдыққатынастарбіртаптыүстемдік

құрушы ретінде жасайды, сондықтан оның идеялары үстемдікке негізделеді. Үстемдік құрушы

таптықұрайтынтұлғаларбұлардыөзмүддесітұрғысынанпайымдайды.Сондықтандаолартап

ретіндебиліктіиеленіп,заманныңауқымыменбағдарынайқындайды,осыныңбарлығыноларөз

мүддесіне лайықтап жасайтындықтан, өз заманындағы идеяларды өндіруші және өндірісті

реттеушіойшылдарретіндеәрекететеді.Мысалы,корольдікбилік,аристократияменбуржуазия

бірзамандаһәм бір елде билік үшін күреседі, нәтижесіндебилік бөліскетүседі, биліктібөлісу

доктринасыүстемидеяғаайналып,«мәңгілікзаң»ретіндекөріністабады.Айталық,аристократия

үстемдік құрған кезеңде абырой, адалдық ұғымы жоғары тұрды деуге болады. Үстем таптың

жалпытүсінігіосығансаяды».

Әдебиет теориясын кері бағытта қабылдаған француз символистерінің

алдыңғы сапында Стефан Малларме тұрады. Бұл қаламгер мінсіз рухани

шынайылыққақолжеткізудегіпоэзияныңерекшеқабілетіненазараударды.

Поэзия моральдық мақсатқа қызмет еткен жоқ, оған қоса, әлеуметтік

қолданысқадаиеболмады.Есесіне,бұлидеалдыжаулапалудыңайрықша

үстем тәсілі болды. Әдебиетте оның шебер қиыстырылған құрылымына,

тіліне және мазмұн байлығына зейін аударылуы тиіс. Нағыз табиғи

гүлдердіңорнына ақынның«барлықгүлшоқтарынатәнқасиетті біргүлге

жинақтапсуреттеуі»жайындажазады.

ФридрихНицшеөнертеориясынақарағандаөзініңэпистемологиясымен,

түбегейлі танымдық теориясымен көбірек танымал болды, алайда

«Трагедияның тууы» (The Birth of a Tragedy) (1872) атты еңбегінде ол

трагедия теориясын қарастырып, онда белгілі бір мөлшерде ХХ ғасыр

философиясыныңқайшылықтыәрікүтпегенөзгерулержағдайыналдынала

анықтаған теориясын ұсынды. Философтардың көпшілігі сана

категориясын қолданып, болмысты болымсыз түсініктегі әлдене деп

санады. Алайда Ницше болмысты қалыптасу барысында сипатын анық

танытпаған жалынды ағынға көбірек ұқсайтын үдеріс ретінде көрді.

Дәстүрліфилософиябұлрадикалдықалыптасудыбасып-жаншып,әлемнің

тұрақсыздығын жасыру үшін жалған ұстанымға барды. Ницше Грекияда

пайда болған балама дәстүрге оралды және тұжырымдамалық

тұрақтылыққабағынбайтынөмірдіңасауағыныноныңбелсендіқалыптасу

барысындакөрсетті.

«Трагедияның тууы» атты еңбегінде осы философиялық айырмашылық

тақырыбына оралаотырып,өнердегіаполлондық үдерісті, философиялық

ізденіс көзқарасы тұрғысынан танылған тіршілік иесін оқиғадан кейінгі

бірлік негізінде дәйектілікпен сипаттайды. Дионистің принципі

тұрақтылық пен бірлік принципіне қарама-қайшы сипатта болды, қай

нәрсенідеуақытша,өзгеріскебейім,қалыптасуүдерісіүздіксізжалғасады

дептануғашақырды.

ФридрихНицше:«Дионисәрнәрседен,тіптіауру-сырқаудыңөзіненделәззаталуғатырысады,

осыданкеліпмузыкаментрагедиялықаңыздарөміргекелген.

Трагедияныңсалдарынжоюғамузыкалықдиссонанстыңкөмегідетигеншығар?Бізөзіміздің

көругедегенұмтылысымыздыңмәнінтүсінебастаймыз,әрнәрсегемұқиятқарағанымыздан,тіпті

трагедияға беріле үңілгенімізден тапқан проблемаларымызды мойындаймыз; диссонансты

көркемөнер саласында қолдану туралы айтар болсақ, диссонанстың дәл бұл күйін нақты бір

ғылыми терминмен белгілеуге тиіспіз; біз әлденені тыңдағымыз кеп тұрады, бірақ соны тек

тыңдап қана қойғымыз келмейтіні де рас. Шексіздікке ұмтылысымыз, барынша көбірек ләззат

алуғатырысуымыз–бәріқосылыпосындайкүйдеДионистіңприцниптерінмойындауғамәжбүр

етеді, Гераклит бұл жағдайларды салыстыра келе, бәрі де жас баланың тас пен құм үйшікті

соңындабәрібірбұзуүшінжасағаныментеңдеген.

Музыкаментрагедиялықмифекеуідеадамзаттыңдионистікқабілетінкөрсетеді,сондықтанол

екеуін бір-бірінен ажыратып бөліп қарауға болмайды. Екеуі де Апполлон философиясының

шеңберінентысұғым;екеуідемынадүниеніңдиссонансты(dissonance)бейнесінқуанышарқылы

бейнелейтінұғым;екеуідебірсиқырлыкүйгеенгізетінұғым;екеуіде«дүниедегіеңболымсыз»

нәрсенің өзінің бар екенін көрсете алатындай ұғым. Бұл орайда, дионистік философия

апполлондық философияға қарағанда мәңгі әрі бастауын өнерден алып отырған философия

болып, дүниедегі жеке адамның өмірін басты орынға шығарып отыр. Егер адамзат кейпіндегі

диссонансты сезініп отырсаң, онда ол диссонансты өмірің үшін қажетті нәрсе деп

қабылдағаныңды, өз табиғатыңнан басқа сұлулықты жоғары қойып отырғаныңды көрсетеді

дегенге саяды. Бұндай түсінік – Аполлон философиясының нағыз өнер саласындағы басты

мақсаты;дәлосындайтүсінік үшін бар сұлулықтыпашетіп, бұдан да зор сұлулыққа ұмтылуға

күшсалыпжүретінімізаян.

Мұнда Дионис, Аполлонмен салыстырғанда, бүкіл әлемдегі құбылыстардың ішінен өнердің

мәңгілікжәнебірегейқуатысияқтыөмірменәлемдідербестендіруүшінжаңа,жасампазұқсастық

тудырады. Егер сіздер диссонансты көз алдарыңызға адам бейнесінде елестете алсаңыздар, ол

өмірсүрумүмкіндігінеиеболуыүшінжаратылысынанәдемілікшымылдығынкеңейтетінтамаша

иллюзияғасүйенеді.Аполлонныңшынайыкөркемдікмақсатыарқылы,оныңатынанбәрімізбірге

сансыз тамаша ұқсас иллюзияларды жинадық, соның арқасында мынадай жайттарды

байқауымызға түрткі болды. Сол мезетте, бүкіл тіршіліктің тек осындай негізі – дионистік

астыртын әлем – адамның санасына кіруі мүмкін, өз кезегінде аполлондық күш қайта өзгеруді

еңсеруіғажапемес, сондықтанбұлекікөркемдік әрекеттеөзқуатынмәңгілік ақиқатқағидасы

тұрғысынан қатаң, өзара үйлесімді ашуы тиіс. Дионистің күші, қазір көріп отырғанымыздай,

шексізалапатқуатпенкөтерілгенкезде,Аполлонбұлтарасындағынайзағайдайбіздіңортамыздан

жарқ етіп шығуы керек, сонда ғана оның ғажайып сұлулығының әсерін бізден кейін келетін

ұрпақтардасезінгенболареді».

Ницшебүкілбілімболашақтадептұжырымдады.Адамәлемдібелгілібір

көзқараспен қабылдайды; сондықтан онда санадан тыс өмір сүретін

«әмбебап шындық» немесе «объективті білім» жоқ. Келешекке тәуелсіз

шындық идеясы елес болып саналады. Оның айтқаны, әрине, рас еді.

ФилософтарПлатонсияқты,жаңакогнитивтіқабілеттіқабылдағаннанбері,

әлемде тіршілік етуші әмбебап идеялардың санадан тыс үстемдік

құратынынаназараударды.Бұләмбебаптар,шынындада,математикатілі

сияқты ойша елестетулерге құрылатын жалпылаушы сипаттың мәнін

айқындаушы үлгі болғандықтан, әлемді қайта жасау мен айла-шарғыға

арналған мәдени құрал ретінде әрекет етеді. Бірақ математика оның

идеяларын ойда немесе жазбаша символдарда жүзеге асырады, бірақ

дүниедеемес.Бұлабстрактіліидеяларғадақатысты.

ХХ ғасырдың бас кезінен бастап қолына қалам алған Эдмунд Гуссерль

келер шақ пен объективті шындықты, ой әрекеті (абстрактілі идеялар

ұғымымен) мен шынайы идеялар (шындық әмбебап болып саналған

идеялар) арасындағы үзікті игеруге тырысты. Ол мұны шындықты

келешектен таба отырып жасады. Оның «феноменологиясы» шындықтың

идеялардытұжырымдайтынақылдыңқабілетінеқарайкелешектіңшегінен

тысқарышыға алсада, сананыңпайымдауменорныққанын негіздеді. Бұл

тазаидеяларпендешілікэлементтердентазарғанжағдайдаформалдыжәне

трансцендентті, әрі ақыл-ойдағы идеялар «түйсіктің»құрсауына түскенде

ғана тым шынайы болып көрінді. Олар ең дұрыс сенсорлық деректерден

алынған идеяларға қарағанда, анағұрлым таза идеялар болуымен

ерекшеленді.

ФеноменологияғаалғашқыболыпбағаберушілердіңбіріБенедеттоКроче

еді.Олөнерақиқатындағытүйсіклогикаменғылымнанерекшеленедідеп

санады. Бұлардабілім анағұрлымтазатүрінде көрінеді.Крочееуропалық

саяси консерватор бола тұра, бұл теорияны дербес азаттық идеалының

терминіретінде,«мен»моделініңиесіжоқһәмештеңегетәуелдіемесдеп

тұжырымдады.

БенедеттоКроче:«Ендіойдаберікорнығуғатиісалғашқыпікірдіңмәнінекелсек:интуитивтік

(сезімдік) білім иелікке мұқтаж емес әрі өзгеге иек сүйемейді; ол басқалардың көзқарасына

тәуелді емес, өйткені оның өзіндік көзқарасын қалыптастыра алатын ой көздері бар. Әрине,

интуициямен аралас ұғымдарды табуға болады. Бірақ көптеген басқа интуицияларда мұндай

қоспаның белгісі жоқ, бұл оның дәл осы қалпында болуы міндетті емес екенін айғақтайды.

Суретші туындысындағы ай жарығы көрінісінің әсері, картограф құрастырған жердің сызбасы,

нәзікнемесежігерлімузыкаәуені,қисынсызлириканыңсөздерінемесекүнделіктіөмірдебіздің

өтініп,бұйырыпнемесежылап-сықтапайтқансөздеріміззияткерлікпарасатты қарым-қатынасқа

ешбір қатысы жоқ интуитивті ой әрекетіне құрылуы әбден мүмкін. Бірақ осы жағдайда не

болатыны жайлы ойланғанда, өркениетті адамның ой-түйсігінің басым бөлігі ұғымдармен

қаныққанын дәлелдеу мүмкін болса, алдымызда одан да маңызды және нанымды әлденені

көруіміз мүмкін. Басқа интуициялармен бетпе-бет келіп, қосылып кеткен тұжырымдамалар

араласып, сапырылысып кеткендіктен, тәуелсіздігі мен автономиясынан айырылып қалады да,

ұғымдықмәніжойылыпкетеді.Оларәубастаөзіншеұғымболғанеді,біраққазіринтуицияның

қарапайым элементтері болып қалды. Трагедия мен комедия кейіпкерінің аузымен айтылған

философиялықойларұғымүшінемес,осыкейіпкердіңмінездемесінашуүшінқызметатқарады;

мұнда салынған бейнедегі қызыл түс физикалық қызыл түсті білдірмейді. Ол – портреттің

сипаттық элементі. Тұтастай алғанда, бұл детальдің сапасын анықтайды. Өнер туындысы

философиялықтұжырымдамаларғатолыболуымүмкін;олфилософиялықдиссертациядандаөте

байтереңмазмұнғаие,әріөзкезегіндесипаттауларменинтуицияларғатолыболуыәбденмүмкін.

Алайда болуы мүмкін барлық тұжырымдамаларға қарамастан, өнер туындысының нәтижесі

интуиция болып табылады және бүкіл интуицияларға қарамастан, философиялық

диссертацияныңнәтижесітұжырымдамаболмақ.«Некелескендер»(Promessi Sposi) аттытарихи

романдаэтикалықсынақтар менайырмашылықтармолынанкездеседі,бірақтолықнәтижесінде

өзініңқарапайымтарихына,интуициясынақатыстысипатынанайырылмаған.Шопенгауерсияқты

философтардың еңбектерінде кездесетін осы сипаттағы күлкілі әңгімелер мен сатиралық

шығармаларбұлеңбектердіңинтеллектуалдықтрактаттарғатәнерекшелігінжоққашығармайды.

Ғылыми жұмыс пен өнер туындысының арасындағы айырмашылық немесе интеллектуалдық

шындық пен интуитивті шындық арасындағы айырмашылық авторлар анықтаған әртүрлі

нәтижелерге байланысты. Бұлар осы жеке салалардың әрқайсысын өзінше дәйектеу арқылы

көрсетеді».

ФеноменологияXXғасырдыңортасындаайрықшаықпалғаиеболды.Бұл

кезде ақыл-ой интуициясын қамтыған таза идеялардың басым болуына

айрықшамәнберіліп,күнделіктітәжірибеағыныментұлғааралықақыл-ой

шарпысуымен және оқу әрекеті құралдарының көмегімен оны саналы

түрдетүсінугеалыпкелді.ШвейцарлықфеноменологЖоржПулеАҚШ-қа

дәріс беруге келгенде бірқатар ғалымдарға, соның ішінде,

феноменологияны «оқырман сынына жауап» ретінде қайта қарастырған

СтэнлиФишкедеықпалынтигізді».

Жорж Пуле: «Бұл – кітапты оқи бастаған кезде туындайтын ең әуелгі феномен. Нысаннан

қалқып шығып, санамды шарпыған дүниенің мән-мағынасы бар екенін түсінген кезде, мен

қолымда ұстаған нәрсенің жай ғана нысан немесе қарапайым тіршілік иесі емес екенін

пайымдаймын. Пайдалы тіршілік иесінің, кездестіріп жүрген өзге адамдардан ерекшелігі жоқ,

өзімдағдылытүрдеқабылдайтынбасқаадамныңсанасезіміөзімніңішкі жан дүниеме үңілуге,

тіптіестімегенлицензияныойлап,оныңнежайлы,нетуралыекенінпайымдауға,несезінетінін

сезінуімемүмкіндікбереді.

Бір ғажабы, мен мұндайды бұрын естіп көрмеппін. Біріншіден, таңғалатын жағдай –

«нысанның» жоғалуы. Қолыма ұстап тұрған кітап қайда кетті? Ол әлі де сонда, солай бола

тұрғанмен,олендіжоқ,ешжердентаппайсың.Бұл–түгеліменқағазданжасалғанзат,металлмен

фарфордан да жасалатын заттар бар, егер мен кітапты оқып шықсам, бұл зат енді ғайыпқа

айналатынсияқты. Кітап бұдан әрі материалдық нақтылық болудан қалады ғой. Ол сөз, образ,

идеялардың жиынтығы ретінде тіршілік ете бастайды. Бұл жаңа тіршілік қайда пайда болуы

мүмкін?Қағазнысанындаболмайтыншығар,әрине.Сондай-ақсыртқыәлемдедеболмасакерек.

Бұлжаңатіршіліктіңөмірсүруінебірғанаорынқалды:ол–өзімніңішкідүниемдегі«Мен».

XXғасырдыңбасындағыәдебиеттеориясыныңнегізгімектептерініңбірі

орыс формализмі болды. Ол әдебиетті зерттеуді неғұрлым ғылыми

әдебиетпен тығыз байланыстыруға тырысты, әдебиет және жазбаөнердің

басқа түрлерінен ерекшелендіретін әдеби әдістерді зерттеуге ден қойды.

Орыс формализмі өзінің бастауын сезімге толы өнер адам санасын

алмастырып, әлемді өзгерте алады деген көркемдік радикализммен

байланыстырды. 1916 жылы құрылған «Дада» қозғалысының радикал

авторлары Бірінші дүниежүзілік соғысқа жауап ретінде өнердің жаңа

қиратушы түрін жасауға ұмтылды. Өркениетті Еуропаның милитаризм

қыспағынатүсуқаупіжәнесоғыссолшылжазушылардыңбұлтобынелең

еткізді. Егер сана осындай тығырыққа алып келсе, поэзия сөзсіз

иррационал болуы керек. Ойлаудың жоғарғы деңгейіне шығу үшін ол

өлеңнің тиімді формаларын бұзуы тиіс. «Дада» мәнсіз және

антибуржуазиялық сипатта болар еді. Ол шіркеу мен отбасының

қарабайырлығынжоққашығарып,бүгінгібіздің«отбасылыққұндылықтар»

депатағанмаңыздымәселегеXIXғасырда-ақназараудартареді.

Тристан Цара: «Жаңалыққа деген құмарлық жанашырлыққа кереғар жүреді, ондай адам

«мағанбәрібір»дегенаңғал ұстанымғабейімболады;ол– түсіндірумүмкінемесжағымды да,

өткіншікөңілкүй.Бірақбүгінгітаңдабұлдаескірген.Өнердіжоғарғықарапайымдылықнегізінде

рәсімдеуде жаңалық пайда болды, ендігі жерде «біз адамбыз, ойын-сауыққа, желігуге, көңіл

көтеруге бейімбіз» деген ұғым пайда болды. Орман ішіндегі сәулелер тоғысындай алабұртып,

өмір де өтіп жатыр. Үндеухат жазып отырмын; артық нәрсе жазбаймын, тек нақты нәрселерді

айтамын. Үндеухат жазғанды ұнатпаймын, бірақ қандай да бір принципті де ұстанбаймын (әр

сөздіңморальдыққұндылығын бірден-ақаңғаруғаболады;ал жуықтату(approximation) дегенді

импрессионистеройлаптапқан).Бұлүндеухатымдыкезкелгенадамбірмезеттебір-бірінемүлде

қарама-қайшы әрекеттерді істей алатынын көрсету үшін жазып отырмын; ал мен ондайға

қарсымын; жағымды да, жағымсыз да іске қарсымын, ешқайсысын қолдамаймын, себебі мен

әлдененіқисынғасалып,пайымдапотырғандыжеккөремін...

Өнердің сұлулығын күшпен мойындата алмайсың, сондай-ақ өнер туындысы бәріне бірдей

объективті түрде ұнай бермейтініде анық. Сондықтан өнерді сынаудың пайдасы жоқ.Сын тек

субъективті болады, әркімнің сыны әртүрлі болады, сын жалпыға ортақ болуы мүмкін емес.

Сынныңадамзатқаортақпсихологиялық негізін тапқан ешкім жоқ шығар. Иса мен Библияның

шапағаттымейірімідүниенітегісқамтуға,шайтандыда,хайуанаттыда,күнделіктітіршіліктіде

қамтуғатырысқан. Осынша шексіз, пішінсіз хаосты адам баласы бір жүйеге келтіре аладыдеу

мүмкінбееді?«Жақыныңдыжаттайсыйла»дегенұстаным–екіжүзділіктіңбелгісі.«Өзіңдітаны»

дегенұстанымтіптіутопия,бірақбұлутопиядақатігездіктітануғадегенұмтылысбар...Өкінетін

ештеңежоқ.Тіптіқатігезқылмысжасағанадамныңдажаныныңтазаратынынасенеміз.Бұлжерде

мен өзім жайлы айтып отырмын. Басқаларды өз ойыма үгіттеуден аулақпын. Өз ойымды

әлдебіреугетаңуғақұқымжоқ.Ешкімгедеменжүргенжолғатүсдемеймін.Өнердеәркімніңөз

жолыбар.Еңбастысы,жұлдыздыәлемгеапаратынтуражолдыбілукерек,сондай-ақәркімөзінің

қиялыменшабытынабараржолындұрыстаңдағаныжөн.Әрбіржолдыңөзтиімділігібар.Бұндай

тиімділіккеқолжеткізуменеджменттіңұзақтаауыржолыарқылығанакеледі,бұлсапардаүлкен

тәуекел бар. Осыдан келіп дадаизм (dada) өз алдына дербес ағымға айналды, бірлікке деген

бұрынғы сеніміненайырылды. Ал бірлікке сенімін жоғалтпағандареркіндігін де сақтапқалды.

Бізешбіртеориянымойындамаймыз…

Бірлікті жоққа шығаратын істің бәрі – дадаизм; бірлікті қирататын істің бәрі – дадаизм;

ыңғайлыымыраға келумен жағымды әдеттің ұяң үйлесімінтеріске шығаратынбілімніңбәрі –

дадаизм;қисынсызістердіқолдап,қисынғамәнбермейтінніңбәрі–дадаизм;біздіқұлетуүшін

құрылғанәлеуметтікиерархияментеңдіктіңбәрі–дадаизм;бастымақсатыкімменболсадакүрес

болыптабылатынкезкелгенобъектте,сезімде,түсініксіздіктерменқарама-қайшылықтарда–

дадаизм; тарихын ұмыту да – дадаизм; археологиясын ұмыту да – дадаизм; пайғамбарларды

ұмытуда–дадаизм;келешегінбілмеуде–дадаизм;білімсіздіктіңкесіріненкезкелгенқұдайға

сөзсіз құлай табыну да – дадаизм; үйлесімді күйде отырып, басқа бір көңіл күйді аңсау да,

дыбысы шайналып шыққан пластинкадай күй кешу де, кейбіреудің шын көңілмен, беріле

жасаған, ұяңдықпен қымсына жасаған ақымақ ісін қолдау да, әлдебіреудің мінажат орнындағы

аксессуарғақарсылықбілдіруіде,жағымсызболсада,қарқынысарқыраманыңекпініндейкүшті

идеяларды алтынмен апталған періштедей етіп көрсетіп, нысананы дөп қирататындай етіп

қолдану да осылардың қатарына жатады. Біз еркіндік, Дада, Дада, Дада деп жүргеніміз – сан

алуан түстердің қосындысы, қарама-қайшылықтардың шиеленіскен түрі, гротеск мен

үйлесімсіздіктіңбейнесі,яғниӨМІР».

Орыс әдебиеттанушысы Виктор Шкловский (1893–1984) Дада

идеяларына сүйене отырып: «Поэзия біздің күнделікті сезімімізді ұштай

түсетіні сонша, уақыт өте келеайналамыздағы ортаның сипатын әдеттегі

қарапайымқұбылысретіндеқабылдайбастаймыз»,–дегенеді.Поэзиябұ

дүниенің шынайы сипатын теріске шығарғандай болса да, бәрібір оны

қайтамойындауғамәжбүрміз.

Виктор Шкловский: «Егер біз қабылдаудың жалпылама заңдылықтарын зерттей бастасақ,

қабылдау әдетке айналған сайын ол қалыпты дағдыға айналады. Біздің барлық әдеттеріміз

санадантысқалыптасатынүйреншіктідағдыларданқұралады.Егерадамалғашқаламұстағанын

немесе тұңғыш рет шет тілінде сөйлегенін есіне түсіріп, оны онмыңыншы рет орындаған

әрекетіменсалыстырса,бізбенкелісереді…

Адамның жұмысы, киімі, дүние-мүлкі, әйелі және соғыс жайындағы қорқынышы – бәрі де

үйреншікті дағдының құрбаны болады. «Егер мына өмірге адамдардың көпшілігі ойсыз келсе,

ондамұндай өміртіпті болмағандай,адам ондай өмірдібастан кешпегендей». Сондықтан өнер

өмірдіқайтақалпынакелтіруүшін,адамдызаттарменқұбылыстардытүйсінугемәжбүрлеуүшін,

санасында тасты тас етіп бейнелеу үшін өмір сүреді. Өнердің мақсаты – белгілі бір нысанды

таныскүйіндеемес,қабылдануыбойыншасезінетіндейетіпкөрсету.Өнертехникасыныңмәні–

нысандарды«бейтаныс»етуүшінформаларынқиындатып,қабылдануынұзартыпкүрделендіру,

өйткеніқабылдануүдерісі–бұлөз-өзіненұзартылуытиісэстетикалықсипатыбарүдеріс.Өнер–

нысанныңикемділігінсынаутәсілі;нысанмаңыздыемес...».

Шкловский, Борис Эйхенбаум мен Юрий Тынянов әдебиетті зерттеуді

батыстық философияға негізделген теориядан лингвистика және әдеби

құрылым әдістеріне негізделген зерттеулерге қарай ауыстырды. Оған

баяндау желісі, сатылы әңгіме, поэзияның аллитерация мен эуфония

сияқтытәсілдеріжатады.

XXғасырдыңбасыпоэзияжайындақызутолғаныстардыңкезеңі болған

еді.ЭзраПаунд«поэзиямүмкіндігіншееркінболуыкерек»деппайымдады.

Викториандық нақыш пен күйректікті жоққа шығарған модернистік

көзқарасқа сәйкес, сөздер әсерлі және эмоциядан азат болуға тиіс деген

ұстанымда болды. T.С. Элиот ақындарды дәстүрден иеленген орны

бойынша қарастырды. Ол романтикалық субъективизм идеалына қарсы

бола отырып, пайым тұрғысынан бейжай сезімнен жоғары тұрудың

орнына,ақындардыдәстүрденалатынорнынақарайбағалады.

ЛингвистикаXX ғасырдың бас кезіндекемелінекелді.Оған Фердинанд

де Соссюрдің (1857–1913) еңбегінің ықпалы ерекше болды. Ол тілді

біртұтас таңбалар жүйесі ретінде зерттей келе, сөздер өзара байланысу

арқылы қандай да бір қызмет атқарады әрі белгілі бір мәнге ие болу

мүмкіндігі бар деген тұжырымға келді. Мәскеудің ақындық ұйымына В.

Шкловскиймен қатар мүше болған Роман Якобсон метафора (поэзия

сипатында) және метонимия (ойдан шығарылған әңгіме сипатында),

лингвистикалық формалардың және когнитивті үдерістер мен афазия

(aphasia)сияқтыахуалдыңбайланысынзерттеудіертебастанқұптады.Ол

антрополог Клод Леви-Стросс сияқты француз ойшылдарын Соссюрдің

идеяларымен таныстырып, мәдениетті лингвистиканың құралдары мен

әдістерін пайдалану арқылы структурализм деп аталатын қозғалысты

бастауға ұйытқы болды. Леви-Стросстың мифтің құрылымына арналған

зерттеу еңбектері айрықша ықпалды болды. Ол әртүрлі этникалық

мәдениеттердің жүздеген мифтерін салыстыра келе, олардың ортақ

құрылымдықбөліктердентұратынынанықтады.ВладимирПроппертегілер

арасындағықұрылымдықұқсастықтардытапты,олардыңбарлығыдаұқсас

нарративті жүйеге құрылады, яғни кейіпкердің сапарға аттануы,

қиыншылыққа тап болуы, ғайыптан көмек келуі, ақырында арман-

мұратына жетуі. Леви-Стросс мифтердің осындай құрылымдық

ұқсастықтарының болуы олардың жалпыадамзаттық ортақ мәселелермен

байланыстыболуындадегенболжамайтты.Бұлертегілерменхикаяларға

қатысты мәселе әдебиетті құрылымдық тұрғыдан зерттеудің өзегіне

айналды. Жерар Женетт және Цветан Тодоровтың ой-пікірлері

«нарратология» ғылымының дамуына алып келді. Таңбаларға құрылған

семиологиялық жүйедегі құрылымдық лингвистиканың мәнділігі Ролан

Барт сияқты француз теоретиктерін де лингвистикалық құралдардың

көмегімен мәдениетті зерттеуге құлшындырды. Барттың қысқаша

«мифологиялары» көпшілікке танымал мәдениеттің жарнамалық

хабарландырулар мен жолнұсқа сияқты таңба белгілерді қолдану арқылы

белгілібірмағынаныбілдіретінтаңбаларжүйесініңқырларынқарастырды.

Еуропалық әдеби сын теоретиктері әдебиетті зерттеуді барынша

ғылымиландыруға тырысқан кезде, америкалық теоретиктер әдебиетті

ғылымға қарсы қоюды дәлелдеуге тырысты. Ғылымда сөздер нақты бір

ғана мағына білдіреді, алайда әдебиетте Клинс Брукс сияқты жаңа

сыншылар әдеби шығарманың контексіндегі сөздердің

орналастырылуының әсері рухани тұрғыдағы қосымша коннотативті-

үстеме мағынаға алып келуі мүмкін болатынын пайымдады. Ғылым

нақтылы заттардың атынтураатап, шындықты іздестірген кезде, әдебиет

ирония мен парадокс сияқты сөздердің өзара мағыналық байланысуына

құрылған күрделі троптарды қолдану арқылы шындықты жеңілірек

сипаттауғақолжеткізеді.

Туындаған жаңа мағыналар сенсорлық объектіге қарағанда, ғылыми

лексиканың көмегімен (сөздікті қолдану арқылы) ғана нақтылы атауға

болатын абстрактылы идеяларға ұқсайды. Жаңа сыншылар идеалистік

дәстүрдіәдіспенформалардызерттеугебағытталған(өнердікезкелгенрух

пенсананыңкөрінісі ретінде таныған) жаңа қозғалыспен біріктірді.Олар

«мұқиятоқуды»жақтадынемесежекелегенәдебишығармалардағыбейнелі

образдар мен олардың мағынасын көрсететін күрделі әдістерді бірлікте

алып зерттеуге көңіл бөлді. Клинс Брукс сөз мағынасын шыңдау үшін

қарапайымсөзқолданысыпоэзияныңқыспағындақалайтарылғанынатап

көрсетті.

КлинсБрукс:«Міне,Уордсуорттың«Құпиясыр»(Intimations)аттыодасындаөтекүштіирония

жатыр.Ақынбұлодадаүмітпенмәжбүрліктісаналуансимволменжеткізебілген:одадаүмітпен

мәжбүрлікбір-бірініңбасымдығынескереотырып,өзарақаталқақтығысқатүскен.Шындығында,

ғылыми тұрғыдан қарасақ, бұл одадағы символдар бұрмаланып, яғни нағыз философтың

көзқарасына сай қолданылған; тұңғиықтан бастау алған қараңғы көлеңкеден шығып, жарыққа

ұмтылып жатқандай көрінеді; құрсаудан босағандай емес, керісінше, құрсаудың ішіндегі тар

қапасқақамалыпжатқандайкөрінеді.

Бұлдасырышешілмейтінжұмбақемес.Ғылымитерминдер–абстрактілісимволдар,яғниолар

ешбірконтекске бейімделіпөзгермеуі тиіс. Ғылыми терминдер– объективті(немесеобъективті

болуға ұмтылған) ұғымдар; яғни ол терминдер – бұрыннан бар атаулар. Сондықтан, жаңа

құбылысты атаған кезде ол терминдерді бейімдеп өзгерту мүмкін емес. Бірақ поэмадағы

ұғымдарғаанықтамаберетінтерминжоқдепайтааламызба?Ақынныңкезкелгенсөздібұрмалап

өзгерте алатынын білеміз ғой. Элиот айтқандай, «ақынның басты міндеті – сөзді түсінікті

мағынағаайналдыру».

ХХ ғасырдың ортасында Еуропаның әдебиет теориясына марксизм

қосылды. Дьёрдь Лукач «Тарихи роман» (The Historical Novel) атты

еңбегінде Бальзак сияқты реакционист роялистердің (royalist) әдеби

еңбектерін де теорияға айналдырған.Себебі,роялистерсолдәуірдітолық

баяндай алған реалист жазушылар еді. Вальтер Бенджамин «Неміс

бароккосы драмасының пайда болуы» атты диссертациясында тарихты

зерттеудің жаңашыл әдісін ұсынған. «Медианың кино сияқты жаңа

түрлерін дүниені танудың жаңа әдісі ретінде қолдану қажет» деген пікір

білдірген. Теодор Адорно, Макс Хоркхаймер сияқты франкфурттық сын

мектебі ағымының кейбір мүшелері «поп-мәдениет – адамзатты

шатастыратын жол, капиталистер жұмысшы тапты осы поп-мәдениет

арқылы бағындырып отыр» деген. Ал Герберт Маркузе мен Эрнст Блох

сияқты ойшылдар консервативті, марксистік ағымдағы утопиялық ойға

беріліп,«идеологиялық»сипатынаназараударған.

Түрлі формалистік ағымдар әдебиет саласында әртүрлі жаңа

теориялардың пайда болуына себепкер болды. Ол жаңа теориялардың

қатарында роман сияқты жанр, реализм сияқты бағыт, романтизм сияқты

тарихикезеңдісипаттайтынағымдабареді.

Орыс теоретигі Михаил Бахтин романның әлеуметтік-лингвистикалық

сипатынабасаназараударған.Романбіздіқоршағандүниеніңдүбірінжан-

жақты жеткізе алады деп сенген. Чарльз Диккенстің еңбектерін мысалға

келтіріп, оның сөйлеу түрлерін өз қиялымен ұштастыра білгенін

дәріптеген.Оныңкейбіройларынажұрткүлеқараса,кейбіреуінешынтәнті

болғандар да бар. Ч.Диккенстің романдары сөйлеудің түрлерін біріктіре

отырып,гетероглоссиялық(heteroglossic)сипатқаиеболған,яғниқоғамды

дискурсарқылыбейнелейалған.Ч.Диккенстіңромандарындағыдискурстің

әрбір көрінісі сол романның оқиғасына тікелей байланысты болып

табылады.М.Бахтинмұндайсипаттыдиалогизациядепатаған.

Михаил Бахтин: «Роман, жалпы алғанда, стилі жағынан көп қырлы және тілі мен сөйлеу

мәнерінің әртүрлілігімен ерекшеленетін туынды. Романда жазушы әртекті стилистиканы

қолданады, әртүрлі лингвистикалық деңгей мен алуан түрлі стилистикалық ұстанымдарды

молынанқамтиды.

Құрылымдық-стилистиканыңнегізгітиптерітөмендегідей:

1.Тікелейавторлықәдеби-көркемәңгімелеу(оныңбарлықәрқилынұсқаларында);

2.Күнделіктітұрмыстықауызшаәңгіметілініңәртүрліформаларынстильдеу[skaz];

3.Күнделіктіауызекі тілде қолданылатынжартылайәдеби тілдің әртүрліформаларынстильдеу

(хат,күнделікжәнет.б.);

4. Әдеби тұрғыда болғанымен, ерекше көркемдік сипаты бар түрліше авторлық баяндаулар

(гуманистік, философиялық немесе ғылыми мәлімдемелер, шешендік, этнографиялық

сипаттамалар,меморандумдарт.б.);

5.Стилистикалықтұрғыданөзіншеерекшелігібарсөздер…

Роман бейнеленген, айтылған идеялар мен объектілер әлемінің тұтастығын, түрлі әлеуметтік

ортадағы сан аулан тілдік ерекшеліктерді және осындай жағдайда өріс алатын жеке тұлғалар

тілін,жалпыөзікөтеріпотырғантақырыптардыбарыншамолынанқамтиды.Авторсөзі,әңгіме

айтушылардың баяны, кірістірілген жанрлар, кейіпкерлер сөзі – бар болғаны романға

гетероглоссияныңкірігуінесептесетініргелікомпозициялықтұтастыққана,оныңкөмегіарқылы

бұлардыңәрқайсысыәлеуметтікүндердің,айтылғансөздер,тілдерарасындағыбайланыстармен

қарым-қатынастардың көптүрлілігін қамтамасыз етеді, бұл – сан алуан тілдер мен сөз сөйлеу

типтерінің көмегімен жүзеге асатын тақырыптар қозғалысы, оның әлеуметтік салалардың

жіктеліпкөрінуінеқосқантамшыдайүлесі,яғнидиалогизациялануы,бұл–романстилистикасы

ерекшелігініңнегізгісипаты».

Эрих Ауэрбах «Мимесисте» (Mimesis) өршіл реализм тарихын әдеби

реализмді қазіргі көркемәдебиетте тазасырттай суреттеуденбастап,ішкі

психология мен эмоцияны көрсетуге дейінгі эволюциялық дамумен

байланыстыра сипаттады. Оның әйгілі бірінші тарауында Гомердің

«Одиссея» жырындағы баяндау стиліне ерекше тоқталып, Гомердің

оқиғалардықалай алдыңғыпланға жылжытқанын,үнемі оқиғаға қатысты

болудыңоңәсерінашыпкөрсетті.

Эрих Ауэрбах: «Жиһан кезіп оралған Одиссейді бұрын күтушісі болған қарт қызметші

Евриклея жамбасындағы тыртығынан танитын, сәтті дайындалған 19-жырдағы көңіл

толқытарлық көрініс «Одиссея» оқырмандарының жадында сақталып қалады. «Тыртық» сөзіне

(393-өлең)алғашқыдаанықтауышбағыныңқылысөйлем(ертеректеоғанқабан…)қосылады;бұл

сөйлемкөлемдісинтаксистікқұрылымғаұштасады;оныңішінекенеттенбасыңқысөйлеменеді

(396-өлең; «оған соншалықты дарын сыйлады»); бұл сөйлем өзінің синтаксистік құрсауынан

жайлап босанып шығып, ақырында 399-өлеңде синтаксистік тұрғыдан алдыңғыға ешқандай да

тәуелдіемес,мүлдемжаңамазмұнпайдаболадыжәнеосымазмұнжекебиліккеиеболуарқылы

бұл оқиғаның шынайылығын бекемдеп, алдыңғы үзіліп қалған әңгімеден 467-өлеңге дейін

(«Кемпір бұл тыртықты тізесіне қолын тигізген кезде білді…») жалғасады. Біз қарастырып

отырғанмұндайұзақэпизодтынегізгітақырыппенсинтаксистікбайланыстырумүмкінболарма

еді, егер алдағы оқиға желісі (content)осы мақсатпен сабақтаса өріліп жатса; яғни тыртықпен

байланысты бүкіл хикая нақ осы сәтте Одиссейдің жадын оятарлықтай, естелік түрінде

баяндалған жағдайда мүмкін болар еді; Оны суреттеу аса қиын болмас та еді: «тыртық» сөзін

біріншіретескеалғанда-ақ,«Одиссей»мен«ескеалу»сарыныбарекіөлеңдіалғақойсаболғаны.

Алайда кез келген мұндай алдыңғы план мен оқиғаның әлқиссасын құрайтын субъективті-

перспективті әрекет арқылы өткеннің тереңінен тамыр тартатын осы шақ гомерлік стильге

мүлдем жат; гомерлік стиль текбірсарынды баяндалған, әрқашан біркелкі объективті алдыңғы

планнанкөрінеді».

ХХғасырдыңортакезеңіндеәдебиеттеориясындағыеңауқымдыжоба–

канадалық теоретик Нортроп Фрайдің «Aнатомия» (Anatomy) атты еңбегі

деуге болады. Фрай әдебиет жанрларын маусымдық кезеңнен кейінгі

циклдіңбөліктеріжәнедіниөмірдіңциклдарыретіндеқарастырды.

Ницшеніңқайтажаңаруы1960жылдарыФранциядаЖилДелөзбенЖак

Деррида сияқты ойшылдардың структурализмнің ғылыми қағидаларынан

бастартқантеорияларынқалыптастыруынасебепкерболды.Соссюртілдің

әрбір элементіндегі сәйкестілік басқа элементтерден айырмашылығына

байланысты қалыптасатынын анықтады. Бұл түсінік болмыстың өзге бір,

білуге мүмкін болмаған беймәлім әлемі болатыны туралы мүмкіндікті

ашты. Онда әдеттегідей қарапайым білімнің көмегімен олардың қарым-

қатынастарынаемес,заттарға немесе нысандарға назараударылады. Егер

бұл екі заттың «арасындағы» әлдене болса, олардың «ерекшелігін»қалай

білуге болады? Бұл заттарда «сәйкестік» немесе «меншіктік» ортақтық

болса немесе олар «аралықтағы», әртүрлі қарым-қатынастағы басқа

бірдеңеге өздігінен тәуелді болса ше? Қандай да бір білу мен тануға

болатын болмыс жөнінде білген үстіне біле беруге болады. Сондай-ақ

адамдардың моральдық-нормативтік ережелері үшін өздерінің ақыл-

ойларынзаттарменидеялардыңшынайылығыноңайанықтауғамүмкіндік

беретіндейболжамдаржасалды.Шындығында,бұлнормативтікқағидалар

құмдай сусымалы, тиянақсыз болса, бәлкім, олар шындықтан гөрі өз

еріктерін өзгелерге таңып, олардың еркі шынайы идеялардың әмбебап

тәртібін білдіретіндей сыңай танытатын биліктегі экономикалық және

саяси топтардың әрекетімен,әлеуметтік өкімет тәртібіменортақ мәмілеге

келгенболареді.

Марксистербұлжаңа«постмодернизмді»капитализмніңнышаныретінде

айыптады. Консерваторлар ақиқат пен өркениетке зиян келтіреді деп

мәлімдеді(бұл өте күлкіліболатын). Бірақ «постмодернизм»дейтін ағым

дакейбіржемістіжаңаәдебитеориялардытудырды,олардыңкейбіреулері

құрдымғакетіп,қайсыбірітегеуріндітөзімділіктанытты.

Делөзәдебиеттің(немесефилософияның)мәніақылғақонымдылығынан

немесе қонымсыздығынан туындайтынын көрсетті. Сондықтан оны

мәдениеттің артықшылығы ретінде таңдау білімнің ережесінің

ерекшелігіне, семантикалық мүмкіндіктерді алып тастауға, кесіп тастауға

негізделген. Егер адам осындай мүмкіндіктерге ұмтылса, кітап сияқты

заттардың бүтіндігі мен сәйкестігін сақтап тұрған шекаралар ашылады.

Тіпті мәдениет пен табиғат арасындағы айырмашылық бұзылады. Біздің

барлық идеялық құрылымдар – материяның формалары. Бұл түсініктер

XXIғасырдыңбасындағыәдебитеориядағы«жаңаматериализмді»табуға

көмектеседі.

Деррида философия тарихын зерттей келе, жер бетіндегі білімнің

табандыүрдісініңтиянақсызқұрылғандығынаназараударылмай,дүниедегі

философиянытұрақтыдепсанағанқатепікірқалыптасқанынатапкөрсетті.

Философия әдеби және философиялық мәтіндердегі мағынаның

бірдейлігін топшылайды. Алайда Деррида қаралған мәтіннің барлығынан

Соссюрдіңтілгеқатыстыбайқағанайырмашылықтарынтапты.Сондықтан

мәтіннен мағынаға немесе автордың өміріне дифференциалды қарым-

қатынастағыкүрделіжелігетүспейөтугеболмайды,олбізкүткенненгөрі

анағұрлымкөбірекмағынаүстейді.

Дерриданың еңбегінен алынып, АҚШ-та жетілдірілген теория

деконструкция(deconstruction)депаталады.ОныңжетекшісіПолдеМан,

алоныісжүзінеасырғанБарбараДжонсонболды.ДеМанбарлық әдеби

мәтіндерден тұрақты мағынаны табу мүмкін емес болғандықтан,

оқылмайтындығын дәлелдеу үшін Дерриданың идеяларын пайдаланды.

Ролан Барт та Дерриданың әдебиетті зерттеуде автордың өмірмен

байланысынакөбірекмәнберуденгөріоныңмәтінініңмазмұнынақатысты

жайттарғабасымдықберутурасындағыидеяларынқолдады.Әдебиетенді

«шығармалардан»емес,күрделі«мәтіндерден»тұратынболды.

XXғасырдыңекіншіжартысындағыіріфранцузойшылыМишельФуко

структуралист болумен қатар, ықпалды постструктуралист те еді.

Алғашында ол әлемді бейнелеу үшін осы дүниені біздің қалай

көретінімізді, «дискурс тәртібін» қалай пайдаланатымызды, дискурсқа

салынған ережелер мен болжамдар әдісін зерттеді. Кейін оның жұмысы

өкіметтің талдауынан өтіп, «тәртіп» ретінде қоғамдағы өкіметтік емес

құралдарменқамтамасызетілді.Ақырында,оныңназарыуақытағымымен

тәннің дискурстік реттелуі мен жыныстық қатынасқа ауды. Әдебиет

теориясындамытаалмағанымен,Фукосаясиоқиғаларғаазкөңілаударып,

көбінеседискурстыңтарихтықалайжасайтынынамаңызбергенәдебиеттің

тарихизерттелуінжаңартты.СтивенГринблаттың«Жаңатарихшылдығы»

(New Historicism), Кэтрин Галлахер мен басқалар кез келген тарихи

кезеңдегідискурстарғасілтемеарқылыөзарабайланыстаболған.

Фуконың талдаушылық қарым-қабілеті 1950 және 1960 жылдардағы

әлеуметтік және саяси қозғалыстардан туындап, өсіп шықты десе де

болады. Бұл қозғалыстар әдеби теорияның маңызды мектептерінің

біразынадемберді.Отарлыққақарсы,отарлықтанкейінгікүрес,ұлтаралық

қатынастардың өршуі, әйелдердің теңдік үшін қозғалысы феминистік

әдебиет теориясына алып келді; азаматтық құқық үшін күрес әртүрлі

этникалық салаларды зерттеуге серпін берді, тіпті гейлерден азат ету

қозғалысына арналған«куирлік» және«гендерлік зерттеулерді»жүргізуге

көмектесті.

Отарлықтан кейінгі ұлтаралық зерттеулер отаршыл үстемдіктің өршуін

зерттеуден басталды. Ағылшын әдебиетінде ақнәсілділерге телінген

астаналықмәдениеттіңотарлықшеткіаймақтағымәдениеттенбасымдығы

дағдыға айналған болатын. Эдуард Саид «Ориентализм» деп аталатын

тұтасбірғылымсаласыШығыспенБатыстыңайырмашылығынтүсіндіру

үшін, ғылыми дәрежесіне қарамастан, өрескел бұрмаланған стереотип

жағдайында дамығанына назар аударды. Хоми Бхабха сияқты

деконструктивті бағытта ізденуші теоретиктер отаршылдар мен отарлық

қатынасты қиратушы, бүлдіруші зұлым әрекет ретінде бейнеледі.

Ұлтаралықзерттеулерғаламдықмәдениеттіңшынайылығынпайымдайды,

мұндадамығанорталықнемесеарттақалғаншалғайжерсияқтыдәстүрлі

түсініктердің ешқандай мәні жоқ. Тіпті дәстүрлі ұлттық мәдениеттің

отарлыққа қарсы идеясы біріккен сандық және жанама ғаламдық әлемде

ендігі жерде маңызға ие бола алмайды. Этникалық теория этникалық

мәдениеттің нақтылы түрлері мен динамикалық әрекеттестігі басым

мәдениеттер мен басқа да мәдениеттердің өзара байланысы негізінде

дамиды.

Кейбіреулер әртүрлі инклюзивтілік идеалды жүзеге асыру мақсатын

көздесе, басқалар үшін ол дәстүрлі этникалық мәдениетті сақтаудың

нақтылы формалары болып қалды. Афро-америкалықтар үшін бұл

өздерініңүзіліпқалғанафрикалықтегінқалпынакелтірусезімінбілдірсе,

байырғы америкалықтар үшін ежелгі тек-тамырын түгендеуде ерекше

маңызғаие.

Феминистік әдебиет теориясы әйел қолтаңбасын анықтау мен әдеби

мәдениеттің еркектерге басымдық бере отырып, әйелдерді көбінесе

қалайша жағымсыз бейнеде суреттегенін зерттеуден басталды. Ол

әйелдердіңжазуөнерініңсапатұрғысынанеркектердікіненартықшылығын

зерттеуге ауысты. Люс Иригарей мен Элен Сиксу сияқты теоретиктер

мынадай сұрақты төтесінен қойды: еркектердің қолтаңбасынан өзгеше,

көркем жазу мәнерін танытқан әйелдер шығармашылығының құпиясы

неде? Феминистік әдебиет теориясының одан әрі қарай дамуы Джудит

Батлердің гендерлік бірегейліктің (identity) «орындалу» сипатын

қарастырғанкезіндежүзегеасты.

Гейлер мен лесбиандар мәселелерін зерттеуден басталған еңбектер

бүгінде«куир»(queer)теориясы деген атауғаие болды. Джон Д›Эмилио,

Ли Эдельман, Бонни Циммерман сияқты теоретиктер Генри Джеймс пен

Элизабет Бишоп сияқты жазушылардың бүркеншек есімдерін әйгіледі.

Эдельман тура қарап тұрса да, бірақ «басқаша» көрінетін гомонимиялық

мінез-құлықты бейнелеген Ева Седжуиктің гетеросексуал мен гей-

мәдениеттіңарасындағыконтинуумды(continuum)атапкөрсетті.Бұлүстем

гетеронормативті мәдениетті сынға алудың әрі қынжылтарлық, әрі

рухтандырарлық жағы болды. Олар жыныстық артықшылықтары бар

биологиялық жынысқа сәйкес қалыпты бұзып, жыныс мәселесін

шығармашылықтыңарнайыарқауынаайналдырды.

Теорияныңбұлсаласындағыпостструктуралистіктеорияөміршеңболып

шықты.Бұлтеориясыншылфилософияғаайналып,олмәдениеткеқатысты

күнделікті болжамдар мен ұсыныстар жөнінде ақпарат беру тәсіліне ие

болды. Жаратылыс пен сананың белгілі бір шындық ережесін тудырған

ақиқаттыңсолқұндылықтары жыныстық орта тұрғысынан беделді болып

көрінеді, сырт көзге оғаш, өрескел болып көрінетін, «өзгелерге» (others)

қарағанда,жыныстықауытқуғаұшырамағанадамдардыңтымтабиғи,ақыл-

есідұрысболыпкөрінетінінекепілдікберді.

Әдебиет теориясындағы ең соңғы жаңалықтарға танымдық зерттеулер,

эволюциялық теориялар, эмоциялар мен жаңа материализм төңірегіндегі

зерттеулер енді. Барлығы ақыл-ой мен дене арасындағы кедергіні жоюға

ұмтылады,«Hоmosapiens»мәдениетпеншынайыфизикалықбелсенділікті

қалыптастыруға мүмкіндік беретін абстракцияны идеализациялау

қабілетімен ерекшеленді, ол дерексіз дереккөзді мүмкін етеді және оны

орнықтырды. Когнитивті әдебиеттану зерттеулері ақыл-ойдың жұмысына

назараударады.Бүкілбілімықпалдыидеяларарқылыіскеасырылады,яғни

кіріс/шығыс,жоғары/төмен,алыс/жақынт.б.сияқтыкеңістіктегіпішінгеие

болады. Біз ойлауды кеңістікте ұйымдастыруға бейімделгенбіз, ал

кеңістіктегі схемалар көбінесе бағалау стандарттарына сәйкес келеді

(«төмен» үлгерім «жоғары» қабілеттің көрсеткіші емес). Эмоция немесе

күйзелісті зерттеу біздің өміріміздегі әрі әдебиеттегі эмоцияның күшін

назарда ұстайды. Король Лир көп қырлы, бірақ бір мән беруге тұрарлық

нәрсе оның эмоциясының траекториясында жатыр. Өйткені ол бірінші

актідебарболғаныбірнешеминуттыңішіндеқұлайжақсыкөрусезімінен

ашуға ерік берген жаралы жанның күйіне ауысады. Жан ауруы, ашу-ыза,

қайғы-қасірет, өкініш тек пьесада ғана жағымсыз тұрғыдан сипатталуы

мүмкін. Эволюция теориясы адамның уақыт өте келе, табиғи сұрыптау

жолымен дамитындығына негіздеген Дарвин іліміне сүйенеді. Біздің

барлық қасиеттеріміз небір қиын жағдайлардан аман қалуымызға

көмектесті. Геннің құрамының аздап өзгеріске ұшырағанын пайдалана

алғандар (гендік мутация әсерінен кездейсоқ орын алған, пайдалы

өзгерістерге бейімделген), гендік тұқым қуалаушылықтан жолдары

болмағандарғақарағанда,тіршіліккежылдамырақбейімделді.Егерекікөз

маңдайда емес, самайда орналасса, тірі қалу мүмкіндігін арттырып,

осындай көзі барларғана көбейіп, бұдан кейінгі қайталанған барлық көз

самайда ғана орналасатын еді. Біздің қазіргі бүгініміз – сонау өткеннің

сарқыты; көптеген ашкөздік немесе жомарттық сияқты әдеттеріміз бен

қасиеттерімізді тірі қалуымызға септігі тиген өткеннің жемісі деп

білгенімізабзал. Бәлкім, әуестікеліктіргенненболар,эволюциялықсынға

шамадан тыс артық назар аударылған, сондықтан Эдит Уортон немесе

ДжейнОстинжұптасуарқылынәтижелікөбеюгеалыпкелетінсалт-жораны

қалайдасипаттауғабасамәнберді.

Жаңа материализм адамзат өмірін биология мен экологияның кең

ауқымды тұжырымдамасымен байланыстырады. Адам өмірі мен айнала

қоршаған биологиялық тіршіліктің аражігі қай жерден өтеді? Біз өмірді

мұндай шекарасыз және адамдарды тіршілік ортасымен я болмаса

жануарларды адаммен байланыстырып, өмірді үздіксіз қайталау циклі

арқылыматерияныбасқаларменсалыстырғанда,артықтаемес,өзектесте

емес айырма деңгейіндей көретін өзара тәуелді тұтас орта (continuum)

ретінде қалай қабылдаймыз? Постгуманистік көзқарас тұрғысынан

қарастырғанда,мұхитпенжағажайсызықта,шекарадақарама-қайшылық

та емес; бұл – материяның әр алуан формасы, жуан немесе жіңішке

молекулярлық күйдің контрасты. Гетеросексуалдар гетеросексуалды

жыныстықкөбеюдіәлеуметтіктіптіморальдықнормаретіндеқарастыруды

ұнатады,бірақмұндайкөбею–биологиядасексуалдықтыңтымөзгермелі

формасына қозғау салатын азшылықтың (minority) формасы. Біздің

«табиғатқа жат» деп қарайтын дүниелеріміз – өзге тіршілік иелері үшін

қалыптықұбылыс.

БІРІНШІБӨЛІМ

Постструктурализм

БІРІНШІТАРАУ

Кіріспе

1968жылғыбуын(«алпыссегізтобы»)–

постструктурализмparlui-même

ДжулиРивкинменМайклРайан

«Қарама-қайшылықбіткенжердеөзгерісбасталады».

ЖилДелөз«Ницшежәнефилософия»

(NietzscheandPhilosophy,1962)

«Трансгрессияғатүсу–тәжірибеніңшешуші сәті; жүйеніңбұзылуына

байланыстыосындайіс-тәжірибетуралыайтааламыз».

ЮлияКристева«Жүйежәнесөйлеушісубъект»

(TheSystemandtheSpeakingSubject)

«22наурызқозғалысы»

1

үштүрлібағыттаөрбіп,алдыменуниверситет

дағдарысына,кейінәлеуметтікдағдарыстарменқарсылықтарғаұласты.

Айналып келгенде, бұл топ қозғалысының кең құлаш жаюы діттеген

мақсатпендүниелікахуаларасындағыбуырқанғанкүш-қуаттықоғамның

реттеу тетіктері тұрғысынан түбегейлі өзгерткенде ғана нәтижелі

болмақ. Бұл ұйым қарсылық көрсетудің алғашқы екі бағытын белсенді

түрде жүргізді. Дағдарыстарға өзіндік көзқарасын білдіруге барынша

талпынды. Мұндай әрекет бұл қозғалыстың қоғамдық жүйе ішіндегі

қуаттыағыстыбірарнағатоғыстырушы(өзгелердейболғанмен,ерекше)

саяси қызметке бел шешіп кіріскен әдеттегіден өзгеше топ екенін анық

көрсетеді. Сонымен қоса, «22 наурыз қозғалысы» наразылықтың үшінші

арнасыбағытындакедергілердібіржолажоюмақсатынкөздейотырып,

ағымдағы саясатқа қарсы тұрды. Яғни ол бұрынғы жүйені қолдап,

жетілдірудіемес,онытүбегейліыдыратудыжүзегеасырды».

Жан-ФрансуаЛиотар«МаркспенФрейдтіңізімен

(AdriftAfterMarxandFreud,1973).

«Француз коммунистік партиясы көбіне буржуазияшыл өзімшілдігі

шектеншыққанұйымныңрөлінойнайтын:оныңтеорияжүзіндебилеуші

таптыайыптайтынморальдыққағидалардыұстануыныңөзіісжүзінде

оларғақарсышығуыеді».

ГайХокенгхем«Гомосексуалдықұштарлық»

(HomosexualDesire,1972)

«Бұданбылайеріктінемесемәжбүрлітүрдемамандықалумүмкіндігінен

айырылған студенттер мен жастардың, сондай-ақ барлық әлеуметтік

топтардың аумақтық, этностық немесе тілдік қауымдастықтарға

топтасу ықтималдығы арта түседі. Себебі жүйенің орталықтандыру

жәнетехнократтыпирамидаландыружұмыстарыныңнәтижесіндеолар

сыртқа, шеткері аймақтарға, наразылық пен жауапсыздық жайлаған

аймақтарға ысырылып қалды. Ойыннан тысқары қалған олар енді сол

ойынныңережелерінеқарсышығады.

Бұл – өндіріс әдісіндегі ішкі, диалектикалық келеңсіздік емес, өндірісті

әлеуметтік қатынастардың баршаға ортақ ақиқаты деп қабылдаудан

жай ғана бас тарту. Сөз жоқ, бас тарту жалақы төлеу мен одақ

талаптарындажасырынтүрдекөрсетіледі.Бірақортажолдабұлжүйе

партиямен одақтар тарапынан барынша басып-жаншылып,мақсатты

түрдеүзілді-кесілдітеріске шығарылады. Партиялар мен одақтар мұны

экономикалық талаптардың орындалуын қадағалау мен қитұрқы айла-

шарғыларқолданудыңмінсізжолыдепқабылдайды.Жаңасолшылнемесе

хиппи қозғалысының маңызы мен мағынасы да осында. Бұл –

санаулылардың ашық бүлігі емес, көпшіліктің эндемиялық жасырын

қарсылығын,ашықталапқоюды,күштеуменжазалаудыкөксейтінбұла

күші бар құпия қарсылық. Жанып жатқан көлікті көргенде адамның

айызынқандыратынәлдебірқұпиякүшбар».

ЖанБодриар«Өндірісайнасы»

(TheMirrorofProduction,1973)

«Тіптітаңбалардаөртелукерек...1968жылдыңмамырындағықатерлі

қасіретәлісейілгенжоқ».

ЖанБодриар«Таңбаныңсаясиэкономиясы»

(ThePoliticalEconomyofTheSign)

Антрополог Клод Леви-Стросс,әдебиет сыншысы Ролан Барт, марксист

философ Луи Альтюссердің еңбектерімен байланыстырылатын

структурализм өзара ұқсас жүйелердегі кез келген дүниеден белгілі бір

ортақ тәртіпті көру үшін лингвистикаға жүгінеді. Оның ізімен келген

постструктурализмбұлтәртіптіңбәрітілгетәнэндемиялық(өзіндіксипаты

бар, қайталанбас) ретсіздікке негізделгенін, әлем ешқашан өзіне мағына

береалатынқұрылымменсемантикалықкодтардыңешқайсысыментолық

үйлеспейтінін көрсетеді. 1950 жылдардың соңы мен 1960 жылдардың

басында француз интеллектуалдық өмірінде структурализм үстемдік

құрды. Алайда ол үстемдік етіп тұрған уақыттың өзінде-ақ оған қарсы

қозғалыс пайда бола бастаған еді. Бұл жүйелер қандай бағытта жұмыс

істеудіойлағаннангөріструктурализмдіқалайқиратуғаболатынын,іркіліп

тұрған қуат пен мүмкіндіктердің бұғауын ағытып, өзгеше қоғам құру

туралы көбірек әрекеттенді. Структурализмнің, тұрақты құрылымдардың

әмбебаптығы мен мәңгілігіне дәйек болған сипаттамасы өзінің негізгі

қайраткерлерінің солшыл саяси ұстанымына қарамастан, әдіснамалық

тұрғыдаконсервативтікболыпқалаберсе,постструктурализмсаналытүрде

радикалды болар еді; рационалды ойдың дәстүрлі әдістеріне күдікпен

қарап,бұләдіс-тәсілдердіойынғаайналдырады.Структуралистераталмыш

таңбалардымінсізтәртіптің,тарихпенуақыттантысқалғанформалардың

ұқсастығынан туындайтын код пен мағыналардың әлемге ашылған

«трансэмпирикалық жолы» (тәжірибе алмасушы) деп қабылдады. Ал

постструктуралистер мұндай талап пен тәртіпті билік пен әлеуметтік

бақылаудың стратегияларын «түсінбеу», «елемеу» деп қабылдады.

Соныменқатарпостструктуралистертаңбаларданбастартатынуақыткелді

дептүсінді.

1960 жылдардың басында пайда болған бұл тұжырымдар кейіннен

постструктурализм деген атауды иеленді. Оған күллі француз

дүниетанымын жаулап алған Фридрих Ницшенің ықпалы зор еді.

Француздың жас философтары үшін Ницше объективті сипаттаудың

ұтымды дәстүрін, сондай-ақ эмпирикалық әлемдегі оқиғаларды

эмпирикалық емес шындықтың жасырын мағынасына кіріктіретін

идеалистік дәстүрді де жоққа шығарушы ретінде үлгі болды.

Структурализмге қарсы шыққан тағы бір көрнекті тұлғаның бірі неміс

ойшылы Мартин Хайдеггер еді. Ол 1940 жылдардан бастап, Францияда

айрықша беделге ие болған ойшыл (әсіресе Жан-Поль Сартрдың

еңбектерінен бұл ықпал анық байқалады), оның «Болмыс және ештеңе»

(BeingandNothingness)аттыкітабынпостструктурализмніңбастауыдеуге

болады. Ол кейінірек Жак Деррида сияқты постструктуралист

ойшылдардың негізгі түсініктерінің біріне айналатын тақырыптарды

дамытты. Мишель Фуко «Ессіздік пен мақсатсыздық» (Madness and

Unreasonableness)

 атты еңбегінде классикалық негіздеу балама немесе

«ақылға сыймайтын» ойлардан бас тарту мен оларды «ессіздік» деп

қабылдаудыңнегізіндеқалыптасқанынатапөтіп,француздүниетанымында

жаңа тенденцияға жол ашты. Бұрын мистик ретінде танылғандар табан

астындақамауғаалынуқаупітөнгендіктен,өзгерісағартушылықдәуірінің

ақыл-ойды басты категориясы ретінде қабылдауымен байланысты болды.

Ақыл-ой пайда мен тиімділікті саралауға, нысандар мен адамдарға

анықтама беруге, оларды категорияларғажіктеугежәне бақылауға мұрсат

беруарқылыжаңаданкүшалыпкележатқанкапитализмдіқолдады.

Ерте кезеңдегі постструктуралистік бағытты насихаттайтын маңызды

еңбектің бірі – Жил Делөздің «Ницше және философия» туындысы. Ол

Ницшенің екі құбылысты – білімнің рационалистік идеалдан бұрыс

кеткенін және христиан өркениетінің қандай да бір құбылысқа рухани

мағына беруге талпынысын өткір сынға алғанына назар аударды.

Материалдық дүние – рух немесе құпияға толы дүние емес, ол ымыраға

келмейтін күштердің тартысы. Ол «субъект» не «объект», «ерік» немесе

«шындық» сияқты ұтымды категорияларды пайдалану арқылы

түсіндірілмейді. Өйткені категориялардың бәрі міндетті түрде «жалған

айтады». Түрлі ағыстағы әлемді игеруге ұмтылған категориялар оларды

әлемгеқатысыжоқдүниелергеайналдырыпжібереді.Біздіңмақсатымыз–

жоқтан бар жасап, жаратылыстың тұрақсыздығын тұрақтылыққа

алмастыратын метафораларды қалыптастыру. Барлық рухани құбылыстар

құпияболабермейді.Мақсатымыз–шындықпенкүнәнемесеоданарылу

сияқтыидеяларғаайналдыруғатүптіңтүбіндеқарсыболатынматериалды

дүниенің әрдайым қайталанатын ұқсастығына мағына беру. Ницшенің

идеалындағы осы жағдайды ақын-философ сол күйінде қабылдауды,

заттарға мағына беруден бас тартуды, категорияларға жіктеуден аулақ

болуды, ойлау жүйеміздегі барлық негізсіздікті қабылдауды, өзін дүние

ағысынабойлатып,оныменбіргерақаттанудыүйренеді.

Делөз еңбегінің жаңашылдығы – осыған дейін мән берілмей келген

структурализмнің негізгі үш пайымы мен Ницшенің сынға алуын

түсіндіріп беруі еді. Олар мыналар: тануға болатын құрылымдар,

эмпирикалық оқиғалардың негізі деген түсінік, білім аксиомалық немесе

өзгермейтін ережелерге негізделеді деген сенім. Болмыс – радикалды

сипаттағытәртіпкебағынбайтынкүштердіңойыныякикездейсоқоқиғалар

легі, мағынасыз іс-шаралар немесе логикалық бірізділік емес. Бұл –

дүниегежаңақақпаныңашылуысияқтыеді.Структуралистердіңкезкелген

жерден тәртіпті көруге тырысуы, дүниені тәртіп пен тілдер негізінде

түсінуге ұмтылған категорияларға жіктеуге деген ынтасы бұған дейінгі

қалыптасқанжүйегебаламаеді.Алайдаолбаламабірденескерілеқойған

жоқ. Делөздің еңбегі алабөтен дау туғызбаған қатардағы философиялық

монографияның бірі болды. Ал Фуко кітабының Хайдеггердің стилінде

жазылуыонытаңбаларменқұрылымдардызерттеуменәуреленгенфранцуз

пікірталастарының мейнстриміне іліктірмей, шеткері ысырып еді.

Структурализм әлі де жоғарғы сананың үні мен стилі ретінде үстемдік

құрды. Тәртіп, мағына, категорияларға жіктеу, грамматика, логика және

тағы басқалары француз интеллектуалды пікірталасының негізгі

тақырыптарыретіндеғылымиайналымдақалаберді.

Бұл жағдай 1966 жылы Фуконың «Сөздер мен заттар» (The Order of

Things) (еңбек алғашқыда француз тілінен ағылшын тіліне «Заттардың

тәртібі»депаударылған)аттыәйгіліеңбегініңжарыққашығуыменөзгеріп

салды. Ендігі кезекте Фуконың стилі структуралистік ағымға бейімделіп,

рационализмді тарихи тұрғыда қарастыра бастады. Сөйтіп, оның қалай

пайда болғанын, уақытпен бірге қалай өзгеретінін зерттеу нысанына

айналдырды.Ақыл-ой–бұданбылайэмпирикалықоқиғалардыобъективті

тәртіпке сыйғызатын, XVII ғасырда алғаш рет жанған және содан бергі

біздің ойымыз бен әрекетіміздің бәріне жүйелі негізде жарық шашып

тұратыншамретіндеқабылдануымүмкінемеседі.Мұндайтәртіптуралы

түсініктің өзі, Фуконың пікірінше, тарихи тұрғыдан жаңсақтық саналды.

Ол әлемді категорияларға бөлмейтін ескіше ойлауды жүйелі түрде

ығыстыруды көздеді. Ескіше ойлау «әлем – ұқсастықтар мен өзара

байланысты бөлшектердің тәртібі» деп түсіндірді. Тілдің өзі болса, сол

бөлшектердің бірі ғана деп қабылданды. «Классикалық дәуірде», XVII

ғасыр мен XVIII ғасыр аралығында қалыптасқан ақыл-ой жайлы түсінік

сөздер мен заттардың аражігін ажыратты. Сонымен қатар тілді өзге

жекелеген нысандардан ерекшеленетін, анықтауға, тиісті атаулар беруге

болатынобъектілерретіндеқабылдаудыңқұралынаайналдырды.Фуконың

пайымынша, мәселе XVIII ғасырдағы жіктелуден бастап XIX ғасырдағы

пайданемесефункционалдыққадейінгітарихидамуданөткендискурсивті

процедураларда болды. Репрезентациялық техникалар мен тілдердің,

білімнің тарихи тұрғыда дамитын, реттелген құрылымдардың ішінде

бірізділік ережелерін қалыптастыратын дискурсив практикалардың

топтамасын Фуко «эпистемалар» деп атайды. Іске асқан мағыналардың

айқынтаңбаларымен,өзқұрамдасбөліктерініңұқсастығыменXVIIғасырға

дейінтанылғанәлемуақытөткенсайынсыртқы,жалпыәлемгебірте-бірте

жол ашады. Сыртқы әлемнің ұтымды сарапталған әрі игерілген бөліктері

бір-біріне функционалды тұрғыдан бағынышты болады. Сол тәртіп

қоғамныңайырбасжүйесін,заттарменадамдардыңнемесеақшаныңжәне

адам еңбегінің айырмашылықтары мен теңестірілуін, тиімді әдістерге

айналу тәртібін жүзеге асыруға бағытталды. Білім стратегиялары мен

капитализациястратегияларытеңдәрежедеқатаржүреді.

Фуконың еңбегі Жак Дерридадан Жан Бодриарға дейінгі өзге

постструктуралист ойшылдар туындыларында қайта зерделенетін

тақырыптардыанықтапберді.Олардыңортақұмтылысындағыеңмаңызды

идея (рационалды Батыс қоғамынан тыс, тарихта да, тілде де) – тіл мен

дүниебір-біріненәлідеажырайқоймағанәлдебірәлембардегентүсінік.

Бұл– білімді таңбағатеңестіруді (сөз =зат, таңбалаушы =таңбаланушы)

көздейтін, мағына формасындағы рационалды білімге қол жеткізу үшін

білушіні дүниеден, сөзді заттан, таңбалаушыны таңбаланушыдан

бөлектейтін жіктеу әлі пайда болмаған әлем. Бұдан мағынаның екіұшты

ойнақылығынкөругеболады:оныңбинарлықтәртіптердіңешқайсысының

(бірегейлік/әртүрлілік)шекарасынасыймайтын,көптегенқапталдаснемесе

көлденеңмағыналардыңәртүрлілігінтудыруғатолықәлеуетібар.Сонымен

қатар бұл әлеует заттық дүниеден әлі де бөлінбеген, ал тілдің өзі – сол

заттық дүниенің құрамдас бөлігі. Сөздер мен заттар әлі де бір, өйткені

ақыл-ой тәртібінің ішіндегі таңбалаушы мен таңбаланушыға әлі жіктеле

қоймаған. Бұл – тілді дүниенің репрезентациясына айналдыратын, ал

танушы субъект өзі репрезентациялау арқылы игерген дүниеден

ажырататынақыл-ойәрекетіәліпайдаболмағанкез.Жіктеуденкейінақыл-

ойды құрайтындар (бейнелеу, мағына, тануға болатын тәртіп ретіндегі

білім, таңбалаушы мен таңбаланушының теңдігі) міндетті түрде өздері

ығыстырып шығаратын құбылыстар қоршауында қалады. Соның

нәтижесіндеқисыныкеліптұрғанжағдайданаразылықтолқынынантуған

хаоспайдаболады,оған«сандырақ»,«ақымақтық»дегенайдартағылады.

Бұл–әлемментілдіңбітеқайнасуыделінетінақыл-ойдыңнегізі.«Тілбар

болса, бірегейлік пен айырмашылықтар деңгейінен төмен орналасқан

үздіксіз құбылыстар, ұқсастықтар, қайталаулар және табиғи қиысулар

арқылы қамтамасыз етілген негіз бар. XVII ғасырдың басынан бастап

тілденығыстырылғанұқсастықтарәлідетілдіңшеткіаймақтарындақалып

келеді. Тіл – сараптауға, тәртіпке бағындыруға, тануға болатын «иелік

шеңбері»депқабылдануда.Дискурс«күңкілді»басыптастайды,бірақсол

«күңкілсіз», өзі де сөйлей алмас еді». «Сөздер мен заттар»

жарияланғаннан кейін француз ойшылдары таңбалауды құрылымға

«жолашар» деп емес, білім мен мағынаны тізгіндеп, құрсаулайтын

тәртіптің, сондай-ақ антиструктуралистік күштерді басып-жаншудың

«тегершігі»депқабылдайбастады.Таңбалаубілімгеапараржолемеседі,

керісінше, оны ауыздықтайтын дүниеге тәртіптерді таңатын мәдени

қағидалардыңқызметшісіболатын.

Фуконыңжаңашылдыққатолыаталмышеңбегініңжарықкөруі–француз

психоанализі, әдебиеті мен саясатындағы өзгерістер кезеңімен тұспа-тұс

келді. Француздың интеллектуалдық өмірінде психоанализ 1960

жылдарданбұрындабарболатын,бірақ1966жылыЖакЛаканөзініңіргелі

жазбаларын (Écrits) жариялаған кезде, ол постструктурализмнің

жандануына ерекше үлес қосып, айрықша рөл атқара бастады. Ендігі

кезекте тіл психологияның көрінісі ретінде қабылданбайтын болды.

Керісінше, Лакан үшін тіл психологияны немесе өзіндік бірегейленуді

қамтамасыз етті. Біз өз мәдениетіміздің символдық тәртібін қабылдау

арқылы қалыптастық. Нормалар мен рөлдер тілі бөгде біреу бола

алмайтынымызды білдіру арқылы біздің кім екенімізді анықтады. Осы

кезеңде, 1960 жылдардың ортасында, ағылшын тілдес әлемнен келген

(Дэвид Грэхем Купер мен Рональд Дэвид Лэйнг) ессіздіктің балама

теориялары француз дүниетанымына ықпал ете бастады. Купер мен

Лэйнгтің антипсихиатриясы шизофрениялық танымның әлеуеті жоғары

екеніне назар аударды. Тіпті оны құбылыстың күрделі жолы ретінде

жағымдықырынанқайта зерделеді.Соныменқатарқалыптылықтыңөзі–

ауытқудегенпікірінжарияетті.Шизофренияғақатыстыбаламаойфранцуз

интеллектуалдық өмірінде 1930 жылдардың сюрреалистік қозғалысынан

бері бар еді. Қаламгерлер Жорж Батай мен Антонен Артоның 1930–1940

жылдарда жазған еңбектері 1960 жылдардың ортасында қайта орала

бастады. Батайдың пікірінше, өркениетті сипатқа ие құрылымның

сыртындарационализмнің«ессіздік»депаталатын,оданмүлдебөлекақыл-

ой пайымдаған тәртіптерге күмәнмен қарайтын символдық балама әлемі

жатареді.Батай:«Өркениеттіөмірдіңжабайыөмірденешайырмашылығы

жоқ», – дейді.Олқұрбандыққа, «қарғысатқанжазмыш»немесе өзіміздің

қарғысатқантәндік,саналықбөлігіміздіңсыртқаысырылуынанегізделген

деп қарайды. Қарғыс атқан жазмыш тыйым салынған эротизм (сондай-ақ

инцест), дәрет пен өлім (адам өмірінің материалдық бастауына оралу)

түрінде көрініс табады. Олардың бәрі – Батыс мәдениетіндегі

рационалдықтың, материяны басып-жаншудың, мәдениет пен табиғатты

жіктеу мен үстем діндердің басымдығын арттыратын табу (тыйым

салынған) нысаналары. Жабайы қоғамдағы мағына құрылымдарының

қазіргізаманғықоғамнанайырмашылығыжоқ(Леви-Стросстың«Жабайы

ақыл» (The Savage Mind) еңбегінде келтірілген пікір); зат айырбасының

теңдігінеқарағандасимволдықайырбассыйлықтардыңқостараптыңөзара

келісіммен берілу ұғымына негізделеді. Ол капитализмдегідей әлеуметтік

теңсіздік пен қор жинаудан гөрі әлеуметтік келісімді сақтау үшін сол

қордың көпшілікке таратылуына мүмкіндік береді. Жабайы қоғамның өз

экономикасын «суверенитет» негізінде, яғни дастарқандағы асын

көпшілікпен бөлісе алатын, берері мол, өзара сыйластық шеңберіндегі

тұлғалардың айналасында құру – көкейге қонымды «жалпы шығынның»

көрінісі. Бұл – ойынның орнына пайда әкелу мен тиімділік нормаларын,

«құр далбасаның» орнына қисынды мағынаны талап ететін «шектеулі

шығын»түріндепайдаболатынкапитализмпринциптерінеқайшы.

ЖоржБатайменПьерКлоссовскисияқтыөзгеде ойшылдарМаркизде

СадсекілдіБатыстыңрационалдынормаларыныңнегізіндегіқатыгездікке,

жақсы азамат атану жолындағы құрбандықтарға (өз тараптарынан әрі

«шектен шыққан» құштарлықтары тұрғысынан) назар аударған, қылмыс

істеугебейімжәнеөрескеләрекеттерішектеншыққанжандарғаерекшеден

қойған.Бүгіндеқоғамныңәлемдіақыл-ойға,белгіліқалыпқасалутәртібін

сынауғанегіздеметабужолындағыбұлойлаужелісініңФуконыңпікірімен

астасатынтұстарын айқын көругеболады.Мұндай қоғам тарихитұрғыда

ақыл-ойдыңидеалынжасап,баламаныңбәрін«ессіздік»дептануарқылы

дүниеге келді. Енді есі ауысқандар мен қылмыскерлер тәжірибеге әуес

жазушылардың қызығушылығын туғыза бастады. Ал бұған дейінгі

структурализм секілді рационалды ойлау жүйесінің оларды елеп-ескеруі

екіталай болатын: олардың қоғамнан аласталуы структуралистік әдіс

темірқазық етіп ұстанған қағида анықтаған ауытқушылық деп танылды.

Бұлар түсіндіруге келмейтін қарама-қайшылықты ұстанды. Ешқашан

бітімге келмейтін бөтен еді. Неге десеңіз, олардың жағымсыздығы жүйе

ішіндегіжағымдылықтыанықтауғамүмкіндікберетін.Ницшеніңнегеөзін

ақын-философпындепатайтыныойшылдарғаендітүсініктіболабастады.

Бәлкім, рационализм мен өнер қарапайым тілмен айтқанда, тілді

қолданудыңайырымжолдарыболғаншығар.

Француздың жаңа ойшылдары, әсіресе Малларме, Лотреамон, Арто

секілді эксперименталды жазушылардың шығармаларынан структурализм

менжалпықазіргізаманғымәдениеттіңбелгісіболатынрационализммен

репрессияға балама ағымды көре бастады. Структурализм

таңбалаушыларды таңбаланушыларға, эмпирикалық таңбалардың

дифференциалды еркіндігін бірізді тиімділікке жасырын құрылым,

кодталған тәртіп арқылы жинаса, бір өзгеріс боларын аңғарды. Тілдің

болмыстыққұрылымменмағынағаұласуырационалдыкапитализмнің,өз

кезегінде болмыстың нақты таңбалануы мен нақты бағындырылуына (өзі

болумен өзінқұрбандыққашалу режимінесубъектболу ретінде) тәуелді

әлеуметтік тәртіптерді басып-жаншып ұстап тұру әрекетінің құрамдас

бөлігі болады. Мұндай жағдайда жаңаша ойлау, керісінше, сол бірізділік

пен құрылымдардың жойылу жолдарын анықтауға, таңбаның белгілеу

әлеуетініңөзінжәнетаңбаланушыәлемдекапиталистіктаңбалаудытежеуге

қызмет еткен гетерогенді элементтерді босатуы арқылы танымдық әрі

әлеуметтік тәртіп принциптерін іске асыруға тырысқан болар еді. Жак

Деррида мен Юлия Кристева секілді постструктуралист ойшылдардың

жаңа толқынына көбірек көңіл бөлген Tel Quel (әдеби аудармасы «Қаз

қалпында»–Justasitis)

5

журналындатаңбаныңжаңасаясатыпайдаболды.

1967 жылғы «Грамматология» (Of Grammatology), «Жазу және

айырмашылық» (Writing and Difference) және «Дауыс және феномен»

(Speech and Phenomenon) атты Дерриданың үш кітабы

постструктурализмнің дамуындағы тағы бір маңызды бетбұрысты

айқындады. Дерриданың Батыс рационализмін сынға алуы Леви-

Стросстың структурализміне де қатысты және ол аталған дәстүрге

баламаныБатайменАртосияқтыTelQuelжурналыныңтұрақтыавторлары

қорғағансуреткер-ренегаттардантабады.

Дерридафилософияныңметафизикалықдәстүріментүбегейлікеліспейді.

Оны «логоцентризм» деп атайды, өйткені ол ақыл-ойдың беделін немесе

логосты – «ақыл» өз-өзінен болуға тиісті деп қабылдайды. «Логос» грек

тілінде «мағына» ғана емес, «сөйлеу» дегенді де білдіреді. Сондықтан

Деррида логоцентризмді сынағанда қарапайым рационалдық ойдан гөрі

күрделірек ұғымды меңзейді. Ол Платоннан Гуссерльге дейінгі

философияда сөйлеу, мағына мен ой табиғи дерлік түйін, тігісі жатық

континуум болып қабылданатынын байқайды. Олар өз бөліктерінің

аралығындаешқандайкөзгеұрыптұрғанайырмашылық,біріктірернемесе

ажыратар кеңістігі жоқ, бүтін де толыққанды субстанция ретінде

қабылданады. Ақылдың мағыналар мен идеялар жайлы ішкі сана даусы

деңгейіндехабардарлығыДерридағасәйкес,метафизикадағы«аутенттілік»

(тумысынан табиғилық), билік және шыншылдық нормалары ретінде жиі

аталады.Ақылымыздерекбергендіктен,бізшындықтыңнеекенінбілеміз,

солақыл-ойдыңүнінеқұлақсаламыз.Өйткеніолидеялардыңсанадапайда

болуқалпынтаңбалаубарысындакезкелгенөзгеформадангөріжақындау

болды.Таңбалаудыңжазусияқтыөзгетүрлерішындық,идеаландыру,ойша

сөйлесу мен мағынаның неғұрлым табиғи субстанцияларын қайталау әрі

олардың орнын алмастыру ғана. Философия тарихына көз жүгіртсек,

жазудың шындыққа жақындығы үнемі күмән тудырған. Бірақ Деррида

(және бұл сұрақ оның «деконструкция» аталатын стратегиясының өзегі)

«ішкі мен сыртқы, менталды һәм физикалық, жазу мен сөйлеудің

айырмашылығын нақтылайтын не нәрсе» деген сауал тастайды.

Шындықтыңабсолютнегізіменболжалдынегізішындықтыңөзіүшінбар

екенінойлағансананыңүніндепайдаболуыүшінбастапқыаластату,қарсы

келу мен ажырату әрекеттері қажетемеспе? Философия тану мен ұғыну

жайлыболса,ондабұлтүсінугеболатынменұстап-сезугеболатынныңне

материалдық яки физикалық, болмаса графикалықтың арасындағы

айырмашылықты талап етпей ме? Ешқандай басқа негіздеуді талап

етпейтіншындықөзіненанағұрлымбұрынболғанәлденедентарамайма?

Олайболатынболса,солбастапқыәлденедегенімізнеөзі?

Логос – шындық қана емес, билікке де қатысты ұғым. Бұл – үнемі

бұйрық.Бұлайболатыны,Дерриданыңпікірінше,ақыл–оныңөзібақылап,

барынша жасыруға тиіс нәрселерге, тұрақсыздық пен жетіспеушілікке

негізделген.Дерридағасүйенсек,осыойдыңнемесеидеяның,мағынаның

яки сананың ішкі үнінің толыққанды үйлесуі емес. Сол ықтимал

сәйкестіктің астарында бірегейлікті мүмкін ететін, бірақ өзі ұсына

алмайтынайырмашылықпроцесіжатыр.Дерриданыңмұныменнеайтқысы

келгенін түсіну үшін Соссюрдің «тілде толыққанды терминдер жоқ, тек

қана айырмашылықтар бар» деген пікірін еске түсіріңіз. Тілде жеке

тұратын, өзін-өзі анықтайтын терминдер жоқ; тіл біркелкіліктен емес,

айырмашылықтардан тұрады. Деррида осы «диакритикалық» қағидатты

барлықнәрсегетелиді.«Жаратылыспенойдыңбәрібөтендіктұрғысынан

дабірдей,оларбір-бірінеұқсамауыжағынан дабірдейқалыпта»,– дейді

ол.Объектнемесезатретіндебар,біздіңсанамызүшінбарболуыықтимал

және танылуы мүмкін кез келген дүние өзгелердің бәрінен басқаша

болғандықтанғанасондай.Оныңсипаттарынсолқалпындақабылдауүшін

(философияның алдына қойған мақсаттарының бірі) оны құрастырып

шығатынбөлектеуші«ажыратушы»процестітұншықтырып,тіптіболмаса

елемеукерек.Бізфилософияныойлапдәйектегенде,бірнәрсеніңидеясын,

ұғымын түсінуге тырысамыз. Алайда біз уақыт өлшемінде өмір

сүргендіктен,мұндайұғымнемесеидеятекқанаөткенненосышаққа,осы

шақтан келер шаққа қозғалыс үстінде болуы мүмкін. Ол әрдайым

айырмашылық арқылы екіге ажыратылған, әрдайым тұрақты болу

иллюзиясын сақтау үшін өзін-өзі қайталауы керек. Мұндай қайталау

идеяныңсанадаболусипатыныңөзектіайырмашылығынмеңзейді.

Біз айырмашылық қозғалысын тоқтата алмаймыз. Ешқашан сол

қозғалыстантысәлдебірәрекеткесүйенген,оныңбарекенін,оғанқоса,тап

қазіросындаекенінтүсінгенойдыңтұрақты,өз-өзінепарапар,айқындауыш

сәтіне ие бола алмаймыз. Сол қозғалыстың өзі – тұрақты және

ыңғайластыруға келмейтін, өзін-өзі анықтайтын қасиеттері жоқ

айырмашылық. Санада бар дүние басқа бір әлденеден шығады. Әлденені

барқалпындаұғыну–өзін-өзісезінубірегейлікболмақ.Қалайболғандада,

әйтеуіртүбіндеоныөзгешексізайырмашылықтарғаұласпайтынкатегория

ретінде тану мүмкін емес. Заттар арасындағы айырмашылық – уақыт

аралығындағы яки уақытша шегерілімдегі айырмашылық. Дерриданың

пікіріне сүйенсек, тек бір сәттік қозғалысқа қабілетті бірегейліктер мен

тәжірибелер, санамызда орын тепкен тұрақты сияқты көрінетін

категориялар ұғымдар мен идеялардан бұрын келетіндіктен, олардың

болуынқамтамасызетеді.

Ненің шын екенін анықтаушы өлшемдерді белгілейтін бірегейлік пен

биліктің арғы тегінен бастау алуға қабілетті болу үшін, философияның

үнеміекіншікезектегібастауыболуытиіс.Осыреттеолбіріншібастаудан

бұрын келетін жасандылық, репрезентация, метафора, бос баламалар,

әртүрлілік,айырмашылық,ішкіортанықалыптастыратынжазбаларсияқты

дүниелерді өзінің сыртына теуіп шығаратын қарсылық пен

дифференциация әрекетіне ие болады. Тысқы дүние ішкі дүниеден гөрі

қарама-қарсы ұғым ретінде бөлек қарастырылады. Сайып келгенде,

бірегейлік, шындық, мағына, сананың үні философияға тиесілі әуел

бастағы түпнұсқа терминдер ретінде қарастырылады. Ал жасандылық,

жазу, орын ауыстыру, айырмашылық, әртүрлілік кейін толықтырылған,

екінші кезектегі дүние іспетті шындыққа қосарлама ретінде қаралады.

Философия, басқаша айтқанда, айырмашылыққа сүйенген шынайы

бастауын бірегейлікке (логоста санаға байланған идеялардың,

шындықтың, себептің бірегейлігіне) негізделген қалаулы бастауымен

алмастырып жіберетін қулыққа негізделеді. Алмастыру шындықтың әуел

бастағы, аутентті сәтінен кейін жүреді. Алайда сол сәтті табу үшін ол

шындықтыодандабұрынкелетіндифференциацияәрекетіменалмастыруы

керек.Себебідифференциацияфилософияныңболжалдыбіртумасипатын

(ақылға мағынаның қатысын, себепке шындықтың қатысын) құрайды.

Алмастыру метафизиканың жазуды анықтауы болса, ол шындықты

ұғынуданемес,санадағыүндесуден,жазуданбастауыкерек.

Дерридамынадайфилософиялықсұрақтыоқтын-оқтынқойыпотырады:

философия дифференциация әрекетімен басталса, ол екінші реттік пен

қосымшаны өзінің түпнегізінде бастапқы нүктесінде белсенді деп

жариялаудан бастамай ма? Олай болса, «айырмашылық» бірегейліктен

бұрынкелмейме?Ендеше,бұлбастапқыдифференциацияменкереғарлық

тудырған құндылықтар күмәнді деген сөз ғой? Аутенттілік алмастыру

арқылы келсе, алмастыру аутенттіліктен төмен не тысқары болғаны ма

сонда? Шындықтың субстанциясы өзін репрезентация емес, бірден және

әрдайым «репрезентацияның аласталуы» ретіндегі әлдене деп нақты

белгілеуіүшінқандайдабір«ре»(re)арқылыөзгеріскеұшырап,еселенуі

қажет болса, шындыққа жатпайтын немесе жай ғана репрезентациялық

дүниесанадағышындықсубстанциясынанкейінжүреме?Біздіңақиқатты,

ойды, болмысты және мағынанытануымыз – ой, шындық, идея, болмыс,

мағынаболжалдытүрдесыртқыжәнеқосымшаделінетін,бізәдеттесыртқa

итеретіндифференциалдықозғалыстыңішіндеғанатууымүмкінболсаше?

Ондамағыналаумендифференциалдыпроцестіталапетпейтін«табиғатқа»

немесе«шындыққа»расыментүбегейліқарсыболғаныма?

«Тілде мағына тудыруға аса қажетті (мағына бермейтін) таңбалаусыз,

(таңбалаушыны таңбаланушыға) алмастырусыз, (таңбалаушыны

таңбаланушыдан және өзге таңбалаушылардан) дифференциациясыз,

қайталаусыз (бастапқы дифференциацияны кейінірек бағынышты не

құнсызданған термин ретінде қарама-қайшылықта қарастырса), теңбе-

теңдіксіз(түпкішындықтыңөзіменбірегейемесекені,оның«Мені»өзінен

мүлде бөлек; демек, айырмашылығы бар) шындық туралы айту мүмкін

емес», – дейді Деррида. Ендеше, шындық логоцентризм елестеткендей

емес.Логоцентризмбойыншашындықтыңмәнітүпнегізденбастауалады.

Оның не «екенін» анықтауымен немесе қайталаудан бұрын келуімен

(репрезентациядағы қайталауға және қайталаудың барлық әрекеттеріне

себепшіболатын), солсекілді түпнұсқа неаутенттініалмастырушығасай

келетін нәрсенің алмастырылуынан тыс, өз-өзімен болу үшін өз

орбитасынан тыс ештеңенің қосымша көмегін қажет етпеуімен (оның

өзінің өзі екенін анықтауға қажетті болар қарсы терминмен),

дифференциациялыққатынастан босатылғанымен анықталған-ды.Осыған

ұқсас себептерге назар аудара отырып, Ницше «жалғансыз ақиқат жоқ»

деген тоқтамға келеді. Сондықтан метафизиканың алтын стандарты

саналатын ой, мағына мен сананың ішкі үніне құлақ салатын идеяның

ықтимал (міндетті) бүтіндігі әрі жеке тұрғандағы толыққандылығы табан

астындабұрынөзібосатылғандепсаналғандүниелергеұқсапшығакеледі.

Бұлар – миф, оқиға, фикция, метафора, дифференциялы сигнификация

актісі және жеке тұрғанда дифференциалды емес, ешқандай нақты

референтсізжазба.

Деррида, әсіресе жазудың батыстық ақыл-ойында логос/сөйлеу/мінсіз

шындыққақатерретіндеқабылданғанынзерттейді.Жазусөйлеудіңорнын

басады,бұл– санаүнініңқайталануы.Жазу– ешқандайүстемесізәрекет

ете алатын, шындыққа сырттан қосылған қосарлама немесе толықтама.

Мұндағытәуекел,Дерриданыңпайымынша,батыстықақыл-ойдыбилейтін

қайшылық – ақыл мен материя, рух пен әлем, ақылға салу және сезіну,

сыртқы мен ішкі, мәдениет пен табиғат, шындық пен жалған, жақсылық

пен жамандық, аутентті мен жасандылық – сана және жазылған

графикалық белгілердің арасындағы қайшылықтан да байқалады.

Дерриданың ойынша, мұндай қайшылықты ойлауға ол өзінің барлық

құндылықтары үшін екінші кезекте деп ысырып қоятын ұғымдарға

негізделгендеғанамүмкіндіктуады.Жазу–Дерридаүшіндифферанстың

екінші аты. Ол сөйлеу, шындық, бар болудан бұрын келеді. Оның

қозғалысы аталған идеалдардыңбәрін өміргеәкеледі.Айырмашылықпен

қайталаусыз ешқандай шындық та, шындық пен жалғандық арасындағы

қайшылықтаболмаседі.Сыртқыәлденесыртқыболыпжариялануыкерек

және бұл әлдене ешқашан шындықтың қасиеттерін (бар болу, өзін-өзі

анықтау, ұғынықтылық) иелене алмайды. Алайда онсыз ұғымдылықтың

мифтікішкіәлемініңқұралуынамүмкіндікберетінтаңбалаушыныңсыртқы

қалыбынсызшындықтуралыешқандайдаұғымболмаседі.

Делөз сияқтыөзгедепостструктуралистфилософтарменбірге,Деррида

еуропалықбатыстыңекібірдейорнықтыфилософиялықдәстүріплатонизм

мен гегелизмді «өлім жазасына» кеседі. Гегелизм 1930 жылдардан

Францияда тізгінсіз билік құрды және ол Сартр мен Лаканға өз

бастауларынанықтауғамүмкіндікберді.Платонизмменгегелизмніңекеуі

де материалдық не эмпирикалық әлемді шындықтың тарихтан тысқары

жәнежекелегенәлеуметтіклокациялардыңболжанбаған,мән-жайларынан

тыс идеал мағыналарына сіңістіріп жібереді. Деррида үшін (Делөзде де

солай) сыни философия бұл иерархияны жоққа шығарып, ығыстырады.

Бұдан былай эмпирикалық әлемнің болжанбаған мән-жайлары мен

екіұштылығы (француздар үшін «эмпирикалық» деген объектілердің

саналықтәжірибесінен гөрі материалдық не сезімдікболмыстың ойынын

білдіреді) бастапқы рөлге ие болады. Идеялар – «заттар» немесе

«оқиғалар» секілді онтологиялық мәртебені иеленбейтін қайталау мен

айырмашылықсияқтыоперациялардыңәсеріғана.Оларзаттықнеықтимал

пішіндердітопшылауғамүмкіндігімүлдемболмайтұрыпта,мұндайзаттар

мен оқиғалардың бар болуын қамтамасыз етеді. Физиканың ең негізгі

күштері секілді, олар өздері тудыратын әсерлер арқылы танылады. Идея

ешқашанбіздіңсанамызға(Kodakкамераларысияқты)оңайтанылатынәрі

түсініктісуретбейнесіндекөрінбейді.ОларГегельменПлатонныңоп-оңай

іскеасырыладыдепболжағанөктемшілдікшеңберінентысжатыр.

Делөз «Айырмашылық пен қайталау» (Difference and Repetition, 1968)

және «Мағына логикасы» (The Logic of Meaning, 1969) еңбектерінде

Ницшенің шындықты құрайтын күштердің айырмашылығы һәм ойын

ұғымдары туралы ертеректегі жұмыстарын дамытады. Бірінші кітап

Платондәстүрінеқарсыонтологиялықбағыттадамиды.Платонидеяларды

(сұлулықпен әділдік секілдіәмбебап ұғымдар) олардыңкөріну жолынан,

материалдық әлемдегі (Платон simulacra деп атаған) сырт қабаттарынан

артық санаса, Делөз тереңдіксіз сыртқы қабаттар мен көріністерді алға

тартады.Әмбебапидеяларжоқ,тексырткөріністерғанабар,тіптіоларда

жан-жақтыашыпкөрсетпейтіндіктен,бұданбылайсырткөрінісдепатала

алмайды.Бергсонның білгірі,dureeнемесеұзақтықұғымыныңфилософы

Делөз қалыптасуды, материалдық өмірдің процесін тарих пен

репрезентациядан тысқары болғанынан гөрі тұрақты, бүтін субстанция

идеалынангөріқұпкөреді.«Мағыналогикасы»мағынаныңнемесемәннің

(фр.«мағына»сөзі–sens)мағынасыздыққа(non-sense)қалайтәуелдіекені

жайлы айтады. Мағынаны қалыптастыратын тіл бірліктерінің астарында

материя әлемі мен тіл әлемінің немесе таңбалаушылар аймағы (сыртқы

көрініс, симулякр) мен мағына (тереңдік) арасында дифференциацияны

(қарама-қайшылық) болдырмайтын асемантикалық, мағынасыз процестер

бар. Екеуі бір-біріне жалғасқан және әлемді түсіну мағынаны

мағынасыздыққа қарай итеретін қарсы қозғалыс арқылы жоққа

шығарылады.Өзгедепостструктуралистерсекілді,ДелөзСоссюргеформа

мен экспрессия, айтылатын нәрсе мен оның айтылу жолы континуумды

қалыптастырадыдегенбаламаұсынғанЛуиЕльмслевтіңеңбегінқолдайды.

Тіл түсінікті таңбалаушы мен материалдық таңбалаушыға бөлінбейді. Әр

жерде әртүрлі жолдармен қалыптасқанмен, олардың бәрі бір нәрсе.

Басқаша айтқанда, тілдің қалған тілдерге қарсы және одан тысқары

тұратын «метатілі» жоқ.Демек, ақыл-ой үшін семиотикалықтікенектерге

шырмалмай әрекет ете алар еркіндік те жоқ. Сондай-ақ басқа жағдайда,

симулякрлыққа мағына дарытатын сыртқы қабат көріністерінен тыс өмір

сүретінқұрылымментереңдіктератыменжоқ.Барытекқанасыртқықабат

көрінісі – симулякр ғана. Құрылым да мағына секілді солардың бірі.

Таңбалаушыдан таңбаланушыға, таңбадан мағынаға қарай қозғалу

мүмкіндігі, бар болғаны, беткі қабаттың бірінен екіншісіне, әлемнің бір

бөлігінен екінші бөлігіне қозғалу. Мұнда сыртқы деген жоқ («мәтін»

дегенде әлемді меңзесек, ал «әлем» дегенде біз тани алатын, мекендей

алатынкезкелгенәлемдімеңзегеніміз.Алтілдімеңзесек,Дерридасияқты

«il n’y a pas de hors texte» немесе «мәтін сыртында мәтін болмайды»

дегендімеңзегенеді).

Кристева Tel Quel-дің радикалды рухын ең айқын көрсететін ойшыл

болуы ықтимал. «Семиотика: семанализ жөнінде» (Semeiotike: Towards a

Semanalysis, 1969) және «Поэтикалық тілдегі революция» (Revolution in

Poetic Language, 1974) еңбектерінде эстетиканы саяси радикализммен

байланыстырады. Бірінші кітапта ол Маркстің өндіріс түсінігін

семиотикамен байланыстырып, француз оқырмандарына Михаил

Бахтинніңдиалогтік,екіұдайлықұғымыналғаштаныстырды.«Поэтикалық

тілдегіреволюция»кітабындаолЛотреамонсекілдіқаламгерлертаңбалау

тәртібін бұзу арқылы («Менің білетінім х» сияқты қорытынды тезисте

субъекті мен предикаттың бөлінуін болжайтын тетикалық пайымдаумен

байланыстыра отырып), қоғам жайлы толғаныстарды капиталистік

тиімділіктен,жұмыспенфункциялықтәртіптенбосататүсу,құбылыстарды

белгілеу мен білдіру үшін біршама артық еркіндік иелену, жаңа

мүмкіндіктер беру үшін әлі тәртіпке салынбаған тілдік процестер мен

қалыпқа түспеген дыбыстардың пайдаланылмаған қорына ден қояды.

Әрбір әдеби мәтін тілдің асау және тегеурінді шексіз көп элементтерін

(геномәтін) мағына мен сигнификацияның дыбыссыз, шектеулі

бірегейліктерінеайналдырады.Бірақолбұлақнемесеchora(олсондай-ақ

либидолықэнергияныңорынтепкенжері)сияқтыәрқашан«атылу»қатерін

және соның салдарынан тәртіптің бұзылу қаупін төндіреді.

Эксперименталдыәдебиетсолтәртіпкеішінарабеймазалыққұбылыстарды

қасақана енгізумен айналысады. Сондықтан бұл екеуі де капиталистік

болмыс пен субъективтіктің тұрақтылықта дискурсивті жолмен пайда

болған оқиғалары, тетикалық мәнерде жасалған айрықша біркелкіліктер

бола тұра, күмән келтіруі төңкерісшілдікті білдіретін ишара еді. Мұндай

әдебиет, өркениет өзін таппақ болса (репрезентация пішіндері арқылы

қажеттірепрессияныңтәртібіретінде),сылыныптасталуменқысқартылуға

тиістішектеншығуға,әртектіэлементтергеназараударады.

Tel Quel-дің теоретиктері мен жазармандары радикализмді ұстанғандар

қатарында жалғыз емес еді. 1960 жылдары әлемнің түкпір-түкпірінде

капитализмге, «жаңа солшылдық» пен батыстық рационализмге сыни

көзқарастағы «қарсы мәдениет» пайда бола бастаған. 1960 жылдардың

ортасынан аяғына дейінгі жаңа радикалды саясат Францияның

Коммунистік партиясы (РСF) сияқты ескішіл сол қанаттың ежелгі

институттарына, жүйелі түрде электорат пен одақтардың (солшылдардың

айтуынша,жұмысшылардыңөзсыбағасынталапетуінәлеуметтікжүйенің

түбегейлі трансформациясына ұластырмай, шектей алатын, елді билеу

әдісінің жолы болған) даусын жинайтын әлеуетті институттарына қарсы

тұрды.РадикалдысаясаттыңжаңастиліКоммунистікпартиябюрократтық

аппаратының қаталдық пен байсалдылық танытуынан гөрі ницшелік

ситуациялық «оқиғалар» ойынын артық көрді. Қаптаған репрессияларға

(әйел болмысы, сексуалды энергия, жалпы ынтықтық, этникалық және

ұлттық азшылық қатысты) қарсы шықты және Луи Альтюссер сияқты

партия философтарының «ғылыми талдауы» – «мысал арқылы анықтау»

депжарияланғанбірғанаэкономикалықрепрессиясынакүмәнменқарады.

Альтюссердің«Марксүшін»(ForMarx,1965)еңбегінен«Капиталдыоқу»

(Reading Capital, 1968) зерттеуіне дейінгі жұмыстары постструктурализм

ығыстырған материализмге деген адалдығына қарамастан, қайсыбір

деңгейдежаңақозғалыстыңбірбөлігіретіндеқарастырылуыықтималеді.

Өзін«структуралист»өлшемініңаясынасыйғызғанымен,институттармен

дискурсивтіпрактикаларадамзатсубъективтігінқалайқалыптастыратынын

антигуманистік теориясында талдайтын Лакан еңбектерінің ықпалы зор

болды.«Қиялдантуған»саналылықбіздіңтарихиәрітаптықжағдайымыз

жайлы объективті шындыққа қол жеткізуімізге кедергі келтіріп, көзімізді

байлайды.(Альтюссердіңтаңдамалыеңбектері,теориясыменидеологиясы

жайлы көбірек білу үшін VI бөлімді қараңыз). Ғылымның объективтік

түсініктерінедегенадалдығынақарамастан,олструктуралистболыпқалса,

Альтюссер өз теориясында (әлеуметтік жүйедегі әрқилы мәселелер бір-

бірін тұрақсыз өзексіздендірілген мәнерде, әрқайсысы өзгелерден аздаған

автономия алатын деңгейде, «қайта анықтау керегі» жайлы теория)

постструктурализмге қарай қалай жылжиды және жаңа қозғалыстың

назарын«суперқұрылым»қалай«инфрақұрылымда»шешушірөлатқарады

дегенмәселегешоғырландыруғасептігінтигізеді.Сірә,студенттікқозғалыс

үшін одан да маңыздысы – Альтюссердің ойлары. Бұл пайымдар 1960

жылдардың ортасындағы Маркс мәтіндерін күнделікті интеллектуалдық

дискуссияда ереуілге шықпай-ақ, парасатқа жүгініп, қайта қарауға

итермеледі.Сөйтіп,1968жылғыстуденттеркөтерілісінежолашыпберген

жалпығаортақрадикалдыхал-ахуалдықалыптастыруғакөмектесті.

Жаңа радикалдар кез келген партия бұқараның атынан сөйлейді және

олардың қалауы, қажеттігі мен талабын жеткізе алады деген идея

репрезентациясаясатынсынғаалды.СолтұстаИталиядантамыртартқан

Антонио Негри секілді жазушылардың («Маркстен кейінгі Маркс» (Marx

BeyondMarx)кітабынан«Жабайыауытқу»(TheSavage Anomaly)еңбегіне

дейін) және Autonomia сияқты ұйымдардан «автономияның» саяси-

қарсылықты идеалдары пайда болды. Бұл жаңа саяси үлгіге сәйкес,

адамдардың материалдық қуат көздері мен шығармашылық әлеуеттері

дәстүрлі Коммунистік партияның өктемдігінен басым түседі. Партия

көсемдеріемес,солқуаткөздеріменәлеуеттерсаясиөзгерістердібағыттап

отыруы керек. Саяси репрезентацияның аталмыш демократиялық сыны

1968жылдыңкөктеміндеболғанекібірдейасамаңыздытарихиоқиғамен

тұспа-тұс келді. Олар: Кеңес Одағының «Прага көктемін» басу үшін

Чехословакияға енуі, 1968 жылы Шығыс Еуропа елдері мен бұрынғы

советтік республикаларда сталинизмді тақтан тайдырған демократиялық

көтерілістердіңізашарыболғандемократиялыққозғалыспенсолкөктемде

Париждегі(жәнеәлемніңтүкпір-түкпіріндегі)«1968жылдыңмамыры»деп

аталатынстуденттеркөтерілісі.«1968жылдыңмамыры»,шынмәнінде,22

наурызда Нантьердегі Париж университетінің студенттері университет

басшылығына қарсы наразылыққа шыққан кезде басталған еді. Сол

көтеріліс көп ұзамай жұмысшылардың назарын аударды. Оның соңы

жұмысшылардың студенттерді қолдаған қатерлі шеруге ұласты. Бірақ

Коммунистік партия мен ұйымдар қол ұшын берген үкімет ақырында

қозғалыстыбасып-жаныштады.Партияныңсоләрекетірадикалстуденттер

буыныназорықпалетті.Олардыңкөбісолсәттенбастап,антимарксистерге

немесепостмарксистергеайналды.

Сол сәттің өзінде болмаса да, түбінде олар постструктуралистерге

айналар еді. Өйткені структурализмнің зияткерлік қозғалыс ретіндегі

басымдығыжәнеоғанфранцузойыныңеңбілімпазжаңаойшылдарыадал

дегендәмесі1968жылдарықұрыпбітті.Жаңақозғалыстыңеңділмарсаяси

қайраткерлерініңбірі–оныңеңжасамысмүшесіЖилДелөзеді.Ол1970

жылдары серіктесі Феликс Гуаттаримен бірге аса тартымды әрі

шығармашылсаясипостструктуралистердіңбірінеайналады.МарксФрейд

және поэтикалық модернизмнің Tel Quel-дегі бұлақтары бір тараптан

мәдени саясаттың формасы ретінде түсіндірілген постструктурализмді

ұлықтайды.ДелөзбенГуаттаригеМаркспенФрейдтенәрібірқадамжасау

ғана қалған болатын. Гaй Хокенгхемнің «Гомосексуалды құштарлық»,

Жан-ФрансуаЛиотардың«МаркспенФрейдтіңізімен», Жан Бодриардың

«Өндіріс айнасы», Юлия Кристеваның «Поэтикалық тілдегі революция»

(Revolution in Poetic Language, 1974), Люс Иригарейдің «Өзге әйелдің

бейнесі»(SpeculumoftheOtherWoman,1974),ЭленСиксудің«Өміргеқайта

келген әйел» (The Newly Born Woman, 1975) және Мишель Фуконың

«Қадағалау мен жазалау» (Discipline and Punish, 1975), Делөз бен

Гуаттаридің«Анти-Эдип:капитализмменшизофрения»(TheAnti-Oedipus:

Capitalism and Schizophrenia, 1972) еңбектері саяси постструктурализмді

(бері айтқанда, жазуда) бастап берді. Біз мұны олардың «Мың жазық:

капитализм мен шизофрения» (A Thousand Plateaus: Capitalism and

Schizophrenia,1980)кітабыменбіргекейініректалқылайтынболамыз.

Құштарлықтың қол жеткізе алмаудан (анасына деген анайы сезімге

тыйымсалынуынан)бастауалатынынсуреттеген,солсәткедейінүстемдік

құрғанЭдиптуралыпсихоанализдікаңыздыңорнынаДелөзбенГуаттари

құштарлықтантуындайтынәрекетретіндежағымдыұғымұсынды.Алайда

ДелөзбенГуаттариортодоксалдыфрейдтікпсихоанализдісынаудықойып,

ілгеріжылжыды.Оларсоныменбіргеәлемменбіздіңондағыорнымызды

түсіндіретін ұғымдардың жаңа топтамасын ұсынды. «Біз бәріміз

машиналармыз, – дейді олар, – біз өзіміз үшін жасап алған отбасы,

мемлекетсияқтыинституттардамашиналар.Оларадамзаттыңқұштарлық

тудырған өнімін алып, оны белгілі бір әлеуметтік режимге пайдалы

болатындайөңдеуденөткізеді».Эдиптікотбасыкапитализмүшінқолайлы,

негедесеңіз,олутилитарлыкапиталистікжүйеталабындағышектеулермен

сыйыса алмайтын құштарлықты басады. Функциялық қызмет ету үшін

құштарлығымыздан нәтиже шығу керек, болмаса белсенді түрде ынтызар

болуымызкерек.Алайдақұштарлықжаратылысыалбыртәріөнімсіз,бұл–

шексізэнергетика.Бұлэнергияменматерияныңкеңағыстарындағы,мәңгі

қозғалыстағы,өзгерістегіүздіксізжазықтарынаұласатын,қыруарқабатты,

көптеген ағындардың бір сегменті ретінде ғана қабылданғаны дұрыс. Біз

ұшубағдарларысияқтыжазықтардамағынабелгілейтінтәртіптерден,бізге

«бала», «қыз», «кәсіпкер», «әйел» сияқты анықтауыштар мен мағыналар

үлестіретінсемантикалықтәртіптерденқұтыламыз,неолардыңтұтқынына

түсіп, басып-жаншыламыз. Мұндай тұрақтандыру мен кодтау

территориализация түзеді. Себебі, ағыстардың қозғалысы мен ұшу

бағдарларын уақытша шегеретін бірегейлік шекараларын анықтайды.

Сөйтіп, оларды өз орнында ұстайды, бірақ детерриториализация –

анағұрлым әлеуетті күш. Сол себепті барлығы түбінде қирайды да,

сигнификацияның басқа бір әлеуметтік тәртібінің уысына қайта түсіп,

детерриториализацияүшінәрімағыналыжәнепайдалыболуүшінағысын

қайта бастайды. Капитализм феодализмнің қалыптасқан институттарына

қатысты детерриториализацияның ең жоғарғы пішінін бейнелейді; ол

католик шіркеуі мен феодалдық экономия іркіп келген, әсіре кодтаған

энергияларменқұштарлықтардыеркіндіккешығарды.Бірақкапитализмнің

өзі территориализация бір түрі оған уақытша кодификациялар мен

территориализацияны жою қаупін төндіретін энергия, материя,

құштарлықтыңмолекулярлы,тарауқымдықозғалыстарытарапынанқатер

төнеді. Шизофрения капиталистік қалыптың жойылған астарын

жаңғыртып, өнімді жұмыс қолы мен пайда әкелгіш азаматтарды дүниеге

әкелуүшіншектелугетиістіэнергияменөндірістікәлеуеттібейнелейді.

Делөз бен Гуаттаридің ұсынатыны – радикалды материализм. Ой енді

материяның сыртында емес, қайтаоны (материяны) танунысаныретінде

ұғынылады. Ой – материяның ішіндегі қозғалыс. Ақыл мен тәніміз бар

деудіңорнына,біздіңбәрімізбұрын«әлем»,«табиғат»,«материя»делініп

келген,«ағзасызтәннің»бөлшегіретіндегіқұрылымныңнақөзіміз.Біздің

бәріміз – нысандар, «Мен» деген ұғымдар бірегейліктер ретінде көрініс

таппаған, бірақ сигнификация түрлі жолдармен жіктейтін сол бастапқы

субстанцияның бөлшектеріміз. Бұл сигнификация әлемде практикалық

материалдықәрекетретіндеқабылдануытиіс.ДелөзбенГуаттаритарихты

бірін-біріалмастырғанэкономикалықөндірісәдістерідептүсінгенненгөрі

бірін-бірі алмастыратын таңбалаушы тәртіптердің, «mots d’orde» немесе

бұйрық беру арқылы құштарлық-өндіріс материясының ағысын тәртіпке

салу жолдары ретінде қарауымызды ұсынады. Философия

репрезентацияны дәстүрлі түрде материядан тыс, рационалды мағынаны

кейіптейтінәлденеретіндеқабылдаса,шынмәнінде,ондайрепрезентация

жоқ. Репрезентацияның өзі – ұшудың бағыты, пайдаланылуы мен

нәтижесінеқарайтерриториализациянемеседетерриториализацияәрекеті.

Демек, таңбалаушы мен таңбаланушының арасында айырмашылық жоқ.

Екеуідематериалды«ұшақтан»орынтапқан,екеуіде«ұшады»,әрқилыәрі

шексіз өзгеріске ұшырайды. Таңбалайтын тәртіп пен қалаулы өндіріс

әлемінің өзара әрекеттесу сипаты лайым өзгеріп тұратындықтан, оны

болжау – қиынның қиыны. Делөз бен Гуаттари математикалық

теориялардың, әсіресе апат пен хаос теорияларының шарттылығына

аналогия ретінде жиі жүгініп, «ағыстарды», «шекараларды»,

«табалдырықтарды», яки «шектеулерді» пайдалана отырып сипаттайды.

Ағыстар «табалдырықтарға» жақындап, уақытша және мобильді

бірізділіктісақтап,солардыңішіндеқаладынемесесолбірізділіктіжойып,

басқа әлденені құрау үшін өзгеріске ұшырап, олардың сыртына шығады.

Бұл «табалдырықтар» сондай-ақ заттар мен ұшу бағыттары арасындағы

байланыс нүктелеріболады;басқа заттармен мерзімішектелмеген көлбеу

байланыстарсекілді емес.Мұндазаттарбір-бірінентыс әрібайланыссыз.

Мұндай әлемге ешқандай карта сызылуы мүмкін емес, картаның болуы

тағы бір байланыс болар еді. Сонымен қатар ол тігінен (вертикалды)

игерудің үстем позициясы тұрғысынан ешқашан игерілмейтін заттармен

жанамабайланысқанаболмақ.

Делөз бен Гуаттари ұстанатын саясат «1968 жылдың мамырындағы»

студенттер рухыменкереметтейсәйкескеледі.Бұл бір мезеттежекежәне

көпшілік,микрологиялықпенмакрологиялықсипатқаиеболадыдегенсөз.

Бұл – тура қарағанда утопиялық. 1968 жылы болған көптеген әлеуметтік

қозғалыстардың ішінде феминизм мен гей азаттығы ең маңыздылардың

қатарында болғаны анық. Жұмысшылар, ұйымдар мен партияларда

дауысқаиеболатын.Бірақгейлерменәйелдердіңондайұйымыда,жария

пікірталасқа жол ашатын заңды мүмкіндіктері де болмаған. 1968 жыл

соның бәрін өзгертті. Осы жылдан басталған дәуірдің ең маңызды екі

кітабы Хокенгхемнің «Гомосексуалды құштарлық» және Иригарeйдiң

«Өзге әйелдің бейнесі» шығармалары болды. Сол кезгі өркениет

Хокенгхемнің кітабын қудалап, сыртқа тепкен-ді. Бұл жағдайда

гомосексуалдықты, сол өркениетке телудің өзі-ақ постструктурализмнің

мысалы.Өркениет–фаллоцентристікжәнеэдиптік,гетересексуалдықемес

әрекеттер мен жаратылыстардың бәрін сыртқа тебетін гетересексуалды

кодификация.Негізінен,параноидалдыөркениет,өзкатегорияларынегізді

әрі тұрақты болатын болса, қуғындауға тиіс дұшпандарын, өзінің

«бөтендерін» табу арқылы өзін айқындайды. Фуконың мәнерінде,

Хокенгхем ғылымның гомосексуалдықты патологияға жатқызатынын, гей

сексуалдылығының гетеросексуалды қалыптарға жаза тартар

бағыныштылығын бекітіп беретінін атап көрсетеді. Былай қарағанда,

гомосексуалды адам жетілмеген немесе ауру. Бірақ гетеросексуалдықтың

өркениетті түрде қабылдаған қалыптылығы гомосексуалдықты күштеп

тықсыруарқылығанапайдаболады.ДелөзбенГуаттаридіңгейманифесі–

«Анти-Эдип» еңбегіне сілтеме жасай отырып, Хокенгхем бұл

гомосексуалдық үрейі сексуалдықтың барлық түрлерінің бірі екіншісінен

артық немесе табиғи болып есептелмейтін ықтималдық континуумынан

шығатын құштарлықтың қопарғыш трансвенсалдығын игерудің жолы

дегенді айтады. Ол кітабының соңында «Анти-Эдиптен» дәйексөз

келтіреді: «Біз молярлық немесе статистикалық мағынада

гетеросексуалдымыз, бірақ жекелеген деңгейде гомосексуалдымыз (өзіміз

оны білсек те, білмесек те) және, ақырында, элементарлы болмаса

молекулярлыдеңгейдетранссексуалдымыз».

«Өзгеәйелдіңбейнесі»және«Бұлжынысжалғыземес»(ThisSexWhichIs

Not One, 1977) кітаптарында Иригарей постструктурализмнің феминистік

сепаратизм теориясын дамытады. Батыс философиясында әйел материя,

тән, физикалық, аққыштық, шексіздік, иррационалдық, жасандылықжәне

тағы сол сияқтылармен сипатталатын. Әйелдер – өздеріне қарсы ер

үстемдігінеқұрылған, күлліБатысфилософиясыбасымдықберетінақыл-

ой мен шындықтан бірегейлік пен аутенттілікке дейінгі барлық жағымды

құндылықтың айнадағы бейнесі. Иригарей философияда ойлау процесі,

әсіресе «болмыс», «бар болу», «шындық», «шексіздік» сияқты ұғымдар

туралы айту үшін, эмпирикалық көріністер аясының «арғы жағында

толғану/спекуляция»(speculum–speculation)дегенқосмағынасынаәуестік

танытады. Нақты ерекшелік пен тәндік материалдықтан осылай

абстракциялану,Иригарейдіңтұжырымыбойынша,бұл–ерадамдарғатән

әрекет. Ер адам маскулиндік принциптер мен идеяларда болжанған

психологиялықболмысқақолжеткізбекболса,анасынантарайтынқанмен

байланысын үзіп, өзін сол мәселеден биіктету керек. Өзінің субъективті

болмысынжасақтауарқылыерадам,сондай-ақматерияны,өзінқамтитын

материяны өзінен түбегейлі бөтен және бөлек объективтілік ұстанымына

проекциялайды. Иригарейдің ойынша, бұл – билік пен бақылаудың,

«өзгенің» ишарасы; ол өзінің шағылдырғышына (speculum) яки айнасына

айналады, бұл оның өзін-өзі анықтауын растайды. Aл «өзге» – Иригарей

тәндік,материалдықөміргебайланғандептүсіндіретінәйеладам.«Шеше»

(Mater) деген матрица (matrix) секілді философиялық толғаныстардың

негізі, өйткені екеуі бір нәрсе. Ер адам өзін материядан биіктетіп, одан

ұғымдар арқылы үстем болғысы келеді. Бүкіл Батыс философиясы,

Фрейдтің психоанализін қоса алғанда, әйелді (білім мен материяны

игерудің) аталық субъектісіне бағынышты орынға бекітеді. Иригарей

субъектінің маскулиндікке жатпайтын теориясы болуы мүмкін емес деп

есептейді.

«Біз қарама-қайшылықтан аулақ болуымыз керек», – дейді ол, әсіресе

«Бұл жыныс жалғыз емес» еңбегінде. «Әйелдер (таңба мен зат, субъект

пен объект, шындық пен материя арасындағы философиялық балама

жүйесі болатын) аталық балама жүйесінің шекарасынан шығуы керек»

деген ой айтады. Олар өздеріне деген сенімін жоғалтпауы керек, өйткені

одан басқа таңдау жасауға мүмкіншіліктері жоқ, олар аталық дәстүр

миларынасіңіріптастағанөзтәнінмансұқтаудыңорнынаоныбағалағаны

дұрыс. Әйелдер тәнінің өзара, фаллостың қатысуынсыз назға берілген

еліткі ернеулерінің бір-біріне тиюі дәл фаллостық ену секілді когнитивті

немесефилософиялықмағынағаие. Аталықфизиологиялықенугебалама

ретінде Иригарей ұсынатын сексуалдық үлгі осы. «Ер адамдардың

әрекетініңайнасыболудытоқтат»,–дейдіол,–«фемининдікпіндепөзіңді

алдарқатудыдоғар».

Элен Сиксу «Өмірге қайта келген әйел» кітабында соған ұқсас дәйек

ұсынады.Әйелдердүниежайлыбелсендіәрібағынышты,жаратылыспен

мәдениет, әке мен шеше, ақыл (logos) мен сезім (pathos), форма мен

материя,еркекпенәйеларасындағықарама-қайшылықтаойлаудыңаталық

фаллоцентристік дәстүрін артта қалдыруы тиіс. Біз, керісінше, бұл

қайшылықтардыңбәрініңнегізіндежатқантрансверсивтіамбиваленттілікті

ойлауымыз(жазуымыздәстүрліойлаудантысболғандықтан)керек.Сиксу

«әйел қолтаңбасы» (écriture féminine) деп атайтын эксперименталды

жазушылықтың белгілі бір бағыты ғана бұл мақсатқа жете алады дейді.

Фемининдік жазушылық әйелдерге ғана тән емес, Джойс секілді «ер»

жазушылар да онымен айналысқан. Сиксудің өз жазбалары да тетикалық

пен жария, жеке мен өмірбаяндық арасындағы шекараны кесіп өтетіні –

осы жаңа тәжірибенің көрінісі. Ол өзінің өмірлік тәжірибесі жайлы

философиялықтұрғыда және философия туралы өзіндікмәнердежазады.

Мұндай жазудың мақсаты – (аталық спекуляция тануға болатын

объективтікәлемінепроекциялаған)материяәлеміменқайтақауышу:«Оқу,

білім беру және қадағалаудың барлық құрылымдарына, идеологиялық

нәтижелердің репродукцияларының құрылымдарына ортақ бір өзгеріс

болғанын елестетіп көрейікші. Сонымен бірге сексуалдықтың шын

мәніндегібостандыққашығуын,әркімніңөз(жәнеөзгенің)тәнінеқарым-

қатынасының өзгеруін де елестетіп көрелік. Біз шексіз материалды,

органикалық,сезімталғаламбызғой,соғанжақындайықшы».

Постструктурализмнің бір бағыты гендерлік болмыс пен сексуалдық

туралы Батыс түсініктерін өзгертсе, екінші бағыты репрезентация мен

таңбалаудың жаңа теорияларының радикалды мағынасының соңына түсе

бастады. Қоғамның тәртіптері таңбалардан қалыптасқан болса (таңбалар

нұсқайтын жасырын мағыналар болудың орнына), бұл таңбалар қалай

жұмыс істеді және дегеніне жетті ме? «Заттар жүйесінен» (The System of

Objects, 1968) «Зұлымдықтың айқындығына» (The Transparency of Evil,

1990)дейінгібірқатареңбектерініңқатарындаЖанБодриаркапитализмнің

өндірісәдісінентаңбалауәдісінежылжупроцесінзерделеді.Ендігікезекте

шынайыөндірісмәселесі,өндірістіккүштерменқатынастармәселесіемес,

керісінше, ол біздің кім екенімізді айтатын, болашақта ненің

қабылданатынын қалыптастырады. Бодриар ұйымдар мен солшыл

партиялар кейінге ысырғысы келген сатылы өзгерістердің орнына

қоғамның бірден көтерілуін талап еткен 1968 жылдың студенттер

қозғалысының идеяларын қолдайды. Нантьердің профессоры ретінде

Бодриар көтерілістің қайнаған ортасында болғандықтан, оның ойы сол

көтерілістің ықпалымен қалыптасты. Оның кітабынан алынған

эпиграфымыз көрсеткендей, бұл еңбек саналы түрде эстетикалық

«арандатушы» (provocateur) кейпін қабылдауымен ерекше; «ақындар,

аутсайдерлер, қылмыскерлерден тұратын» Бодриар өз буынының кем

дегенде бір бөлігінің идеалына айналды. Ол өз буынының ішінде

тентектікпен шектесер батылдықпен сөйлеген жалғыз адам еді. «Нантьер

1968 жылғы буын» тобының өзге бірде-бір ойшылы «көліктің жанғанын

көруқандайғажап»депайтпаседі.«Таңбалардыдаөртеукерек»демеседі.

Осыдан кейін ол түсініктердің, қарабайыр ұғымдардың, әбден сенімге

өткен дүниелердің, өзінің және өзге буындардың құндылықтарын

қирататын жалынды стилін дамытты. Бодриар біз осында атап өткен

жазармандардың ішінде Ницшенің кейінгі арандатушылық сипаттағы

өзеурегенстилінеанағұрлымжақыныеді.

Бодриардыңтырнақалдытуындысы«Заттаржүйесі»,орайытүсіп,1968

жылыжарияланған-ды.Бодриардыңнегізгітақырыптарыныңбірібылайша

тұжырымдалады: таңбалау (сигнификация) әдістері шынайылықтың

(reality) орнын басып алды. «Заттар жүйесі» – жарнамалау арқылы

ынтызарлықтар мен бірегейліктерді қалыптастыру жайлы туынды. Бұл

кітап материалдық қажеттіліктер, заттар мен тұлғалық бірегейлік

арасындағы кодталған теңдіктерге жол берген дүниені сипаттайды.

Капиталистік өндіріс тауарлардың маркетингі арқылы репродукция

процесінебасымдықбереді,алмаркетингтүбегейлісемиотикалықболады.

Біздіңөміріміздеүстемдікқұратында,бізгекімекеніміздіайтатындакод.

Одан бөлек «шындық» жоқ. Бодриар осы дәйегін «Тұтынушы қоғам»

(Consumer Society, 1970) мен «Таңбаның саяси экономиясын сынау

жайында» (For a Critique of the Political Economy of the Sign, 1972)

еңбектеріндедамытады.Бірақоныңосыертекезеңіндегіеңдаңқтыкітабы

«Өндірісайнасы») Маркс пен марксизмніңкеңейтілгенсыни талдауыеді.

«Маркс,–дейдіол,–капитализмніңайнасыіспетті,себебікапитализмнің

«өндіріс»сияқтысанаттарынсанағасіңіреді.Марксәркімніңөмірінкейінге

ысырылған ләззат алу мен функциялық тиімсіздіктің капиталистік-

рационалды идеалдарына әкеп тоғыстырады. Реформашыл социалистер

(осы күнге дейін) әлеуметтік көтерілістің мақсаты қысқартылған жұмыс

күні дейді». Бодриардыңпікірінше, капитализм қалыптастырған, бекіткен

жұмыс ережелерінің көзін жою керек. Себебі ол адам өмірінмонетарлық

белгілер мен айырбас құнына теңестіретін эквиваленттік жүйесіне

айналған. Өндірістің негізіндегі Маркс ұсынғандай ешбір қайшылық

(жұмысшылар мен қожайындар немесе өндірістік күштер мен өндірістік

қатынастарарасындағы)бұлжүйеніжоймайды;текқанасигнификацияның

өз кодтарын іштен іріту өзгеріске әкеледі. Бодриар бұл рационалистік

энергиялардың бәрін әлеуметтік жүйеге қарсы топтар мен ұйымдарға

категорияларға телінуіне қарсы шығады. Оларды қаншалықты бағыттаса,

соншалықты шектейтін ұйымдардың орнына Бодриар қабылдамаудың,

қолдауға қайта ие болудың, бағалық кодына қатысты бас көтерудің

мынадайнегативтістратегиясынұсынады:

«Жекетұлғаныңқалыптасуы,мәдениет,жеке жәнеұжымдықшығармашылық,осыныңбәріне

қатысты «алдыңғы қатарлы демократияның» күллі институттары, «әлеуметтік жетістіктердің»

барлығы, қай кезде болсын, жеке меншігі барлардың несібесі, санаулылардың ғана шынайы

құқығы.Албасқаларғақамқорлықорталықтарыменәлеуметтікүйлерсекілдіөндірістіккүштер

арнайыбейтараптандырғанәлеуметтікбақылауинституттарығанатиесілі.Себебіжүйеендігәрі

әмбебапөндірістіқажететпейді; олтекойынғаәркімніңқатысуын талапетеді.Бұлжұмыспен

өндіріс шеңберінде орын үшін таласуға мәжбүр әлеуметтік топтардың қайшылығына, өндіріс

күштерінің дамуы сыртқа теуіп, назардан тыс қалып қойған буындардың парадоксына әкеледі.

Көтерілісөндірісфакторыретіндегіжұмыскүшініңинтеграциясынақарсыпайдаболады.Жаңа

әлеуметтік топтар, іс жүзінде аласталғандар, керісінше, (дәстүрлі стратегиялық сатысында)

жүйенің «қоғамды әлеуметтендіруге» қабілетсіз екенін көрсетті. Тіпті өндіріс деңгейіндегі

күштеп таңылған қайшылықтарында да жүйе бұл топтарды динамикалық тұрғыдан біріктіре

алмады.Өздерініңтүбегейліжауапсыздығының негізінде бұл маргиналды буындар көтерілісін

жалғастырады».

Сондай-ақ осы кітабында Бодриар радикалды артистің анағұрлым

жинақталғанпортретінжасайды:

«Қарғысатқанақын,бейресмиөнер,жалпыутопиялықжазбаларадамныңбостандығынабірден

мазмұн мен бағыт беру арқылы коммунизмнің үні, тікелей көрегені болуы тиіс. Олар бұл

бостандықтыңжамандықтыалдыналасезетінсәуегейлері,өйткеніоларадамныңжаратылысын

өтежақсытүсіндіріп,көтерілістің«саяси»өлшеміменмерзіміне,оныкейінгеқалдыруғаүзілді-

кесілдіқарсышығады.Оларсимволдықбетбұрыссәттерінде(символдық–қиялдағыобъективті

тарихтың айнасында әмбебап сипат алмаған, диалектикалық емес, рационалдықтан тыс) тіл

деңгейіндежабайыға,әлеуметтікқозғалыстарғасәйкес(«1968жылдыңмамыры»)туғанбалама».

Бодриар«Өндірісайнасы»еңбегіндеқоғамдыФуконың«тәртіптіқоғам»

«абақты-қоғам»депсипаттағантеориясынаықпалдасмәнердесипаттайды.

Ол үшін қоғамның әлеуметтік бақылау мен тәртіп институттарынан

артықшылығы шамалы. Осы буын құрамындағы италиялық радикалды

ойшылдары,әсіресеНегрисияқтылармұндай«зауыттәртібі»күлліқоғамға

тамыржайғандегендіайтады.

Жан-ФрансуаЛиотардыңеңбегідежарияланасалысымен,1968 жылдан

кейін қалыптасқан («көтерілісшіл оптимизм» деп атауға болатын) саяси

сарынды іліп алып кетті. Оның «Дискурс/Фигуралар» (Discource/Figures,

1971)кітабыбезендіруменқызылсөзгеәуестіктідеконструктивтісипатта

түсінуге ынталандырады. Бұл өз кезегінде объектілердің дискурсивті

тәртібін рационалды ұғу жолдарынан бас тарту мен оларды тәрк ету

арқылы пайда болатын, кеңістікке тән репрезентация ретінде

пайымдалады. Фигурация ешқашан символдарды мағыналарға қарсы

қоятын қайшылықтардың дискурсивті тәртібіне біріктірілуі мүмкін емес.

Бұлөзбетіменфигурацияжасау,кеңістіктекөрсетіпберуәрекетіболареді.

Дискурс фигурацияны өзінің тәртіп жүйесіне кіріктіре алмайды. Алайда

фигурациясызешқандайдискурсивтітәртіптіңболуымүмкінемес.Лиотар

бұл кітабында әдетте ұғымдардың «алақанында» деп қабылданатын

объектілер әлемі әлдеқалай рационалды концептуалдықтың сыртында

орналасып,өзаясыныңтарылуынадесбермейді.БиллРидингсайтқандай,

«Объект өзінің сигнификация жүйесіндегі мағыналық баламасына дейін

тарылуға қарсы тұрады. Бұл қарсылық объект жайлы бәрін «айтуымыз»

мүмкінемесдегендібілдіреді,әріобъектбелгілібірдеңгейдеолтуралыбіз

ұстанатын кез келген дискурсқа әрдайым «бөтен» болып қалатынын, біз

оғандарытатын,кезкелгенмағынасынантысерекшелігінфигуралықтүрде

сипаттайды».

9

Ақыр аяғында, Лиотар да Ницшені қуаттап, «білімге қол

жеткізетін өнер» дейді. Шын білімдарлар – ойдан шығарудың асқан

шеберлері;эстетикалықэпистемикалықтанажыратылаалмайды.

Лиотардың«Маркс пен Фрейдтің ізімен» кітабы1970 жылдардан кейін

французпостструктуралистікбағытындакеңінентаралғанпостмарксизмді

немесе антимарксизмді оятады. «Дискурс/Фигураларда» Лиотар

фигурацияны құштарлық пен бейсана әрекетіне байлаған еді, кейін ол

мұны«либидолықэкономия»депатады.

Бұлкітаптакапитализм,партия

сияқты әлеуметтік, саяси институттар, әлеуметтік тұрғыда қабылданатын

шектерге сыймауы мүмкін құштарлықтарды іркитін механизмдер ретінде

сипатталады. Радикалды саясаттың мақсаты – сол құштарлықты

бостандыққа шығару. Лиотар фигурацияның жасандылығын, мағынаны

дәріптейтін солшылдардың дәстүрлі ұраншылдығын емес,

эксперименталдық өнерді артық көреді. Өйткені ол мұны мағынаға

бағынышты етуден гөрі көрнекі фигурацияның өзімен радикалды жұмыс

істейді.

Осы кездің өзінен постструктурализмнің «жалпы бағдарламасы» деп

аталуымүмкінұғымдарбірлігініңсұлбасынбайқауғаболады.Олмағынаға

қарсылық, фигурация мен қатаң құрылымдарға қарсылық, еркін ойын,

концептуалдыққақарсылық,объектініңқарсылығы,біреугепарапарболуға

қарсылық, шексіз айырмашылық, бірегейлікке тағы да қарсылық, жалпы

алғанда өзгеге деген қарым-қатынас.

 Мағына табуға қарсылық,

мағынасыздық арқылы мағынадан мән іздеу, әмбебаптыққа қарсылық,

оқиғаның түзетуге келмейтін өзіндік ерекшелігі; таңбалауға қарсылық,

таңбалаудағы әртүрлілік пен артылу, мағынаның көрінісі ретінде

қабылданған репрезентацияға қарсылық та осы бірлікке жатады.

Мағынаның бинарлы қарсылық тәртібінде келесі бір (семантикалық

тәртіптен ұдайы тысқары) репрезентация тудырмай, мерзімсіз ескілік

ретіндеқабылданатынтурасолрепрезентацияныңөзідесекқателеспейміз.

Рационалдық пен жақсы азамат болуға қарсылық, көрер көзге жағымды

болып көрінетін қылмыскердің өзгеше бір өрескел есуастығы да осының

ішінде. Өркениетті тіршілік талап ететін репрессияғақарсылық, еркіндік,

партияғақарсылық,адамдарменбиліккеқарсылық;күшпенбиліктенөзге

сылтауы жоқ тәртіптің диктаторлық сөз сапыруы мен тәртіп билігінің

үстемдігі;санаменидеяларғадегенқарсылық,санаменидеялардыңекеуін

дебіріктіретінтәнменматерия,үстемдіккеқарсылық,әлемніңішіндебола

тұрып«қазірменосындамын»деудіңсығымдауғакелмейтінимманенттігі,

әлеуметтік жүйеге қарсылық, өзінің тіршілігі үшін жүйенің қуғындайтын

немесе бүркеп ұстайтын барлық күштері мен құштарлықтары және тағы

солсияқтылар.

1970және1980 жылдарыМишель Фукобатыстықбілім режимдері мен

ауруханасекілдібатыстықәлеуметтікинституттарғатарихитұрғыдасыни

көзбен қарау шектерін кеңейтті; бұл түгелімен қоғамды ғана емес, біздің

өміріміздің сұлбасын анықтайтын, өзі атау қойған «жалпы тәртіптік

әлеуетті» қамту үшін керек еді. 1975 жылғы Фуконың «Қадағалау мен

жазалау»(Oversee and Punish: The Birth of the Prison (Surveiller et punir:

naissancedelaprison,ағылшынтілінеDisciplineandPunishдепаударылған)

аттыбастыеңбегімектепсияқтыәлеуметтікинституттардаXVIIIғасырға

тән жария жазалау түрлері, өзін-өзі тәртіпке салу әрекеттері ескерілген,

«карцергеқамалған»тәртіпкебағынғанқоғамныңқазіргізамандағыпайда

болу тарихына арналған. Өзін дұрыс ұстауға қатысты беймазалық халық

алдындакескілену,болмасаөртелужайлыүрейдіңорнынбасты.Фуконың

пайымдауынша, біз өз абақтымыздың күзетшісіне айналдық, әрі мінез-

құлқымыздызаманауикапитализмқажеттіліктерінесәйкесқалыптастыруға

мойынсұндық.«Жекебасеркіндігіжайлыбуржуазиялықидея–аллюзия,–

дейді ол, – әлеуметке пайдалы машиналар ретінде шапшаң және одан да

жылдам жүгіре алуымыз үшін тізгінді босатудың жолы ғана». Пайдалы

азаматтарды дүниеге әкелу үшін гетеросексуалды отбасы қажет болса,

бұған дейін «ауытқушылық» деп анықталмаған гомосексуалдық енді

анықталып, өзге де репродуктивтік емес сексуалдық формалармен бірге

«қалыптантыс»дегенайдартағылғандықтан,әдеттегідүниеретіндеесепке

алынбайды. Фуконың «Сексуалдық тарихы» (History of Sexuality; 1976,

1984) еңбегінің үш томы жыныс дәстүрлі түрде қабылданатын

бірегейліктердің тұрақты, онтологиялық негізделген жинағы ретінде

ұғынылғанын баяндайды. Ертеректегі дәуірлерде ешқандай мәселе

тудырмаған «өрескел» сексуалды дағдыларды тыю мен қуғындау арқылы

сексуалдық пен сексуалды әрекеттердің орынды идеалдарын «ғылыми»

түрде қалыптастырған тәрбиелеуші әлеует/білім объектілерін қайта

қарастырады. Фуконың ең арандатушы мысалы – ежелгі Грекиядағы

еркектер арасындағы сексуалдық махаббат, гейлер мен лесбиандарға тең

құқық беруге қарсы ұрандайтын, қазіргі заманғы әлеуметтік

консерваторлар жиі жүгінетін Платонның өзі дәріптеген біржынысты

қатынас.

Бодриардың1970жылдардыңсоңымен1980жылдарғатән«Символдық

айырбасжәнеөлім»(SymbolicExchangeand Death, 1976) деген еңбегінде

таңбалаудың шындықты ығыстырғаны сондай – қазір әлем бастан-аяқ

жасанды,бастан-аяқ«шынайы»өмірдереференті(сілтемежасарнысаны)

жоқ семиотикалық модельдерден туған деуге болар еді. Біздің

құштарлығымыздың бәрі образ ретінде кодталып, манипуляцияланады.

Сынды түкке тұрғысыз ететін семиотикалық теңдіктер санамызды билеп

алған. Шынайы әлемдегі референттерден ажырап қалған капиталистік

таңбалар жабық жүйелердің ішіндегі басқа белгілерге арқа сүйейді.

Бодриардың кейінгі еңбектері, әсіресе «Еліктіру» (Seduction, 1979),

«Симулякрлер мен симуляция» (Simulacra and Simulations, 1981),

«Бұлтартпас стратегиялар» (The Fatal Strategies, 1983) және «Шығанақта

соғыс болған жоқ» (The Gulf War Did Not Happen,1991)

 философтар,

мәдени сыншылар және (Бодриардың қасақана арандатушы стилінен

өздерінің эстетикалық радикализмнің нұсқасын тапты деп болжауға

болатын) суретшілер тарапынан ерекше қызығушылық тудырды. Оның

еңбектері нағыз солшыл және өз «буынының» («алпыс сегіз тобы»)

ішіндегібарыншасаясисипатқаиеболғанеңбек.Расындада,отызжылдан

кейінәлдекімнің1968жылдыңстиліндесондайепті,мірдіңоғындайдәлде

өткіржазаалуынелестетуқиын.

1979 жылы постструктурализм атауларды өзгертті, ал кез келген

постструктуралистің айтатынындай-ақ, атаулар өзгерген кезде бәрі де

өзгереді. Постструктурализмді (көбінесе ағылшын тілді академияда

қолданылатын термин) жаңа әлем ығыстырды (ескі әлем Америкадан

Францияға қайта көшірілген-ді). Ол әлем «постмодернизм» болатын.

Лиотар сол жылы «Постмодерн ахуалы: білім туралы баян» (The Post-

Modern Condition: A Report on Knowledge) деп аталатын кітабын

жариялады. Мұнда ол көне батысеуропалық ілгерішіл субъективті ағарту

мен рационалды еркіндік (либералды гуманизм және әсіресе марксизм)

сияқты басым нарративтер (бұдан былай ешқандай жеке заңдастырылған

метанарратив үстемдік құра алмайтын) микронарратив әлемінде орынсыз

екенінайтып,заманауитарихижағдайғақозғаусалады.Керісінше,ғылыми

және экономикалық перформативтік пен тиімділік және техникалық/

экономикалық өнімділік өлшемдер метатілді заңдастыру жайлы ескі

рационалды идеалды алмастырды әрі корпорациялардың артып келе

жатқан әлеуетіне байланыстырылды. Ғылыми зерттеулерді қадағалау

арқылы олар пайдалы білім деп анықтауға болатынның (және оның

астарында шын деп анықтауға болады деген емеурін жатыр) шарттарын

белгілейді. Шындық ендігәрі рационалды субъектінің меншігі

болмағандықтан, объективті ғылыми әдістерді пайдалана отырып,

объективтісипаттамаберугеболатынболмыстыңдаменшігіемес.Әлемнің

бет-бейнесін жасау мен оған қатысты нәрсенің ғылыми шындық деп

қабылданатынынанықтайтын,әлеуетібаркорпорацияларүстемдікқұратын

белгілі бір экономикалық ситуацияда шындық білімнің әсерлігімен

анықталады.Оларғатиімдінәрсешындықретіндеқабылданады.Мысалы,

тауарлық құндылығын ақтайтын дәрілердің сынағынан кейін жағымды

нәтижелер шындық деп қабылданып, мақұлданады, қарсы нәтижелер

есепке алынбайды.Адамдарбелгілібір уақытқадейін шылым шегу үшін

темекісатыпалаберетінболса,солуақытқадейіншылымғатыйымсалуға

болмайтыны шындық болады. Оларды тыюға болмайтынын дәлелдейтін

сынақтарғанашындықдепұғынылады.

«Модерн»деген–француз,неағылшынтілдіинтеллектуалдықәлемнен

гөрі Германияда постфеодалдық кезеңнің атауы ретінде кеңірек танымал.

Оны Юрген Хабермас сияқты ойшылдар ілгерішіл ағартушылық немесе

жаңалық ашу ретінде қабылдаған-ды. Біздің әлем көбіне-көп рационалды

заңдар мен іс-әрекеттер түріндегі ақылдың ықпалына түсті, десе де, біз

мәселелерді ақылға салып, бірге талқылап, оларды шешуге қатысты

келісімгекелеалсақ,кемшіліктерәлідетүзетілуімүмкін.Заманауидәуірді

анықтау үшін «постмодернизм» сөзін таңдауы Лиотардың Хабермасты

астарлы түрде сынауы болатын. 1970 жылдар көлемінде Хабермас

дискурстан ақылды жоғары қойып келген еді. Лиотар «Пұтқа

табынушылықуағыздар»(PaganLessons,1977)дегенкітабындабіздебары

тек қана дискурс пен нарратив деген ой білдірген еді. Ақыл мен

рационалдық өзгелердің қатарындағы әлдебір тілдік ойын немесе бір

нарратив болуы мүмкін, одан артық ештеңе де емес. Үйреншікті

постструктуралистік мәнерде Лиотар «консенсусты» тоталитаризмнің

түпкілікті формасы дискурсивті қарым-қатынасты дифференцияланбаған

бірліктің ешқашан жабылмайтын, байланбайтын үлгісін біржақты, өктем

түрде тыйып тастауға деген «талпыныс» деп жариялады. Дискурсивті

байланыстар рационалды мағына идеалдарының өктемдігіне көне

қоймайды. Соны анықтау үшін мағына жай ғана тағы бір дискурсивті

байланыс– тағыбір нарратив жасап шығарареді.Айтыс-тартыстарпікір

таластырушылар арасындағы диспуттарды шешеді. Алайда Лиотарға

сенсек,бізол«differends»депатайтыншешілмейтінтартысарасындаөмір

сүреміз. Айтысты аяқтайтын қарапайым пікірге, дәйекке немесе

қорытындығақолжеткізумүмкінемес.

Лиотар бұл дәйектерді мына кітаптардан келтіреді: «Ойын ғана» (Just

Gaming, 1979) және «Пікірталастағы фразалар» (The Differend, 1984). Ол

постструктуралистерге қарсы шығатындар тарапынан қойылуы мүмкін

сұрақтардыкөтереді:әділдікпенәдепқайдақалды?Нарративтерментілдік

ойындар ғана орын алған әлемде бұл мәселелерді қалай шешпексіздер?

Лиотардыңжауабы:«Шешеалмайсыздар».Одандаолардыңбарболуына

рұқсат етіңіздер. Шешім қабылдамауға бел буыңыз. Сол арқылы сіз

сұрақтардыашыққалдырасыз,соныменқатарсөйлеудіжалғастырабересіз.

Әділетсіздік–пікірталастыңаяқталуыменөзгеніңбағыныштылығы.Бұл–

нысанға, тіпті үрей ұялататын «Освенцим» сияқты объектіге мағына мен

категориятелу.Категорияменмағынаміндеттітүрдеөзініңбасымтүсуінің

арқасындаһәмбіздіңсанамызбентіліміздеболғандықтанобъектініжойып

жібереді. Біз үрейді солай атап, дәріптегіміз келген жағдайда да,

«Освенцим» да түбінде үрей ұғымын жоғалтады. Лиотар: «Атауға

болмайтынзаттарболадыжәнеоларкөрінбегенқалпында,үнсіздікарқылы

дәріптелуге ең лайықты заттар болмақ», – дейді. Лиотардың пікірінше,

өнердегі постмодернизм көрсетілмейтінді көрсетуге тырысуымен

сипатталады. Бірақ бұл оны біз күнделікті өміріміз бен

рационалдығымызда табиғи деп қабылдайтын репрезентацияның

үйреншіктірежимдерінентысқарыорналастырады.

Шеңбердіңішіндежүргендей,бізструктурализмменпостструктурализм

арасындағы сөздер мен заттар, атаулар мен объектілер, категориялар мен

категорияғажіктелгенәлемарасындағыбастапқымәселегеқайтаораламыз.

Лиотардың пікірінше, структурализмге қатысты мәселе жалпыға ортақ.

Өйткенібұл–«Освенцим»сияқтыобъектінікүштеуәрекеті,объектініңөзі

айтпақнемесеайтуғатиістідүниелергеешқандайқатысыболмауымүмкін.

Бұл – күрделіліктің қарапайымдылыққа, дифференциалды, проблемалы

структураның қарапайым бірегейлігіне сығымдалуы ғана. Керісінше, неге

бәрі нарративтің ішінде екенін мойындамасқа? Нарративтің ізіне неге

түспеске, неге көбірек әңгіме сұрап, оқиғаның немесе объектінің

кеңістігіндегі бос жерлерді толтырмасқа? Бұл «әділдікке қол жеткізудің»

туражолыболмаспаеді?«Освенцим»секілдінысандарғатыйымсалатын

заңды нарративтің тағы бір тиімдіқосымша бөлшегі деуге болар еді ғой.

БірақЛиотардыңойынша,бұлзаңдароқиғағадейіндеболды,әріештеңені

өзгерткенжоқ. Бұл жердемаңыздысы–дәйектердің жалпы дискурсыяки

желісінқұрастыру.Оларбарлықмәдениеттердеқуаттыболатынысондай–

жай ғана тәжірибелік тұрғыда мүмкін емес дүниелерге (нарративке),

ендігәрі сендіре алмайтындықтан, бұдан былай айтыла алмайтын

оқиғаларға айналар еді. Заңдар әлемді қалыптастырудың бір ғана

дискурсивті құралы болғандықтан, сендіретін нарратив анағұрлым тиімді

құрал. Лиотар: «Болмыстың зорлықшыл кейіпке ену әлеуетін өзгертуге

бағытталған, сенетіндей етіп дәлелденген, шебер айтылған, шешім талап

ететін әрекеттерге бармастан, болжалды шындық деген не, я болмаса ол

қандай болуы керек екенін авторитарлы және зорлықшыл мәнерде

талқылайтын келеңсіз, рационалистік әдетке қайтып оралудан гөрі

нарративтің сендіру және жаңа сенім қалыптастыру қауқарына сен», –

дейді.

Марксистер постструктурализмді қаралауды жеңіл «өнеркәсіпке»

айналдырды.Бұлбіржағынантүсініктіде.

 Постструктурализм лениндік

партия мен саудагерлік ұйымдардың саяси марксизімін қорғанушы

позицияға қойып, реформаны кейінге қалдырудың орнына, шұғыл

революция керек деген талапқа, батыл саяси императивке ұмтылады. Ол

сондай-ақ марксизм ығыстырғысы келетін рационалистік-утилитарлық

дәстүрлер мен теориялық марксизм категорияларының арасындағы

ұқсастықтарды байқау арқылы теориялық марксизмнің өзіне де қатер

төндіреді.Марксизм,постструктуралистерүшінбұданбылайөміршеңдігін

дәлелдей алатын, әлдеқандай жаңалық ұсына алатын сыни философия

емес. Ендеше, кем дегенде Бодриар сияқты постструктуралистердің

пікірінше,мұндайтысқарысынипозициякезкелгенжағдайдамүмкінемес.

Біз бәріміз ішкі құрылымнан табыламыз, ал тысқары болып көрінетін,

ақыл-ойдыңметатіліндесөйлейаларсыниүстемдікдеңгейіндедүниегебар

болғаны көзәйнек арқылы қараймыз. Ол көзәйнек шынайы әлемге қол

жеткізуімізге мүмкіндік бере бермейді. Бұл көзәйнекті сындыру, өзімізді

әлемге қайтадан ендіріп, «енді не?» деп сұрау мәселесіне саяды. Партия

сияқты тысқары биліктің мысалдарын көріп талаптанбасақ, ақыл-ой,

шындық сияқты рационалды бедел иелерінің әлемді билеуші негізіне

жүгінбесек, жағдайды қалай өзгертеміз? Деррида «Маркстің елестері»

(Specters of Marx, 1993) кітабында айтатындай, постструктуралистік

деконструкция, белгілі бір мағынасында марксистік логиканың келесі

қадамы, бірақ бар және болуы тиіс күйінде бұл – міндетті түрде

марксизмненқиыс кету. МұныДеррида «жаңахалықаралық»деп атайды,

бұл – отбасы,ошақ қасынан дүниежүзілік институттық саясаттарғадейін

қамтитынөзгерісбағдарламасы.Бұлшынмәнінде,постмарксистіксипатқа

иеболса,«негізгібағдарламаға»айналмақ.

Біздің білім мен болмыс жайлы барлық ұғымдарымыз бен

категорияларымыздыысырыпқоюжаңадан,бәлкімбірнешенүктеден,бір

мезеттебастауқажеттілігінентұратынболар.СондайбірнүктеДерридаға

келіп тірелуі ғажап емес: ой атаулының бәрі парапарлықта (дискретті

категорияларда) екенін ескеру керек, бірақ мұндай бірегейліктерді

қалыптастыру үшін өзгерістер қажет. Ендеше, тұлға, сөз бостандығы,

мағына, соғыс, корпорация, жұмысшы (қай жұмысшы?), әйел, мектеп

немесеәлемдікэкономикасияқтыбірегейліктердіңкөзқарасытұрғысынан

әлем жайлы айту дегеннің не екенін неге қайта қарамасқа? Бұл

категорияларды айырмашылық тұрғысынан қайта қалыптастыра аламыз

ба?Бұлбіздіңойлауқабілетіміздіқалайөзгертеалады?Келесібіраялдама

ДелөзбенГуаттариболуымүмкін:біз–энергиямыз.Энергияболғандада

айналамыздағы өзіміз арқылы өтетін негізгі энергия ағыстарын уақытша

тұрақтандыратын, жүйелер мен сызбалардың бөлшектері ретіндегі

заттармен байланысқа түсетін, олардан кері тебілетін немесе оларға

қосарымызбарэнергиямыз.Ендеше,олэнергиялар–қалайшакодталады,

бағытталады,қалыптасады?Біздіқоршағантаңбалаушырежимқоғамдағы

әлеуетті жарылғыш энергиядан тәртіптің пайда болуын қалайша мүмкін

етеді?ТағыбіраялдамаКристеваболуымүмкін:«біздіңболмысымызбен

біліміміздіңнегізі–тезис,субъектпенобъектініңажыратылуы»,–дейдіол.

Бұл қарым-қатынасты қайта теңестіре аламыз ба? Бұл туабітті болмаса

міндеттінәрсеме?Әлдебізалғышептегіәдебиеткеқарап,оданжұмыспен

қолданысқа, біздің негізгі тезисімізден тарайтындай, мағыналарға

сыймайтын, балама әлемнің нышандарын ұсынуды үйрене аламыз ба?

Келесібіраялдама:«ойларменәрекеттердіңеңқарапайымкатегориялары

қандай фаллократтық құндылықтар мен идеяларға толы?» деген сауалға

жауап алу үшін Иригарейге тоқталамыз. Фаллостық дәстүр басым түсіп,

тәрк ететін құндылықтар мен идеялардың бәрін жандандыратын,

фаллостықүлгідентысөзгебірсексуалдыойлаужүйесінқалайқабылдай

аламыз? Тағы бір аялдамаға, Лиотарға, біздің моральдық түсініктеріміз

дискурсивті іс-шаралардан (үлгілі сабақтар туралы естеліктер, уағыздар,

заңдар,талқылаулар,дәйектер,мойындаулар,сөгістер,жаманжаңалықтар,

жақсы жаңалықтар) тыс жердің бәрінде орынсыз екенін ескеру үшін

тоқталамыз. Ақылдың өзі сондай іс-шараның басы-қасында тұрса, бір

тарап өзін рационалды деп жариялауға көбірек мүмкіндік беретін

құралдардыүлестірместен,солморальдықидеалдардықалайшаталқылап,

өзгертеаламыз?

«Көзіашық»адамдардискуссияныңморальдықсипатына

сатқындық жасамастан білімге баулу ісіне, рационалдықтың экстра-

дискурсивті нүктесіне талап қоймастан, неонацистермен қалайша тілдесе

алады?Келесібіраялдама–ФукоменБодриар:оғанбізөміріміздікодтар

билеп кеткенін, тіпті біз өзімізді біртума сезінген кездің өзінде өзімізді

дұрысұстауүлгілерінееліктейтініміздіескертуүшінтоқталамыз.Кодтарға

иек артып, «біздің» үмітімізді ақтамағандар, аутсайдерлер, азшылықтар,

қылмыскерлер, кедейлер және «жақсы» деген ұғымның қолдан жасалған

үлгісіне сыймайтындарға таңба басып, лағынет айтатын кодталған

әлеуметтікрепрессия,сондай-ақөнегелітәлімнемесеадамөміріменақша

арасындағытеңдікбелгісінжоюдыңжолықандай?

Парадигма өзгеріп жатыр деуге болады, дегенмен оның өзі өзгерген

әлемде болып жатқан құбылыстарды көрсетеді. Біз жаңа парадигмада

емеспіз. Әлемнен бөлек болмаса оның қозғалыс ойындарынан (қайталау,

айырмашылық, кеңістікке айналдыру, энергетикалар, антагонизм

агонизмдері, фигурация эстетикалары) тыс тұратын білім моделі,

парадигмасыжоқ.Бізәлемніңішіндеміз,бұл–өзіміздебілместен,білуге

мүмкіндігіміз де болмастан, өзіміз әрдайым ішінде жүрген әлем. Өйткені

бізсоләлемдегібірәрекетті(тілдегітаным)ғанауайымдауменболғанедік.

Ендібұләлемдіішкіжақтансипаттасақта(білімпланетарийі),онытолық

тану(тысқарыбірегейліккатегорияларындатұжырымдау)мүмкінемес.Бұл

әлемдетекқанасаналытүрдеөмірсүругеболады.

Ескертпе

1. «22 наурыз қозғалысы» – Нантьер университетіндегі Даниел Кон-Бендит бастаған

студенттердің қозғалысы еді. Ол 1968 жылдың көктемінде Париждегі студенттер мен

жұмысшыларкөтерілісінрухтандырғанболатын.

2. Бізара-тұрафранцузтіліндежазылғанеңбектердіңағылшынтіліндегібаламатәржімаларын

ұсыныпотырамыз.ЖалпығамәлімағылшыншааудармадаФуконыңтүпнұсқатақырыбының

бір мағынасы қамтылмай қалған. Мұнда «déraison» сөзін қолдануы оның ессіздік деген

«ақылсыздық»(unreason)немесеетістіккеайналдырғанда«ақылдыжою»(undoingofreason)

болады деген ойын тұспалдап жеткізеді. Француз тіліндегі тақырып сол сияқты

ақылсыздықтыайтуүшін«déraisonner»етістігінпайдаланады.

3. 3.Бұлидеяны,тіптіпостструктурализмніңөзінеқатыстықарастыруғадаболады.Мәселен,

Жак Деррида концептуалдылық пен білімнен, сондай-ақ болмыстар әлемінен көріп-білген

ажыратудың лингвистикалық принциптері мен дифференциацияның өзге процесінің

арасындағыұқсастықтардыбайқап,сәйкестіктердіанықтайды.Дерриданыңдеконструкция

жоспарысолсебепті«барболғаны»метафоралықсалыстыруғақұрылғандеугеболады:олар

дәйектіңмінсіздәлеліболмаса,өздәйегінтерістейтіндейкөрінеді.

4. Бұлреттенегізгіеңбек–МарсельМаустыңәйгілі«Тарту»(TheGift)аттыкітабы.

5. Tel Quel-дің Thèorie d’ensemble (1968) деген арнайы нөмірі журналдың қалыптасқан

тәртіптерін бұзған жаңа ой мен болмыстың дүниеге келуіне жол ашар төңкерісшіл

теориясыныңманифесііспеттес.

6. 1970 жылдардың ортасына қарай «жаңа философтар» да аталғандардың кейбірі Франция

Коммунистік партиясының Социалистік партиямен коалициялық үкімет құру

ықтималдылығынынақарсыпікірталастырушыларғаайналареді.

7. GillesDeleuzeandFelixGuattari,TheAnti-Oedipus(Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,

1983),p.143.

8. HélèneCixous,TheNewlyBornWoman(Minneapolis:UniversityMinnesotaPress,1986)p.83.

9. BillReadings,IntroducingLyotard:ArtandPolitics(LondonandNewYork:Routledge,1991)p.4.

10. Economie Libidinale (Paris: Minuit, 1974). Translated as Libidinal Economy деп аударылған

(Bloomington:IndianaUniversityPress,1994).

11. «Басқа»(other) – өзгеадамдар мен өзгезаттардыбейнелеугеқолданылуымүмкін термин,

оған қоса бұл (субъект ретінде айқындалмалы) «Меннің» немесе (объект ретінде

айқындалатын)әлдененің шекарасынан тысқары қарым-қатынасидеясын да білдіреді. Біз

бәріміз де тұлға секілді, өзімізге толықтай ие сияқты көрінеміз, бірақ «өзге» адамдармен

қарым-қатынасқа түсу мен олармен өткерген ортақ тәжірибеден кейін, бойымыздан

солардың ізін байқауымыз неғайбыл. «Ешбір нысан өзі орналасқан өзге нысандар

құрамындағы қабылдау алаңынан тыс тұра алмайды. Өзгеге деген қатынастан қашып

құтылаалмайсыз»дейдіпостструктуралистер.

12. Марксистер «оңшыл» деп тартынбай кінәлаған бұл жазба француздың «Libèration» деген

солшылгазетіндебасылғанеді.

13. Постструктурализмде марксистік сынның өзі сабақ секілді: өйткені сигнификация

деңгейінде әрекет етіп, болмысты оның кодтарының диктаттарына дейін сығымдайды.

Марксистер «постмодернизм» сөзін капитализмнің ең соңғы кезеңін сипаттау үшін

қолданады да, «капитализм – постмодернизм» деп жариялайды. Кейін олар дәл сол

«постмодернизм»сөзіменпостструктурализмдісипаттап,оны«постмодернизм»депатайды.

Нәтижесінде екі ұғым бір атауды бөліскендіктен, постструктурализм капитализмнің ең

соңғы кезеңі болуы керек. Фукодан Бодриарға дейінгі радикалды антикапиталист,

постструктуралист ойшылдардың бәрінің жазғандары мұны дәйек ретінде негізсіз етіп

тастайды.

Марксистер өз айыптауларында қолданатын метафоралар өзіндік қаталдығымен

ерекшеленеді. Иглтон постструктуралистерді «қадағалап» отырғанын жазады. Джеймсон

олардың «ізін аңдып» жүргенін (аңшылықтағы секілді ме?) айтады. Ал Симпсон «шок

терапияны» есіне алады. Иглтон секілді «реформашыл социалист» марксистер

постструктурализмнің«ультрасолшылдығын»жаман өнеге көрсетуші (Испанияда) ультра

солшыл Баск сепаратистерінің өлім отрядтарына «балама» деп сипаттайды.

Постструктуралистердің ұсынысына сәйкес, әркім өзі қолданатын метафораларға абай

болғаныжөн.

14. МайклРайанның«Саясатпенмәдениет:революцияданкейінгіқоғамғалайықтыгипотеза»

(Politics and Culture: Working Hypoteses for a Post-Revolutionary Society) жинағындағы

«Джокержабайыемес:сынитеорияменәлеуметтікбақылау»(TheJoker’sNotWild:Critical

TheoryandSocialPolicing)дегенмақаласынқараңыз:(London: Macmillan,1989; Baltimore:

JohnsHopkinsUniversityPress,1989).

parlui-même–французтілінде«өздігінен»,«өзге»дегенұғымдардыбілдіреді.Ж.Бодриаросы

қалпындаатауретіндеқолданады.–Ред.

ЕКІНШІТАРАУ

Биліккеқұштарлық

ФридрихНицше

Ницше өзінің ең айтулы шығармасы «Билікке құштарлық» (The Will To Power, 1885–1886)

кітабынаяқтап үлгермей дүниеденозды.Бұл шығармасындаолөмірдегі негізгіқозғаушы күш

биліккеұмтылудейді.Ницшеосыбірқұштарлықтыбілімменбайланыстырады.Дүниенітаныған

кезде біз оның уақыттұрғысынан тұрақсызжәне кеңістік тұрғысынан әрқилыболмысынұқсас

сөздермен байланыстыра отырып игереміз. Ницше үшін философиялық батылдық –

жаратылыстың тұлғасыз және мағынасыз сипатына, заттарға даралық пен мағына беретін

сөздерге жүгінбей-ақ шыдас беру. Дүние (Ницше сол нәрсенің «шексіз қайта оралуы» деп

атайтын)өзағысыментіршілікетуде,алтарихтаешқандайтеологиялықбастауменқорытынды

жоқ.Болмыстағыжекелегенруханиқабаттарғақатыстыбұлскептицизмпостструктурализмгеде

тән болды. Постструктурализм басымдықтың идеалына, әсіресе оның дүниеге тән, зайырлы

нұсқаларына, соның ішінде мағына әлемі таңбалау әлемінен ерекше деп санайтын түсінікке

күдікпенқарайды.Поструктуралистерешқандайда«трансценденталдытаңбаланушы»жоқдеп

жарсалғанда, оларНицшенің «дүниеде ешқандай теологиялық бастау не мақсат жоқ, бары –

текқанателеология»дегенпікірінқайталағанболатын.

499

Ілкі рух хәліндегі (органикалыққа дейінгі) «ойлану» – кристалдай саф

формалардықабыл ету. Ойлауымыздағы маңызды сәт – жаңа материалды

ескісхемаларғасыйдыру(Прокрусттөсегі),жаңанытеңестіру.

500

...Идиоплазмада дәл сондай үстемдік ететін теңестіруші және реттеуші

күш сыртқы дүниені игерумізде де билік құрады: сезімдік

қабылдауларымыз–ішіміздегіәлдеқашаннанбарөткенніңбәрінұқсастыру

ментеңетудіңнәтижесі;олар«әсердің»соңынантікелейілеспейді.

501

Ойлау,пайымдау,қабылдаубәрісалыстыруболыпқабылданғанжағдайда,

оның алғышарты«теңдікті білдіру», ал одан бұрын «теңестіру» болмақ.

Теңестірупроцесіамебаныңберілгенматериалдықамтупроцесіменбірдей.

511

Теңдікпенұқсастық

1. Неғұрлым қарадүрсін орган барынша сыртқы теңдікті танып-біле

алады;

2. Ақыл теңдікті қалайды, демек, дененің органикалық емес материяны

сіңіруісекілді,сезінуденалынатынәсерінбұрыннанбартоптықжүйелерге

енгізіпжібереді.

Логиканы түсіну үшін: теңдікке деген құштарлық – билікке деген

құштарлық.Бірнәрсенібелгілібірқалыптабардегенсену(пайымдаудың

негізі)–заттарбарыншатеңболсадепқалаудыңнәтижесі.

512

Логика шартқа байланған: бірдей мысалдар бар деп ойлаңыз. Ықтимал

логикалық ойлау мен қорытындылар жасау үшін бұл шарт бейне бір

орындалғандайқараукерек.Демек,логикалықшындықтықалауболжалды

оқиғалардыңбәрініңфальсификациясы арқылы ғана жүзеге асуы мүмкін.

Бұдан шығатын қорытынды мұнда басқарушы драйв – алдымен,

фальсификацияны, одан кейін өз көзқарасын іске асыруға, қолдануға

қабілетті:логикашындыққадегенқұштарлықтантуындамайды.

513

Категорияларды ойлап табу (ойлап табушының) күш-қуаты біздің

мұқтаждықтарымызды өтеу мақсатында, атап айтсақ, дәлдікке, белгілер

мен дыбыстар көмегімен, қысқарту арқылы жылдам түсінуге жұмсалған

болатын; «субстанция», «субъект», «объект», «болмыс», «қалыптасудың»

да метафизикалық ақиқатқа еш қатысы жоқ. Заттардың есімдерін заң

деңгейіне көтергендер құдыреттілер, бұл құдыреттілердің арасында

категориялардыойлаптапқандар–еңұлыабстракциясуреткерлері.

514

Ұзақ уақыт жинақталған тәжірибе һәм сынақтан өткен мораль,

тексерілген өмір салты соңында біздің санамызда заң, үстемдік етуші

ретіндеорнығады.Оғанжақынқұндылықтарпенруххалініңбүтіндейтобы

оныментұтасыпкетеді.Олқадірлі,қасиетті,шынайыболабастайды;оның

қайданшыққаныныңұмытылуыөрістеуінежолашады.Бұлоныңқожайын

болғаныныңбірбелгісі...

Дәл осындай жағдай ақыл категорияларында да орын алуы ықтимал.

Олар: ұзақ ізденіс пен сынақтардан кейін салыстырмалы түрдегі

тиімділігінің арқасында құндылығын қабыл еттірген еді. Ақыры олардың

бәрібіржерге топтасқан, бүтін ретінде түсінілетін сәт келгендіктен,олар

бұйрық сипатына ие болғанда, бұйрықтың құдіретін сезгенде, бұл

категориялараприори,тәжірибедентысәрітеріскешығарылмайтынболып

санала бастады. Соның өзінде, бәлкім, олар белгілі бір нәсіл мен тектің

мақсаттылығынан басқа ештеңені білдірмейді. Олардың тиімділігі –

олардыңжалғызғана«шындығы».

515

«Танымақ»емес,керісіншесхематизациялау,хаосқа–біздіңпрактикалық

қажеттіліктерімізге сай дәрежеде барынша реттілік пен форма дарытуы

тиіс.

516

Бір ұғымды әрі мойындап, әрі терістеу қолымыздан келмейді. Бұл –

субъективті эмпирикалық заң, ол – «қажеттіліктің» емес, қабілетсіздіктің

көрінісі.

Аристотельдіңкөзқарасыбойыншақайшылықзаңыкүлліпринциптердің

негізі десек, бұл көзге ұрып тұрған, айқын дәлел ретінде сүйенетін ең

негізгі және ақырғы принцип болса, барлық аксиоманың принципі соған

сүйенсе; адам оның негізінде қандай алғышарттар жатқанын өте қатаң

түрде ой елегінен өткізуі қажет. Бұл болмыстың өзімен шынайы

байланысты әлдебір нәрсені алға тартады, яғни бұл дегеніміз оны басқа

жерден бұған дейін де білетініміз секілді, қарама-қайшы болғандықтан

болмысқателугекелмейтінатрибуттар.Бұлпайымныңмағынасы:қарама-

қарсы атрибуттар оған теліне алмайды. Мұндай жағдайда логика

императив болады да, шындықты тануға емес, оның орнына шындық

ретіндеқабылданатынбірәлемдітүзугежәнереткекелтіругебағыталады.

Қысқасы мәселе басы ашық күйінде қалады: логика аксиомалары

шындықпен үйлесе ме, әлде бұл «шындық» деген ұғымды өзіміз үшін

жасаудың әдісі мен өлшемі ме? Біріншісін қабыл ету үшін жоғарыда

айтылғандай,адамныңболмысжайлыбастапқыбіліміболуыкерек,алайда

ол мүмкін емес. Алғышарттар шындықтың бірде-бір өлшемін қамтымаса

да, олардың қайсысы шын болып қабылдану керек екені жайлы талап

қояды.

517

Ойлауменқорытындыжасауүшінболмыстардықабылдауқажет.Логика

тек өзгермейтін қағидаларды ғана түсіндіре алады. Сондықтан талап

шындықты дәлелдеу болмақ емес, «болмыстар» – біздің

перспективалардың құрамдас бөлігі. «Эгоны» болмыс ретінде көреміз

(қалыптасумендамуоғанәсеретпейді).

Субъект, субстанция, «сана» сияқты қиялдағы түсініктер әлемі болуы

керек. Біздің ішімізде тәртіпке салатын, қарапайымдандыратын, жалғанға

айналдыратын, жасандытүрдебөлектепалатын қауқар бар. «Шындық» –

сезімдердің алуантүрлілігін игеруге, феномендерді нақты категорияларға

жіктеугедегенқалауымыз(Мұндабіззаттардың«өзіндік»қалпынасенеміз,

бәріносысенімненбастаймыз,феномендердішынайыдепқабылдаймыз).

Қалыптасу жағдайындағы әлемнің қасиеті сипатталмайды,«жалған», «өз-

өзіне қарсылық» ретінде тұжырымдалуы мүмкін емес. Таным мен

қалыптасубірін-біріжоққашығарады.Сайыпкелгенде,«таным»оданөзге

әлдене болуы тиіс. Алдымен, мұнда тануға болатындай ниет керек,

қалыптасудыңөзіболмыстыңалдамшытүрінтудыруықажет...

542

Егерадамболмысыныңсипатыжалғанболсаше,олайдаболуыықтимал

ғой… Олай болса, баршашындығымыздың күйі не болмақ? Сондабіздің

шындықдепжүргенімізне?Шындықжалғандыәсіребоямалап,бұрмалау

ма?Құдіретікүштіжалғандықпа?

543

Түпнегізі жалған болып табылатын дүниеде шыншылдық жаратылысқа

қарсы тенденция болар еді. Мұндай тенденция жалғандықтың құдіретін

арттыружолыретіндеғанамағынағаиеболмақ.Шындықпенболмысәлемі

дүниеге келуі үшін, алдымен, шыншыл адам пайда болуы керек (бұған

мұндайадамныңөз«шыншылдығына»сенуікерекекенінқосыңыз).

Қарапайым, мөлдір, өзі-өзіне қайшы келмейтін, төзімді, өзгермейтін,

«әжімсіз», «қатпарсыз», бетпердесіз, пішінсіз, жасыратыны жоқ: мұндай

адамболмысәлемінөзбейнесіндегі«құдайдай»қабылдайды.

Шыншылдықөзорныналуүшін,адамныңкүллікеңістігітаза,шағынәрі

құрметке лайық болуы керек.Басымдық ылғи да шыншыл адам жағында

болуытиіс.Өтірікалдау,жасандықылықтаңғалыспенжатырқаутудыруы

керек…

552

«Субъект»–әсердітуғызатыннәрсеемес,жайғанажалғандық(фикция)

екенінтүсінгенкезде,біразнәрсеөзгереді.

Субъектініңүлгісінқарастырғаннанкейінғанабіззаттардыңшындығын

ойлаптауып,олардыәртүрліәсерлердіңқоспасынаайналдырдық.Бізбұдан

былайнәтижеберертиімдісубъектігесенбесек,сенімде,нәтижелізаттар

да, қайтымды ілгерілеме қозғалыс пен біз «заттар» деп атайтын

феномендердесебеп-салдарәсеріненғайыпболады.

Оныменбіргеәсерберетінтиімдіатомдарәлемідежоғалады.Олжайлы

пікірдіңалғышарттарыадамәрқашансубъектіні,заттарәлемінқажетсінеді

дегентұспалғатәуелді.

Ақыры «өзіндік мәнге ие зат та» ғайып болады, себебі бұл түбегейлі

«өзіндік мәнге ие субъектінің» тұжырымдамасы. Алайда біздің

түсінігімізде субъекті – жалған. «Өзіндегі зат» пен «көрініс» қайшылығы

әлсіз,оныменбірге«көрініс»ұғымыдағайыпболады.

Біз әсер етуші субъектіден бас тартсақ, әсерлер бағытталған

объектілердендебастартамыз.Ұзақтық,өз-өзіменпарапарболу,болмыс,

субъект немесе объект деп аталатынға тән нәрсе емес. Олар өзге

комплекстерге қарағанда тұрақты, баянды оқиғалар комплексі, оқиға

барысында байқалған айырмашылығы тұрғысынан (тыныштық – әрекет,

қатты–бос,өзбеттеріменөмірсүреалмайтынқарама-қайшылықтар)және

белгілі бір көзқарас тұрғысынан қарағанда, қарама-қайшылық болып

көрінетінәртүрліліктердіғанабілдіреді.Ешқандайқайшылықжоқ,текқана

логикалық тұжырымдардан қайшылықтар ұғымын тудырамыз да, оны

жаңсақтықпензаттарғааударамыз.

«Субъект» пен «объект» ұғымдарынан бас тартсақ, онда біз

субстанцияның ұғымдарынан, оның барлық түрлі нұсқаларынан да,

мысалы «материя», «рух» және «материяның мәңгілігі мен

мызғымастығының» басқа да гипотезалық мәндерінен бас тартуымыз

қажет.Солкездеғанаматериалдықтанқұтылғанболамыз.

Моральтұрғысынаналғанда,дүниежалған.Біраққаншалықтыдеңгейде

солдүниеніңбөлшегіболғанынабайланыстыморальдыңөзідежалған.

Шындыққақұштарлық–заттардыңжалғанқасиетінжою,болмысретінде

қайтақарастыру,берік,хақәрібаяндыету.Солсебепті«шындық»олжерде

табылуынемесеашылуымүмкінемесбірнәрсе,керісіншежаратылуытиіс

нәрсе. Жаңа процеске немесе құштарлыққа, жекелей алғанда соңы жоқ

әлденені жеңу үшін атау беретін нәрсе – шындықты шексіздікке бағыт

алғанпроцесс,белсендіанықтағышретіндетаныстыру–өзбетіменберік,

кесімді әлденені ұғыну емес. Бұл – «билікке құштарлыққа» қатысты

пайдалануғаболатынсөз.

Өмір–төзгіштікқасиетібасым,жүйелітүрдеқайтатуатынзаттарғадеген

сенім жайлы болжамға негізделген; өмір неғұрлым әлеуетті болса, біз

құрамынаболмыстыжатқызатынтанымаләлемдесоғұрлымкеңірекболу

керек.Белгілібірқисынғасүйеніп,әрнәрсеніақылғасалып,жүйелітүрде

әрекететудіөмірсүругесептесетінәдістүрлерідеугеболады.

Адам өзінің ақиқатқа құлшынысын, өз «мақсатын» болмыс түрінде,

метафизикалық дүние, «өзіндік мәнге ие зат» күйінде бар сыртқы әлем

ретінде қабылдайды. Өз әрекетінің нысаны саналатын дүниені ойлап

шығарады, оның жаратушы ретіндегі қажеттілігі қалаған дүниесін

қалыптастырады; оның сүйенері де осы – алдын ала үміт еткен дүние

сипаты(шындыққадеген«сенім»)...

Адамөз-өзіне қайшы келмейтін,өзгермейтін, шынайы дүниені, ешкімге

қасірет әкелмейтін «шындықты» іздейді; ал қарама-қайшылық, алдау,

құбылу – қасіреттің салдары. Ол – мұндай мінсіз дүниенің болатынына

күмәнкелтірмейді;тек оғанапараржолтапқысыкеледі.(Үндіданалығы:

тіпті«эгоның»өзідеалдамшы,шынайыемес).

Адам шындық ұғымын қалай анықтайды? Неге ол қасірет шегудің

өзгерістен, алдаудан, қайшылықтан басталғанын тілге тиек етеді? Неге

бұғанбақыттыңкөзідепқарамайды?

Өлетін, өзгеретін, түрленетіннің бәрін менсінбеу, жек көру, тұрақты

қалпынсақтайтыннәрселердіңбағасынарттыруқайданшығады?Әлбетте,

шындыққақұмарлықбұлжердетұрақтыдүниегедегенаңсардантуады.

Сезімдералдайды, ақыл-ойқателіктердітүзетеді; сайыпкелгенде, адам,

сана–тұрақтылыққаапаратынжолдепшешті;неғұрлымсезімдіксипаттан

алыс идеялар, соғұрлым «шынайы дүниеге» жақын болуы керек.

Бақытсыздыққа душар ететін жайлардың, құбылыстардың көбі сезіну

сипаттарыныңкесірі,олар:алдаушы,адастырушы,қиратушылар

Бақытқа тек болмыс қана кепіл бола алады; өзгеру мен бақыт бір-бірін

жоққа шығарады. Сондықтан асқақ қалау мен құштарлық болмыспен

тұтастыққажолбереді.Бұлформула-бақытқабағыталғанжол.

Қорытындыласақ,мінсіздүниебар;бізөмірсүретінбұлдүние–қателік,

біздіңбұлдүниемізмүлдеболмауыкерекеді.

Болмыстыңнеекеніжайлысенім–салдарғана...

Шынайы қозғаушы күш – қалыптасуға сенімсіздік таныту, оған нанбау,

қалыптасушыныңбәрініңбағасынтүсіру.

Осылайтұжырымдайтынқандайадам?Ісіөнімсіз,қасіретшегушіжан–

өмірден шаршаған жан. Біз оған қарама-қарсы тұрған жанды елестетсек,

оныңболмыстабарнәрселергесенуіқажетболмаседі;олболмыстыөлі,іш

пыстырарлықдепесептеп,немқұрайдыкөзқарастанытып,менсінбеседі.

Мінсіздүние–шынымендебардегенсенім,мінсіздүниеніөзқолымен

жасағысыкелмейтін,ісінденәтижесіжоқадамдарғакөзсізсенімартудан

келіп шығады. Олар мұндай дүниені әлдеқашан қолжетімді болған деп

түсінеді, олар оған жетудің жолдары мен әдістерін іздейді. «Шындыққа

құмарлық»әлдененітудыруғадегенқұштарлықтыңжоқекенінбілдіреді.

Өзінің құштарлығын заттар әлеміне енгізуге шамасы келмеген, күш-

жігеріжоқадамкемдегендеолардаәлдебірмағынаолардыңбойындаерік-

жігербаяғыданбардегенсенімдіқалыптастырады.

Заттардағы мағынасыздық, адамның қай деңгейге дейін мағынадан

айырылған әлемде өмір сүргізіп, қай деңгейге дейін мағынасыз дүниеге

шыдасберетінерік-жігерініңқаншалықтымықтыекенініңөлшеміболады,

өйткеніадамоныңшағынбөлшегінөзіұйымдастырады.

Болмыс дүниесін жоққа шығару арқылы философтарды тақтан

тайдыру–нигилизмніңөтпелікезеңі.Оғандейінқұндылықтардыңорнын

ауыстыру мен болмысты Құдай деп тану, әрі қолжетімді дүниені бірегей

дүниедепатап,жақсыбағаберуүшінәлідекүштіңбарынкөрсетукерек

болатын.

ҮШІНШІТАРАУ

Тазақалыптасухақында

ЖилДелөз

Жил Делөз Францияның 1960–1970 жылдардағы әйгілі һәм ықпалды философтарының бірі.

Ол замандастары сияқты ойлаудың, әдебиет пен әлемнің күрделілігіне ерекше мән берді.

Қалыптасуменөзгеруденәріболмыспентұрақтылықтансомдалғантіршіліктұрақсыздығының

мәнінтабуғабағытталған әлемнің жаңаабстрактілі модельдерін жасады(мысалы, «кітап»пен

«ризоманың» айырмашылығы). Әлемді осылай түсінудің нәтижесінде қолданыстағы сөз

қорымыздыңпайдасышамалыболыпқалды,мұныңсалдарынануақытөтекелеадамөмірінің

қалай өзгеретінін түсіндіріп беру үшін жаңа терминдер жасаудың («территория»,

«детерриториализация»)қажеттігітуындады(қараңыз:AThousandPlateaus).

«Алиса ғажайыптар елінде» және «Алиса айнаның арғы бетінде»

(Through the Looking-Glass) ертегілерінде тым ерекше заттардың

категориялары, яғни оқиғалар, таза оқиғалар туралы баяндалады. Мен

«Алиса сорайып, өсіп бара жатыр» десем, оның аз бұрынғы қалпынан

биіктеп, үлкейіп келе жатқанын меңзеймін. Дәл сол сияқты оның қазіргі

қалпынан кішірейетіні де рас. Алисаның денесі қазір үлкен, аз бұрын

кішкентай болған еді. Ол бір мезетте бұрынғыға қарағанда, үлкен де,

кішкентайдаболаалады.Қалыптасудыңбірмезеттілігініңмәніосында.Ал

оның сипаты қазіргіден қашып құтылғысы келетінінде. Oл қазіргіге

ұстатпаған қалыптасу бұрынғы мен кейінгінің, өткен мен келешектің

бөлінуіненеажыруынатөзбейді.Қалыптасудыңмәніекімағына-бағыттың

бірдей созылуында, қозғалысында. Алиса кішіреймесе үлкеймейді һәм

керісінше. Сауақылменбарласақкүллі заттардыңнақтыанықталғанмәні

бар;алайдапарадоксбіруақыттаекімәнніңбарекеніндәйектеудекөрінеді.

Платонбіздіекіөлшемніңарасынажыратуғашақырады:1)шектеуліжәне

өлшеулі заттардың, әрдайым кідірістер мен тұрақтауларды білдіретін

тұрақты немесе уақытша сапалардың, қазіргіні белгілеудің және

субъектілердікөрсетудіңөлшемі(мысалы,белгілібірсубъектігебелгілібір

сәтте белгілі бір үлкею не кішірею тән болуға тиіс); 2) өлшеусіз, таза

қалыптасу. Әрдайым қазіргіден құтылғысы келетін, екі бағытта да

(мағынада да) бірден ілгерілейтін, келешек пен өткенді, көп пен азды,

артықшылық пен жетіспеушілікті дүлей материяның бірмезеттілігіне

қабаттастыруғамәжбүрлейтінессізқалыптасу(тымыстықтабірқалыпта

тұрмақемес,өйткеніолүнеміалғажылжиды.Тымсуықтасолай».«Тым

жас тым егдеден егде, егдесі тым жасынан жас. Алайда олар ондай бола

алмайды, олай болса қалыптасуды аяқтар еді,қалыптаспас еді, бар болар

еді»).

Бұлплатондықдуализмбізгетаныс.Әлбеттебұл–ақылменұғынылатын

мен сезіммен қабылданатынның, Идея мен материяның, Идеялар мен

денелердіңдуализміемес.Ол–еңсезімталжәнематериалдықденелердің

өзінде жасырынған, тым терең, тым құпия дуализм. Сондай-ақ идеяның

әсер етіп тұрған нәрсесі мен оның әрекетінен қашатын нәрсенің

арасындағы жерасты дуализмі. Асылы, үлгі мен көшірменің емес,

көшірмелер мен симулякрдің арасындағы айырмашылық. Таза қалыптасу,

шексіздік–міне,симулякрдіңматериясыосындай.ӨйткеніолИдеялардың

әсеріненқашып,соққығаүлгілердіде,көшірмелердідебірмезеттеқояды.

Өлшеулі заттарИдеялардыңастында орналасқан; бірақосы заттардың да

астында Идеялар күшпен таңатын, алзаттар қабылдауға мәжбүр болатын

тәртіптіңтысындаәрекетететінессізэлементжоқпаекен?Платоносытаза

қалыптасудыңтілгеерекшебірқатынасыбармаекендепсұраққояды:бұл

біздіңше «Кратил» диалогының ең іргелі мағыналарының бірі болып

көрінеді. Бәлкім мұндай байланыс тіл үшін жеткізушіге бағынбай лек-

легіментоқтаусызтөгілетін «тағы»дискурснемесесөз«ағынындағыдай»

маңызды болармаеді?Әлде,бірі–идеяныңықпалынатәуелдікідірістер

мен тұрақтауларды белгілейтін, екіншісі – бүлікшіл қарекеттер мен

қалыптасудыбілдіретін–екітілменекітүрліесімбармаекен?Ияболмаса

бұлар – бірі әрдайым екіншісімен жасырылған, соған қарамастан, ылғи

екіншісінің көмегіне жарайтын, оған бағынатын, тұтастай алғанда тілге

тиесіліішкіекітүрліөлшембе?

Бұл таза қалыптасудың парадоксі – оның қазіргіден жылыстап кету

қабілетін есепке алғанда, шексіз парапарлықтың парадоксі (келешек пен

өткеннің, кешегі мен ертеңнің, көп пен аздың, артықшылық пен

жетіспеушіліктің, актив пен пассивтің, себеп пен салдардың – екі бірдей

бағыт пен мағынаның шексіз парапарлығы). Бұл – шектерді (мәселен,

артықшылық басталатын нақты сәтті) белгілейтін тіл, сондай-ақ бұл

шектерден асып кететін де, олардыңшектелмеген қалыптасуының шексіз

теңдігіндеқирататынтіл(«қызыптұрғанкөсеудіұзақұстаптұрсаң,қолың

күйеді; саусағыңды пышақпен тереңірек осып жіберсең, саусағың

қанайды»).Алисаныңшытырманоқиғаларынажолашқанкеріауысуларда

осыдантуындайды.Үлкеюменкішіреюдіңөзараауысуы:«Қайжаққа?Қай

жаққа?»депсұрайдыбіруақыттаекіжаққадабірденкетіпбаражатқанын

сезген, тек оптикалық елестің арқасында ғана сол қалпында қалғандай

көрінгенАлиса.Біркүнбұрынғыменбіркүнкейінгініңөзараауысуы,ал

қазіргіүнеміжылыстапкетеді–«ертеңгіжәнекешегітосап,бірақешқашан

бүгінгі емес», көп пен аздың өзара ауысуы: бес түн бір түннен бес есе

жылырақ,«бірақолтүндертурасолсебептенбесесесалқынболуымүмкін

ғой». Актив пен пассивтің өзара ауысуы: «ит битті жей ме?» деген «бит

иттіжейме?»дегенменбірдей.Себеппенсалдардың өзара ауысуы:жаза

баспайтұрып,жазалану,түйреуішкірмейтұрып,жылау,тапсырманыалмай

тұрып,жұмыстыорындау.

Шексіз парапарлық көрініс тапқан бұл барлық өзара ауысулардың

салдары – Алисаның тұлғалық парапарлығының тартысқа түсуі, өзінің

жалқы есімін жоғалтуы. Жалқы есімінен айырылу, Алисаның бастан

кешкенкүллішытырманоқиғаларыныңбарысындақайталанады.Жалқыия

дажалғызесімніңболуына–білімніңтұрақтылығыкепілболады.Бұлбілім

кідірістерментұрақтаулардыбелгілейтінжалпыесімдерде,олжалқыесім

әрдайымбайланыстаболатынзатесімдерменсынесімдердебейнеленеді.

Сондықтан тұлғалық «Мен» Құдайға, сонымен бірге жалпы дүниеге

мұқтаж. Бірақ зат есімдер мен сын есімдер бүліне бастағанда, кідірістер

мен тұрақтаулардың есімдерін таза қалыптасудың етістіктері іліп әкетіп,

оқиғалар тілінің ішкі құрылымына енгенде «Мен» атаулының, дүниенің

жәнеҚұдайдыңкүлліпарапарлығыдажойылады.Бұлбілімменжатталған

нәрсеніңсынағы;сөздеркерісіншеайтылады,етістіктердіңығыстыруымен

жанамажолдарғатүседі,бұлдаАлисаныөзіндікпарапарлықтанайырады.

Оқиғалартіларқылыбілімменадамдарғаберілетінбейшындықтанләззат

алатындайкөрінеді.Тұлғалықтұрлаусыздықсырттайтаңылғанкүдікемес,

керісінше,солоқиғаныңобъективтіқұрылымыболмақ,өйткеніекібағытта

өрбитін оқиға, өзіне ілескен субъектіні де бөлшектеп, жарып тастайды.

Парадоксдегеніміз–еңалдыменбірден-бірмағына(sensunique)ретіндегі

ақылға сиымды мағынаны (bon sens), сондай-ақ тұрақты парапарлық

белгіленген жалпыға ортақ маңызы бар мағынаны (sens commun) да

талқандайтыннәрсе.

ТӨРТІНШІТАРАУ

Дифферанс

ЖакДеррида

1968жылғы«Дифферанс»(Differаnce)аттымақаласындаДерридаөзініңпайымынасәйкес,барша

ой мен шындықтың пайдаболуынасебепші кеңістікпен уақыттағықозғалысты сипаттайды.Мұны

дәйектеу үшін ол Соссюрдің, Хайдеггер мен Ницшенің еңбектерін зерделейді. Ол Анаксимандр

сияқтыСократқадейінгіфилософтарғадасілтемежасайды.

Соссюр: «Тілде субстанция жоқ», – деді. Барлық тіл айырмашылықтардан құралады. Тілде

субстанцияжоқ,формағанабар.Демек,тілдіңбаршасубстанциялықбірліктеріөздерінентысқары

жатқанбасқазаттардыңкөмегіменқұрылған.Алайдабұлсыртқымінездемелеролардыңқұрылымы

үшін ішкі мағынаға ие. «Форма» – материалдық белгілі бір бірегейлікке не субстанцияға

айналдыратын сыртқы дүние. Тілдің барлық элементтері айырмашылықтар желісі арқылы пайда

болғандықтан ғана бірегейлікке ие. Сонымен қатар әр элементтің өзі одан арғы шексіз

дифференциациялардантұрады.

Дерриданыңпікірінше, ой меншындық турасындағытүсінігіміз осыған ұқсаспроцестердінегізге

алады. Дәстүрлі философия бойынша біз дүниеден шынайы «бар болулар» (presences) мен

субстанциялардыкөремізжәнебіздіңидеяларымызолардыңшынайыекенінекепілдікберетінбар

болуларменмәнгеиеболадыделінеді.Деррида«идеялартілдіңбірліктерісекілдіайырмашылықтар

әсеріменпайдаболады,олардыңәсерінтуғызатынайырмашылықжелілерінентыс(әрқайсысыөзге

элементтер мен өзге айырмашылықтардың ізімен жүретін) мәні жоқ» деп дәлелдеуге ден қойды.

Бірақтілдегісияқты олардытудыратынпроцестерайқынсезілетін бар болуәсеріне иеемес.Олар

формаларсекілдібос,барболусипатыменмәнненада.

Олосымақалада«ақылжаңсақтүрдеақиқаттыңкепілі»депқабылдайтынбарболудытудырушы

әсерге баланатын айырмашылықтың жүзеге асуын сипаттау үшін қос осьті қолданады. Біріншісі –

уақыт. Біз бірнәрсе жөнінде ойлағанда оны «осы сәтте» игере алмаймыз, себебі «осы сәт» ұдайы

өтіпкетіпжатыр.Барболу–өзгебарболудыңөліміменкөмескіленеді,сананыөткенніңұмытылған

қалпынақарайсүйрейді.Солсияқтыкезкелгеносысәтөзіменбіргеболашақосысәттердіарқалап

жүріп,өзіылғисолбағыттақозғалысүстіндеболады.«Сәттер»арасындағыайырмашылықсанадан

бұрын біз нақты әлдене ретінде түсінуге тырысатын «осы сәтті» құрайды. Екінші ось – кеңістік,

айырмашылықтың дәл сондай процесі бар болудың айқындалған кеңістіктегі бірегей идеясын

білдіреді. Кез келген ой немесе идея объектісі кеңістік тұрғысынан нақтыланған өзіне тән

бірегейліккенемесебарболуғатекбасқазаттарданайырмашылығыарқылығанаиеболады.

Бар болудың көлеңкесі саналатын айырмашылықтың бұл әрекетіне қатысты термин – із. Ойлау

менқабылдаудыңбарлықидеяларыменобьектілерібасқазаттардың,басқасәттердіңжәнебасқа

«барболулардың»ізінөзіменбіргетасиды.Басқазаттардыңізіменжүрудегенімізсөзбе-сөз«басқа»

(otherness)дегенмағынаныберетін«өзгешеленумен»(alterity)көлеңкеленудегендібілдіреді.

Деррида бұл мақаланы Сократқа дейінгі «жинақтау» немесе «болмыстың бірігуі» деген түсінікті

жаңғырта отырып аяқтайды. «Дифферанс» ұғымының негізінде жатқан дүние – барлық тіршілік

етушілердіңөзарабайланысыптіршілікететінінтүйсіну.Бізолардыбөлшектептастайаламыз,бірақ

ол бөлшектерді таза, бірегей не қоспасыз бірегейліктер деп түсінбеуіміз керек. Олар «қатынас»

(relation) пен айырмашылықтың өзге процестерінің нәтижелері. Деррида тағы бір жерде мұның

мағынасызаттардыңбәрітаңбалар,олардыңбарлықбөлшегібір-бірінтаңбалап,бір-бірінемағына

беретіндіктен,өздерідебасқабөлшектердітаңбалаушы,демек,шындықатаулыныңөзі«мәтіндік»

дейді. Біз «жазу – таңбаның таңбасы» деген (ойдың сөз арқылы беріліп, таңбалануы) дәстүрлі

түсініктіойымыздаұстасақ, күлліақиқатбелгілібір деңгейде графикалықнемесе жазу түрінің бірі

болыпшығады.Ойдыңбастауындағыидеясафкүйіндеболмайды,одангөріДеррида«архи-жазу»

(archi-writing) деп атайтын күйге жақын, бұл жерде ол дифферанстың кеңістіктік-уақыттық

қозғалысынмеңзегенпроцестіайтыпотыр.

Деррида Соссюрдің айырмашылықтың философиялық ұғымына қатысты түсінігі турасында ой

қозғайды. «Тілдегі таңбалар секілді, олар да бір-бірінен айырмашылығы арқылы бірегейлікке ие

болады», – дейді ол. Сонымен қатар санамен ұғынатын, сезіммен қабылданатын, табиғи және

мәдени,идеялықжәнефизикалықсекілдіфилософиялыққарама-қайшылықтар«айырмашылықтан

туғандайкөрінуімүмкін»дегенпікірінайтады.Көптегенәдебиетсыншыларыдеконструкцияныосы

«бинарлық қайшылықты тоқтатумен» шектеп, жаңсақтық танытты. Алайда қарама-қайшылықтар

мәселесі Дерриданың метафизикалық философиялық дәстүр құндылықтары мен түсініктеріне

қатыстысындарыныңбірбөлігіғана.

Философия тарихында айырмашылықтың онтологиялық негізін – Хайдеггер, семиотикалық

қырын – Фердинанд Соссюр зерделегені белгілі. Постструктуралист ретінде Жак Деррида – бұл

тараптағызерттеулердітереңдеткенфилософ.Айырмашылықмағынасынберетін«difference»сөзін

алғашрет«differаnce»депқолдануарқылы,яғни«а»әрпінқолданаотырып«ence»буынын«аnce»

деп өзгерту арқылы философиялық тұжырымын ортаға салған. Бұған қоса «differant» есімшесіне

негіз болатын «differer» етістігі кейінге қалдыру немесе әлдебір нәрсеге кедергі келтіру дегенді

білдіреді. Осы екі сөзден Деррида «differаnce» терминін жасады. Difference және differаnce

cөздерінің айтылуы бірдей. Олардың арасындағы айырмашылықты жазу аясында ғана байқай

аласыз. Дерриданың сөзімен айтсақ, дифферанс – «неографизм». Бұл философиялық тұжырым

қалыбындажүретінтілойыныменпроцестерініңкомпонентінеберілгенатау.Тұтасмақаланыңөн

бойындаөзгешеқалыптақолданылғандифферанссөзініңмәніашылатынболғандықтанәріоныосы

қалыптаавторбіріншіретқолданғандықтан,солкүйіндеберудіжөнкөрдік.Қазақшабаламасынтабу

мәселесіне келгенде, differаnce-тың қазақ тіліндегі баламаларының бірі саналатын айырмашылық

сөзіменмағыналасерекшеліктердіңжүзегеасупроцесінбілдіретінажырауменөзгешеленусекілді

сөздерге жүгінуге тырысып көрген едік. Автордың ойы, философиялық тұжырымдары дәл осы

«дифферанс» сөзіне өзі үстеген мазмұнның айналасында құрылған әрі осы сөзге лингвистикалық

талдау жасау барысында мұны түбірінен тарқатады. Сол себепті аудармада түпнұсқа тілдегі

қалыбында «дифферанс» деп қолдануды жөн деп таптық. Авторды тәржіме еткен өзге тілді

аудармашылардыңдакөпшілігіосыәдіскежүгінгенінатапөткімізкеледі.

«Ажырату»(differ)етістігі(diffèrer) өз-өзінен өзгешеленетін сөз арқылы

берілген. Бір жағынан, ол айырмашылықты – «өзгешелік», «теңсіздік»

немесе «ажырау» ретінде анықтайды; екінші жағынан, кідірістің килігуін

бейнелейді,дәлқазіржоққашығарылғанды«кейінге»қалдыратын,нақосы

шақта мүмкін емес болса да, ықтимал кеңістіктену мен уақыттанудың

интервалынкөрсетеді.Кейдеөзгешеменкейінгеқалдырылғанфранцузша

«ажырату»дегенетістіккесәйкескеледі.Бұл–әрекетпенобъект,себеппен

салдар,түпнұсқаментуындыныңарасындағықатынасемес.

Бірде «to differ» бірегейсіздікті білдіреді; тағы бір жерде ол заттағы

бірегейтәртіптікөрсетеді.Дегенменайырмашылықтыңекітүрліқозғалысы

байланысатын әрі таңбаланатын кеңістікте олардың түп тамырында

айырмашылығыdifferant

барболсада,екеуінедетәнқандайдабірортақ

дүниеболуғатиіс.Бізшарттытүрдеосыөз-өзінебірегейемесұқсастыққа

(sameness) «дифферанс» деген ат береміз. Айтылмайтын «а» әрпінің

жазылуы (ағылшын тіліндегі нұсқадағы difference-ты – «дифферанс» деп

атаймыз) арқылы ажыратушыдан сәйкестендірушінің артықшылығын

көрсеткіміз келген мақсатқа қол жеткізіледі. Дифферанс кеңістіктендіру/

уақыттандыру мен әрбір бөлектенуді сипаттайтын әрекет ретінде қызмет

етеді.

Айырмашылыққа (difference) ұқсамайтын дифферанс (differance)

уақыттандырудыңтолықемес,уақытшаболуретіндеғанажүзегеасатынын

білдіреді(бұлжердеойдыжеткізудіңадекваттықұралыретіндебағалануы

мүмкінемесболсада,трансцеденталдытілдебұданалдыңғыуақытшаболу

процесін қалыптау мағынасын береді. Бұл «кеңістіктендіру» терминінің

одан бұрын жүретін кеңістікті иелену процесін қалыптауды білдіргені

сияқты).Дифферанс–қарапайымбелсендібастаусияқтынәрсеғанаемес

(бұғанқоса,олқандайдабірсубъективтіконструкцияемес).Орташаүнмен

тілқатаотырып,активпенпассиварасындақарама-қарсылықтыорнататын

дүние. Дифферанс «а» әрпінің арқасында классикалық тілде

айырмашылықтың бастауы оның туындау процесі, айырмашылықтар

арасындағыайырмашылықжәне айырмашылықтың ойыны деуге болатын

мағыналардыбереді.

Дифферанс–сөзде,ұғымдаемес.Бірақоданбізнәтиженіемес,біздің

«дәуірге» тиесілі толғаныстарда сипатталған, жапсарлас келген ой-

түйісулерін көреміз. Олар Ницше айтатын күштер айырмашылығы,

Соссюрдің семиологиялық айырмашылық принципі, Фрейд

жазбаларындағы әсерлену, кешігіп жеткен әсер мен нейрондардың

қозғалыс мүмкіндігі ретіндегі ажырау.

 Левинастағы өзгенің ізінің сәйкес

келмеуі ретіндегі айырмашылық пен Хайдеггердегі онтико-онтологиялық

айырмашылықтар. Айырмашылықтың осы соңғы нұсқасы жайлы ойлану

кейін бізді дифферансты стратегиялық таңба не байланыс элементі

концептуал тәртіп пен таңбалауды қоса алғанда бар болуды тоқтататын,

іздердің функциясы арқылы өзін табатын тоқтау процесі ретінде

интерпретациялауғажетелейді.

МЕН ӘРІП ЖАЙЛЫ, «айырмашылық» (difference) cөзін басқаша жазу

үшінөзімұсыныпотырған«а»әрпіжайлыайтайын.

Мұндай өзгерісті жазу барысында жүзеге асыру қажет. Бұл «жазуға»

қатысты жазба және «жазу» формасындағы жазба. Мұның әрбір жолы

жазу-сызудың ережелерінің өзгеруіне, жазу сауаттылығын басқаратын,

оның ережелерін бақылайтын заңның бұзылуына байланысты қалай

болғанда да айтылуда орасан қателікке ұшырайды. Шындығында, біз

әрдайым бұл орфоэпиялық қателіктерді түзете немесе азайта аламыз,

өйткені ережелер практикадан гөрі теориялық айырмашылыққа

негізделген, сондықтан оларды маңызды немесе орынсыз,

қарапайымдығынақарайқызықтыдептауыпжатамыз.Бұлқағиданыбұзу

әрекетіне жай ғана назар аудармайқойсақ та,бұған әуел бастан аударған

назарымыздың өзі әлдебір үнсіз иронияның қалауымен болғандай, осы

әріптік өзгерістің ығысқан сипатын мойындауымызға мүмкіндік береді.

Бірақ әрдайым мұның еш маңызы жоқ деп қарауға да болады. Басынан

бастап мынаған келісіп алайық, менің ақталу ниетім жоқ. Айтылу

барысындадыбысталмайқалатынүнсізқатеүшінкешірудідетілемеймін,

оның орнына оның таңылғыш сипатына басымдық беремін. Алдағы

уақытта өзім бұрын жариялап, тәуекелге барған қандай да бір мәтінге

бұлыңғыр сілтеме жасап жатсам, ол үшін алдын ала кешірім сұраймын.

Белгілі бір деңгейде жүзеге асырғым келген дүние (бірақ мұны өте

салмақты себептерге байланысты жүзеге асыру мүмкін емес) – өзім

қолдана алған әртүрлі қадамдарды бір жиынтыққа байлау немесе мен

алдын ала сөз болмаса «ұғым» деп атаған «дифферанс» неографизмі

арқылы таңған әдістерді тұтастандырып беру. Кейінірек біздің көзіміз

жеткеніндей,бұл–сөзде,ұғымдаемес.Оғанқатысты«жиынтық»деген

сөзді таңдап алуыма екі себеп бар. Біріншіден, дифферанс тарихи

сипаттаудың нысаны бола алмайды. Демек, әр ретте бұл графикалық

ретсіздікті тудырған қай схема екенін көрсететін (көрсету мүмкін болса)

мәтінненмәтінге,контекстен контекскежасалатын қадамдардысанамалау

емес(мұндайқадаммүмкінболса);қайтабізсондайсхемалардыңәмбебап

жүйесіне бетпе-бет келіп тұрмыз. Екінші жағынан, «жиынтық» сөзі бұл

жердеұсынылыпотырғанбіріктіруәдісіматаныңторысияқтықұрылымға

ие деп болжауға мүмкіндік береді, демек, күш пен мағынаның түрлі

бағыттарыменолардыңарасынбайлаптұрғанжелілерінөзарабіріктіруге,

сонымен бірге басқа желілер мен бағыттарды да оған жымдастырып

жіберугемүмкіндіктуғызареді.

Еңәуелі,осыграфикалықинтервенцияжазумәселесінреттеубарысында

ойластырылды; қалай болғанда да оқырманды, грамматик маманды

састыру үшін жасалған жоқ. Әріптердің графикалық айырмашылығы (а

мен е) – екі вокалдық фиксацияның арасындағы анық, таза графикалық

айырмашылық болып қала береді; оны жазуға, оқуға болады, бірақ ести

алмайсыз.Бұлграфикалықайырмашылықтыестумүмкінемесекенібылай

тұрсын,түсінуаясынандашығыпкетеді;бұданарыосытысқарышығудың

қырларынталдаймыз.Түсінуаясыныңшегіненшығу–мылқаубелгі,үнсіз

ескерткіш немесе пирамида арқылы жүзеге асады, басылған әріптің бас

әріптікформасынғанаемес,Гегельдің«Энциклопедиясындағы»таңбаның

пішінін Мысыр пирамидасымен салыстыратын бөлімін ойда ұстасақ,

«дифферанстағы»«а»әрпіестілмейді,олқұлпытассекілдімылқау,құпия

жәнетынышқалпындақалабереді.

Бұл – патшаның өліміне (мұндағы жазудың құпиясын аша алатын жан

болғанжағдайда)куәлікбереалатынбірқұлпытас.

Бұл құлпытастан тіпті жаңғырық та шықпайды. Мен Француз

философиялық қоғамына арналған баяндамамда дауыстап айтқан әрбір

нақты сәтте қандай дифферанс (а-мен немесе е-мен жазылған) жайлы

айтыптұрғанымдыжеткізеалмаймын.Графикалықайырмашылықжайлы,

жазу туралы анализімді шақтап түсіндіре отырып, а-мен жазылатын

differance па, әлде е-мен жазылатын difference пе соны ғана нақтылай

аламын. Мұның бәрі мәселені жеңілдетпейді әрі бір-бірімізді ұққымыз

келгендебіздіәжептеуірәбігергетүсіреді.Қандайдабірайырмашылықты

айтып тұрғанымды меңзеген (e-мен немесе а-мен айтқан) кезімде мұның

бәрі өзім басшылыққа алған жазба мәтінге қатысты болады. Оқуға

дайындағанқолымдағыбаяндамамда,яғнисіздердіңкөздеріңіздіжеткізгім

келетінжазбадамұнытүсіндіремін.Бізгемұндажазылғанмәтінніңізімен

жүруден, мұның ішіндегі жүйесіздікті ретке келтіруден бас тарту мүмкін

емес. Мені мазалайтын да сол. Күмәнсіз «е» мен «а-ның» арасындағы

графикалық айырмашылықтың бұл пирамидалық үнсіздігі фонетикалық

сипатына тарихи тұрғыдан қосақталған әрі ажырамастай күйге жеткен

фонетикалықжазутүріментіл.Олграмматикажүйесіндеғанақызмететуі

мүмкін. Бірақ менің ойымша, «фонетикалық» деп аталатын жазудың

шеңберіндеғанаәрекетететінбұлүнсіздіккеңтарағанпікіргеқарамастан

фонетикалық жазудан мүлде өзгеше. Жалпы алғанда, таза және қатып

қалған фонетикалық ұғым жоқ. Фонетикалық жазу делінетін дүние

негізінде (эмпирикалық не техникалық жетіспеушіліктен емес) өзіне

фонетикалық емес «таңбаларды» (тыныс белгісі, сөздердің арасында бос

кеңістікқалдыру)біріктіруарқылығанажұмысістейалады.Фонетикалық

еместаңбалардыңқұрылымыменқажеттілігінеталдаужасауүшіндәстүрлі

таңба концепциясын қолдану әрекеті соншалықты сәтті бола қойған жоқ.

Олаздесеңіз,Соссюрайырмашылықойыныкезкелгентілдіңөміршеңдігі

менқызметініңшартыекенін ескесалуғатиісболды;ондайойынныңөзі

жүзеге асады. Олардың тіршілігі мен әрекетіне септесетін екі фонема

арасындағы айырмашылық естілмейді. Таза фонетикалық жазудың жоқ

болуытазафонетикалықдыбыстыңжоқболуынан.Фонемалардыанықтап

оларды естуге, түсінуге (entendre) септесетін айырмашылықтың өзі

естілмейүнсізқалады.

Бұл жағдайды мына ойлар арқылы жоққа шыруға тырысып көруге

болады.Ондаұқсассебептергебайланыстыграфикалықайырмашылықтың

өзі де бұлыңғырланады. Ол қабылданатын терминнің толық мағынасын

ешқашанжеткізеалмайды.Текқанаекітүрліқабылдауактісініңжасырын

қатынас таңбалары арасындағы әлдебір көзге көрінбейтін байланысты

көрсетеді. Бұл еш күмән тудырмайды. Дифферанстағы «е» мен «а»

арасындағы айырмашылық естіле, әрі байқала бермейтіндіктен дәл осы

жағдайда қабылдау қабілетіне қатысы жоқ тәртіппен қалай болғанда да

келісуімізқажет.Алайдатеорияныңнемесеұғынудыңобьективтігіменаса

үйлесе қоймайтын асқақ сезімдік дүниеге ұмтылмаймыз. Олай болса, біз

философиядағы түйсік пен интеллект арасындағы түпкілікті қарама-

қайшылыққа қарсы тұратын қағидаға жүгінуіміз керек. Бұл қағида

дифферанстың («e», а-мен жазылатын) қозғалысымен, яғни осы екі

айырмашылық арасында немесе екі әріп арасында айқындалады. Бұл

дифферанс–әдепкімағынасындағыдауысқада,жазуғадажатпайды,қайта

сізбенбіздіосы залда бірсағатқа біріктіргенәлдеқандайкеңістіксекілді

ерекше сипат алады. Сондай-ақ бізді бір-бірімізге байлаған сол сөз бен

жазудыңарасындағысабырлыізеттіліктентыс,кейдежазуменсөйлеуекі

бөлекұғымдегениллюзияғасендіреді.

АЛЕНДІдифферанстың(differance)а-сыЖАЙЛЫНЕАЙТАМЫН?Оны

көрсетіпбереалмасымайдананық.Қандайдабірсәттеосышаққаайнала

алатынды ғана көрсетуге болады; осышақ ретінде осы шақ-болмыс, осы

шақтыңақиқатынемесеосышақтыңбарболуретіндекөрсетілеалатынды

ғанаайта аламыз.Дегенмен дифферанс («мүмкін етер» дегендітағы баса

көрсетемін) ешқашан өз қалпында қабылданбайды. Өзін айшықтаудан

тартынып, ол арнайы нүктеде белгілі бір жолмен белгісіздіктің оккультті

аймағының құпия болмысы сияқты, өздігінен жасырын нәрсе ретінде

ақиқатшеңберіненарықарайөтіпкетеді.Кезкелгенайшықтауұмытылысы

оны ғайып күйге түсіреді. Дифферанс көрінуге тәуекел еткен сайын

ғайыпқасіңебереді.

Сондықтан мұндағы мен жүгінетін айналма жолдарды, сөздерді және

кейде жағымсыз теологияда ұсынылатын жолдардан, сөздерден және сөз

тіркестерінен ажырату қиын болып көрінуі ықтимал. Біз бұған дейін

байқағанымыздай, дифферанс деген бар емес, тіршілік етпейді және дәл

осышақ,болмысдегенніңешбіртүрінежатпайдыдепкелдік.Бізбаремес

дегенұғымғаайрықшаназараударуымызқажет.Өйткеніоныңтіршілігіде,

мәнідежоқ.Олболмыстыңешбіркатегориясынажатпайды.Барболуғада,

жоқ болуға да қатысы жоқ. Әйтсе де, осы жерде дифферанс ретінде

айқындалған нәрсе теологиялық емес, тіпті негатив теологияның ең

негативмағынасындадасолай.Кейінгісібіздіңбілетініміздей,тіршілікпен

мәннің шектеулі категориясының шегінен жоғары мәнді ақиқатты

талдаумен болады. Мұнысы – бар болу. Негативті теология Құдайдың

предикатын жоққа шығарсақ та оны міндетті түрде қабылдау да, тану да

мүмкінемесжоғарыболмыстүріретіндемойындауымызқажетекенінеске

салады. Бұл мәтінде мұндай мәселе көтерілмейді, оған алдағы анализ

барысында көз жеткізесіздер. Дифферанс кейбір онтологиялық,

теологиялық немесе онто-теологиялық түсінік қисынына салынбағаны

былайтұрсын,керісінше,дифферансдәлсолонтотеологияякифилософия

өзінің тарихы мен тұтас жүйесін дамытатын аймақты тауып алады.

Дифферансонтотеологиянынемесефилософияныөзішіндеқамтиды,тіпті

оқбойыозыподанасыптүседі.

Дәл осындай себептерге байланысты осы тізбекті, дифферанстың осы

дамунүктесінқайжерденбастапанықтапбілугеболатынындабілмеймін.

Осы жерде«заңды бастаудың, абсолют басталу нүктесінің,қандай да бір

қағидаданкеліпшығатынжауапкершілігібарма?»дегенсұрақтуындайды.

Жазу мәселесі түпкі негізді (arche) сұрақтың астына алудан басталады.

Сондықтан да менің жасағым келетін сараптамам – принциптер,

постулаттар,аксиомалармен анықтамалардантарайтын,рационалүлгінің

дискурсивті жолына сәйкес қозғалатын әдеттегі философиялық дискурс

емес. Дифферансты интерпретациялауда барлық нәрсе стратегия мен

қауіпкетолы.Бұл–дәлосыстратегияныңмәселесі.Өйткенітеологиялық

кейіптежазу-сызусаласынтүбегейлібасқаратынқабілеттенбасқатысқары

жатқан трансцендентті ақиқат болмайды деген түсінік бар. Негізінде,

стратегияны таңдау айтарлықтай кездейсоқ дүние. Өйткені бұл стратегия

тактиканы соңғы мақсатқа сай объектіні тақырыптың басым талдауына

қарайоныңқозғалыснүктесіненбастапбағыттайдыдегенмағынадаалсақ,

бұл да табылған бірден-бір жол емес. Түптің түбінде бұл стратегияның

қорытынды шешімі жоқ. Біз мұны эмпиризм құндылығы барша қуатын

философиялық мақсатқа қарсы қойып жойып алмағанда, соқыр тактика

немесеэмпирикалықадастырушыдепатаредік.Дифферанстыайқындауда

белгілібірадастырубарболса,олбұданбылайлогикалық-философиялық

тілгенемесебаяндаутәсілінесайбірсызықбойыменжүругежолбермейді.

Дәлірек айтсақ, интегралды қалыпта логикалық-эмпирикалық тілге

симметриялық қарама-қарсылықта болады. «Ойын» (jeu) ұғымы бұл

қарама-қарсылықтан тыс қалады. Философиямен бірге және соңы жоқ

есептеудіңпроцесіндекездейсоққұбылыстарменқажеттіліктіңқосылуын

дәлосыойынанықтаптіркейді.

Ойынның ережесіне сай кез келген ой-тұжырым секілді мұны да

антитездеу талабына жүгініп, стратегия немесе стратегема позициясымен

дифферансты талдау жасауға тырысамыз. Осы қарапайым стратегиялық

негіздеу арқылы дифферанс тақырыбының маңыздылығы өте қажет әрі

пайдалы көрінеді. Алайда ол өзін-өзі түсіндіріп беруге тиісті емес. Өзіне

ешқашан бағынбаған оқиғалар тізбегіне қатысты болғаны үшін де, бұл

оныңтеологиялықтақырыпемесекенінкөрсетеді.

Мен үшін дифферанс сөз де, ұғым да емес, біздің «дәуіріміздің»

сипаттамасын түсінуге, бәлкім, тіпті игеруге тырысып көруге қызмет ете

алатынстратегиялықжағынанқолайлытақырыпболыпкөрінеді(бұлжерде

ойқуатықұбылыстыигерудіңқұрылымдықшегіменбелгілібірболмыстық

қатынастарарқылыбайланысадыдепойлауқисындыболареді).Осындай

стратегиялықболжамғасүйенеотырып,әрдайымдифферанстыңнегізінде

және оның «тарихының» арқасында «біз» кімбіз және қайдамыз,

«дәуіріміздің» шегі қандай болуы мүмкін екенін анықтай аламыз деген

сауал қоя отырып, тіпті менің ашқан жаңалығым түптің түбінде өзін-өзі

ақтамасада,бізтіршілікететінкеңістікпенуақытнүктесіненбастағанды

жөнкөрдік.

«Дифферанстың» деген сөз де, ұғым да еместігіне қарамастан, бұл

ойындабастысынеекенінұғуүшінқарапайымдаболжалдысемантикалық

талдаудықолғаалыпкөрелік.Біз«todiffer»етістігінің(différer)(латынның

«differreетістігі»)бір-біріненайтарлықтайөзгешеекімағынасыбарекенін

білеміз; Littré сөздігінде (Эмиль Литтренің (1801–1881) француз тілінің

сөздігі),мәселен,бұлетістікжайлымағыналарынасәйкесекібөлекмақала

жазылған. Бұл тұрғыдан алғанда латынның «differre» сөзі – грекше

«diapherein-нің» жай ғана калька аудармасы ғана емес. Ендеше, бұған

толық назар аударуымыз қажет. Өйткені дәл осы жағдайдағы біздің

талдауымызтымфилософиялықемессаналатынтілдіңаясындажүреді.

Әуелденфилософияғабейіміжоқсаналатынтілгеқатыстыталдаужасап

отырмыз. Грекше «diapherein-нің» мағынасын ашсақ, латынша «differre-

дегі»мағыналардыңбіріндебермейді.Нақтырақ айтсақ,кейінгеқалдыру

әрекетін, уақытты есепке алу, үнемшіл есепке қатысы бар дүниенің

барлығын сараптау, айналма жол, кешіктіру, қорға сақтау, қайта ұсыну

секілді мағыналардың бірін де бермейді. Осы сөзде жинақтауым бұған

дейін қолданбаған мағыналардың барлығы уақыттандыру дегенге саяды.

«To differ» уақыттандыру мағынасын саналы немесе бейсана түрде не

«қалау» мен «еріктің» жүзеге асуын тоқтататын немесе олардың әсерін

тұншықтырып, жоятын айналма жолдың арағайындығымен уақытша

болуғажәнеуақыттандыруғажүгінуретіндеашыпкөрсетеді.Кейінірекбіз

осы уақыттандырудың да қандай аспектілерде уақытқа және кеңістікке

байлаулыекенін,кеңістіктіңуақытқақатыстыуақыттыңкеңістіккеқатысты

болатынын қарастырамыз. Біз бұл жерде сынға алып, өзгерткіміз келетін

метафизиканемесетрансценденталдыфеноменологияныңтіліменайтқанда

уақытпенкеңістіктің«бастапқынегізі»жайлыойөрбітеміз.

«To differ» (differer) етістігінің кеңірек тараған әрі таныс тағы бір

мағынасы ешкімге ұқсамайтын, өзгеше болмыс жайлы айтқанда

алдымыздан шығады. Оны «өзгешеленіп» тұратын кез келген дүниеге

қолдануға болады, ұқсамайтын дүниенің альтернатив нұсқасы жөнінде

болсын, қабылдамау мен тартыстың альтернатив нұсқасы туралы болсын

бұлжердеуақыттандырудыңинтервалын есепкеалукерек.Ол интервал

өзгешеленіп тұрған құбылыс ішіндегі элементтер арасында орын иеленіп

белсенді,динамикалықжәнеекпіндіқайталауменпайдаболады.

«Айырмашылық» сөзі (е-мен жазылатын difference) – уақыттандыру

жағынан айырмашылықтың ажыратылуына немесе оны polemos ретінде

жеткізугеқатыстыболаалмайды.Мұныдифферансқанабереалады.Көп

мағыналылығының арқасында дифферанс мұнда көрсетілген

мағыналардың тұтас жиынтығына қатысты бола алады, бұл менің

дамытқым келген дискурс үшін өте маңызды. Мұндағы әмбебап

мағыналарға тілдік қолданыста немесе интерпретациялау контексінде

қолдау тапқан кезде ғана сәйкес келіп қоймай, бұл сәйкестікті жеке өз

алдына да жүзеге асыра алады. Мұны кез келген басқа сөзден гөрі

оңайырақ жүзеге асырады. «А» әрпі дифферансты осы шақ есімшеге

(differant)жақындатаотырып,айырмашылықтыажыратыпкөрсетуәрекетін

қамтиды. Бұған қоса айырмашылықтың (е-мен жазылатын difference)

нәтижесі ретінде өзгешелікті қалыптау барысында туындағанына

қарамастан айырмашылықты ажыратып көрсету әрекетін үдемелі даму

сипатында жеткізеді. Концептуал жүйенің аясында классикалық

терминологиябойыншадифферансайырмашылығыменайырмажасалған

дүниелердің қандай да бір қалыптанған объект болмаса нәтижеге қол

жеткізетін бастапқы себебін немесе құлдырау мен бөлшектену процесін

білдіреді деп нақты айта алмаймыз. Алайда айырмашылықты ажырату

процесінің бұлыңғыр және белсенді өзегіне мұқият назар салсақ, а-мен

жазылатын дифферанс тым көмескі. Кейде белсенді түрде өзгешеленуі

бейтараптандыратыны анық. Бұл жерде «сөйлеу мәнері» деген жай ғана

сөйлеу фактісіннақтылап қана қоймайды.Әлдекімге бағытталған арнайы

сөзді де ажыратып көрсетеді. Осы заңдылықты «резонанс» сөзі резонанс

жасау әрекеті ғана емес деген оймен де сипаттап беруге болады. Біздің

тілдік қолданысымызда «anсе» жұрнағы актив пен пассив бастаудың

арасында тұратын мағынаны білдіретінін есепке алуымыз қажет. Біз

«дифферанс» ретінде анықтайтын нәрсе жай ғана актив немесе пассив

емес,олөзін орташа үнмен таныта отырыпактив те, пассивте етіп ойға

алуғаболмайтынсубъектте,объектте,ырықсызда,әрекетшілбастауемес.

Дифферансты бұл ұғымдардың негізінде де, басқа терминдердің де

негізінде ұғуға болмайды. Бірақ философияның орта үнінің ықпалымен

қандай да бір ығыстыру арқылы басталғаныанық. Ал анық емесбұлдыр

дүниелерді актив немесе пассив үнге бөле отырып қалыптаған. Айналып

келгенде,осындайығыстыружолыменөзіндеқалыптапшығарған.

Уақыттандыру мағынасындағы дифферанс пен кеңістіктендіру

мағынасындағыдифферансқалайбайланысады?Ендісоғанкелейік.

Алдымен, таңба мен жазу мәселесінен бастайық. Өйткені біз осы

проблеманың шегіне жақындап қалдық. Біз таңба заттың орнын басады

дейміз, онымыз осы шақтағы зат. Бір жағынан, зат бұл жерде референт

ретіндеқолданылыптұрғандықтан,нақтыбірзатқаиелікетеалмайды.Осы

шақ болмыс осы шақта жоқ болған кезде, яғни осы шақ өзін көрсете

алмаған кезде оны біз таңбалаймыз. Осылайша таңбалардың айналма

жолымен қозғаламыз. Біз таңба ұсынамыз немесе таңбаны иеленеміз,

қысқасы, таңба өндіреміз. Таңба осылайша кейінге қалдырылған бар

болуды білдіреді. Дегенмен сөйлеу барысындағы болсын немесе жазу

арқылы таңбаланатын болсын, ақшадағы болсын, сайлаудағы депутат

немесе саяси өкілге қатысты болсын, таңбалардың қозғалысы заттың

өзімен түйісу сәтін кейінге ысырып жібереді. Бұл сәт затты қолымызға

алып,онықолданаркездізаттысипапсезетіннемесекөретін,қандайдабір

жолменоныңосышақтатүйсінетінуақыт.Бұлжердеменсипаттапжатқан

дүние классикалық интерпретация негізінде таңба құрылымын ашу, ол

мағантаңбалау (signification)процесіндифферансретінде айқындау үшін

қажет(таңбағатәнерекшеліктердітымқарабайыржолменсараптауболса

да),differance дәл осыжағдайда уақыттандыруформасындакөрінеді.Бұл

классикалық тұжырым таңба (бар болуды кейінге қалдыратын) бар

болудыңнегізінде ғанажәне дәл осы кейінге қалдырылған бар болу (осы

жердетүйсінілетіншынайыобъектіретінде)кейпіндеғанатаныладыдейді.

Классикалық семиологияға сүйене отырып, заттың өзінің таңбамен

ауыстырылуы біз мезгілде екінші реттік те, соңғы емес те болады деп

айтааламыз:олтүпнұсқағақатыстыекіншіреттік,өйткеніолөзітаңбасы

саналып,уыстаншығыпкеткенбарболудыңсоңынанжүреді.Олөзіүшін

таңбатекмедиацияқозғалысыретіндеғанақызметететін,ендігіаяқталып

біткенәріуыстаншығыпкеткенбарболуғақатыстысоңғыемессаналады.

Орын ауыстырудың екінші реттік және соңғы емес қырларын талдай

отырып, біз күмәнсіз бастапқы дифферанс секілді бір нәрсенің сәулесін

тапқандайболамыз.Алайдабізендігіоныбастапқынемесесоңғыдепатай

алмаймыз, ousia, parousia секілді бұл әрдайым бар болулар айқындалып

келген тұпнұсқа мен бастаудың telos, eskhaton секілді қасиеттерін иелене

алмағанымыз тәрізді дүние. Таңбаның екінші реттік және соңғы емес

қасиеттерін дифферансқа қарама-қарсы мәнде тұжырымдай отырып,

мынадайтүйінжасауғаболады:

«Дифферанс бұған дейін «таңбалар» тек бар болудың репрезентациясы

кейпіндетүсіндіріліп,барболудыбілдіретінжүйе(ойментілдегі)ретінде

қалыптанғанбарболуфеноменінғанамойындауғанегізделгенконцепцияға

сәйкестүсіндірілмейді».

Осыдан келіпбіз бар болудың беделін сұрақ астына аламыз. Оның жоқ

болунемесежоғалтусаналатынсимметриялыққарама-қарсылықретіндеде

иеленіп келген беделін сынға аламыз. Осылайша тіл мен ойлау жүйесін

иеленушілер, болмыс және ousia, субстанция категориясында көрініс

тауып, бар болу мен жоқ болу ретінде болмыс формасының мәні болып

ұсынылып, әрдайым бізді шектеп келген таным көкжиегіне сұрақ

жаудырамыз.Бізмұндасынғаалыпжатқандүниехайдеггерлікфилософия

түрінде бұған дейін де бар болып шықты. Дифферанспен байланысты

мәселелер шоғыры бізді онтико-онтологиялық айырмашылыққа қайта

назарымыздыаударады.Алайдабұлсалыстырудыкішкене керішегеруіме

рұқсат етіңіздер. Мен тек (біз бұдан былай бар болудың көкжиегімен

байланыстырмайтын) уақыттандыру/уақыттыққа айналу ретіндегі

дифферанспенХайдеггерSeinundZeit(«Болмысжәнеуақыт»)еңбегінде

айтқан уақытша болу (дәлірегі, болмыс мәселесінің трансценденталды

көкжиегі осы шақтың немесе осы сәттің метафизикалық үстемдігінен

арылуғатиіс)арасындатығыз,қажеттіәріажырамастайбайланысбар.

Уақыттандыруретіндегі дифферанс пен кеңістіктендіру мағынасындағы

дифферансекеуібайланысатынәдістіанықтауүшін,еңалдымен,мәселенің

семиологиялық аспектісін талдау қажет. Қазіргі ғылымдағы көптеген

семиологиялықжәнелингвистикалықзерттеулердіңавторлары(бұғанқоса,

бұл мәселе жеке зерттеулердің нәтижесімен анықтала ма, жоқ әлде

авторларыкөпшілікмойындағансхемағажүгінемесоншалықтымаңызды

емес)әділеттіме,әділеттіемеспеөздерінқазіргілингвистиканыңнегізін

қалаушы Соссюрдің «ізбасары» санайды. Соcсюрдің нақ өзі алғаш рет

таңбалардыңеркінһәмайырмашылықтыажыратушысипатынтауып,мұны

жалпы семиологияның, әсіресе лингвистиканың қағидасы ретінде

анықтады. Біз білетіндей, еркін және ажыратушы сипат тақырыптары

Соссюрдің ойынша, бір-бірінен ажырағысыз. Еркін сипаттың маңызды

болуы толымдылығына байланысты емес, таңбалар жүйесі ұғымдар

арасындағыайырмашылықтарарқылықұралатындықтанмаңыздыболады.

Таңбалау процесінің элементтері оның өзегіне шоғырланған әлеуеттің

себебінен жүзеге аспайды. Керісінше, оларды бір-бірінен ажырататын әрі

өзара байланыстыратын қарама-қарсылық жүйесі арқылы қызмет етеді.

Соссюрдің айтуынша, еркін және ажыратушы сипат өзара байланысты

қасиеттер.

Таңбалаушартынбілдіреотырып,айырмашылықпринципітұтастаңбаға,

яғни оның таңбаланушы да, таңбалаушы да қырларына ықпал етеді.

Таңбаланушықырыөзалдынаұғым,идеалмағына.Таңбалаушыаспект–

Соссюр материалдық немесе физикалық (яғни акустикалық) «бейне» деп

атағандүние.Бізмұндадефиницияның(айқындау)баршақырларына,бүге-

шігесінеенеалмаймыз.Тек Соссюрдіңмәтінінен бізгеайрықшамаңызды

фрагменттердікелтіругерұқсатетсеңіздер.

«Тілдегі басқа терминдерге қатысты таңбаның құндылығының концептуалды қыры жай ғана

айырмашылықтар мен өзара қатынастардан тұрады; дәл осыны оның материалдық қырына

қатысты да айтуға болады. Бұған қатысты айтылатын бар шындық мынау: тілде тек –

айырмашылықтар ғана бар. Бұдан да маңыздысы, нақ осы айырмашылық қана ерекшелікке

негізделген позитив шарттарды білдіреді; сондықтан тілде позитив терминдерден ада тек

айырмашылық қана бар. Біз таңбалаушыны немесе таңбаланушыны қарастырамыз ба, оған

қарамастантілдіңлингвистикалықжүйесіненбұрынтіршілікететіндыбысыда,идеясыдажоқ,

бірақ осы жүйеден келіп шығатын концептуал және фонетикалық айырмашылықтан тіл жүйесі

құралады.Таңбаныңқұрамындағыидеянемесефонетикалықсубстанцияаталғантаңбанықоршап

тұрғанбасқадатаңбаларсияқтыешқандаймаңызғаиеемес».

Бұл үзіндіден түйетінбірінші қорытынды: таңбаланушы ұғым ешқашан

барболуөзінеғанақатыстыболатынформадакөрінбейді.Кезкелгенұғым

міндетті түрде белгілі бір тізбек немесе жүйе арқылы сипатталады, осы

тізбек немесе жүйе шеңберінде айырмашылықтың жүйеленген ойыны

арқылы басқа да ұғымдармен байланысып жатады. Мұндай ойын немесе

дифферанс тек жай ұғым ғана емес, концептуал жүйенің немесе тұтас

процестің белгілі бір мүмкіндігі. Дәл осы себепті ұғым саналмайтын

дифферанс жай сөз де емес; бұл жекелей тыныштықта қалған және

өздігінен толымды тұтастық ұғымы және дыбыс ретінде сипатталатын

дүние емес. Бұдан соң сөз ұғымына қатысты осы көзқарастардан келіп

шығатынталқылардықарастырамыз.

Cоссюрайтқанайырмашылықбасқаұғымдарменсөздерсекілдіұғымда,

сөз де емес. Мұны алдын ала дифферансқа қатысты да айта аламыз.

Мұндайболжамайтаотырып,бізгебіріншіменекіншіарасындағықарым-

қатынастыайқындапалуқажетболады.

Тілде, тіл жүйесінде тек айырмашылықтар ғана бар. Таксономиялық

операциялар жүйелі, статистикалық және классификациялық

инвентаризацияны лайықты дәрежеде жүзеге асыра алады. Бұл

айырмашылықтардыңбірі–тілменсөйлеуде,бұғанқосаосылардыңөзара

қатынасындадамаңыздырөлойнайды.Бірі–өзалдынаәсернемесеықпал.

Олар дайын күйде аспаннантүспейді, toposnoetos-қа жазылып қоймаған,

ми құрылымында болса да расталған емес. «Тарих» сөзі дифферансты

түбегейлі ығыстырып шығаратын тақырыпты қамтымағанда, біз

айырмашылықөздігінен,басынанбастап«тарихи»дейаларедік.

Біздің дифферанс дегеніміз – айырмашылықты, дәлірегі,

айырмашылықтың әсерін «тудыратын» (қарапайым белсенділік жолымен

емес) ойын қозғалысы. Бұл айырмашылықты тудыратын дифферанс

оларданбұрынқарапайымформада,өздігіненөзгеріссізжәнеерекшеліксіз

осы шақта бар дегенді білдірмейді. Дифферанс – тұтас емес, қарапайым

емесбастау,айырмашылықтыңқұрылымдықжәнеажыратушыбастауы.

Тіл (Соссюрдің айтуымен классификация саналатын) аспаннан дайын

күйде түспегендіктен, оның айырмашылықтары өндірілуге тиіс екені

белгілі; тіл – себеп ретінде субъектісі де, субстанциясы да, зат күйіндегі

негізіде,тұтастайалғанда,болмысыдажоқ,осышақтаөмірсүретінжәне

айырмашылық ойынынан азат жаратылған нәтижелер. Осындай бар болу

жайлы (классикалық тұрғыдан) себептің жалпы ұғымында айтылса, бізге

себепке байланбаған нәтиже туралы айтуға дәлірегі, бұдан былай белгілі

бірнәтижетуралыайтудыдереудоғаруғатуракелереді.Менбұданбұрын

осындай жүйенің апарып тірейтін тығырығынан шығатын жолды «із»

(trace) ұғымы арқылы көрсетуге тырысқан едім. Себептен гөрі нәтижеге

жақын «із» өздігінен контекстен тыс мұндай трансгрессияны тудыруға

келгендежеткіліктіболаалмайды.

Бұл жерде бар болу семиологиялық айырмашылықтан тысқары немесе

бұрынболмағандықтан, тілгеқатысты жалпытаңба атаулыға байланысты

Соссюржазғанойдытаратааламыз:«Тіл–сөйлеудіұғынықтыетіп,өзінің

барша нәтижелерін тудыруы үшін керек; алайда соңғысы тілдің

қалыптасуы үшін өте қажет; тарихи тұрғыдан алғанда, сөйлеу фактісі

әрдайымалдажүреді».

Тұтасмазмұнынболмасада,Соссюрқалыптастырғансхеманыңталабын

«дифферансқозғалысы»депатаймыз,соларқылытілнемесекезкелгенкод

тұтастай алғанда, референциал жүйе айырмашылықтың «тарихи»

құрылымдалған жіптері секілді күйге енеді. «Құрылымдалған»,

«өндірілген»,«жасалған»,«қозғалыс»,«тарихи»жәнетағыдабасқасөздер

аталған контексте метафизика призмасымен (бұл сөздер метафизикалық

философиядан алса да) ұғынылмауға тиіс. Неліктен өндіру ұғымы

құрылымдау мен тарихиландыру ұғымдары секілді бұл жерде жасалып

жатқан талдаудың объектісіне қатысты өзіндік қосымшаға айналатынын

көрсету қажет; алайда бұл тым әріге талдауымыз тұтқынында қалғандай

көрінетін«шеңбер»теориясынқайтаталқылап,ұсынуымызғадейінұласар

еді. Сондықтан мен бұл жерде осы және басқа да ұғымдарды ойымды

қолайлытүрдежеткізу,дәлосындайұғымдарарқылықалыптасқанжүйені

деконструкциялау мақсатында қолдана отырып, осында өзім дамытқан

дискурсүшінкөбірекмаңыздыаспекттежүзегеасырамын.Қалайболғанда

да, біз соның тұтқынында қалғандай сезінсек те, дифферанс бұл жерде

бұған дейін көрсеткеніміздей, генетикалықтан гөрі статикалық сипаты

тарихисипатынанқұрылымдығыбасымемесекенінұғуымызкерек.Көне

метафизикалық оппозициялар негізінде осындай орфографикалық

қателіктерге наразылық танытуға тырысу (мысалы, генеративті/

құрылымдық-генетикалық) – мен баяндаған концепцияның түп-төркінін

түсінбеу деген сөз. Мұндай қарама-қарсылықтар дифферанс үшін сай

келмейді;дифферансжайлыойқорытудықиындатып,қолайсызететінде–

осы.

Бізконтекстбойыншадифферансқакірігетінтерминдертізбегінбірнеше

синоним емес алмастырушыларды қоса отырып орналастырсақ, неліктен

мұндай ұғымдар үшін «шегеру» (reserve), «протожазу» (protowriting),

«прото із» (prototrace), «кеңістіктендіру» (spacing) және бұған қоса

«қосымша» (supplement) немесе pharmakon және «hymen» секілді

терминдергежүгінгенімізжайлысұрауымүмкін.

Қайтадан басынан бастап көрелік. Дифферанс бар болудың арқасында

көріністабатын«осышақтың»әрбірэлементінайырмашылығыбар,өзінен

басқа бір нәрсемен салыстырған кезде бұған дейінгі өткен шақтың

таңбасын бойында ұстай отырып, осы шақтағымен байланыс барысында

таңбаға ашықтығын сақтай алғанда ғана таңбалау қозғалысын мүмкін

қылатын дүние. Бұл із «келер шақ» деп аталатын дүниеден гөрі өткен

шаққа көбірек қатысты болады. Осындай екі жақты қарым-қатынас осы

шақты құрайды. Осы шақ ешқандай абсолют бейнеде жоқ қарым-

қатынастың негізінде ғана пайда болады.Бұл өткеншақ пен келершақ–

өңіөзгертілгеносышақретіндеқарастырылыпотырғанжоқдегенсөз.Кез

келгеннәрсебарболуыүшінжоқдүниеденқандайдабіринтерваларқылы

бөлініп тұруы шарт; осы шақпен құралған интервал осы шақтың өзін

бөлшектептастауыкерек,тіптіосышақарқылықолжеткізілетіндүниенің

бәрінбөліпәріжойып,соларқылыболмыстыңкезкелгентүрінажыратуға

(метафизика тілімен айтсақ, субстанциямен субьект) тиіс. Өзін-өзі құрап

шығатын, бөлшектейтін бұл интервалды кеңістіктендіру ретінде

айқындауға болады, яғни кеңістікке айналатын уақыт немесе уақытқа

айналатын кеңістік. Осы шақты «бастапқы» әрі мызғымас күрделі ұғым

ретіндеқұрауды,сәйкесінше,бастапқыемесіздердіңсинтезін,шегерумен

сақтауды (феноменологиялық және трансцендентті тілді қолдана отырып

сипаттаймын. Алайда оған да адекват ретінде қарауға болмайды)

«протожазу», «прото із» немесе «дифферанс» деп атауды ұсынамын.

Кейінгісібірдейкеңістіктендіружәнеуақыттандыруболады.

Дифферанс өндірісінің белсенді қозғалысы идеясын ұсына отырып,бұл

қозғалыстыешбірнеографизмсізжайғана(differenciation)депатауғабола

ма?Өзгедедәлдікжетіспейтінайқындауларданбөлекбұлсөзқандайдабір

органикалық бастапқы біртектес заттың бірлігі әсерін беруі мүмкін, бұл

бірліктің түптің түбінде ыдыратылуы ғажап емес. Соның нәтижесінде

айырмашылық туады. Сондай-ақ дифферанс термині –

«дифференциациялау» етістігіне негізделгендіктен, ол айналма жолмен

жүру, уақытша кідіру, аялдау, «әлденені кейінге қалдыру» (differer)

мағыналарын жойып жібереді. Талдауымды жалғастыру үшін А.Койренің

«Гегель Йенада» (Hegel at Jena) деген жұмысына сілтеме жасауға

мәжбүрмін.

БұлмәтіндеКойреЙендіклогикадан(JenaLogic)немістілінде

көлемді үзінділер беріп, өз аудармасын ұсынады. Гегельдің мәтініне

қатысты екіжағдайда ол«differenteBeziehung» тіркесін кездестіреді.Түп-

тамыры латынға тән бұл сөз – «different» неміс тілінде өте сирек

қолданылғандықтан, оның орнына «verschieden» немесе ungleich-ті

пайдаланатын Гегель айырмашылықты (difference) «Unterschied» және

«Verschiedenheit»депқолданады.Йендіклогикадаол«different»сөзінуақыт

пен осы шаққа қатысты пайдаланады. Койренің құнды ескертпесін сөз

етпесбұрынГегельге(Койреніңсілтемежасауымен)мойынбұрайық:

«Шексіздік–өзініңбаршақарапайымдығыменсәткүйіндеөзінепарапарқарама-қарсынегатив

құбылыс. Белгілі бір сәтте шексіздік өзінің тұтас қасиетін өзіне және өзі арқылы паш еткен

уақытта шекараны жойып жібереді; өзін терістеу әрекетінде (act) ол басқамен дереу өзін

байланыстырадыдаөзінтерістейді.Осышақтыңшегінемесесәті(derGegenwart),яғниабсолют

«осы» уақыт өзінен барша әртүрлілікті шығарып тастаған абсолют негатив қарапайым болады

жәнебұлфактабсолюттүрдеанықталған;олтолықтайигерілмегеннемесеөзіішіндекванттық

(бөлшектенбес) күйде, бұл – өз-өзіне селқостық танытатын (gleichguldig) немесе сыртқа өзі

басқаша болатын айқындалмаған қыры мен сапалық әртүрлілігі бар деген сөз, алайда бір

жағынан,бұл–қарапайымныңабсолютәртүрліқатынасы».

Койре мынадай таңқаларлық ескерту жасайды: ол әртүрлі қатынас –

differente Beziehung. Келесі бетте Гегельдің тағы бір ойын оқи аламыз:

«Diese Beziehung ist Gegenwart, als eine differente Bezuihung (бұл қатынас

осы шақ ретіндегі әртүрлі қатынас) Койренің тағы бір ескертпесі:

«әртүрлі»терминібұлжердебелсендімағынадаалыныптұр.

«Differing» немесе «differance» (а-мен жазылатын) сөздерін қолдану

арқылы Гегельдің ойларын бұзбастан, оның мәтініндегі мазмұнды бұдан

ары тәптіштеп отырмастан әрі тұтастығын сақтай отырып, айтарлықтай

толықжеткізеаламыз.Кезкелгенаудармада,соныменқатаросыаудармада

бір тілді екінші тілге трансформациялау талпынысы деп айта аламыз.

Әрине, дифферанс бұған дейін айтқанымыздай, басқа мағыналарда да

қолданылуы мүмкін, бұл ең әуелі дифферанста қандай да бір бастапқы

айырмашылықтыңбелсендітүрдеанықталуынанғанакеліпшықпайды.Бұл

терминнен кейінге қалдырудың айналма жолы мен уақыттану сәтінің

белгіленуін байқауға болады. Дифферанс бұдан бөлек, одан да ауқымды

мағыналықаяғаиеболуымүмкін.Гегельмәтініндегідифферансиеленетін

тереңұқсастықтарғақарама-қарсытүрдеолмәтінненажырауыдамүмкін,

тіптідәлсоныңорныналмастыратындайбелгілібіррөлдіиеленуідеғажап

емес. Гегельдің тілдік қолданысындағы шешімді түрде ажырау, әрине,

мағынасызіс,тіптібұлжердеондайқадамғабаруайтылыптатұрғанжоқ.

Мұндайалмастырудегенменмаңыздылығытұрғысынантымқажетсізжәне

радикал қадам болып көрінеді. Дәл осы алмастырудың перспективасын

басқамәтіндеқарастырыпкөрдім;бұлжердеоныкелтіруқиынболареді,

олталдауымныңкейбірқысқанұсқасынмұндаұсынутіптідемүмкінемес.

Айырмашылықтар осылайша «өндіріледі», дифферанс арқылы

ажырайды. Алайда ажырататын не нәрсе немесе кім? Басқаша айтсақ,

дифферанс деген не? Осы сөздер арқылы анализіміздің келесі деңгейіне

көшіп,түйіндімәселеніңнегізінашуғакірісеміз.

Ажырайтынне?Ажырататынне?Дифферансдегенімізне?

Бұл сұрақтарға оларды анықтап алмай, оларға дейінгілерге назар

аудармастан, олардың формасын ой елегінен өткізбестен (бұл форма

барыншатабиғи,бұлсекілдісұрақтарғаөздігінентиесіліболыпшықсада)

жауап берсек, қазіргі деңгейімізге жетпеген болар едік. Осы сұрақтардың

түрі,олардыңмағынасыменсинтаксисіөздігіненберілгендепқабылдасақ

(«Не?», «Ол не?», «Ол кім?»), біз айырмашылықтың болмысы әуелгіден

осышақтантаралып,оныңбақылауындаболатынына,оғанбағынатынына

келісугемәжбүрболамыз;олайболса,тек осышақболмысқана бар,сол

ғана әлдене болуға, осы әлемнің әлеуеті, байлығы мен билігі болуға

қабілетті;солсебепті,осыатаулардыңбәрінсоғанғанателуімізкерек.Ол

дегеніміз – не (субъект ретіндегі осы шақ-болмыс), сосын кім? Кейінгі

жағдайғақатыстыосышақ-болмыс(мысалы,өзінұғынатынтіршілікиесі

немесе сана ретінде) түбінде өзгеру керек екенін жасырын

мойындайтынымызды ескерте кеткен дұрыс. «Қажеттілік» пен «қалауды»

қанағаттандырудан бас тарту немесе өзінен өзгеше болу да оның

айырмашылық сипаттары болып саналады. Бұл жағдайлардың

ешқайсысындаосы-шақболмысдифферансарқылықұралуымүмкінемес.

Қазір семиологиялық айырмашылық идеясына қайта оралсақ ше? Бұл

идеяныСоссюрнақтыескерткенформадақарастырсақ?Дәлірегі,«(бірнеше

айырмашылықтан тұратын) тіл – сөйлеуші субъектінің функциясы емес»

деген пікірді зерделесек. Мұндағы ойдың түйіні – субъект (өзін

анықтайтын,тіптіөзтұлғасынтаниалатын,яғниөзіндіксана-сезімібар),

тіл арқылы сипатталатын тілдің «функциясы». Ол айырмашылық жүйесі

немесе дифферанстың жалпыға ортақ заңы ретінде құрылған. Соссюр

«сөйлеу қатыспаған тіл» деп атаған тілдің күйіне бағынатын

лингвистикалық ұйғарымдар жүйесіне сөйлеу дағдысын бағындырудың

арқасында ғана (тіпті, жоғарыда көрсетілген «жарату» (creation) және

«трансгрессия» (transgression) мағынасында алсақ та сөйлеуші субъектке

айналады. Тіл әңгімелесудегі тілдің түсінікті болуы үшін, нәтижесінің

бәрінқолданысқаөндіріпбереалуыүшінқажет.

Гипотезалық тұрғыдан біз сөйлеумен тілдің қатаң оппозициясын талап

етсек,ондадифферансдеген–тілішіндегіайырмашылықтаройынығана

емес,сөйлеудіңтілгеқатынасыболыпшығады.Бұлжердесөйлеуүшінмен

жүгінетін айналма жолдар, ұғынықты болу үшін мен беретін дыбыссыз

белгі, жалпы семиология үшін де маңызды, лингвист мамандарды да

қанағаттандыруы мүмкін. Ол ойын білдіру әдістерінің схемамен,

хабарламаның кодпен байланыстарын анықтайды. Тағы бір еңбегімде

мынаны ұсынған едім: тіл аясында сөйлеу мен тіл арасындағы қатынас

аясында дифферанстың көрініс беруі, Соссюр дәстүрге сүйене отырып,

концепциясында басқа қырынан көрсетуге тырысқандай, сөйлеу мен

жазудың мәндік тұрғыдан ажырауына тосқауыл болады. Тілді қолдану

формалардың ойынын білдіретін кез келген кодты қолдану сияқты

айырмашылықтарды тежеу мен сақтауды, ойын іздерін кеңістіктендіру

менуақыттандырудыұйғарады.Бұлойынжазуғақатыстыалғанда,жазуға

дейінгіосышақбастауыжоқпротожазуболуыкерек,яғни«archе»сізбір

түр ретінде сипатталғаны жөн. Осыдан келіп archie-ні үздіксіз сызып

тастаудың жүйелі процедурасы және жалпы семиологияның

грамматологияға өзгеруі туындайды. Бұған қоса, грамматологияның

міндеті семиологияның мазмұнында бар дүниенің барлығына қатысты

сыни пайымды жүзеге асыру (әсіресе, таңбаның базалық ұғымына

қатысты) болып шығады. Бұл, өз кезегінде, дифферанс тақырыбымен

сәйкеспейтін таңбаның кез келген метафизикалық болжамдарын тежеуге

ұмтылыстыбілдіреді.

Мұнда оны терістеуге деген ұмтылыс оянуы мүмкін. Өйткені субъект

лингвистикалықайырмашылықтаржүйесіндеәрекететкендеғанасөйлеуші

субъекткеайналатынысөссіз.Бұлтұрғыдасөйлеуші,таңбалаушысубъект

осы шақта дифферанстың лингвистикалық немесе семиологиялық

механизміненөзгежолменсөйлеуші,таңбалаушыболуымүмкінемесекені

тағыанық.Мұндайжағдайдасөйлеуденнемесеоныңтаңбаларынанбұрын

бар болуды түйсіну яки субъектінің бар болуын сана-сезіммен қабылдау

мүмкін бе? Үнсіз, интуициялық санада субъектінің өзіндік бар болуын

сезінугеболамаөзі?

Сұрақтыңбұлайқойылуытаңбаданбұрынжүріп,одантысқарыболатын

санағаұқсасбірнәрсекезкелгеніздіжәнедифферанстыжойыпжіберетін

рөлді иеленуі мүмкін деген ұйғарымға жеткізеді. Бұған қоса әлем

кеңістігінде таңбаларын таратпас бұрын бұл сана кеңістікте өзінің бар

болуынқұрастырыпшыға аладыдегентүсініктідекөрсетеді. Олай болса

«сана» дегеніміз не? «Сана» деген нені білдіреді? Көбіне «мағына» (won

loirdire)формасындаалғашығатынсанаөзініңбаршаөзгеріссатыларында

барболудыңөзіндіксана-сезіміретіндеұғынылады.Сананытұтасбіркүй

ретінде ұстап тұратын дүние тұтастай алғанда субъективті тіршілік иесі

(l’existenceditesiibjectiveengeneral)деп атауға болатын нәрсені де ұстап

тұрады.Түптепкелгенде,субъектініңкатегориясыешқашан hypokeimenon

немесе ousia ретінде бар болу категориясынан тысқары

қабылданбағандықтан, субъект сана ретінде бар болудың өзіндік сана-

сезіміформасынан,яғниөзіндікбарболуданбасқалайинтерпретациялана

алмайды. Сананың артықшылығы оған өзіне тән дәреже береді, ол

дегеніміз – осы шаққа қатысты айрықша құқық: тіпті сананың

трансценденталды уақыттылығы Гуссерльдегідей соншалықты терең

сипатталғанның өзінде де синтездеудің бар күші мен қуатын білдіретін

іздердің үздіксіз байланыстары «тіршілік етуші бар болу» деп атауға

болатынаймаққакеліпорнығады.

Бұл артықшылық метафизикаға тиесілі, ол метафизика тілінде бой

көрсеткен уақытта түсінігіміздің бір элементі болып қала береді. Біз оны

барболудыңмағынасынтүйсінеотырып,аздаболсашектейаламыз.Мұны

Хайдеггердің болмыстың онтотеологиялық детерминациясы деп

анықтағаны бекер емес.Сондықтан арнайы талдаужолыменбарболудың

мәнін,оныңсананыөзіндікбарболудыңмағынасыретіндекөретінабсолют

артықшылықформасыннемесетұтастайбарболудыңжүзегеасуын(vouloir

dire)сынтезінесаламыз.

Біз бар болудың интерпретациясына да келіп жеттік (жекелей алғанда,

санаға, яғни сананың жанындағы болмысқа). Ол бойынша бар болу

болмыстың абсолют, матрицалық формасы емес, «детерминация» мен

«нәтиже» ғана. Бар болу бұдан былай бар болудың жүйесінде тіршілік

ететін емес, оның орнына дифферанс жүйесінің шеңберінде болатын

белгілібірдетерминацияжәненәтиже;түптепкелгенде,активпенпассив,

себеп пен салдар, белгісіздік пен детерминация арасындағы қарама-

қарсылық жойылады. Аталған жүйеде, тіпті сананың өзі белгілі бір

детерминацияның нәтижесі ретінде анықталады (айта кететіні, бұл

стратегиялық мақсат үшін жасалады, кейбір анықтамалар азды-көпті

нақтыланып, жүйелі түрде іске қосылады). Ал бұл осындай мақсат үшін

жеткіліксіздептанылғансөздіктіқолданудыжалғастыраберудегенсөз.

Бұл әдіс радикал әрі айқын түрде Хайдеггердің жолы болғанға дейін

НицшеменФрейдтіңдеұстанымыболды,бізбілетіндейекеуікөбінеұқсас

кейіптесананыңсенімділігіне,толыққандыболатынынакүмәнменқарады.

Олардың екеуі де мотив пен мазмұн тұрғысынан дифферансқа ұқсас

тақырыптанбастағаныназараударарлықемеспе?

Аталмыштақырыполардыңеңбектерініңеңмаңыздыбөліктеріндесөзбе-

сөзкездеседі. Бұл жайлы осыжердетарқатаайтуды жөн көрмейтұрмын.

Мен тек Ницше үшін «әрекеттің маңызды, басты түрі – бейсана» екенін

және сана деген болмысы, бағыттары мен әдістері өзіне тиесілі емес

күштердің жемісі екенін еске саламын. Күштің өзі ешқашан осы шақта

емес, бар болғаны айырмашылықтар мен мөлшерлердің (quantity) ойыны

ғана. Күштердің айырмашылығынсыз күштер болмас еді; олардың

санындағы (quantity) айырмашылық сол санның сапасынан, абсолют

шаманыңөзіненгөрімаңызды.

«Санныңөзісапалықайырмашылықтанажырағысыз болыпкеледі. Сапалық айырмашылық–

күштіңнегізі,күшпенкүштіңқарым-қатынасы.Теңдейекікүштіелестету,тіптіолардықарама-

қарсы бағытталған деген күннің өзінде химия жоққа шығаратын қисынсыз, болжалды қиял,

статистикадажиікездесетінарманғана».

Ницшенің философия сынына қатысты бар түсінігі редукция мен

ығыстыру ретінде айырмашылықтың орнына белсенді айырмашылықтың

жоқтығын көрсету емес пе еді? Осы логикаға, жалпы логика атаулыға

сүйенсек, философияның дифферанс механизмінің ішінде және осы

механизмарқылыжүзегеасатыныфактретіндекөрінеді.Бірақбірегейлену

емес, бұл – өз-өзімен сәйкестендіру. Сәйкесу дегеніміз – бір

айырмашылықтанекіншісінеайныпжәнеекіұдайтүрдебіртерминненоған

қарсы басқасына өтіп жүретін дәл осы дифферанс (е-мен жазылатын).

Осылайша философия табан тірейтін әрі осылардың арқасында біздің

тіліміз тіршілік ететін жұп мағыналы қарама-қарсылықтардың барлығын

қайта қарап шығуға болады, бірақ мұны тек қана оларды қиратып, бұзу

үшін емес, осы оппозициялардың бірі екіншісіне дифферанс ретінде бой

көрсету үшін туған қажеттілік жағдайларын анықтау мақсатында, ал

«ажыратылған» ретінде қарама-қарсы мағынаны иеленген. Екіншісі осы

сәйкестіктіңжүйелі шеңберіндеәрекет ететінінбілу үшін жүзегеасыруға

болады (мысалы, саналықты сезімдіктен ажыраушы ретінде қарастырсақ,

ажыраған сезімдік жайлы ажыраған-ажыраушы интуиция түсінігі бой

көрсетеді; тіршілік ажыраған-ажыраушы материя ретінде сана ажыраған-

ажыраушы тіршілік ретінде мәдениет ажыраған-ажыраушы табиғат

ретінде;бұданбасқаtechne, nomos, thesis, қоғам, еркіндік, тарих, рух т.б.

Категориялардың барлығы ажыраған physis немесе ажыраушы physis

формуласымен жүреді, яғни physis differance механизмінің ішінде). Міне,

сондықтан да, «сәйкестік» айырмашылық пен қайталаудың мәңгі

қайталаныптұруыретіндекөріністапқан.

Ницшеде осы тақілеттес проблематикаға қатысты тақырыптардың ізі

айқын көрінетіні соншалық, олардың күйін анализ жасалып жатқан

объектілердіңжалтаруыменқулығыдепдиагноздауғаболады.Себебіолар

табиғатындағы дифферанс механизмі арқылы бүркемеленеді. Басқаша

айтсақ, бұл тақырыптар мен терминдер, мақсаты бар болу шеңберіндегі

заттың өзіндік күйі паш ететін ақиқатты табуды білдіретін үздіксіз

дешифрлеу әрекетін алмастырушы белсенді интерпретацияның барша

тақырыптарымен байланысады. Ақиқатсыз шифр кем дегенде ақиқат

құндылықпен басымдыққа ие емес шифрлар жүйесіне қол жеткіземіз.

Түптеп келгенде, бұл әрекеттердің бар болғаны түсінудің, сипаттаудың

жәнетүсіндірудіңбелгілібірфункциясынаайналғанынбайқаймыз.

Сәйкесінше, «белсенді» қозғалыста болатын, Ницше метафизикалық

грамматиканың тұтас жүйесіне қарсы қойған әртүрлі күштер мен осы

күштер арасындағы айырмашылықтардың диссонансын, бұл жүйенің

бақылауобъектісімәдениет,философиянемесеғылымсекілдідүниелердің

қай-қайсысыболсада,барлығындифферансретіндетүсіндіреміз.

Күштің энергиясы немесе экономиясы ретінде түсінілетін және бар

болудың сана ретіндегі артықшылығы мәселесіне күмәнмен қарайтын

мұндай диафористикалар (diaphoristics) тарихи тұрғыдан алғанда өте

маңызды.Бұл–Фрейдтүсінігініңнегізгітақырыбы.Бізоныңеңбектерінен

басқадиафористикалардытабамыз,олар–шифрнемесеізжәнеэнергиялар

теориясы.Сананыңбеделімәселесіеңалдыменжәнеәрдайымажыратушы

ретіндекөріністабады.

Фрейдтің теориясында дифферанстың мүлдем екі түрлі мағынасы

біріктіріледі: әуелгісінде ажырау (le differer) – өзгешелік, сәйкессіздік,

бөліну,жүйе,уақыттану.Екіншісіндеажырау(ledifferer)–айналмажол,

кідіру,кейінгеқалдыру,үнсізқалу,резерв,қеңістіктену.Ментекмынаны

айтпақпын:

(1) «Із» (Spur), «босату» (bahnung) немесе босату күштері ұғымдары,

«Entwurf» сияқты ерте мәтіндердің өзінде дифферанс концепциясынан

ажырағысыз. Жадтың немесе кейбір жалпы мағынасында жад ретіндегі

психиканың (сана мен бейсана) түпнегізі азат ету табалдырықтары

арасындағы айырмашылықтарды есепке алғанда ғана мүмкін болмақ.

Айырмашылықсыз «босату» (bahnung) болмағандықтан, ізсіз

айырмашылықжоқ.

(2)Бейсанадағыіздердіқалыптастыруғақатысатынайырмашылықтардың

бәрі, сипаттау (Niederschrift) процесіндегі сияқты – «қорға орналастыру»

мағынасындадифферанстыңсәттеріретіндеұғынылуымүмкін.Фрейдтің

ойлау жүйесін тұрақты түрде бағыттайтын схемаға сәйкес, іздердің

қозғалысы әлдеқандай қауіпті иеленулерді кейінге қалдыру, қор (vorrat)

жинау арқылы өмірдің өзін сақтауға талпынысы ретінде сипатталады.

Фрейд ойының өзегіндегі тұжырымдамалық оппозициялардың бәрібір

тұжырым мен екінші тұжырымның арасындағы қатынасты ажырату

экономиясының ішіндегі айналма жол, қозғалыстары секілді

қарастырылады.Кез келгентұжырым – кейінге қалдырылған өзге,екінші

оппозиция. Ендеше кез келген тұжырым – дифферанс, яғни өзге

тұжырымның,басқа бір өзге тұжырымнан ажырауы болыптабылмақ. Бір

қарағанда мызғымас, бітіспес болып көрінетін оппозиция (мысалы,

түпнұсқа мен қайталаудың арасындағы) қандай да бір сәтте «теориялық

фикция»болыпжарияланғанболыпшығады.Мысалы,(мұндайларбарлық

нәрсеніқамтып,барлығыменсәйкесебереді)ләззатпринципіменшындық

(жағдай) принципі арасындағы жай ғана кідіріс ретіндегі дифферанс

болады(аufschieben, аufschub). «Қанағаттану принципінің арғы жағында»

еңбегінде(BeyondthePleasurePrinciple)Фрейдбылайдепжазады:

«Меннің сақтану түйсігінің ықпалымен ләззат принципі шетке ығысып, шындық (жағдай)

принципінеорынбереді.Бұлсоңғықағидат(принцип)түбінделәззаталуниетіненбастартпайды,

бірақ ләззатқа апаратын ұзақ, бұралаң жанама жолдағы (аufschub) қадам ретінде қанағатты

кідіртуді,оғанапараркөптегенмүмкіндіктердіпайдаланбауменқанағаттанбауғауақытшатөзуді

талапетіп,жүзегеасырады».

Енді дифферанс жайлы талдауымыздың бұлыңғыр һәм тым құпия

нүктесіне келеміз. Бұл жердегі негізгі түйін ұғымымыздың өзгеше,

таңқаларлық бөлшектенуге жол беруі. Біз шешім шығаруға асықпауымыз

қажет.

Дифферансты белгілі бір элементтің аясында үнемі ләззат алу мен

шындыққаұмтылатын(саналынемесебейсанатүрде)кейінгеқалдырудың,

айналма жолдың жүйелі мағынасында қарастыруға болады. Біз

дифферансты қалдықсыз шығын ретінде түсінеміз Өйткені бұл дәл сол

сәттегі бар болудың жоғалуын, қуаттың сарқылуын немесе кез келген

тіршілікті тоқтатып тастайтын өлімнің түйсігі мен қатынасын білдіретін

дифферансты қалайша бағалай аламыз? Әлбетте, бұл дәлелдердің өзі:

жүйеліменжүйесіз,турасолменмүлдембасқаныңжәнет.б.Біргеболуы

мүмкінемесекеніндәлелдейдіемеспе?..

Дифферансшыныменде,ақылжетпейтіндүниеболсаоныайқынетуге,

айқындылықтың философиялық элементі етуге тырысуымыз керек,

осылайша оның тылсым сипаты мен логикадан тысқары қалпын әшкере

етіп, өзіміз жақсы білетін ретке сай ыдыратуымыз қажет, өйткені

дифферанстың құрылымындағы осы функцияның қажеттілігін

мойындаған жоқ па едік? Бұл ретті біз дифферансты талдау барысында

қолдансақ,философиялықпайымдаутәсіліқабылданама,қабылданбайма?

Батайтуралыжазғанеңбегімді

менқатаңбайланыстың,қазіргімағынасы

бойынша «ғылыми» байланыстың, яғни шектеусіз шығынға, өлімге,

мағынасыз дүниені көрсетуге дейін ұласатын немесе сондай шарттармен

жәнеұйғарымдарменшектелмегендүниелерқабылданып,есепкеалынатын

«жалпы экономияға» ешбір қатысы жоқ «шектеулі экономияның» негізін

айқындауға тырыстым. Дифферанстың қандай да бір жолмен сипаттап,

ескеріп,есепкеалуғамүмкіндікберетінинтерпретациясыменсипаттауға,

есепке алуға келмейтін интерпретациясы арасындағы байланыс осы

байланыспенқатынасаясындабарболудыңтазақалпыннегіздеуабсолют

түрдежоғалтумен өлімдінегіздеу болыпшығады. Шектеулі және жалпы

экономия арасында осыбайланысты орнату арқылыбізгегелианизматты

айдарменатауғаболатынфилософияжобасынқайтатірілтеміз.

Дифферанстың эконом әрі жинақтаушы сипаты еш күмәнсіз кейінге

қалдырылғанбарболудыңкезкелгенуақыттаорнытолатынынкөрсетеді.

Осылайша бар болудың көрінісі уақытша кейінге қалдырылып, ешқандай

зардапсыз орны толатыны назарға ілігеді. Яғни дифферанстың эконом

сипаты артықшылықтың түйсінілуін немесе түйсінудің артықшылығын

білдіреді. Дифферанстың экономиялық қозғалысының метафизикалық,

диалектикалық,гегельдікинтерпретациясынақарсыбізжеңілгендіжеңетін

кімде-кімнің, әр кезде жеңіп тұрып, жеңілетінін байқататын ойынын

қабылдауымыз керек. Бағытынан тайған таныту үзілді-кесілді қабыл

алынбаса, бұл қандай да бір қатысушы – жасырын, қатыспай

қалатындығынан емес, қайта дифферанстың бізді бар болу мен жоқ

болудың (болу мен болмаудың) баламасына бағынбайтын сипатымен

(дегенмен оны мойындамайтынымыз анық) қатынаста ұстайтыны себепті

болмақ. Қайсыбір баламаға Фрейд «бейсана» деген метафизикалық атау

береді. Оны тікелей көрсеткіміз келгенімен, презентация процесінен

тайқыпкетеді.Бұлконтекстеосыатауменқарастырылыпотырғанбейсана

жасырын, виртуалды немесе потенциалдың қатысуынсыз болады. Ол

өзгешеленетіндіктен, бұл бейсаналық алуан түрліліктен құралады дегенді

білдіреді, бірақ ол қандай жолмен болса да, өзін білдіреді; алайда оған

тапсырылатын не орнын басатын субъект қайбір жерде бар болуы,

бейсананың осы шақта өзіндік бар болудың мүмкін емес екенін, оның

ақырысаналығаайналадыдегенмүмкіндіктіңодандаазекенінбілдіреді.

Бұл мағынасында ескі пікірталастың терминдеріне кереғар болса да,

«бейсана» деген басқалар сияқты «зат»деп анықтауға келмейді,бұл енді

зат та емес, болмаса жасырын, бүркелген сана да емес. Бар болудың кез

келген түрінің шекарасынан шығатын мұндай радикалды өзгеріс,

кешеуілдетілген,алайдаалдыналуғаболмайтынсалдармен,нәтижелермен

сипатталады. Оларды тарқатып түсіндіру үшін әрі «бейсананың» іздерін

оқу үшін («саналы» іздер болмайды), феноменологияның метафизикалық

тіліне,барболуменжоқболудыңтілінежүгінуақылғақонбайды.

Фрейд айтатын кідіру құрылымы уақыттануды – (уақытша болу)

(retardement: Nachtraglichkeit) түпнұсқа және үздіксіз әрдайым өзіне

бағытталған,өзінеқайтаоралатынжәнеіздерменбастауынсақтауарқылы

өзін-өзі қалыптап шығаратын процестің синтезі саналатын қазіргі осы

шақтың жай ғана диалектикалық тұрғыдан күрделенуі деп қабылдауға

тыйым салады.«Бейсана» жаттанупроцесінде – біз өзгертілгеносышақ,

өткеншақнемесекелершақтыңкөкжиегіменемес,оныңорнынаешқашан

болмаған, ешқашан осы шақ та келер шақта болмайтын, осы шақ

формасында ешқашан жүзеге асып, репродукцияланбайтын «өткен

шақпен» байланыс құруға мәжбүрміз. «Із» түсінігі өлшемге келмейтін,

бейнелермен қалыптасқан, бұған дейін болған бір нәрсеге айналуды

білдіреді. Ізі ұғынылмайды. Мұны дифферанстан осы шақтың негізінде

де,осышақтағыбарболудыңнегізіндедекүтубекершілік.

Осы шақ ешқашан өткен шақ болмайды: осы формуламен Эммануэль

Левинас (айта кететіні, бұған ешқандай да психоанализ саналмайтын

жолмен келген) абсолют өзгешеліктің ізі мен құпиясын анықтайды. Бұл

дегеніміз – басқа (autrui). Осы қырынан алғанда әрі осы көзқарас

тұрғысынан қарағанда, дифферанс түсінігі Левинас жүзеге асырған

классикалық онтология сынын тұтас қамтиды. Дифферанс секілді із

түсінігі де – Ницше, Фрейд пен Левинас үшеуінің із жайлы

интерпретацияларындағыкөзгеұрыптұратын(бұл«авторлардыңесімдері»

мұнда тек индикатор ретінде алынып отыр) айырмашылықтарға

қарамастан,біздіңкүллідәуіріміздіқамтитынтұжырымдықжелініқұрайды

және Левинастың онтологияны (бар болудың онтологиясын) шектеуге

талпынысынқорытындылайды.

Бар болу онтологиясы – болмыс түрлері мен болмыстық онтологиясы.

Differance – көне латындағы «sollicitare» сөзіндегідей, бәрін төңкеру,

әлдебір орасан қағып-соғу ретіндегі мағынасында болмыс түрлерінің

үстемдік етуіне күмәнмен қарайды. Дифферанс түсінігі не нәрсеге

күмәнмен қарайды десеңіз, болмысты бар болудың ішінде немесе

болмыстылықпен анықтауға күмәнданады. Болмыс пен өзін аша алатын

болмыстың, айырмашылықтың кез келген формасы арасындағы

айырмашылықтыесепкеалмай,мұндайсұрақтыңтууыда,жүзегеасуыда

мүмкін емес. Бірінші салдар: дифферанс жоқ. Ол қанша жерден бірегей,

маңыздыәрітрансценденттікөрінгенімен,осышақретіндегіболмысемес.

Дифферанс ештеңені талап етпейді, ештеңені басқармайды, еш жерде

өзініңәлеуетіменбеделінкөрсетпейді,ешжердебасәріппенжазылмайды.

Дифферанстың ешқандай сферасы жоқ деп айта алмаймыз, қайта

дифферанстың өзі кез келген басымдық берілген кеңістікті жоюшы.

Әрине, дифферанстың біздің бойымыздағы осындай кеңістікке, осындай

кеңістіктегі өткен не келешек бар болуға ұмтылатынның бәрін үркітеді.

Differance кеңістік атауында әрдайым болатын дүние және осы кеңістікті

көрген жанға оның атауы бас әріппен келген кезде жоғары мәртебе

алғандайболады.Біздіңелестетіпотырғанкөрушіміздебіздіосыкеңістікті

иемденгісікелгендейетіпжазғыруымүмкін.

Бұл дифферанс онтико-онтологиялық айырмашылық бойлығында қалай

ұғынылса сондай формада, қай «дәуір» өзін сол механизм ішінде қалай

көрсесоғансайөзінетәнорынтауыпаладыдегенсөзбе?Бұлжердеайтпай

кетумүмкінемесхайдеггерлікмедитация«арқылы»форматабылғанба?

Мұндайсұраққабірденжауапберуоңайемес.

Белгілі бір деңгейде дифферанс еш күмәнсіз Болмысты немесе

онтологиялықайырмашылықтыжайыпсалу(deploiment).Дифферанстағы

«а»әрпіосыжайыпсалудағықозғалысты(mouvement)білдіреді.

Олайболса,Болмыстыңмәнінемесеақиқатыжайлыоймендифферансқа

болмыс мәселесі көкжиегінде ой жүгіртіп онтико-онтологиялық

айырмашылық ретінде анықтау әлі де дифферансты метафизика

шеңберіндетүсінуболыпшықпайма?Бәлкім,дифферанстыашыпкөрсету

жайғанаболмысақиқатынемесеоныңмаңыздылығыемес.Сірә,бізойдың

тұспалды астарын сүзгіден өткізуіміз керек: Болмыс тарихы (күллі грек-

батыс логосына тән ой) өзін-өзі онтологиялық айырмашылық арқылы

тудыратынын, сондай-ақ бір ғана дәуір (diapherein) бар екенін де

зерделеуіміз қажет. Біз оны үлкен дәуір деп атай алмаймыз, өйткені

Болмыстыңтарихығанатарихтамаңыздысипатқаие.Болмысәрқашантек

қанадиссоциацияарқылы,яғниболмыстүрлерінебөлуарқылы«мағынаға»

ие болды, сол шарттың негізінде ғана ол мағыналы деп түсіндіріліп,

сипатталды; күтпеген парадоксты жағдай болса да, дифферанс

онтологиялық айырмашылықтан, болмыс ақиқатынан «егделеу» болып

шығады.Бүгінгікүнідифферанс–іздеройыныдепаталуымүмкін.Бұл–

болмыс көкжиегіне жатпайтын, бірақ болмыс жайлы түсінігі сол ойын

арқылы дүниеге келіп, шектелген із; бұл – мағынасы жоқ, өзі де жоқ,

(ешкімге)тиесіліемесойын.Бұлжердетаяныштабумүмкінемес,ойынға

болмыстыңөзіараласқантүпсізшахматтақтасыныңтереңдігіжоқ.

Шамасы,дәлосыжолменГераклиттіңөзіненөзгешеленудентуатынhen

diapheron heautoi – diapherеіn-ды онтологиялық айырмашылық ретінде

анықтаудажоғалғанізболыпшығады.

Онтологиялық айырмашылықты ұғыну – әлбетте, шешілуі қиын, тіпті

сөзбен айтып жеткізе алмайтын мақсат. Тәуекел етіп, өз логосымыздың

шектеріненшығуғаәзірленуүшінdifferance-тыБолмыстыңмаңыздылығы

мен онтологиялық айырмашылықтан құдыретті деп тану үшін, Болмыс

ақиқаты арқылы өтуден, «сынаудан», «қарсы болудан» не оның талассыз

қажеттілігінтанудандабастартпағанжөн.Бізосыболмысарқылыөтудің

күллі күрделілігінің ішінде қалуымыз керек; бұл өтуді метафизиканы

дәлме-дәл оқу процесінде қайталауға тиіспіз, себебі Батыс әлемінде

метафизика сөйлеу нормасы саналады (және тек «философия тарихы»

жайлы мәтіндерде ғана емес). Кез келген іздің (болмыс ақиқаты

шекарасынан шығатын іздің) болатынын мойындауымыз керек, оған өз

мәнеріндекөрінуге/ғайыпболуғарұқсатетугетиіспіз.Бұл–өзінешқашан

көрсете алмайтынәлдененің ізі; бұл– өз бетімен тұрған, өзіде ешқашан

көріну мүмкіндігі жоқ, өзін феномен ретінде таныта алмайтын із; іргелі

онтологияменфеноменологияныәлдебіртереңжолменбіріктіруденаулақ

жатқан із.Дифферанссияқты, із ешқашанөзін көрсетпейді.Өзін көрсету

кезінде ол мүжіліп, дыбыстау кезінде дифферанс өз пирамидасында

нақыштайтын«а»әрпінжазуқұрбандыққаапарады.

Алайда бұл қозғалыстың кейбір жасырын, болжалды іздері, әсіресе

онтологияның аяқталғаны жайлы бүгінгі заман дискуссиясынан, біз

қарастырған түрлі талпыныстардан (Ницше, Фрейд, Левинас), көбінше

Хайдеггереңбектерінен,метафизикалықсөйлеудентабылуымүмкін.

Бұл автор осы шақтың мәнін, осы шақтағы бар болудың мәселесін

көтереді.

Осышақдегенімізне?Барболудағыосышақдегендеойғанекеледі?

Мысалы,1946 жылы жазылған «Анаксимандрнақылы» (Der Spruch des

Anaximander) атты мәтінді талдап көрелік. Мұнда Хайдеггер Болмысты

ұмыту – Болмыс пен оның болмыстары арасындағы айырмашылықтарды

ұмытуданкеліпшығадыдегендіайтады.

«БірақБолмысмәселесіболмыстардыңБолмысыжайлыболады.Бұлқұпияһәмкөпмағыналы

ілік септігіндегі лингвистикалық форма генезисті (Genesis), яғни осы шақтың бар болудан

шыққанын(Herkunft)білдіреді(desAnwesenden aus dem Anwesen). Алайда бұл екеуінің де мәні

(wesen)меншығутегіжасырынқалады(verborgen).Мұныашыптарқатудыңмәнініңойжүгірту

арқылы қорытылмай қалуы былай тұрсын, бар болу мен жоқ болу (Anwesen und Anwesenden)

арасындағықарапайымқатынастаойменигерілмейді.

Осығансәйкесбарболуменбарболудағыболмысекеуіекігеажырайтыннәрселерсияқтанып

көрінеді. Байқалмайтын күйде бар болу осы шақтың өзіне айналады... Бар болудың мәні (Das

Wesen des Anwesens) және осылайша бар болу мен осы шақтың айырмашылығы ұмытылып

қалады. Болмысты ұмыту дегеніміз – Болмыс пен оның болмыстары арасындағы

айырмашылықтыұмыту».

Болмыспенболмыстүрлеріарасындағыайырмашылықты(онтологиялық

айырмашылықтарын) бар болу мен осы шақ арасындағы айырмашылық

ретіндеанықтайотырып,Хайдеггермынадайтұжырым,дәлірегі,әлденеше

тұжырымайтады:бізбұлжердеолардыасықпайнемесежедел«сынауды»

ойғаалыпотырғанымызжоқ,оныңорнынаолардыбаршаарандатушылық

әлеуетіменқосажеткізгімізкеледі.

Ендеше, асықпай қозғалайық. Хайдеггердің назар аудартқысы келгені

метафизика ұмыт қалдырған Болмыс пен болмыстың формалары

арасындағыайырмашылықжайлытүсінікізқалдырмастанжоғалыпкетті.

Айырмашылықтыңізі назардантыс қалғандай.Дифферанс (өзі) бар болу

мен жоқ болудан гөрі басқа бір нәрсе дифферанстың ізі бар дегенге

келіссек,осыайырмашылықтың(Болмыспенболмыстүрлеріарасындағы)

ұмытылуыменбетпе-беткелеміз,сондықтаніздіңізініңжоғалуынталдауға

көшейік.Дәлосының«Анаксимандрнақылының»төмендегіфрагментінде

баяндалатыныннықсенімменайтуғаболады:

«Болмыстыңұмытылуы–Болмысмәнініңбірбөлшегіжәнесоларқылыжасырылған.Ұмытылу

–Болмыстыңлайықтыорныныңмәніболғанысоншалық,осылайықтыорныныңбастауыоның

барболуынаносышақтықолғатүсіруретіндебасталады.Бұл–БолмыстыңтарихыБолмыстың

мәнінің сақталуын және оның формаларының айырмашылығын иеленуін білдіретін Болмысты

ұмыту әрекетінен басталады. Айырмашылық қажет; ол ұмытылған күйде қалады. Тек

айырмашылығы білінетін осы шақ пен бар болу ғана (das Anwesende und das Anwesen) ашық,

айқын, бірақ осыдифференциациясынанартықболмайды,әрине.Керісінше, айырмашылықтың

бұдан бұрынғы ізі (die fruhe Spur) бар болу осы шақтағы болмыс ретінде көрінген сәтте (das

Anwesen wie ein Anwesendes erscheint) осы қозғалыстан өзін өшіріп тастайдыда, қандай да бір

жоғары(болмыстан)осышақретіндебастауынтабады(ineinemhochstenAnwesenden)».

Ізбарболуемес,одангөріалмастырушы,жылжытып,ығыстырыпөзінен

тысқары шығарып жіберетін бар болудың симулякрі (ұқсасы). Нақтырақ

айтсақ, іздің өзіндік орны жоқ, өйткені өшіру іздің өз құрылымына тән

қасиет. Өшіру әрдайым ізден үстем түсуге қабілетті болуы керек; олай

болмаған жағдайда бұл із емес, жойылмайтын, мызғымас субстанцияға

айналареді.Бұғанқосажәнебасынанбастапөшіруіздідәлосыізқалпына

келтіреді,тіптіоліздіөзшегіненшығатынетіп,орнынауыстырушыетеді

және көрінген сәтінде жоғалатын қылады. Айырмашылықтың бұдан

алдыңғыізініңөшірілуінің(diefriiheSpur)себебі«дәлосындай»іздіңжолы

метафизикалық мәтінде де бар. Бұл метафизикалық мәтін өзі жоғалтқан

немесе кейінге қалдырған, шетке ысырып қойған қандай да бір таңбаны

сақтауға тиіс. Метафизика тілінде мұндай құрылымның парадоксы

метафизикалықұғымныңинверсиясынбілдіреді;мұндайинверсияарқылы

осы шақтың таңбалардың таңбасы, іздердің ізі болуының әсері пайда

болады.Осышақендігікезектесоңғыинстанцияретіндежүгінетінсілтеме

емес:олбаршаортақреференциалжүйеніңфункциясынаайналады.Бұл–

із,яғниіздіңөшірілуіндегііз.

Метафизикалықмәтіносыжолменұғынылады;оләлідеоқылатынкүйде

және оқылатын дүние боп қалады. Ол бір мезетте монументті де, іздің

сағымындабереалады,яғнибіржағынанәлідеізібар,екіншіжағынанол

– өшірілетін із, тіпті өлі мен тірі секілді, тірі нәрсе тек сипаттау арқылы

сақталғантіршіліктіңкейпінтанытады;бұл–пирамида.

Біз еш қайшылықсыз ойланамыз немесе кем дегенде мұндай

қайшылықты қисынсыз санай отырып, ізге қатысты түсініктерді

қабылдауға болатын немесе қабылдауға болмайтын деп бөліп қараймыз.

Айырмашылықтың«бұданалдыңғыізі»орнытолмастайжоғалады,алайда

өзініңжоғалуәрекетінежасырыныпалады,сақталады,тіптіназарғаілігіп,

тұрақтапқалады.Мәтінніңішіндебарболуформасындажүреді.

Хайдеггер іздің өшірілуі жайлы айта келіп, осы қайшылықтың ішінен

қайшылықсыз іздің белгісін жеткізеді, қайталап нұсқай отырып

сипаттайды,өзқолыменбекітіпбереді.Әріқарайоқиық:

«Болмыс пен болмыс түрлері арасындағы айырмашылық тек осы шақтағы бар болуда

айқындалса ғана ұмытылуға тап болған нәрсе ретінде тіркеледі (mil dет Anivesen des

Anwesenden).Олосы жолменізқалдырғанболады(soeineSpurgepragthat), сосынБолмысөзі

иеленіпалатынтілдесақталады(gewartbleibt)».

Бұдан әрі Хайдеггер Анаксимандрдың «тұрақты әдет» (brauch) деп

аударуғаболатынұғымыжайлыойланаотырыптөмендегініжазады:

«Біздің әдетіміз келісім мен айырмашылықты тарата отырып (Fug und Ruch verfugend), осы

шақты(das Anwesende) оның бар болуында еркіндікке шығарып отырады, бұл бостандықты әр

сәттеосыбарболуүшінжасаптұрады.Алайдадәлосытүсінікбізгеосышақтыүздіксізуақыттың

өтуінен туындайтын қатаю процесінің тұрақты қауіпіне ұшыратушы (in das blosze Beharren

verhartet)ретіндеқарастыруғамүмкіндік береді.Осылайша тұрақты әдетіміз (branch) өз-өзімен

қаладыжәнесоныменқатарбарболуға(desAnwesens)indenUn-fugқосылмай(disjointedness)бас

тарту(Aushandigung:handing-over)болады».

Тұрақты қайталанатын әдетті бұл жерде Хайдеггер із ретінде анықтап

тұр, бұған қатысты мынадай сұрақ қоюға болады: осы ізді және

дифферанстыңеместігінБолмыстыңашыпкөрсетілуі,яғниWesendesSeins

ретінде ойлай аламыз ба, егер ойлай алсақ, қай жерге дейін?

Дифферанстыңеместігібіздітілдіңжәнеқандайдабіржолменатауалуы

мүмкін барша нәрсенің шегінен шығарғандай Болмыс тарихынан да

тысқарышығараалама?Болмыстыңтіліаясындамұндайболжамқандай

да бір мүлде өзгеше тілдің ықпалымен қажет кезде айтарлықтай

трансформацияланудытуғызбайма?

Бұл жерде мәселені нақтылап алайық. «Ізді» осы қалып тұтқынынан

шығаруүшін(біреуқандайдабірнәрсеніңізіндежүрдегенгекімсенеді?

Алоліздіңсоңында)оқудыжалғастырайық:

«τόχρεώυ-ды«тұрақтыәдет»(brauch)депаударуэтимологиялық/лексикалықтұжырымтүрінен

келіпшықпайды.«Тұрақтыәдет»дегенсөздітаңдауданБолмыстыұмытудың тарихибастауына

қарайбағытталғанБолмыстыашып көрсету(im Wesen desSeins) процесіндегіайырмашылықты

ұғуға деген ұмтылыс байқалады. «Тұрақты әдет» сөзі Болмыстың ұмытылуы жайлы елестету

(Erfahrung) кезінде ойға келіп таңылады. τό χρεώυ шындап келгенде «тұрақты әдет» сөзінде

сақталғаннәрсеніңізінеатаубереді,яғнидереужоғалыпкететіннәрсенің,дүниежүзіліктарихта

Батыс философиясы формасында Болмыстың ашып көрсетілу тарихында (alsbald verschwindet)

жоғалатыннәрсеніңізінеатаубереді».

Мәтіннен тысқары жатқанды біз қалай ұғуымыз керек? Мысал үшін

Батыс метафизикасының мәтіндеріне қарсы тұратын дүниені біз қалай

интерпретациялаймыз? «Батыс тарихында жоғалып кететін із… Батыс

метафизикасы секілді» метафизикалық мәтінде иеленуі мүмкін барша

анықтамалардан,баршаатауларданбасыналыпқашатыныайдананық.Осы

атаулардың кесірінен із тығылып, симуляцияға ұшырайды: ол мәтінде

«өзінің»ізіретіндекөріністаппайды.Бірақбұл–қалайболғандада,ізөзін

көрсете алмайтындықтан туындайтын дүние. Хайдеггер бұған қоса

айырмашылыққайткендеде,шынайытуындауғақабілетсіздейді:«Lichtung

desUnterschiedeskanndeshalbauchnichtbedeuten,dasderUnterschiedalsder

Unterschied erscheint». Дифферанстың мәні жоқ: ол өзін ешбір атауда

немесе құбылыс күйінде қабылдамайтыны былай тұрсын, кез келген

нәрсеніңбеделіне,кезкелгензаттыңмәніндегібарболуғақауіптөндіреді.

Дифферанстыңайқындалатынмәніжоқдегенкөзқарасбойыншақарасақ,

жазудағы ойында да мән жоқ дегенге келіп тірелеміз, өйткені мұнда да

дифферансараласады,сондықтанБолмыста,ақиқаттажоқ.

Біз үшін дифферанс метафизикалық атау болып қала береді; тілдік

қолданысымызда дифферанс иеленген атаулардың барлығы атау

болғандықтандаметафизикалықатауболыпқалабереді.Бұлдифферансты

бар болу мен осы шақ арасындағы айырмашылық ретінде анықтаған

кезімізде барынша айқындала бермек (Anwesen/Anwesend), бірақ, әсіресе

дифферансқа жалпылама Болмыс пен болмыс түрлері арасындағы

айырмашылық ретінде анықтама берген уақытта тіпті айқын көрінеді.

Болмыстың өзінен де «кәрі» саналатын біздің тіліміз дифферанс секілді

атауға да ие емес. Бірақ атауының болмауы тіліміз бұл атауды

таппағанынан немесе алмағанынан емес екенін «бұрыннан білеміз», дәл

солай өз тілімізден тысқары жүйедегі өзге бір тілден де іздеуге тиісті

емеспіз. Бұл мән немесе Болмыс та саналмайтын нәрсеге атау да жоқ

болғандықтан,бірақатауболаалмайтын,тазаатауретіндемәнгеиедебола

алмайтын дифферанс деген атаудың өзі шартты; әртүрлі субституттар

шынжырындаүнемібөлшектеніпкетеберетіннәрсеніңатауыболмайды.

«Бұған атау жоқ» дегенді көпшілікке таныс ақиқат (трюизм) ретінде

қабылдаймыз. Атау берілмеген дүние атау арқылы айқындала бермейтін,

айтылмай қалған Болмыс емес; мысалы Құдай секілді. Атау берілмеген

нәрсе – бірегей немесе атомдық күйдегі құрылымдарға ұқсас. Оларды

атаулармен немесе алмастырушылардың тізбегіне сай, атауларға қажет

субституттармен айқындаймыз, ал дифферанс – осы атауы бар, атау

иеленген нәтижелерге жеткізетін ойын. Дифферансқа тән нәтижелер

сипатталатын атаулар дифферансқа тиесілі, бұл ойынның қате басталуы

немесе соңы бәрібір ойынның бір бөлігін, жүйенің функциясын

білдіретінінеұқсас.

Біздіңанықбілетініміз,анығырағы,білеалатынымыз(бұлқандайдабір

нәрсебілумүмкінболатынмәселеболса)–ешқашанжалғыз,басты,негізгі

сөздіңболмағанынемесеболаалмайтыны.Сондықтанда,дифферанстағы

«а»әрпіжайлыой-тұжырымқандайдабірбастапқытүбіржайлыемес,дәл

сол сияқты жақындап қалған бірнәрсе жайлы, естілмей қалған өзгеріс

жайлы сәуегейлік те емес. Осы «сөзге» қатысты біздің күткеніміз де ізгі

хабарсекілдідүниеемес,әзіргеоныкішіәріпретіндеқабылдайаламыз.

Жалғыз, бірегей атау деген болмайды, тіпті Болмыста да. Бұл сөзім

өткенге қатысты аңсар сезімсіз қабылдануға тиіс; қайсыбір аналық

немесеаталықбұзылмағантілдегібабаларұмытқанойлаужүйесінетиесілі

мифтенадакүйдеқарастыруымызшарт.Керісінше,бізмұныНицшеайтқан

мағынада қабылдауымыз керек, бұл қабылдауымызды шаттық пен бидің

сүйемеліменжүзегеасырғанымызжөн.

Осы шаттық сезімі мен биден соң, кез келген диалектикаға жат

қабылдаудан соң, мен «хайдеггерлік үміт» деп атағым келген өткенге

қатыстыаңсарсезімніңсыртқыжағыпайдаболып,проблемағаайналады.

Бұл терминнің соншалықты жан түршігерліктей сезілетінін білемін.

Дегенмен мен оны ұсынуға бел будым, ешбір ықтимал мағынаны жоққа

шығармаймынжәнеоныХайдеггердің«Анаксимандрнақылы»еңбегіндегі

метафизикадан сақталып жеткендей көрінетін ізденіске, дәлірегі, ақиқат

және бірегей атауды іздеумен байланыстырамын. «Болмыстың алғашқы

сөзіндегі» (das fruhe Wort des Seins: to khreon) тұжырымында Хайдеггер

былайдепжазады:

«Барболудыңтүпкімәніндебірқатардаөрістейтіносышаққақатынасбірегей(isteineeinzige)

әрі ешбір қатынасқа тең келмейтіндейболады. Ол Болмыстың бірегейлігіне тән (Sie gehort zur

EinzigkeitdesSeinsselbst).Болмыстыңмәніндеөрістейтінге(dasWesendedesSeins) атап,түстеп,

атау беру үшін тіл бірегей, жалғыз, альтернативасы жоқ сөзді табуға тиіс. Бұл біздің ойлау

жүйеміздегікезкелгенсөздіңқаншалықты(әрбіртанымдағысөздің:denkendeWortекенін)тәуекел

мен қауіпке толы екенін көрсетеді. Алайда бұл жерде ортаға тасталған мәселе іске аспайтын

дүниеемес,өйткеніБолмысөзіжайлыкезкелгентілдесөйлейді:барлықжердежәнеәрқашан».

Мәселемынада:Болмыспенсөйлеуарасындағыбірлік–бірегей,теңдесі

жоқ сөзде, түпкілікті дұрыс, қатесіз сөзде. Дифферансты шартты түрде

қабылдауғақатыстысимуляциямазмұнындағымәселеосындай.Проблема

мынасөйлемніңәрбірсөзіненсоңтуындайды:«Болмыс/әрбіртіларқылы/

әрбіржердежәнеәрқашан/сөйлейді».

Ескертпе

1. БұлмақаланыңалғашқыбасылымыBulletindelaSocietefrançaisedephilosophie,LXII,No.3

(July-September, 1968), pp. 73-101. санында жарық көрді. Дерриданың ескертпелерімен

SocieteattheSorbonne,intheAmphitheatreMichelet,onJanuary27,1968жылыAmphitheatre

Michelet-тепрофессорЖанВалдыңжетекшілігіменөткенSocieteattheSorbonneжиынында

лекция түрінде ұсынылды. Кіріспе бөліміне және қорытынды ретінде берілгенпрофессор

Валдың ескертпелері аударылмады. Theorie d’ensemble атты Дерриданың және басқа да

авторлардыңмақалалар жинағында бұл мақала Seuil баспасында 1968 жылы қайтажарық

көрді.ОлосыжердеSeuilредакциясыныңрұқсатыменқайтажарияланыпотыр.

2. Оқырманныңмынажайттыестесақтағаныабзал:«дифферанс»сөзі(«а»әрпіменжазылған

differenceсөзінемесеdifferance)«ажыратылу»(todiffer)және«кейінгеқалдыру»(todefer)

дегенекімағынанықамтиды.

3. «Фасилитация» (facilitation) термині (Фрейд еңбегінде frayage, салыстырып қараңыз:

«ProjectforaScientificPsychology»/TheCompletePsycologicalWorksofSigmundFreud,24

vols., New York and London/Macmillan, 1964; I, p.300, n.4 by the translator James Strachey)

жөнінде: «Фасилитация – «Bahnung» деген неміс сөзінің баламасы. Оны Шеррингтон

жоғарыдааталғанжобажазылыпшыққаннанкейінбірнешежылдансоңұсынғанболар.Сол

неміс сөзі бұрыннан қолданылып келген». Дерриданың осы ұғымды басшылыққа алғаны

сөздіңфранцузжәненемістілдеріндегінұсқаларынанайқынбілінеді.Олжолсалунемесе

жағдайжасаудегенмағынабереді.Аленді«ProjectforaScientificPsychologyI»контексінде

фасилитация өткізгіштік қабілетті, байланысқа түсу, босап шығу жолындағы кедергіні

еңсерудегенмағынадақолданылады.Мына еңбектіде қараңыз: J.Derrida, L Ecriture et la

difference,ch.VII,«FreudetlascenedeLecture»(Paris:Seuil,1967)esp,рp.29–305.–Ауд.

4. («Пирамида» мен «құлпытас» турасында Hegel et la pencsèe moderne жинағындағы Жак

Дерриданың «Le Puts et la pyramide» еңбегін қараңыз (Париж: Presses Universitaires de

France,1970),әсіресерр.44–45.–Ауд).

5. FerdinanddeSaussure,Coursdelinguistiquegénérale,ed.C.BallyandA.Sechehaye(Paris/Payot,

1916), English translation by Wade Baskin, Course in General Linguistics (New York

PhilosophicalLibrary,1959),pp.117–18,120.

6. Saussure,CourseinGeneralLinguistics,p.18.

7. («Толықтама» (supplement) жайлы Speech and Phenomena 7–бөл. Рр. 88–104 Қараңыз.

Сондай-ақ салыстыру үшін: Дерриданың De la grammatologie (Париж: Editions de Minuit,

1967).«Фармакон»(pharmakon)жайлыДеррида,«LaPharmaciedePlaton»,TelQuel,No32

(Қыс,1967),рр.17–59;No33(Көктем,1968),рр.4–48.«Гимен»(hymen)жайындаДеррида,

Tel Quel, No 41 (Көктем, 1970), рр. 3–43; No 42 (Жаз, 1970), рр. 3–45. «La Pharmacie de

Platon» мен «La Double sèance» Дерриданың соңғы кітабы La Dissèmination-да қайта

басылғанболатын(Париж:EditionsduSeuil,1972)–Ауд).

8. Деррида метафизика мен логикадан алынған кейбір маңызды терминдерді жақшаға жиі

алып, үстінен сызып, ол Хайдеггердің Zur Seinsfrage-де қолданған стилін ұстанады.

Келтірілген терминдердің бұдан былай толық мағынасы жоқ, оларда бұдан былай

экспрессияның таза мағыналанған мазмұны да жоқ. Бұдан былай (no longer) дегеніміз –

метафизиканың деконструкциясынан кейін. Ажыраманың ойынынан пайда болған

терминдер әлі де болса мағынаның қарабайыр іздерін қамтып, бұлар айналып өтуге

болмайтыніздер(incontourable).МұныңкеңейтілгендискуссиясынDelagrammotologie-ден

табуғаболады,рр.31–40–Ауд).

9. AlexandreKoyré,«HegelàIéna»,Revued’histoireetdephilosophiereligieuse,XIV(1934),рр.

420–58,Koyré,Etudesd’histoiredelapenséephilosophique-теқайтабасылған(Paris:Armand

Colin,1961),pp.135–73.

10. 1Koyré, Études d’histoire, pp. 153–4. (Гегельден алынған дәйексөз. – Ауд.) Jenenser Logik,

Metaphysik,und«Naturphilosophie»,SämtlicheWerke(Leipzig:F.Meiner,1925)XVIII,p.202.

Койретүпнұсқанемістілдімәтінде153-беттекелтіреді.–Ауд.).

11. Соссюр,CourseinGeneralLinguistics,р.37.

12. G.Deleuze,Nietzscheetlaphilosophie(Paris:PressesUniversitairesdeFrance,1970)p.49.

13. Freud,CompletePsychologicalWorks,XVIII,р.10.

14. Деррида,«Жазужәнеайырмашылық»(L’Écritureetladifférance),рр.369–407.15.Мартин

Хайдеггер,Holzwege(V.Klostermann,1957)рр.335–6.(Holzwege-денкелтірілгенүзінділер.–

Ауд.).

15. Martin Heidegger, Holzwege (Frankfurt: V. Klostennann, 1957), pp. 335-6. (Holzwege-дегі

барлықсілтемелердіңаудармасынменберіпотырмын.–Ауд.).

16. 16.Сонда,р.33.

17. Сонда.

18. Сонда,рр.339–40.

19. Сонда,рр.340.

20. Сонда,рр.337–8.

Философиятарихындаайырмашылықтыңонтологиялықнегізін–Хайдеггер,семиотикалыққырын–

ФердинандСоссюрзерделегені белгілі. Постструктуралист ретінде ЖакДеррида – бұл тараптағы

зерттеулердітереңдеткенфилософ.Айырмашылықмағынасынберетін«difference»сөзіналғашрет

«differаnce»депқолдануарқылы,яғни«а»әрпінқолданаотырып«ence»буынын«аnce»депөзгерту

арқылыфилософиялықтұжырымынортағасалған.Бұғанқоса«differant»есімшесіненегізболатын

«differer»етістігікейінгеқалдырунемесеәлдебірнәрсегекедергікелтірудегендібілдіреді.Осыекі

сөзденДеррида«differаnce»терминінжасады.Differenceжәнеdifferаncecөздерініңайтылуыбірдей.

Олардың арасындағы айырмашылықты жазу аясында ғана байқай аласыз. Дерриданың сөзімен

айтсақ,дифферанс–«неографизм».Бұлфилософиялықтұжырымқалыбындажүретінтілойынымен

процестерінің компонентіне берілген атау. Тұтас мақаланың өн бойында өзгеше қалыпта

қолданылғандифферанссөзінің мәні ашылатынболғандықтанәріоны осықалыпта автор бірінші

ретқолданғандықтан,солкүйіндеберудіжөнкөрдік.Қазақшабаламасынтабумәселесінекелгенде,

differаnce-тың қазақ тіліндегі баламаларының бірі саналатын айырмашылық сөзімен мағыналас

ерекшеліктердің жүзеге асу процесінбілдіретін ажырау мен өзгешелену секілдісөздерге жүгінуге

тырысыпкөргенедік.Автордыңойы,философиялықтұжырымдарыдәлосы«дифферанс»сөзінеөзі

үстегенмазмұнныңайналасында құрылғанәріосысөзгелингвистикалықталдау жасаубарысында

мұны түбірінен тарқатады. Сол себепті аудармада түпнұсқа тілдегі қалыбында «дифферанс» деп

қолдануды жөн дептаптық.Автордытәржімееткен өзгетілдіаудармашылардыңдакөпшілігіосы

әдіскежүгінгенінатапөткімізкеледі.

БЕСІНШІТАРАУ

Қатерлітолықтама

ЖакДеррида

«Грамматология туралы» (Of Grammatology, 1967) кітабында Деррида философия-дағы

метафизикалық дәстүрге тән бірегейлік, мән, бар болу, болмыс сияқты категорияларға әуел

баста шек қойған дифференциацияпроцесін сипаттау үшін «жазу» метафорасын пайдаланды.

Аталған метафизикалық дәстүр әдетте терминдер иерархиясы ретінде іске асатын.

Терминдердің бір тобы неғұрлым түпнұсқалық, моральдық тұрғыда үстем, концептуалдық

тұрғыда басым, аксиомалық болып белгіленді. Ал екінші бір тобы – жоғалтуды, құлауды,

сарқылуды, ауытқуды, имитацияны меңзейтін терминдермен сипатталды. Бір жағында – бар

болу,өмір,бүтіндік,бірегейлік,табиғатт.б.болды;алекіншіжағында–жоқболу,өлім,ыдырау,

әртүрлілік, жасандылық, технология,репрезентация орналасқанеді.Мұндағы жазу – әрқашан

түпнұсқаемес,шынайыемес,жайғанаалмастырушыдүниеретіндесипатталса,сөйлеу–жанды

құбылыс, сондықтан оны төлтума құбылыспен, табиғатпен, шындықпен көбірек

байланыстыруғаболатынеді.Осыданболар,Жан-ЖакРуссосөйлеудітілдіңтөлформасыдеген;

олжазудысөзтазалығының(сөйлеутазалығы)бұзылуынаәкепсоқтыратынтоқырауғатеңеген.

Ауытқудың немесе жалғандықтың құрбаны болмаған кіршіксіз шындықты тек сөйлеу арқылы

жеткізугеболады.

Дерридасөйлеуменжазудыңарасындағыйырмашылықтыметафизикағаүлгіретіндекөреді.

Метафизика шындықпен байланысты құндылықтар мен идеяларды (бірегейлік, бар болу,

табиғат,пәктік,төлтумалық)жәнежалғандүниеменбайла-ныстықұндылықтарменидеяларды

(айырмашылық, жоқ болу, жасандылық, делдалдық, қайталау, имитация) ажыратады. Алайда

Деррида бұл айырмашылықтың өзі біркелкіліктің түпнегізі болады деп біледі. Сол себепті

метафизикағаарқауболғанбарлыққұндылықтариерархиясыжойылады.Мәтіндімұқиятталдау

арқылы иерархияға бағынған құндылықтар жүйесін құлатуды «деконструкция» деп атайды.

Деррида бұл терминді өзінің оқу әдісін сипаттау үшін қолданған. Руссоға келсек, ол «тілдің

қайнар көзі» деп білген cөйлеу тілі оның мәтіндеріндегі (байланыс арқылы өзара

қатыстырылған немесе ажыратылып артикуляцияланған терминдер арасындағы

айырмашылықты білдіретін) «артикуляция» сияқты жазумен байланысты терминдермен

сипатталуы қажет екенін есте сақтау керек. Руссо пайымдауындағы мінсіз сөйлеу

артикуляциясыз жүзеге аспайды; дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстар арасындағы

айырмашылықсызда сөйлеу мүмкінемес.Жазуғатән барлыққасиеттерденада сөйлеутілінің

адам тілінің шығу тегіне қатысы жайлы Руссо тұжырымынан гөрі айырмашылық ұғымы

әлдеқайдабастапқыорындатұр.Белгілібірдәрежедеметафораменсөйлесек,жазусөйлеуден

бұрынкеледі(«жазу»дегенде«дифферансты»–фр.diffèrance,яғни«айырмашылықты»меңзеп

отырмыз). Бұл мынаны білдіреді – дүниені метафизикадағыдай табиғат пен техника, түпнұсқа

менимитация,бірегейлікпенөзгешелікдепешкімүзілді-кесілдібөлеалмайды.Айырмашылық

осы аталған категориялардың бәрінен бұрын тұрады. Айырмашылықтың бірегейлігі, түпнегізі,

табиғаты немесе шындығы жоқ. Метафизикалық құндылықтар иерархиясын құрастыру үшін

түпнегізді,барболуды,табиғаттынешындықтыайқындауғатырысу–мұхитқашыққанқайықтан

суғақалқымабелгілақтырып,«Мұхиттыңортасыосында»депжарсалуменбірдей.

«Грамматология туралы» кітабынан алынған төмендегі топтамада Деррида Руссо ұсынған

«толықтама»терминінталдайды.Руссожазудысөйлеугетолықтамадепсипаттайды.Сөйлеумен

қосажүретінжазусөйлеутілінкеңірекпайдалануғамүмкіндікбереді,алайдасолайболатұра,

олсөйлеудеқателікнемесежетіспеушілікбар дегендімеңзейді.Руссоойлағандай,олбүтінне

толықемес.Тіл–жазуарқылысөйлеутілініңүніжетпейтіналысқиырларғаойынжеткізеалады;

олбұданбылайсөйлеушініңтікелейқатысуынталапетпейді.БірақРуссоүшінмұндайбарболу

(сөйлеушінің бар болуы) – шындықтың баға жетпес өлшемі. Қағаз бетіне түскен «жансыз

әріптер»арқылыберілгенжасандытехнологиялықрепрезентациякүйіндегіжайғанатолықтама

мұндайшындықтыжеткізеалмайды.Дегенменосытолықтаманыңкөмегінсіз,сөйлеуқамтитын

шындық аймағы шектеулі әрі пайдасыз болар еді. Сөйлеу жазуды қажетсінеді, бірақ сөйлеуді

жазументолықтырусалдарынаншындықтыңқұндылығыкемитүседі.Дерриданыңбұлоғаштау

логикаға (пайдалы толықтама болғанымен, ол басым тұрған түпнұсқада кемшілік не

жетіспеушіліктің бар екенін аңғартады) назар аударғаны бекер емес, өйткені ол бүкіл

метафизикадаақаубардегенойғажетелейді:сөйлеусияқтыпроцестербасымдыққаие(өйткені

олардың бар болу, табиғи, пәктік, бірегейлік қасиеттері әлдеқайда жоғары); әйтсе де басым

болатұра,олардыңдакемтұстарыбар.Сөйлеутіліәлідетолықтаманықосымшакөмектіқажет

етеді. Сондықтан ол айырмашылықты айқындау қақпанына түскен. Деррида толықтаманы

қажетсінетін түпнұсқа мен түпнұсқа емес толықтаманың арасындағы осы аталған арғы-бергі

қозғалысты метафизиканың негізінде жатқан бар болу, бірегейлік және төлтумалық сияқты

басты құндылықтар жүйесін бұзатын дифферанстың немесе дифференциацияныңбір нұсқасы

ретіндекөреді.Руссоғасенсек,алғашқыдаайтылғансөзбүтін,кіршіксізәрітазакүйіндебірегей

емес.Оғанбастапқыдатолыққандыболуүшінөзіненбасқабіртолықтамақажет.Олобастан-ақ

өзге әлденеге тәуелді. Мұндағы жазу – болжалды түрде өз алдына бірегей болу мен оған

қажеттібасқабірнәрсеніңарасындағыайырмашылықтыеңсеруүшінметафораретіндетаңдап

алынғантермин.Өйткеніжазылғансөйлемніңәрбөлігініңбірегейлігіжазылғанбасқабөліктерге

тәуелді.

«Адамдармағанқарсышушығармақ!Менсонауалыстанбіздітекқана

алға сүйрейтін, қазіргіні есепке алмайтын, біз соңына түскен сайын

алдымызға түсіп, қаша беретін, болашақты өкшелеп қуатын, бізді өз

орнымызданқозғайтын,әйтседебіздіешқашан,ешқайдажеткізбейтін,

жалғанданалықтыңайқайынестимін».

–«Эмиль,«Тәрбиетуралы»(Emile)

«Жадымдағы олқылықтардың орнын толтыруға һәм осы ісіме

бағдаршам болады деп жиған-терген жазбаларым өзгенің қолына өтті,

оларендіешқашаноралмайды».

–«Мінажат»(Confessions)

Мен мына ойды жиі айтатын едім: Леви-Стросстың дискурсында

үстемдікқұратынауызекісөйлеудімадақтауРуссодағыжалғыз,жекелеген

мотивпен ғана үйлесім табады. Бұл мотив өзіне кереғар, әйтеуір «толық

сөйлеу» деп аталып жүрген сөйлеу түріне қатысты қайта-қайта туындап,

жаңғырып отыратын сенімсіздікті басшылыққа алатын құбылыспен қатар

пайдаболады.Ауызшасөйлеудіалыпқарағанда,барболудегенбірмезетте

болатынәріуәдеетілгенқолжетімдінәрсе,әрібастартудыңкесіріненқол

жетімсіздеболаалады.Руссосөйлеудіжазуданжоғарықояды.Олсөйлеуді

қарапайымауызекіменсөйлеугеқойылатынбарлықталаптарғасайсөйлеу

немесе бір уақытта сөйлеу деп бөліп қарастырады. Біз ол әдіске (бізді

күнделікті өмірдегі әңгімелесу шегіндегі қатысумен байланыстыратын

шаққа)мәнберугетиіспіз.Шынмәнінде,Руссосөйлеудіңалдамшыболып

көрінетін өз болмысына «шомып», елес сияқты ғайып болатын қасиетін

тексерген. Ол сөйлеу процесін теңдесі жоқ зеректікпен талдады. Өзіміз

қызығушылық танытқан сөйлеудің бар болуынан бізді тап сол сөйлеуді

игерубарысындағытілдіқолдануәрекетіайырады.Старобински«Қырағы

көз» (L’œil vivant, Париж, 1961) шығармасында тамсана сипаттайтын

«тоналған тонаушы» күйін бастан кешкен Жан-Жак «бейненің айнадағы

кескінін қағып алып, «бар болғандығын», осында екенін дәлелдейтін,

жариялайтын» (р. 109) айнаның ойынына толықтай беріледі. Біз бұл

тәжірибегебіріншісөзденбастаптапболамыз.Бірмезеттемағанәрікүш

беретін,менің жан-дүниемдіалай-дүлейкүйгетүсіретін,яғнииелікеткен

нәрселерімнен (кері шағылысқан бейне болып көрінетін тәсілмен)

ажыратып тастайтын да – тілдің заңы. Ол күнделікті өмірдегі кәдімгі

сөйлеудің өзегіне еніп, қалыптасқан тәртіпті жоюға күш салады. Бұл

жойқын күш–бірмезеттесөйлеудіңықтималынақаншалықтымүмкіндік

берсе,соншалықтықауіптөндіреалатын,билікжүргізетінкүш.

Сөйлеуге мүмкіндік беріп, сол сөйлеудің өзі жаратқан субъектіні

ығыстыратын, оның өз таңбаларынан көрініс табуын шектейтін, жазуды

толықтай қолдану арқылы субъектінің тілін «жаулап алып», біржақты

ететін күшті мойындай отырып, Руссо оның қажеттілігін қабыл алудан

гөрі,қауіптенқорғанып,оныболдырмауғашешімқабылдайды.Сондықтан

да бар болуды қалпына келтіруге тырыса отырып, ол бір мезетте әрі

жазудың бағасын беріп, оны хақынан айырады. Бір мезетте дегеніміз –

бөлшектелген болса да, жалпы бірізді қозғалыс. Біз оның оғаш көрінетін

бірлігінкөздентасақылыпалмауғатырысуымызкерек.Руссожазуды,«бар

болуды бұзатын сөйлеу» деп кінәлайды. Ол сөйлеудің айырылып қалған

(оған сөйлеудің өзі мүмкіндік берген) қасиеттерінің бәрін қайта иемдену

тәсілі ретінде жазудың рөлін қалпына келтіруге уәде береді. Бірақ бұл

міндет сөйлеуден әлдеқашан бұрын дамыған болып шығатын және сол

бастапқы орынды былай да иемденіп қойған жазу арқылы іске аспағанда

қалайорындалмақ?

АталмышміндеттіорындауғадегенқұлшыныстыңалғашқысыРуссоның

тіл теориясында көрініс тапқан. Екіншісі оның жазушылық тәжірибесін

дамыта түседі. «Мінажатта» Жан-Жак өзінің қалай жазушы болғанын

түсіндіру барысында жазуға ден қоюды – жоқ болу және әдейі өшіріп

тастаунәтижесіндесөйлеудекөріністаппағанбарболудықалпынакелтіру

деп сипаттайтын тұсы бар. Сөйлеу іске асып, жария болған кезде (өзін)

жоққашығаратындықтан,жазудегеніміз–сөйлеудісақтаудыңнеқалпына

келтірудің жалғыз жолы. Таңбалар экономиясы осы негізде құрылған.

Мұндайэкономиякөкейгеқонымсыз,алдамшызаттарменқұбылыстардың

табиғатына «әттеген-ай» дегізетіндей етене жақын. Әркім-ақ жоқ болған

нәрсені тауып, игергісі келетіні анық, бірақ уысымызға түскенді жайына

қалдыруымыз керек. Старобински Руссоның өзі басшылыққа алып, әрі

қарайдамытуғатиіскеңістіктіңіргелізаңдылығынбылайсипаттайды:

«Өзініңшынайықұндылығынпашетугемұрсатбермейтінтүсініспеушіліктіолқалайшажеңіп

шықпақ? Суырып салып сөйлеудің қатерлерінен қалай қашып құтылуға болады?

Коммуникацияның басқа қандай әдістеріне жүгінеді? Өзін басқа қандай жолдармен көрсете

алады?Жан-Жакжоқболуменжазужолынтаңдайды.Кереғарлықмынада:олөзінкөрсетуүшін

жасыруға мәжбүр және ол өзін жазылған сөзге, яғни сөйлеудің жазылған формасына сеніп

тапсырады: «Мен өзімді тек қана нашар жағымнан көрсететініме сенімді болмай, өзімді мүлде

басқаадамретіндекөрсетеалсам,өзгелерсияқтымендеқоғамдыұнатаредім.Жазудытаңдадым,

жөн көрдім. Мен үшін ең ыңғайлысы – осы. Қатысушы болсам, менің шын мәніндегі бағамды

ешкімдебілмеседі»(«Мінажат»).Мойындау–жеке-даражәнеерекшемәнберугеболарлықтай

құбылыс. Жан-Жак өзін сөйлеудің жазылған формасы түрінде ұсыну үшін өзгелермен ат

құйрығынкесіседі.Өзінежалғыздықтықорғанқылғанол,қолыбоскездесөйлемдерінжазып,сол

әрекетінқайталайды».

Экономиядағы мынадай жайтқа көңіл бөлейік: сөйлеуді жазумен

алмастыратын әрекет, сондай-ақ бар болуды құндылықпен алмастырады.

Менқандаймын?немесеМеніңқұнымқаншатұрады?дегендіалғашығару

үшін оның орнына Мен бармын және Мен қатысушымын (Мен

осындамын)дегендіқұрбандыққашалып,білдіртпейтастайды.Менөзімді

айтылғанойдыңшынайымәніменқұндылығынидеалдытұрғыдаашатын

адам ретінде таныту үшін қазіргі өмірімнен, менің қатысуым мен нақты

тіршілігімнен бас тартамын. Бұрыннан белгілі схема. Өмірімді сол

қалпында қабылдай отырып, оған риза бола тұра биікке шарықтау мен

танымалдықтың рахатын көру үшін жүріп жатқан соғыс өзімнің ішкі

ойымда орын алған майдан. Ал оның сыртқы көрінісі болып табылатын

меніңжазғандарым–осысоғыстыңфеномені.

Жан-Жактың өмірінен алынған жазу сабағы осындай болар еді. Жазу

қарекеті негізіндегі айқын мысалды осы жерден көруге болады. Бұл –

қатысудыңеңұлы символдықреапроприациясынмақсаттұтқан,еңүлкен

құрбандық.ОсыкөзқарастұрғысынанРуссо,өлімдегенжайғанаөмірдің

шегінен тыс емес екенін білді. Жазу арқылы өлім де өмірді тұғырына

қондырады. «Мен өзімді өлі адам ретінде елестетіп көргенге дейін

ешқашан өмір сүрмегенімді анық айта аламын» («Мінажат»; 6-кітап, р.

236). Ал осындай құрбандық, яғни «әдеби суицид» таңбалық экономия

жүйесіішіндеанықталасалысымен,оныақтапалусыртқасейіліпкететін

елеске айналмай ма? Символдық қайта иеленуден (reappropriation) басқа

әлденеме?Бұлқұрбандықбарболументиесіліменшіктеуденбастартуды

көздемей ме? Ондай әрекет олардың мән-мағынасын бар болудың бар

болуы, тиесілінің жақын немесе меншікті болуы сияқты шындықтың

идеалдыформасыдеңгейіндеоданбетертолығырақигеруүшінжасалмай

ма?Бізшындықпенкөріністұрғысынан,қатысу/қатыспауоппозициясынан

бастап, «экономия» деп атап отырғанды анықтайтын ұғымдарға

(құрбандық, шығын, бас тарту, символ, көрініс, шындық) бағынатын

болсақ, трюк пен сыртқы көрініс қажет деген шешімге келуге міндетті

боларедік.

Бірақ жазу жұмысы мен дифферанс экономиясы – классикалық

концептуалдылыққа, онтологияға, эпистемологияға бағынбайтын болады.

Керісінше, бұлар оның жасырын алғышарттарын ұсынады. Дифферанс

иемденіп алуға қарсыласпайды, ол оған сыртқы шектеу қоймайды.

Дифферанс жатсынуды жариялаумен басталып, өлімге дейін

реапроприацияны қиратылған күйінде қалдырумен аяқталады. Өлім –

дифферанс қозғалысы, сол қозғалыс өзінің міндетті түрдегі тоқтау

межесімен шектелген. Бұл – бар болу мен жоқ болудың қайшылығына

әкелетін ажырату деген сөз. Дифферанстың болу мүмкіндігінің өзі

жойылса, бар болуды қалау мүлдем туындамас еді. Сол символ арқылы

қалаудың түп негізінде қанағаттанбаушылықтың бар екені білінеді.

Дифферанс–тыйымсалатындыөндіреді,мүмкінеместімүмкінетеді.

Субъектінің ғайып болуы мен пайда болуының негізгі формалары бар

болу мен жоқ болудың жасырын тамыры – еміс-еміс білінетін бастауын

дифферансдепесептесек,солдифферансжайлыойғаболмыстыңараласуы

–оныбарболунемесежоқболу(қатысунеқатыспау)ретіндеанықтаудың

алғышарты болмақ. Бұл ой бізді дифферанс субъектіні игерудің жобасы

ретінде болмыстың мән-мағынасына сілтеме деп қабылдау мүмкіндігіне

жетелейді.Оғанқарама-қарсыболатындүниебармаөзі?Болмыстыңмән-

мағынасыбарболуретіндеғанатарихқаенеалғандықтан,болмысылғида

метафизикатарихындабарболу/қатысудыңдәуірі іспеттіорыналып,сол

негізде ұғынылады дегенді білдірмес пе екен? Бұл, бәлкім, Ницшенің

жазғысы келгені және хайдеггерлік тұрғыдан, Ницшеге қарсы шығатын

дүние; дифферанс ұғымы қамтитын дүниенің бәрін дерлік (толықтай

болмаса да) бойына сіңірген белсенді қозғалыстағы дифферанс

метафизиканыңалдыналыпқанақоймайды,соныменбіргеболмысжайлы

идеялардың шеңберінен шығып, өзге шекараларға қарай ұмтылады.

Болмысжайлыпайымдарметафизикаданбөлектенгенештеңеұсынбайды,

тіптіоның шегіненасыптүссе де,оныөзшегінде тұйықталғанұғымдеп

қабылдайды.

Соқырлықтантолықтамағадейін

Ал енді бұл проблематикалық схеманың негізінде Руссоның тәжірибесі

мен оның жазу жайлы теориясын да қарастыруымыз керек. Жан-Жакты

Руссоғақатыстырып,осыесімніңбүтіндіқұрайтынын,ажырататынкелісім

мен келіспеушілікті де (аккорд пен дискорд) ой елегінен өткізуге тиіспіз.

Руссоның тәжірибесіне сүйене отырып, біз әдебиетті барды, яғни

табиғатты қайта иеленудің әдісі ретінде қарастырамыз. Оның теориясын

басшылыққа алып, жазуға қатысты айтылған айыптауды – мәдениеттің

құлдырауының, адамзат тұтастығының бұзылғанының белгісі ретінде

көреміз.

Олмұны,оныңосыжүйегеортақтасатынбүтінұғымдаршоғырынанбұл

екібөлекишаралардыңәдеттентысбірлігіменсәйкескелетін,әлдеқандай

сөздііздепкөрсек,«толықтама»сөзіеңлайықтыболыпшығады.

ЕкіжағдайдадаРуссожазуды«қатерліқұрал»депсанайды,оләріқатерлі

көмек, әрі апатты жағдайға қарсы қатерлі жауап дейді. Табиғатқа

жақындыққа тыйым салынған кезде немесе бұл құбылыс тоқтағанда,

сөйлеу бар болуды/қатысуды қорғай алмаған сәтте, жазуға деген сұраныс

туады. Жазу шұғыл түрде сөйлеуді толықтыруы қажет, оған қосарлануы

керек. Кейінірек айтылуға тиістінің алдын орасам, мен мұндай

толықтырудың (addition) бір түрін атап өттім; сөйлеу – табиғи құбылыс,

ойдыңтабиғикөрінісі,ойдытаңбалаудыңқандайда бірқалыптытүрі,ең

бір табиғи шарттылық, ал жазу – оның бейнесі немесе репрезентациясы

ретінде сөйлеугеқосарланып берілген.Бұл мағынада– ол – табиғи емес.

Ол ойдың сөйлеуге тікелей қатысуын репрезентация мен қиялға

алмастырыпжібереді.Бұлресурс«оғаш»қанаемес,қауіптіде.

«Бұл–сөйлеудіөзіжоқжердебаретіпкөрсететінтехникалықәдіс,жасандыдашеберайла.Бұл

– тілдің табиғат берген тағдырына жасалған зорлық. Тілдер сөйлеу үшін жаралған, жазу оны

толықтырушы ретінде ғана қызмет етеді… Сөйлеу ойды шартты белгілер арқылы бейнелейді,

жазутурасолсөйлеудібейнелеушіретіндежеткізеді».

Жазу өнері дегеніміз – ойдың жанама репрезентациясы. Осы

репрезентация – қатысу мен заттың өз белгісімін деп таласатын сәтінен

бастап жазу қатерлі болмақ. Мұнда таңбаның қызметіне кірістірілген,

шарасыздықтантуындағанқажеттілікбар.Жазу–сөздіңбарболмысының

атынансөйлейді,алшынмәнінде,олсөздіңәлсіздігіменжетіспегентұсын

толықтырады. Толықтама ұғымының өзі (мұнда көрнекі, таныстырушы

образретіндеанықталады)қатаржүруіқаншалықтыәдеттентысболсада,

қажетті болып табылатын екі мағынаны сыйғызады. Толықтама деген –

өзін-өзі толықтыратын толыққанды қатысудың деңгейін көтеріп, оның

құндылығын арттыратын «асып-тасыған» мол дүние. Ол өз бойына бар

болуды біртіндеп жинап, жинақтай береді. Өнер, техника, бейне,

репрезентация, шарттылық табиғатқа толықтама дүниелер болып

шығатындықтан, жинақтаушы қызметін атқаруда жетістікке жетеді.

Толықтаманың мұндай түрі қалай болғанда да Руссоның қатысуымен өз

алдына толыққанды болуы тиіс табиғат ұғымы енгізілген барлық

концептуалдықайшылықтардыанықтайды.

Алайдатолықтаматекалмастырушыретіндеғанақосылады.Олөзгенің

орнынтартыпалып,басыпкіреді;олбірнәрсенітолтырса,бұлнәрсе–бар

болғаныбосқуыс.Оныңәлдененіұсынып,бейнелейалатыныныңсебебі–

тек қатысудың әу бастан жоқ болғандығынан... Жанама, екінші кезектегі

алмастырушы бола тұра толықтама (supplement) орын басатын

бағыныштылық жағдайда болады. Алмастырушы бола тұра, ол бар

болатын позитивтілікке жай ғана қосыла алмайды,олбөлектеніпкөрініп

тұрмайды, оның құрылымдағы орны бос қуыс қана. Ешнәрсе еш жерде

өздігіненөзін-өзі«толтыра»алмайды:өзін-өзііскеқосубиліктіөзқолына

алунемесеоныөткізіпберуді,таңбаныталапетеді.Таңбақашандазаттың

өзінтолықтырушыретіндежүреді.

Толықтаманыңбұлекіншімағынасыбіріншісіменбайланысты.Руссоның

мәтіндерінде олар бірлесе әрекет етеді, біз соған көзімізді үнемі жеткізіп

отырамыз. Алайда мұндай жағдайда акценттер өзгеріп тұрады. Бұл екі

мағына кезекпе-кезек өшіріледі, не елеусіз ғана бірінің алдында бірі

төменшіктейді. Солай бола тұра олар бір ғана маңызды рөл атқарады:

мәселетолықтамажасаудама,әлдеөзіналмастырудама,қалайболғандада,

толықтамадегенөзіқосылатынпозитивтідамуымүмкіндүниегеқатысты

сыртқалабереді;олөзіне орын беріп,өзіненайырмашылығыбарболуы

тиіс басқа бір нәрсеге бөтен болады. Сөздіктерде (Роберттің «Француз

сөздігі» (French Dictionary), complement (қосымша) бөлек, supplement

(толықтама)деген«сырттанқосу»дегендібілдіреді.

Руссо үшін зұлымдықтың жағымсыздығы ылғи да толықтама сипатына

ие. Зұлымдық – табиғилықтан аулақ, оның жаратылысына кіршіксіз

тазалық, мінсіздік тән емес. Қай жағынан алғанда да толық, жан-жағы

түгел дүниенің алмастырушысы ретінде зұлымдық табиғатқа сырттан

басыпкіреді.

Осылайша ылғи да табиғи, демек, аналық сипат алатын (басқаларға

қарағандаРуссодаосытұсыашықайтылады)барболу,яғниқатысу,жан-

жақтытолықболуытиіс еді.Оның болмысы–бар болудыңекіншіаты–

осы болуға тиіс еді (ce conditionel) деген шарттылық арқылы ғана

танылады. Табиғат туғызған махаббат секілді, «аналық қамқорлықты

ештеңе алмастыра алмайды», – дейді Эмиль.

 Оны ештеңемен толықтыра

алмайсыз,оныештеңетолықтыруғатиістеемес,олжеткіліктіжәнетолық,

оныңорнынешкімбасаалмайды,оныалмастыруғаталпынғанкезкелген

әрекет аналық қамқорлықпен теңесе алмайды, жай ғана уақытша шара

(паллиатив)болыпқалабереді.Мұныңбәрітабиғаттытолықтыраалмайсыз

дегенді білдіреді; бірақ оны толықтыратын (нәрсе) – табиғи емес

толықтырушы (нәрсе)табиғатқажете алмайды деуге де келмейді.Жалпы

бұлекеуі–мүлдебөлекдүние.

Алайда тәрбие – Руссоның негізгі түсініктерінің бірі. Ол табиғаттың

құрылымын табиғи жолмен қайта құруға арналған алмастырулар жүйесі

(suppléance) ретінде сипатталады. «Эмиль немесе тәрбие туралы»

шығармасыныңбіріншібөліміндеосындайпедагогикақызметісөзболады.

Аналық қамқорлықты алмастыруға болмаса да, «әбден еркімен кеткен

еркетотайанаданкелерзиянболса,сәбидіңанадангөріденісаусүтананың

омырауын емгені дұрыс» (сонда) (р. 12). Мәдениет табиғаттың

кемшіліктерін(олартеккездейсоқ,табиғаттыңөзінен-өзіауытқуынантууы

мүмкін еді) толтыруы тиіс. Мұндағы «мәдениет» дегеніміз – дағды: ол

қажетті, бірақ жеткілікті емес, өйткені аналардың орнын алмастыру

мәселенің«физикалықжағынғана»қамтымайды:

«Басқа әйелдер, тіпті жануарлардың ұрғашылары оған анасы бермейтін сүтті бере алады,

алайда ананың қамқорлығын ештеңемен алмастыра алмайсыз. Өзінің емес, өзгенің баласын

емізетінәйел–жартыана,олқалайшашынмәніндегітолықтуғананасыболаалады?Олжақсы

анаболуымүмкін,бірақбірденемес:әдеттабиғилықтыөзгертуікерек…»(сонда).

Мұнда табиғи құқық, табиғат пен қоғам арасындағы қатынастар,

жатбауырлық, өзгелік, өзгеру, бұзылу түсініктері аналар мен балаларды

алмастырудыңпедагогикалықмәселесіменстихиялытүрдеқабысады:

«Бұл бауырбасушылық, уақыт өте келе келеңсізжағдайларға жетелейді.Есті әйел оданкейін

баласын күтушіге тапсыруға жүрексінетін болады. Ол өзінің аналық қақын біреумен бөлісуге

немесе оларды бөтен адамға тапсыра салуға дайын ба? Ол өзінің бауыр еті баласының басқа

біреудідәлөзіндейтіптіөзіненартықжақсыкөріпкетуінедайынба?»(сонда).

Жазу тақырыбын ойға ала отырып, біз аналардың орнын басудан

бастаймыз; оған қоса мұның бәрі, Руссо айтпақшы, «бұдан өзгелер

ойлағаннанәлдеқайдакөпсалдаршығатынымен»байланыстырылыпотыр.

«Осыншалықмаңыздытақырыптардыталқылауымнәтижеберіпжатса,менмұнықайта-қайта

айтпаседім.Бұданәдеттежұртойлайтыннанәлдеқайдамаңыздысалдаршығады.Әркімдіөзінің

табиғиміндетінадалатқаруғамәжбүрлегіңізкелеме?Ондааналарданбастаңыз,сондағажайып

нәтижелерге қол жеткізесіз. Жаманаттың бәрі осы алғашқы ауытқушылықтан басталады:

моральдық тәртіп жойылатындықтан, адамдардың жүрегіндегі табиғилық жоғалады» (р. 18) (р.

13).

Балалықшақ–табиғатындатолықтаманықажетсінетін,жетімсіздіктіңең

алғашқы көрінісі. Педагогика мұндай толықтаманың парадокстарын

анағұрлым нақты айқындап береді. Табиғи әлсіздік қалай пайда болады?

Өзі бермейтін күштерді табиғат қалайша талап ете алады? Баланың өзі

мүмкіндіктергеқалайиеболаалады?

«Баланың бойында табиғаттың бүкіл сынына қарсы тұрарлықтай күш жоқ. Себебі баланың

күшіәлітолыспаған.Балағабойындағыбаршакүш-қуатынтолықпайдаланудыжәнешектемеуді

үйретіңіз. Бұл – алғашқы максима. Баланың ақыл-ойы мен күш-қуатының кемелденуіне

көмектесіңіз.Бұл–екіншімаксима»(р.50)(р.35).

Тәрбиелеу процесіндегі күллі ұйымдастыру жұмыстары

«жетіспеушіліктерді... толтыруды», табиғатты алмастыруды талап ететін

осы мәжбүрлеу зұлымдық күшімен басқарылады. Алайда толықтыруға

сирекжәнеазжүгінукерек.«Шынайымәдениеттіңеңжақсыережелерінің

бірі–бәрін,қаншалықтымүмкінболса,соншалықтыбаяулату»(р.274)(р.

193).«Табиғатістерінеараласпаснеоныңорнынақызмететпес(agiràsa

place)бұрын,оғаннеғұрлымұзақәрекететугемұрсатберіңіз»(р.102;екпін

біздіңтарапымызданқосылды)(р.71).

«Балалық шақ болмаса, табиғатта ешқандай толықтама туындамас еді. Адамзаттың бағы да,

құлдырауы да толықтамадан. Ағаш жемісімен, адам тәрбиесімен көрікті. Адам бойшаң және

күштіболыптуса,оныңбұлартықшылықтарыолардыдұрысқолданабілсеғанапайдалыболады.

Алқолданабілмесебойшаңда,күштіболғанынанопықжеуімүмкін,себебіадамдароғанкөмек

керек екенін түсінбейді және ол өмір бойы өзіне не қажет екенінбілмей өтуімүмкін. Балалық

шаққакөңілімізтолмайжатады,бірақбалалықшағыболмасаадамзатжойылыпкетереді»(р.67).

Құлдырауқатерімынада:

«Балаларғаәрекететуқабілетінбереотырып,табиғатЖаратушысыоғанкелтірілетінзиянның

неғұрлым аз болуын ойластырды, сондықтан да оның күшін шектеді. Балалар өзін қоршаған

адамдардың құралға айналып, өзінің қолдануына көнетінін түсіне салысымен, өзгелерді өз

қажетінеқарайпайдаланып,өзәлсіздігінтолықтырабастайды.Дәлосылайшаоларадамтөзгісіз,

озбыр, беймаза,жауыз, жүгенсіз болып шығады; оның үстіне мәселе табиғи үстем рухта емес,

оны біртіндеп ендіруде; аузыңды аша қалсаң бүкіл дүние зыр жүгіретінін, сен үшін өзгелер

жұмысістейтінінтүсінуүшінсоншалықтыкөпуақыттыңкерегіжоққой»(р.49;екпінқосылған)

(р.34).

Толықтама қашан да бұйрық беруші сөз айтып қана, яғни аузыңды аша

салып, әлемді зыр жүгіртіп, өз мүддең үшін жұмысқа жегіп қоюды

меңзейді.Табиғатқақарсыкелетін,алмастырукүшіменбайланысты:өзіміз

қатыспай тұрып әрекет етуге, өзі атқаратын қызметті өзгелерге жүктеуге,

өзгеніңқолыменоткөсеугемүмкіндікберетінқұлдыраудыңалғышарттары

көрініс табатын прогресс те, зұлымдыққа сүйенетін регресс те сонда

шоғырланған. Бұл – жазу арқылы жүзеге асады (par écrit). Осындай

алмастыру сөзсіз таңба түрін қабылдайды. Таңба, образ, елестетуші

«әлемдіқозғалысқакелтіретін»күшкеайналады–мәселеосында.

Кейдебұлпарадокстанорнытолмасдүниекеліптуындамақ.Сондықтан

күллі ғаламшар теріс бағытта айнала бастайды (әрі қарай біз Руссо үшін

бұл «апаттың» мағынасы қандай екенін білеміз): «табиғат қоғам мен

мәдениеттіңкерітолығуыболыпшығады.Дәлосысәттезұлымдықдауасыз

секілді көрінуі мүмкін: «Емделу қолынан келмесе, бала тым құрығанда

«дұрыстап» ауырсын: бір өнер екіншісін алмастырады (suppleé) және

әдеттееңжақсы нәтижелергежеткізеді; себебібұл – табиғаттың өз өнері

ғой»(р.31)(р.22).Бұлкезіндеқұлайсүйгентабиғат-анаданжаттайжеріну

сәті (О, табиғат! О, анам менің! Міне, сенің жалғыз күзетшің, алдыңда

тұрмын, бұл дүниеде қанша айлакер де епті болса да, бізді ажырататын

адам жоқ!») («Мінажат», 12-кітап) (р. 669); табиғат өзге махаббаттың

жәнебасқабауырбасудыңорныналмастыратынсәт:

«Табиғатты бақылау оны қашан да елітеді; ол сол арқылы өзі қажетсінетін өзге бауыр басу

жағдайларын алмастырады; таңдау болса, ол заттың алмастырушысын емес, өзін қалар еді; ол

адамдарменсөйлесуқолынанкелмегенсоңғанаөсімдіктерменәңгімелесебастайды»(Dialogues,

р.794).

Ботаниканың қоғамның орнын алмастыратыны – жай апат емес, алапат

апат. Өйткені табиғаттағы өсімдік – табиғилықтың өзі, яғни өмірдің өзі.

Минералдар өсімдіктермен көкөністерден өзгеше: олар – пайдалы,бірақ

өлі, адамның өз қалауынша пайдалануына ыңғайлы табиғи заттар. Адам

өсімдіктерге, яғни табиғаттың шынайы байлығына ықыласы төмендеп,

талғамын жоғалтқанда, ол өз денсаулығын қатерге тігіп, табиғат ананың

қойнауынақтарабастайды:

«Минералдар патшалығында тартымды да еліктіргіш ештеңе жоқ; жер қойнауының

байлықтары оның ашкөздігін оятпас үшін адам назарынан жасырынған. Ондағы байлық

уыстайтындай болса да, бірақ өзінің қаншалықты жемқор болғандығына қарай біртіндеп

азғындағанталғамынқанағаттандырмайтын,шынайыбайлықтыңорнынажүретінқорсекілді.Ол

кедейлік құрсауына түспеу үшін өндірісті дамытып, тер төгіп еңбек етеді; ол – табиғаттың өзі

берген (оларды қолдану қолынан келіп тұрғанда) шынайы игіліктердің орнына, қиялдағы

игіліктерүшінденсаулығынқатергебайлап,жердіңқойнауынақтарады.Олкүнненқашқақтайды

жәнебұданбылайоныкөругелайықемес».

Осылайша адам өз көзін өзі ояды, табиғат-ананың қойнауын ақтаруға

дегенашкөздікпенөзінсоқырқылады.Алмынау,оныңосыбірқателігіне,

бір қарағанда үлкен айыпқа саналмайтындайкөрінетін – алмастыруүшін

бергенқорқыныштыжазасы:

«Олөзінтірідейкөмеді.Бұдан былай күнніңкөзінкөруге лайықболмағандықтан да мұнысы

дұрыс. Тас қопарған кеніштер, қазан шұңқырлар, ұстаханалар, пештер, қаптаған темір соғатын

төстер мен балғалар, будақтаған түтін мен от – қырдағы еңбек дүбірінің сүйкімді келбетінің

орнын ауыстырады. Кеніштің улы түтініне тұншыққан бейшара, үсті-басы қап-қара шаңға

көмілген кеншілер, сұрықсыз циклоптардың солғын жүздері, міне, жер қойнауындағы кеніш

әлемінің, гүлдер мен жасыл желекке оранған жер жүзінің, зеңгір көк аспанның, оған ғашық

шопандарментынымсызтірліктегідиқандардыңорнынакелгенкөрінісі–осы»

Бұл парадокс, тіпті апаттық жағдай. Мұндай толықтамаға табиғат та,

ақыл да жол бермейді. Табиғат та «біздің ортақ анамыз» (Reveries,

(«Армандар»)р.1066)(р.143),ойлаушынерезонерлікақылда(Del’etatde

nature,(Pléiade,р.)р.478)сөйтеді.Оларосыапаттанқұтылуүшін,зорлық-

зомбылықтансақтануүшін,біздіорнытолмасқателіктенсақтауүшінбәрін

де жасаған жоқ па еді? «Осылайша – дейді шахталар жайлы екінші

Discourse – табиғат бізден қатерлі құпияны жасыру үшін сақтық

шараларының бәрін қабылдағандай» (р. 172) (р. 200). Шахтадағы соқыр

әрекеткезінде,жерқойнауынқазуарқылыоғанқиянатжасаймыз.Демек,

металлургия, қоғамның түпнегізі екенін ұмытпайық. Руссоға сенсек (бұл

жиірасталып,әліталайкөзімізжетеді),ауылшаруашылығындаазаматтық

қоғамдық құрылыстың белгісі ретінде металлургияның бастау көздері,

нышандары бар. Мұндай соқырлық, осылайша қоғаммен бірге пайда

болғанбасқанәрселердітуындатады:тілдер,заттардытаңбаларғаауыстыру

ережелері–солқосымшаныңтәртібі.Соқырлықтантолықтамағакелеміз.

Соқыр адам еш нәрсені көрмейді. Демек, көру қабілетін толықтыратын

заттыкөреалмайды.Толықтаманыкөреалмаудеген–заңдылық.Әсіресе,

өзініңұғымынадегенсоқырлық.Олаздесеңіз,бұл–толықтамаұғымының

өзінедегенсоқырлық.Бұлқолданыстыңмағынасынкөкіреккөзіменкөріп,

тану үшін оның механизмін түсіну аздық етеді. Толықтама ешқандай

мағынағаиеемесжәнеешбіртүйсіконыұғаалмайды.Бізмұндаоныосы

таңғаларлық буалдыр түнектен шығарып алуға тырысып отырғанымыз

жоқ.Бізоныңжасырынекенінайтқымызкеледі.

Ақыл табиғатқа бір емес, екі рет басып кіруді – табиғатта әлдебір

жетіспеушілік барын және сондықтан оған әлдене қосылатынын түсіне

алмайды.Алайдаақылдыңмұнытүсінугеқабілетіжоқдепайтуғаболмас,

өйткеніақылдыақылқылыптұрған–осықабілет.Ақылдеген–бірегейлік

принципі,бұл–табиғиболмыстыңөз-өзінепарапарлығыжайлыой.Ақыл

толықтаманы өзінің өзгесі ретінде, иррационалды немесе иррационалды

емес деп анықтай да алмайды, себебі бұл толықтама табиғи түрде

табиғатты алмастырады. Толықтама деген – табиғаттың образы, түсінігі.

Басқа сөзбен айтқанда, образ табиғаттың ішінде де, сыртында да емес.

Міне,толықтамаақылүшін,оныңтабиғисаулығыүшінқатерлі.

Қатерлітолықтама:бұлРуссоның«Мінажатта»қолданатынсөздері.Ол

бұлсөздердісырттайғанаөзгешеболыпкөрінетінконтекстежәне«ақылға

сыймайтынқалыпты»түсіндіруүшінқолданады:«Бірсөзбенайтқанда,мен

және ерекше ынтызар көңілдес деген екі ұғымның арасында бір ғана,

алайда маңызды айырмашылық бар еді, сол айырмашылық менің

жағдайымдыақылғасыймайтынетеді»(Pléiade,1-том,(р.111).

Руссоныңосыданкейінгімәтінінүлгіретіндеқарастыраотырып,болашақ

оқудыңқатаңтәртіпкесалыпүйретертәлімдерініңалдынорамай-ақ–бізге

оны болжаудың мүмкіндігі туып тұр. Шамасы, біз құжат емес, мәтін

ретіндеоқығымызкелгеноқудыңешбірәдісіосымәтінгелайықемес.Бұл–

барынша толықжәне жинақы, жеңіл оқылатын әрі өте түсінікті, тіпті біз

ойлағаннан да ұғынықтырақ болатын оқу. Біздің жалғыз мақсатымыз –

өзімізталапеткеноқуданауадайқажеттімағынанытабу.Бұлмағынаның–

басқа мәтіндердің арасында айналыста жүретін және үздіксіз сілтеме

жасайтынтілдіңстихиясынада,тәртіпкебағынғанқызметінеде,жазылған

мәтіннің «экономиясына» (faire économie) да қатысы бар. Мысалы,

«толықтама»сөзініңөзінесәйкесұғымыменарасындағыбайланысы–сол

сөздің өзгеше қызметін толық түрде игере алмаған – Руссоның ойлап

тапқан дүниесі емес. Алайда ол тарихтың, тіл тарихының белгілегені де

емеседі.Руссоныңжазутуралыайтуы–немқұрайдылықпенбелсенділік,

көрсоқырлықпенжауапкершіліккатегорияларыарқылыаңғарылмайтынды

түсінуге тырысу. Бұл жағдайда таңбаланушы жазудың өзі болғандықтан,

жазбашамәтіндіқойып,оныңмағынасынтауып,айқындауғатұраұмтылу

тіптіқиын. Осы мәтіндер арқылы айқындалғанақиқатты(метафизикалық

непсихологиялықшындық:Жан-Жактыңжұмысыныңтасасындағыөмірі)

табуымыз неғайбыл. Бізді қызықтырған мәтіндердің мағынасы болса да,

олар тек еліктірушілік, өмір мен жазудың бір ғана материяға, бір ғана

мәтінге тиесілі екені жайлы айтады. Дәл осыны біз «толықтама» немесе

«дифферанс»депатаймыз.

Міне, қатерлі толықтаманың табиғатқа басып кіруі, оның табиғатты

ыдыратуы, оның табиғи бейкүнәлілік ретінде танылатын кіршіксіздік

(virginity) пен бүлінбегендік деген ұғымды білдіретін пәктік (pucelage)

арасына қыстырылуы: «Бір сөзбен айтқанда, маған ерекше ынтызар

көңілдесімізекеуіміздіңарамыздабірғанамаңыздыайырмашылықбареді,

сол айырмашылық менің жағдайымды ақылға сыймайтындай етеді».

Алайда келесі сөйлем азат жолдан басталады және осы «жалғыз

айырмашылық» пен «ақылға сыймайтын жағдайдың» түсіндірмесі сонда.

Руссобылайдейді:

«Мен Италиядан сол елге аттанғандағы қалпымнан өзгеше болып оралдым, бәлкім, менің

жасымда ешкім ол жақтан осындай кейіпте қайтпаған шығар. Ол жақтан бейкүнәлікті емес,

пәктікті ала келдім; есейдім, мазасыз темпераментім ақыры оянды және оның алғашқы,

ықтиярыма көнгісіз әсері денсаулығымды алаңдатты. Бұл осыған дейінгі тазалығымды өзге

нәрселердің бәрінен де артық сипаттайды. Көп ұзамай, өз-өзіме келген соң, осы бір қатерлі

толықтама – табиғаттың айласы екенінтүсіндім. Бұл – табиғаттың мен сияқты жас жігіттердің

денсаулығын,күш-қуатынсақтап,терісжолғатүсуденқорғапқалуүшінжасағанайласы»(Pléiade,

I,рр.108-09.(р.111).

«Эмильден»(IVКітап)мынаныоқимыз:«Кімде-кімосыбіртолықтамаға

бой ұрса онда оның құрығаны» (р. 299). Тура сол кітапта,

«тәжірибесіздікті… саудалау арқылы… қолдан жасау» (suplèer en gagnant

de vitesse sur l’experience) мәселесі, дәлме-дәл аударғанда, «тәжірибені

жинақтамай-ақ,яғниодан«озыпбарып»толықтырудықалайіскеасыруға

болады» (р. 437) (р. 315), сондай-ақ «тәннің күш қуатын толықтыратын

ақыл»(р.183)(р.129)мәселесісөзболады.

Аутоэротикалықтәжірибеменалаңдаушылыққатаржүреді.Мастурбация

әдетте өзімен қатар жүретін кінәлілік сезімін тудырып қана жайлану

сезіміне(«біразсәттенсоңтыныштану»)бөлендіріп,қанағаттануғаәкеледі:

балаларөзінкінәлісезініп,оныменбіргекастрацияқаупінбойынасіңіреді.

Сондықтаннәпсігеберілу–орнытолмасөмірліксубстанцияныжоғалту,ол

өлімменессіздікалдындағықорғансыздықсалдарынанкүйзеліскетүсіреді.

Нәпсі«олардыңденсаулығы,күші,кейдеөмірініңқұнымен»өлшенеді.Сол

сияқты «Армандар» (Reveries) «табиғаттың өзі берген шынайы

игіліктерінің» (оларды қолдану қолынан келіп тұрғанда) орнына –

қиялдағы игіліктерге жету үшін денсаулығын қатерге тігіп, жердің

қойнауынақтаратын»адамжайлыайтылады.(Pleiade,vol.1,1067(p.145)

Мұнда қиялдағы мәселе туралы сөз болады. «Табиғат-ана» сияқты,

толықтамажазусекілдіәсеретедіжәнеөмірүшіндәлсолайқауіпті,әрібұл

қауіпті образ туындатады. Жазу сөйлеудің («жанды» сөздің) дағдарысын,

оның «образдағы», суреттегі не қиялдағы азғындауын ашып көрсететіні

сияқты, онанизм қиял арбауындағы өмірлік күштердің сарқыла бастауын

білдіреді.

«Ұяңдарменжасықтарғасоншалықтықолайлыбұлжаманәдет,қиялыжүйрікжандарүшінтым

тартымды, өйткені қиялында әйел затын басыбайлы иемденіп, өзін еліктірген сұлудың еркінен

тыс,қалауыншасүйіп-құшады»(Confessions,(«Мінажат»)р.111).

Руссо «зауалды артықшылық» деп атайтын бұл қатерлі толықтама

еліктіреді: ол құмарлықты түзу жолдан бұрып әкетеді; табиғат салып

берген жолдардан тайып, сергелдеңге түсуге мәжбүрлейді; өзіне ие бола

алмайтындайетіп,құлдырауғажетелейді,сондықтанондайадамбірқатеге

екінші бір қатені жамап, күнәлі болып шығады. Осылайша ол табиғатқа

қарсы шығады. Алайда сананың күнәлілігі сонда, табиғаттың бұлай

бұзылуы оған орынды болып көрінеді. Табиғат берген күштен құтылғым

келетін өзім ғой: «Мен бұл зауалды артықшылыққа елітіп, нәпсіге еріп,

табиғат берген, осы уақытқа дейін толықтай жетілген мықты ағзаны

талқандай бастадым». «Эмильде» уақытқа, табиғи күштердің баяу

жетілуінеқандай мағынаберілетінінбілеміз.Педагогикалықөнердеген–

табиғатөнімінің пісіп-жетілуінеуақытберу, оның ырғақтарымен бірінен

кейін бірі келетін кезеңдер тәртібін құрметтеуге құрылатын байыпты

есептеу. Басқа сөзбен айтқанда, бұл қатерлі толықтама табиғат біртіндеп

жаратқан және жинастырған күштердің көзін жояды. Табиғи тәжірибенің

алдына түсуүшіноның даму кезеңдеріненаттапөтедіде, тоқтаусызалға

ұмтылып(brûlelesétapes–тікелейаударғанда«тоқтаунүктелерінөртейді»)

энергияны қайтарымсыз жұтып қояды. Кейінірек көз жеткізетініміздей,

белгісекілді, ол заттыңқатысуы мен болмыстың ұзақтығын мүлде ілікке

алмайды.

Бұл қатерлі толықтама табиғаттан ажырайды. Мұндай ажыраудың кез

келген сипаты театрландырылған. «Мінажаттың» мизансценаларында –

бұрынғыша да, өзге де емес дистанциялауды көзге көрінетіндей ету

мәселесінекелгенде–қатерлітолықтамажайлыайтылады;табиғат,шеше

секілді, дәлірегі «анашым» (Mamma) секілді өз-өзінен алыстайды, мұның

өзішынмәніндегіананыңкөздентасаболуыменоныңалмастырылуының

екіұдай ойларға жетелейтіндігін білдіреді. Осылайша, әңгіме «анашым»

мен ол «балам»

 дейтіннің арасындағы қашықтық жайлы. «Эмильде»

айтылатындай,зұлымдықтыңбәрі«әйелдердіңанаболуданбастартуынан,

оларендіөзміндетінеоралмайдыжәнеоныорындағысыдакелмейді»(р.

18) (р. 14). Жалпы аналардың болмауы, аналардың белгілі бір түрінің

жоқтығынанкеліпшығады.Бұданалынғантәжірибебізайтыпотырғанжоқ

болуды (absenсe) азайтужәне сонымен біргесақтапқалу үшін керек.Бұл

құпия тәжірибе – көзге көрінбеуге тырысатын ұрлықшының тәжірибесі,

оғананасыныңкөзгекөрінбегеніжәнесоныменбіргекөреалмағаныкерек.

Оғанкелесіжолдардандәйексөзжиікелтіріледі:

«Оныңкөзінентасаболғанда,меніңсүйіктіанашымтуралыойлардантуғанессіздіктердіңбәрін

тізбелесем, әңгімем ешқашан таусылмас еді. Ол осында ұйықтады ғой деген оймен төсегімді,

оның салалы саусақтары осыларды ұстады ғой, ол осыларға иелік етті ғой деген оймен

бөлмемдегі перделерді, бүкіл жиһаздың бәрін, тіпті ол осында жүрді деген оймен өзім жатқан

едендіде қанша рет сүйдім екен десеңші?!.. Кейде оның көзінше, асқан сүйіспеншіліктен ғана

тууы мүмкін небір ессіз әрекеттерге баратын едім. Бірде дастарқан басында, ол аузына тамақ

салып үлгергенкездемен онда шаш кетіпбарады деп айқай салдым; ол жеп отырған тамағын

қайта түкірді, мен оны ашкөздікпен жұлып алып, жұтып қойдым.

 Бір сөзбен айтқанда,

сүйіспеншіліккебөленгенекеуміздіңарамыздабірғана,алайдамаңыздыайырмашылықбареді,

сол айырмашылық менің жағдайымда ақылға сыймайтын етеді… (Сәл жоғарыда орналасқан

мәтінненбізмынаныоқимыз)Менөзімніңсезімімніңбарәлеуетінолкөзімнентасаболғандағана

сезетінедім»(р.107)(рр.110–11).

Толықтамаларшынжыры

Қатерлі толықтама өзге де «ессіздіктермен» қатар ашылады, алайда

бәрібірартықшылықбар;сондықтанРуссоолжайындаеңсоңындаайтып,

ақылға сыйымсыз жағдайдың түсіндірмесін табады. Өйткені бұл жердегі

мәселеләззаттыбірғанаорыналмастырушызатқаауыстыружайлыемес,

қайтасолләззаттытікелейжәнебарыншасезіну,имитациялау(жасағансу).

Мәселе төсекті, еденді, пердені, жиһазды сүюде емес немесе «ол аузына

салған тамақты» жұтып қоюда да емес, «күллі әйел затын өз дегенімен

жүргізуіндежатыр».

Бұл «театрландырылған көрініс» деп әдепкі түсініктегі декорацияны –

қосымша детальдардың жиынтығын ғана айтпаймын. Тәжірибенің

топографиясы (кеңістікте орналасуы) маңызды. Де Варенс ханымның

үйінде Жан-Жактың «анасын» көру арқылы өз қиялын ұштап, қанат

бітіретіндейқашықтықтаболуына,оныңүстінежекеқалуғамүмкіндігібар.

Алмастыру (suppleance) анасы көзден таса болған сәтте пайда болып,

қажеттілікке айналады. Ананың болуы мен болмауы, қатысуы мен

қатыспауы тікелей қабылдау мен қиялдауды алмастыру кеңістіктің,

тиісіншеұйымдастырылуынталапетеді.БұлжайындаРуссобылайдейді:

«Бұлбейімділіккеменіңсолкездегіжағдайымдықосыңыз:сұлуәйелдіңүйіндетұрып,жүрек

түкпіріндеоныңбейнесінаялап,оныменылғикүндізкездесіп,кешкеоныескесалатынзаттардың

қоршауында қалып, ол бұрын ұйықтаған төсекте ұйқыға кетуді айтсаңызшы! Шарықтаған

шабытта да шек болмаушы еді?! Кейбір оқырман, менің шалажансар күйімді елестетер еді.

Керісінше,меніңтүбімежетугетиісдүниелеруақытшаболсада,құтқарушыларымболды.Оның

жанында өмір сүру бақытына басым айналған, барлық күндерімді онымен өткізуге құштар

болғанмен,жанымдаболғанжәнеболмағанкезіндеоныңбейнесіненаяулыана,қымбаттыәпке,

сүйкімді құрбыдан басқа ештеңе көрген емеспін... Ол мен үшін әлемдегі жалғыз әйел

болғандықтан,олтудыратынсезімдердіңтаңқаларлықнәзіктігі,басқағадегенсезімімніңоянуына

мүмкіндікбермеді,оныңөзіненжәнеәйелзатыныңбәріненқорғады».

Бұл тәжірибе балаң, жасөспірімдік кезеңге ғана қатысты емес. Ол

қайсыбіржасырыннегізіспеттімағыналардыңкүлліқұрылысынжайғана

қалыптастырып,сақтапқанақалғанжоқ.Қайта«қатысушы»әрқашанөңін

өзгертіп,қайтажаңғыратын»беймазакүйзелісретіндеқалабердіРуссоның

«өмірінің» және «мәтінінің» соңына дейін осылай болды. Сәл кейінірек,

«Мінажат» (VII Кітап) мәтінінің жалғасында

 Руссо «баяндау оңайға

соқпайтынбіржағдай»туралыайтады(р.150):олтурасол«кемістігі»бар

әлдебір адамды кездестіреді. Жан-Жак «дірілдеп-қалшылдап», жаңа ғана

сұмдыққылмыс жасағандайжанұшыра қаша жөнеледі.«Бұл естелікмені

көп уақытқа дейін нәпсімнен тыйды». Онысы қаншалықты ұзаққа

созылды?(р.151)

Олжанында жоқсұлулардыелестетіп, өзін-өзі қоздыратын – онанизмге

әрқашан да жүгінетін әрі әрқашан өзін сол үшін кінәлайтын. Оның

түсінігінде онанизм – нәпсіқұмарлықтың жиынтық бейнесі мен қалыптан

тыс әуестенушілік болып қала берді. Басқа адамның қасымызда болуы,

өмірімізге араласуы нәтижесінде біз сезетін құмарлық, біздің өзімізді де

өзгертеді. Руссо осы өзгеріс сырттан басып кірмейтінін, іштен адамның

«Менін»тудыратынынтүсінбейдіде,түсінедеалмайды.Олбұдансырттан

бұзыпкіріп,жартыкешжағдайғажеткізетінкездейсоқзұлымдықтыкөреді.

Бірақ ол өзгенің өзі қалаған қатысуынан тікелей рахат ала алмайды, дәл

солай ол тілден де бас тарта алмайды. Сол себепті «Армандарда»

айтылатындай(Pléiade,1-том)(р.800),«өмірініңсоңынадейінолесейген

сәбиболыпқалабереді».

Тілдіңкөмегіменбарболудықалпынакелтірудіәрісимволдық,әрітікелей

қабылдауға болады. Бұл кереғарлық – ойлануға тұрарлық дүние. Әңгіме

тікелей қалпына келтіру әрекеті жайлы – әрі әрекет, әрі сана бола тұра,

қалғандүниесіздеіскеасаалатынтәжірибежайлы.Өзін-өзіаймалау,өзін-

өзі қоздырту әбден ережеге сай болып көрінеді. Қатысу деген өзге бір

қатысудың символдық орын алмастыруы ғана болса, біз қатысу жайлы –

алмастырулар ойыны мен символдық өзін қоздыру әрекеті өзінен бұрын

келгенде ғана айта аламыз. Заттың өзі сол өзін-өзі қоздыруды мүмкін

еткізетін символдық жүйеден тыс пайда бола алмайды. Тікелей қалпына

келтірутәжірибесідесондай:олкешеуілдеудікөтермейді.Олсолмезетте

жәнесолжердеқанағаттанудыталапетеді.Алкешеуілдеуорыналса,өзге

жағдайды күту қажеттілігіне оның ешқандай қатысы жоқ. Ләззат

кешікпейтіндей көрінеді. «Бірден сол жерде іске асатын мүмкіншілік бар

болса, кейін болуы-болмауы күмәнді мүмкіндікке сенім артып сонша

азаптанудыңкерегібарма?»(«Диалогтар»).

Алайда бұдан былай кейінге қалдырылмайтын абсолют мағына да

кешеуілдейді. Қазір бізге берілген қатысу бос қиял (химера) болып

шығады. Өзін-өзі қоздыру – таза спекуляция. Басқаша айтқанда,

жанымыздажоқбарболу,иллюзия мен алдауғақұрылған іс-әрекет, образ

бенелестету.Кінәліліксезімі,өлімменкастрацияданқорқу–фрустрация

әрекетіменбірігіп,бірін-бірітолықтырады.Donnerlechange(«жолдантаю»

не «нәпсіге еру, ақша төлеу»): қай мағынада алғанда да бұл тіркес –

толықтамағажүгіну әрекетінтамашасипаттайды.Өзінің«жезөкшелермен

жыныстық қатынасқа» деген жиіркенішін түсіндіру үшін Руссоның

«құштарлықтарымның бәрін өзгерткен өзімді тежей алмайтын әлсіздігім»

(«Мінажат»,р. 41) (р. 35)

 дегені Венецияда, тіпті отыз бір жасында да

жоғалмағанынайтады:«Менөзқажеттіліктерімдіөтепалып,сонансоңөз-

өзімдіалдарқататыннашарәдеттіқайталауданарылғанымжоқ»(donnerle

change)(р.316)(р.289).

Осылайшазаттыңөзіненрахаттануды–соләрекеттіңөзінде,оныңөзегін

де фрустрация бұзып-жарып өтеді. Демек, оның маңызы бар деп, оны

белгілібірәрекетдеп(eidos,ousia,energeia)айтуғаболмайды.Қатысудеп

атауға келмейтін әлдененің құлағы қылтияды, ол уәде беріп тұрып

ұстатпайды,айтқансөзінентанып,сынаптайсырғыпкетеді.Толықтаманың

шектеулері осындай, метафизика тілінің шектерінен шығатын, «ақылға

сыймайтындерлік»құрылымосындай.Ақылғасыймайтындерлік:әлдене

жай ғана иррационалды, санаға тікелейкереғар болса, оның классикалық

логикаға тигізер зияны шамалы ғана болар еді. Толықтама естен

тандырады,себебіқатысуда,қатыспауда(барда,жоқта)болмайтұрып,ол

біздің ләззатымыз бен тазалығымызды бірдей жоққа шығарады. «...ынсап

пен ләззат алу, рахаттану мен естілік – мұның бәрінен мақұрым едім»

(«Мінажат»,р.12).

Осыныңбәріайтарлықтайкүрделіемеспе?Символдықдегеніміздіңбәрі

тікелей сипатқа ие, қатысушы қатыспайды (бар нәрсе жоқ), бірден іске

асқан,кейінгеқалдырылғанболыпшығады,алләззатөлімқатеріменбірге

жүреді.Алайда бұл жүйені, толықтаманыңбұл жосықсыз «экономиясын»

тағы бір белгімен толтыру керек. Ішінара ол оқуға да икемделген. Аса

үлкенқатертудыратұра,толықтамаеңалдымен,осықатерденқорғайтын

еңберікқорғаныңдаболады.Оданбастартудыңмүмкінемесекені–содан.

Сондай-ақ жыныстық қозу, кез келген қозу, «мастурбация» деген сөзді

меңзейтін нәрседен басталмайды, онымен аяқталмайды да. Толықтама

уақытша орнынан табылмай тұрған бар болуды таңбаның өзінің өкілетті

өкілретіндегіобразынасүйеніпқамтамасызетугеқабілеттілігіменқоса,ол

соләзіршежоқболыптұрғанбарболудықашықтықтаұстап,оныбасқарып

тұрады. Шынында да, образ иесінің жаныңда болмауы бір мезетте

құштарлықтыда,қорқыныштыдаоятады.Толықтаматыйымдыбұзады,әрі

сақтайды. Осының бәрі сөйлеудің толықтама ретінде – жазуға, сондай-ақ

жалпы жазу ретінде сөйлеуге мүмкіндік береді. Осы «экономия»

басымыздықауіпкетігеді,әрітүрліқуаткөздерініңалмасыпкелуіменжәне

олардың арасындағы айырмашылықтар арқылы бізге қорған болады.

Сөйтіп, толықтама өлім қатерін туғызатын (әлдене) сияқты қатерлі,бірақ

ол,Жан-ЖакРуссоғасенсек,«әйелдерменжыныстыққатынасқа түсуден»

қауіптірек емес. Өз бетімен ләззат алу символдар мен толықтамалар

жүйесінентыстұрады.Сондайбірдеңежалпымүмкінболақалса,біздітаза

қатысумен байланыстыра алатын дүние өлімнің өзге аты ғана деп

қабылданады.Руссодәлсолайдейді:

«Ләззат! Бұл адам үшін жаратылған нәрсе ме? Аһ! Өмірімде жалғыз рет махаббаттың күллі

шаттығын сезінсем, менің нәзік жаратылысым оған шыдай қоюы екіталай, ондай болса мен

бірденөліпкетерем»(«Мінажат»,VIIкітап).

Осы универсалды айдан анық нәрсеге, бұл «үһілеп» айтылған ойдың

жалпымағынасына,сондай-ақондағышарттардыңбәріобастағы,априори

қалпында, яғни орындалмай тұрғандағы мағынасына сенсек, адам

«әйелдермен жыныстық қатынасқа түсуді» (немесе гетероэротизмді) – өз

ішінде қорғану қасиетін және қосымшаны сақтау арқылы ғана – бастан

кешуі мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, аутоэротизм мен гетероэротизмнің

арасында анық сызылғаншекаражоқ, бірақ қызметтерді «экономикалық»

жағынанүлестіріпалубар.Айырмашылықтартекосыжалпыережелердің

шегіндебелгіленеді.Бұл–Руссоныңнегізгіережесі.Руссоныңжүйесімен

жазуыныңерекшеліктерінтүсіндіругетырыспасбұрын(мұндабірақондай

талпыныстажоқ),бізбарлыққұрылымдықнемесенегізгіқажеттіліктерді

жалпыландырудың әртүрлі деңгейінде байыппен айшықтап, жіктеп

жеткізуімізкерек.

«Әйелдермен жыныстық қатынасқа түсу» туралы нақты түсініктің

негізінде ғана Руссо өмір бойы – «мастурбация» деп аталатын,

жазушылық қызметімен тікелей байланысы бар – қатерлі толықтамаға

жүгінугемәжбүрболды.Ақырынадейін.Тереза–бізәңгімемізгеарқау

етеалатындәлсолТерезаесімімен«өмірі»бізоқитынхаттардаәңгіме

болатын Тереза – осының бәрін басынан кешірді. «Мінажат» ХІІ

кітабындағы «іркілмей сөйлеу керек» кезінде бізге бірнеше

«шешімдердің»екіұдайсебептеріайтылады:

«Іркілмей сөйлеу керек: мен өзімнің байғұс шешемнің ешбір кемістігін жасырған жоқпын,

өзімдідеаямадым;Терезаныдааяуғатиістіемеспін;өзімүшінсоншалыққымбатжандыәспеттеу

қаншалықты ұнамды болғанымен, оның кемшіліктерін де бүгіп қалғым келмейді, жүректегі

іңкәрліктіңеріксізсуынуыдакемшіліккесаналсадасолайболмақ.Оныңсуыпкеткенінбіраздан

бері байқап-сезіп жүрмін. «Анашыма» қатысты бастан өткен жағымсыз жағдайға қайтадан тап

болдым,Терезағақатыстыдатурасолайболды.Табиғаттыңшегінентысмінсіздіктііздемейік.Кез

келгенәйелментурасолжағдайқайталануымүмкін…Соларадаменіңжағдайым–меніңқадірсіз

кейіпкетүскендігімдікөргісікелетіндұшпандарымныңарқасында–дәлсондай,тіптібұрынғыдан

нашар болып шықты. Мен оқиғаның қайталануынан қорықтым және тәуекелге бел бумай-ақ,

Терезаныңбасынтағыбірретанаатануқатерінебайлағаннангөріөзімдітежеп,тартынуғашешім

қабылдадым. Оның үстіне әйелдермен қатынасқа түсу менің денсаулығымды әжептәуір

нашарлатыпжіберетінінбайқадым.Бұлекіжақтысебепөзімталаптарындұрыстапорындамаған

шешімдер қабылдауға итермеледі, бірақ сонда да соңғы үш-төрт жылда мен оларды өзіме

неғұрлымқаталырақталапқойыпорындапжүрдім»(р.595)(рр.616–17).

«Париж қолжазбаларында» (Manuscrit de Paris) «денсаулығымды

әжептәуірнашарлатыпжібереді»дегенненкейінмынаны оқимыз: «…мен

ешқашан құтыла алмаған, залалы аздау тағы бір кемістік бар болып

көрінетін.Осыекісебепбіргежүреді…».

Қалыптан тыс бұл әуестік – таңбаға басымдық берумен сәйкес келеді

жәнеменіөмірімеқатертөндіретіншығыннанқұтқарады.Мейлі,солай-ақ

болсын.Алайдабұлнағызэгоистікэкономияэтикалықтүсініктердіңбүтін

жүйесінде жұмыс істейді. Эгоизмнің құны – ар азабы. Айтылғандардың

бәрінің кесірінен аутоэротизм қауіпті шығынға, кісінің өз-өзіне зиян

келтіргіш әлденеге айналады. Алайда маған ғана залалын тигізетін бұл

әуестіккүйініпжазғыруғалайықемес.Руссомұныбіремес,бірнешехатта

түсіндіреді. Мысалы: «Кемшіліктерім өзіме ғана залалын тигізетіндіктен,

менжанымныңкүлліқұпияларыменөмірімдібүкіләлемніңалдынажайып

сала аламын (Сан-Жермен мырзаға, 2-26-70). «Кемшіліктерім көп, бірақ

олардыңзиянымағанғанатиеді»(ЛеНуармырзаға,1-15-72).

Жан-ЖакТерезағатолықтаманымынандайбіржағдайорыналғандағана

іздеуі мүмкін еді: толықтама жүйесінің өзі қызмет ету мүмкіндігіне ие

болуыүшін, алмастыруойыны басталып кетуүшін, белгілі бір мағынада

Терезаның өзі де кідірместен толықтамаға айналып кетуі үшін.

«Анашым»дақайсыбірбелгісізананыңтолықтамасыболғанеді,Руссоның

бүкіл«психоанализдерін»тығырыққатірейтін«нағызана»,тіптіол«шын

мәнінде» босану кезінде көз жұмбаса да, белгілі бір деңгейде қосымша

болды ғой. Міне – толықтамалардың шынжыры деген осы. «Анашым»

дегенатаудыңөзіосындайтолықтаманыбілдіреді:

«Аһ, менің Терезам, сендейибалы, дені сау қызға қол жеткізгенім үшін және өзім қорыққан

нәрсенің бізді айналып өткені үшін тым бақыттымын. (Терезаның тәжірибесіз болғандығынан

«пәктігін»жоғалтуыжайлыайтыпотыр:қалыңдығыөзініңбұлқылығынмойындағанболатын).О

бастажайғанакөңілкөтергімкелген.Қолжеткізгенімоданәлдеқайдаартықболыпшықты:мен

құрбы таптым. Бұл тамаша қызға бауыр басып, өз жағдайымды ойлағандықтан, мен рахатыма,

нәпсіме жол бердім, бірақ бақыт тапқанымды түсіндім. Менменшілдік сезіміненарылған кезде

жүрегімді жаулап алатын күшті сезім керек еді. Бәрін жасырмай, түгел айтсам, «анашымның»

орнын басатын жанды табу керек болды. Мен анаммен ендігәрі бірге тұра алмайтын

болғандықтан, болашақта онымен тұратын тәрбиеленушінің бойында анам менен тапқан

қарапайымдылықтың,жүреккөнбістігініңболғанынқаладым.Үйішілік,отбасылықадалөмірдің

қуаныштары таңғажайып тағдыр туралы ойлардан бас тартқанымның өтемі болуға тиіс еді.

Жалғызқалғандажүрегімдегібосқуыстысезіндім,онытолтыруүшінбасқабіржүреккерекеді.

Табиғат мені бір әйелге арнап жаратса, тағдыр сол жанды менен тартып алды да, жарым-

жартылай болса да бөтен қылды. Содан бері жалғыз едім, өйткені мен үшін «барлығы» мен

«ештеңенің»арасындаделдалжоқболатын.Терезаныңбойынанменөзіміздегентолықтаманы

таптым».

Осындай жағдайда толықтама арқылы қажеттілік жария болады. Бұл –

өздері кешеуілдететін заттың иллюзиясын, тікелей бар болуын, бастапқы

қабылдауын тудыратын толықтырушы делдалдардың санын арттыратын

шексіз шынжырлардың қажеттілігі. Табиғи дүниенің бәрі әуел бастан

туындытүріндепайдаболған.Бәріделдалданбасталатындықтан,осының

бәрі«ақылғасыймайтын»нәрсеболыпшығады.

Шектеншығушылық.Əдісмəселесі

«Мен үшін «барлығы» мен «ештеңенің» арасында делдал жоқ еді».

Делдал – белорта, медиация және түбегейлі жоқ болу мен толықтай бар

болудың арасындағы ортаңғы термин. Руссоның «жанама» деп атауға

болатынныңбәрініңкөзінжоюғатырысқаныбелгілі.Бұлқалауынолбатыл,

ашықтаайқынкөрнекіетіпбілдіретін.Мұныңбәрітарқатыпайтудықажет

етпейді.ДәлсолтуралыЖан-Жак,анаментабиғаттыалмастыратын,бір-

бірінежалғасқантолықтамаларшынжырыныңтүпкімәнінебойлағанкезде

есіне түсіреді. Толықтама түбегейлі жоқ болу мен толықтай бар болудың

арасындағы аймақта орналасқан. Бұл тәрізді алмастырулар ойыны

кемшіліктердіашаотырып,олардыңорнынтолтырады.АлайдаРуссоүшін

толықтамаға жай ғана сілтеме жасау (мұнда – Терезаға) оны делдалдық

туралыбеймазаойларынанарылтатындайкөрінді:«Соданберіменжалғыз

болдым,себебіменүшінбарлығыменештеңеніңарасындаделдалболған

емес. Терезадан мен өзім іздеген толықтаманы таптым». Осылайша бұл

ұғымныңқауіптілігібәсеңдейді,құддыбіроныжөнгекелтіру,қолғаүйрету,

бағындырумүмкінболғандай.

Мұндайжағдайбізді«толықтама»сөзінқолдану,тілменлогиканыңсол

жүйесіішіндегі Руссоның орны жайлы ойларға жетелейді. Бұл – осы сөз

бентүсініккеғажаптартымдыкүшбітіреді;осысөздіпайдалануарқылы,

сөйлеуші ылғи даойынықшамдапкеңіненбаяндапжеткізеалады немесе

өзіайтқысыкелгенненәлдеқайдабасқадүниелердіқозғайалады.Осытұста

әңгіме Руссоның жазуы туралы ғана емес, оны біздің оқуымыз жайында

болыпотыр.Еңалдыменаяқ-астынанболатынжағдайлардықатаңесепке

алуды дұрыс түсінуіміз керек, жазушы тілге ерекше мән беріп, логикаға

сүйенеотырыпжазатынын,сондықтаноныңбаяндауы,тілменлогиканың

өзіндік жүйесі, заңдары, қызметін игере алмайтынын түсінгеніміз жөн.

Қаламгертілменлогиканы–текбелгілібірмағынасындажәнебелгілібір

деңгейге дейін – сол жүйеге мойынсұна отырып қана қолдана алады. Біз

оқубарысындаөзтілініңқұрылымындағыосыжазушыигергенжәнеигере

алмаған нәрселер арасындағы оның өзі де аңғармайтын қатынасты

жадымыздаұстауымызкерек.Қатынасдегенкөлеңкеменжарықтың,күш

пенәлсіздіктіңсандықбөлінісіемес,бұлсыниоқудыңөзіжасапшығаруға

тиісмағынаберушіқұрылымы.

Жасап шығарудегенбұл жерденені білдіреді?Түсініктеменітабуүшін

оқу қағидаттарымызды негіздеуден бастауымыз керек. Біз кейін көз

жеткізетіндей,негативтінегіздеу:алыптастау–олмұндабосқалатыноқу

кеңістігінің шекарасын сызып береді немесе оқудың өзіндік мақсатын

көрсетеді.

Таңбалаушы құрылымды жасап шығару үшін – жазушы мен тарихтың

қарым-қатынасы негізінде туатын (бұл екеуі тіл стихиясының арқасында

байланысады) саналы, еркін, әдейілеп дайындалған қатынасты тудыруға

бағытталған,өздігіненжойылыпкететін,сыпайытүсіндірмелердіңқосалқы

сыңарлары жарамсыз. Сыни көзбен оқу кезінде де ой қайталайтын

түсіндірмеге орын табылады. Түсіндірме қосудың барлық ережелерін

есепкеалмайтын,олардыұстанбайтынболсаңыз,комментарийберудіңөзі

оңай шаруа емес, ол дәстүрлі сынның барлық құралдар жиынтығының

араласуын талап етеді. Ондай жағдайда сынның даму бағыты өзгеріп,

қисынсыздүниелергеорынберуқаупіпайдаболады.Алайдаорнытолмас

сақтықсанатындағытүсіндірме,былайшаайтқанда,«кіреберістекүзетқана

қоя»алады,бірақбізгемәтіндіоқудыңболмысынашыпбереалмайды.

Сонымен оқу мәтіннің екі еселенуімен шектелмеуі керек, алайда ол –

басқа бірдеңенің – сыртқы объектінің (метафизикалық, тарихи,

психобиографиялық және т.б. шындық дүниеге қатыстысы) немесе

мағынасытілдентыс,демек,жазудантыспайдаболатын(әлдепайдаболуы

мүмкін) сыртқымәтіндік таңбаланушылық шекарасынан шыға алмайды.

Солсебепті,бізмұндабатылымызбарыпұсынғанзаттыққатынаснемесе

трансценденталды таңбалаушының жоқ екені туралы әдіснамалық

толғаныстар – жоғарыда айтылған жалпы алғышарттардан шығады.

Мәтіннен тыс шындық мүлде жоқ. Біз мұны Жан-Жактың өмірі не оның

«анашының», Терезаның болу-болмауы қызықтырмағандықтан айтып

отырғанымыз жоқ. Әйтпесе, олардың «шынайы» болмысына мәтінсіз

болмаса, басқа әдіспен жол таба алмайтындықтан, басқаша істей

алмайтындықтан,осышектеужайлыесіміздесақтаукерекболғандықтанда

айтқанымызжоқ.Осыаталғансебептербізүшінтолықжеткіліктіболареді,

бірақ мұнан да басқа, анағұрлым маңызды себептер де бар. «Қатерлі

толықтама» жол нұсқаушы негізгі пайымын басшылыққа ала отырып,

біздіңмұндадәлелдегімізкелгені «етпенсүйектенжаралған»жандардың

шынайыөмірін«Руссоныңшығармалары»депатауғаболатындүниелерден

тыс–ылғида«жазу»жәнетекқана«жазу»депбағалауғаболады.Ондатек

толықтамалар мен мағыналы алмастырулар ғана бар еді. Олар кейінге

қалдырылатын сілтемелердің шынжырында ғана пайда болуы мүмкін.

Сондықтан «шынайы дүние» тек толықтаманың ізімен және оның

талабымен пайда болу, толықтаманың қызметін атқару, ой елегінен өту

мүмкіндігіне ие болады. Осылай шексіздікке кете береді, өйткені мәтінде

біз кез келген абсолют бар болу – «шынайы ана» деп аталатын әлдене,

табиғат – мұның бәрі әлдеқашан жойылып кетті немесе ешқашан болған

емес дегенді меңзейді. Ал мағына мен тіл бізге – тек қана жазудың

арқасында – қайсыбір табиғи қатысудың (бар болудың) жойылуы

нәтижесіндетанылады.

Біздіңтанып-білгенімізтүсіндірмеболмасада,олмәтінніңішіндеболуы

керек, оның шекараларынан аспауы керек. Сондықтан да, сыртқы

көрінісіне қарамастан, «толықтама» сөзінің анықтамасы мұнда

психоаналитикалық мәнге ие емес. Біз жазудан тысқары

психобиографиялық таңбаланушыны – біз таңбалаушыдан бөліп алуға

хақымыз бар – жалпы психологиялық құрылымға әкететінді

«психоаналитикалық»депатайалатынболсақ,осындайқорытындығакеле

аламыз. Мұндай амал өзін дәстүрлі қосарлы-түсіндірмеге қарсы қояды.

Алайда бұл екеуі жақсы үйлеседі. Мәтіннің өзімен бірдейілігін, оның

шектерін сенімді түрде анықтап бекітіп беретін түсіндірменің

«алаңсыздық» қасиеті – мұның бәрі мәтіннен сыртқа қарай, таза

таңбаланушыға, оның болжалды құрылымына қарай ұмтылатын

«сабырлы» сенімділікпен жақсы үйлеседі. Шынында да, Лафорг

мәнеріндегі психоаналитикалық зерттеулер Руссоға келгенде, алдымен

мәтінді ең дәстүрлі әдістермен оқиды да, содан кейін ғана барып оның

шекарасынан шығады. Әдебиетте «симптомдар» іздеуден асқан

қарабайырлық жоқ. Біз «симптомның» тінін, оның фактурасын көрмесек,

әдебиетпен байланысы сырттай және кездейсоқ қана болып қалатын,

психобиографиялық таңбаланушыға оп-оңай ауысып кетеміз. Осы

ишараның екінші қырын – Руссо жайлы жалпылама жұмыстарда

жазушының«ойларыменістерінің»синтезіненкөругеболады.Олдәлме-

дәлреконструкциясымын(түсіндіруарқылы)дептұрғанәдепкіансамбльде

кітаптыңтолықтамасындаоныңсырқатнамасынасілтемелеріқосаберілген

«Руссо жұмыстарындағы сексуалдық мәселесі туралы» деген сынды

психоаналитикалықжәнеөмірбаяндықсипаттағыбөлімаяқастынанпайда

болғанкездебайқалады.

Таңбаланушыны таңбалаушыдан түсіндірме немесе интерпретация

жолыменбөліпалу,сөйтіп,біржазудыекіншіжазумен,яғнижазу-оқумен

жойып жіберу жалпы мүмкін емес болып көрінсе де, мұндай жағдайдың

туындауытарихитұрғыданқалыптасқан.Олойдытарқатыпайтудыбелгілі

бірформаменөлшемгесалыпшектемейді,оғансолбаяғыережелерқажет

емес. Мұнда мәтін тарихының өзін назарға алу керек. Тіл шеберлігі тек

филолог жазушыға ғана қатысты емес екенін естен шығармау керек. Бұл

философқа да, жылнамашыға да, теоретик-ойшылға да жазатындардың

бәріне де ортақ. Бірақ әр жағдайдың өз ерекшелігіне қарай жазушы

мәтіннің белгілі бір жүйесімен ғана айналысады. Қоспасыз таңбаланушы

болмайтынына қарамастан, таңбалаушының қай бөлігі таңбаланушының

ажырамасқабатыболғансыптұрғанына байланысты түрліқатынастардың

бүтін бір қатары бар. Мысалы, ылғи да жазбаша формада болып келетін

философиялықмәтіндеөзіндікерекшелігібарарнайыфилософиялықмәтін

ретінде оның өзі қамтитын, білдіретін таңбаланушы мазмұнға қатысты

өзін-өзіжоққашығаруұстанымы бар.Ақыр соңындабұлұстанымды іске

асыру мүмкін болмаса да, біздің оқуымыз осы мақсатты есепке алуға

ұмтылукерек.Мәтінніңкезкелгентарихы,оныңішіндеБатыстағыәдеби

мәтіндер тарихы да осы тұрғыдан зерттелуі керек. Жақын кездері ғана

мойындала бастаған қарсыласу арқылы тежеуді есепке алмағанда, әдеби

жазу әр дәуірде әртүрлі болса да, бірақ ылғи және барлық жерде дерлік

осындай трансцендент оқу үшін қолданылады. Әдеби жазу біз осында

күмәнмен қарап отырған таңбалаушыны іздеу үшін де пайдаланылады.

Мұндай жағдай оны болдырмау үшін емес, қайта оның өзі «сырт көзбен

көре алмайтын» қамтып қала алмайтын жүйені түсіну үшін орын алады.

Философиялықәдебиет –бұл тараптағымысалдардыңбірі ғана,бірақ ол

аса маңызды мысал. Ол әсіресе мәнді мақсаттарды көздеген «Қоғамдық

келісім» (The Social Contract) мен «Жаңа Элоиза» (La nouvelle Héloise)

сияқтыфилософиялықшығармалардыөміргеәкелгенжәнефилософиялық

ойғақұрылғантуындыларменғанашектелмейтінәдебишығармашылықпен

шұғылдануды артығырақ көрген Руссомен байланысты. Руссоның жалпы

жазу жайлы философ және психолог ретінде айтқандары – оның өз

жазуыментікелейүйлесімді.Осыныестетұтукерек.

Осыныңнәтижесіндебөлшектеугеқатыстыкелелімәселелертуындайды.

Назарларыңызғаүшмысалұсынамыз.

Бірінші, «толықтаманы» оқудағы біздің алған бағытымыз

психоаналитикалық қана емес болса, оған себеп – әдепкі әдебиет

психоанализі әдеби таңбалаушыны жақшаға алудан, яғни оған қосалқы

нәрсе деген көзқараста болудан басталатындығында. Оның үстіне

психоаналитикалық теорияның өзі біз үшін – тарихымыз бен

мәдениетімізге тиесілі мәтіндердің жинағы ғана. Біздің оқуымыз бен

интерпретацияланған жазуымызға өзінің ізін қалдыратын

психоаналитикалық теория біздің мәтін жүйемізден осы жүйені сырттан

айқындайтүсуүшінбөліпалуғаболатынжалпықағидатнеақиқатболып

есептелмейді.БелгілібірдеңгейдебізРуссомәтінініңішіндеболатынымыз

секілді, психоанализ тарихының ішіндеміз. Руссоның өзіне дейін бар

тілден(французәдебиетінбелгілібірдеңгейдетүсінугемүмкіндікберетін,

ішінарабіздіңтілболыпқалыпотырған)қасықтапжинағанысекілді,бізде

психоаналитикалық теорияның мөрі басылған мағыналар желісінің

ішіндеміз; тіпті бұл желіні түбегейлі ұғынбасақ та, оны бір кезде толық

ұғынамыз деп үміттенбесек те солай. Алайда оны алғаш рет нақтылап

қарастырғанымызда Жан-Жак Руссоның психоанализі туралы жаза

алмауымыздың басты себебі бар. Мәселе мынада: мұндай психоанализ

Руссоныңмәтініқосылғанбарлыққұрылымдарішіненоныңжазушығатән

емес дүниелерді алдын ала анықтауы керек еді. Осы ретте жазудың

өніміненгөріпаналайтынортасыдеугекелетінтілменмәдениеттің«ылғи

даөзорнынантабылатын»,барболмысыменавтордыбасынатыныналдын

ала ескеруі қажет болатын. Оның жазуының өзіндік ерекшелігіне қоса

шығармаларының өн бойынан өзара байланысатын, даму үстіндегі

көптегенқұрылымдар, әртүрліжүйелерденқұрылатынтарихибүтіндіктер

байқалады. Оларды ашып, түсіндіру үшін психонализ Руссо жазуымен

үндестік тапқан Батыс метафизикасының күллі тарихын құшағына

сыйдыруы, одан тыс өзінің Батыс мәдениеті мен метафизикасына

қатыстылығының заңдылығын анықтауы керек еді. Мен бұл жолмен

жүрмеймін.Өйткенібұлмақсатқажетудіңқиындығынжәнеішінараболса

да, толықтамаға өз тарапымнан түсінік беруімнің сәтсіздіктерге ұрынуы

мүмкін екенін ұқтым. Осы түсініктемеде мен нағыз Руссо дейтін бір

нәрсенің болса да, уысыма түскеніне сенімдімін, бірақ сонымен бірге

іздегенімді табам деп Руссоның айналасын қазғанда, шіріген тамырлар

жайлағантопырақтықабаттардықопарыпшығуыматуракелді.

Екінші,Руссоныңшығармаларынойыпалыпжалпытарихқа,оданкейін

«толықтаманы» таңбаланған тарихқа жазу мүмкін болса, басқа

мүмкіндіктердідеесіміздесақтауғатуракелереді.Руссоныңбұлсөзімен

оған қатысты түсініктерін қадағалай отырып, біз Руссоның өз мәтінінің

ішінде белгілі бір жолдан өтеміз. Иә, бұл жол бізге жалпы шолу

мүмкіндігін береді. Бірақ басқа да жолдар жоқ па? Барлық мүмкін

жолдардыңықтималытүгесілмейінше,таңдауымыздықалайнегіздейміз?

Үшінші, Руссо мәтінінде «толықтама» таңбасының ерекше рөлін алдын

ала анықтап, біз (шектен тыс деп қабылдануы мүмкін) назарымызды

«Тілдердің шығу тегі жайлы эссе» сияқты мәтіндеріне, тіл және жазба

теориясы жайлы үзінділерге аударамыз. Қандай негізде дейсіз ғой?

Таңдауымыз неге көбінде Руссо қайтыс болғаннан кейін басылған,

классификациялауға әрең икемделетін, қашан және қандай себеппен

жазылғаныбеймәлімқысқамәтіндергетүсіпотыр?Бұлсұрақтардыңбәріне

олардыңжүйеішіндегілогикасындақанағаттанарлықжауапжоқ.Қандайда

бір мағынада, барлық теориялық ескертпелерге қарамастан, біздің

таңдауымыз,шынындада,шектентысболыпшығады.

Бірақбұлшектентысдегенімізне?Бізжалпыалғандалогоөзектікдәуірге

сырттайғанақатысыбаркөзқарасжағынатұруғаталпынамыз.Осысыртқы

көзқараснүктесінен сызылғанжол,айналмалы шолуды іскеасыратынәрі

сфера (orbis), әрі орбита ретіндегі осы бүтіндікті деконструкциялауға

талпынуғаболады.Осылайшашығумендеконструкцияталпынысыбелгілі

біртарихиқажеттіліккебағынғанымен,осышеңбердеқалғанәдіснамалық

және логикалық таяныштарға сүйенуі мүмкін емес. Жабық бүтіндіктің

ішінде тұрып, ол туралы алдын ала қабылданған оппозициялардың

шеңберінде ғана пікір айтуға болады. Бұл стильді «эмпирикалық» деп

атаймыз.Алосындайстильденшығуәрқашандарадикалдыэмпирикалық

сипат алады. Оған жолмен әдіскемүмкіндік беруді ойлауарқылы келуге

болады.Білместікпенкелеркүнгедегенсенімсіздікойдысаналытүрдегі

тәуекелге итермелейді. Біз сол эмпиризмнің түрлері мен оның осал

тұстарын анықтаймыз. Бірақ осы әрекет барысында эмпиризм түсінігінің

өзі бұзылады. Метафизикалық шеңберден шығу – жалпы классикалық

қарама-қайшылықтарды,жекелейалғанда,эмпиризммағынасықамтылған

қайшылықты ойлау үшін айналмалы орбитадан шығуға талпыныс. Бұл –

философияменфилософияғажаттыңнемесеэмпиризмніңбасқасөзбенөз

сөзінің тұтастығын, өз бетімен және бірізді сақтауға, ақиқат құндылығы

күмәнді бола бастаған кезде, өз дискурсыңды ақиқат ретінде

қалыптастыруға, ішкі қайшылықтарды, скептицизмді айналып өтуге

қабілетсіздіктің қарама-қайшылығы. Философия мен эмпиризмнің

арасындағы тарихи қайшылық өзінен-өзі эмпирикалық сипатқа ие емес,

сондай-ақоныэмпирикалыққатарғақосу,адасуәрітүсініспеушілікболар

еді.Осыныанықтайық.Руссоныоқуданенәрсешектентысболуымүмкін?

Әрине, бізді қызықтыратын осы жағдаятқа қатысты Руссоның

артықшылығышартты.Бізосыарадағы оның орнын анықтағымыз келсе,

оғанмұндабөлінгенназарасырасілтеушілікболыпшығады.

Бірақ мәселе ол жайында емес қой. Мәселе, логоөзектік дәуірдің ең

маңызды артикуляцияларын нақтылауда. Осы тұста Руссо біз үшін нағыз

жаңалық болады. Әлбетте, бұл біз аяғына қарай жақындағанымызды,

жазуды болдыртпау осы дәуіргетән әрекеттібілдіретінін түсіндік, жалпы

мәтіндердіРуссоныңбелгілішығармаларыноқыдық(барлықмәтіндермен

Руссоның барлық шығармаларын болмаса да) дегенді білдіреді.

Эмпиризмді осылай мойындау тек қана қойылған сұрақтың

салмақтылығына негізделеді. Мәселе дәлелді талап етпейтін айқын

дүниелердің тұйық шеңберін бұзып-жарып шығудан, қайшылық

жүйелерінекүдікпен, яғни сыни көзқараспенқараудан басталады. Албұл

қозғалыстардың бәрі эмпирикалық және әдеттен тыс сипатқа ие. Қалай

болғандада,ескінормалардыңтұрғысынанолардыбасқашасипаттауғада

болмайды. Бізде басқа ешқандай жол жоқ, ал бұл шешімі табылмаған

мәселелер абсолют, түбегейлі бастапқы болып табылмайтындықтан,

оларды дәл осындай сипаттамамен қатар жүретін сыни көзқарас

тұрғысынандақамтыпқалуғаболады.Қайжердежүрсекте,өзімізтұрған

жерденбастауғаміндеттіміз.Әсіресеізжайлыой,іздітанитынтүйсікбізді

мынаған үйретті: ешқандай бастапқы мекенде толық негізделу мүлде

мүмкін емес. Біз тұрған орын, демек, біз өмір сүретін мәтіннің ішінде

шығар. Енді ауқымды саладан гөрі нақты тақырыпқа көшейік. Әрине,

толықтама мәселесі көп жағдайда артық-кемі жоқ қатардағы тақырып

болып есептеледі. Ол байланыс тізбегіндегі түйін ретінде осы тізбекке

тәуелді. Бәлкім, оны басқа бірдеңе ауыстырар ма еді? Алайда дәл осы

тақырып – осы тізбектің өзін, мәтіннің тізбектік болмысын, айырбас

құрылымын, тілектің туындауы мен оның тілдегі көрінісінің

анықтамаларынберуді,Руссобетпе-беткелетінбарлыққайшылықтардың

логикасын, әсіресе сол жүйедегі табиғат түсінігінің қызметін сипаттауға

мүмкіндік береді. Сөйтіп, бізге мәтіннің не екенін, жазудың не екенін,

РуссоныңжазбасындаЖан-Жактыңықыласынеекенінжеткізеді.Бізосы

зерттеудің негізгі тезисімен келісетінболсақ,мәтіннен тыс ештеңе болуы

мүмкін емес деп санасақ, біздің ақырғы байлам: толықтама ұғымы мен

жазутеориясы–түпсізайнадағысекілді(enabyme)Руссомәтінініңмәтіндік

болмысынбілдіреді.Бұлтүпсіздіккездейсоққонғанбақытпенаяқастынан

болған бақытсыз жағдай арқылы келмейтінін көреміз. Біздің

пайымдауымызда түпсіздіктің құрылымдық қажеттігінің толық теориясы

біртіндеп қалыптасады: толықтаманы әлдеқашаннан әрекет етуші бар

болуға үздіксіз тізбектеп өткізу процесі оған қайталаулар кеңістігін,

өздігінен қосарланушы кеңістікті қосты. Бейнелеп көрсету түпсіздігіндегі

бар болудың бейнесі кездейсоқтық емес; керісінше, бар болуды қалау

бейнелердің түпсіздігінен (белгісіз көбеюден) пайда болады, яғни

бейнелердегі бейнелер түпсіздігінен пайда болады. Оған қоса,

толықтаманыңөзіосысөздіңкезкелгенмағынасынқарастырсақташектен

асуғаұмтылатыннәрсеболыпшығады.

Сонымен, Руссо мәтіндікті мәтінге енгізеді. Бірақ бұл жай ғана

қарапайым әрекет емес, ол – (мәтіннің) өзін-өзі жоятындай алдамшы

көрініс тудырады, содан барып осы екі процесс арасындағы күштер

қатынасы сияқты стратегиялық қатынастар күрделі картинаны құрайды.

Бұл картина толықтама ұғымын манипуляциялау кезінде шығады. Руссо

оның барлық мағыналық мүмкіндіктерін бір мезетте пайдалана алмайды.

ОсыұғымдыРуссоныңқалайанықтайтыны,соларқылыбайқалатынкөңіл

бөлінбей, айтылмай қалған дүниелер мен әдеттегіден тыс ерекшеліктер

арқылы өзін де анықтауға мүмкіндік беретіні; оның бұл ұғымды біресе

алмастырушы,біресешындық,біресезұлымдық,біресепайдалыкөмекші,

біресетолықтамаретіндеұғындыратұрыпөзгерткеніавтордыңтарапынан

белсенділікті де, салғырттықты да, бейсаналықты да, ой анықтығын да

білдірмейді. Оқуда бізге бұл категориялардың бәрінен бас тартуға тура

келеді. Ал мұны естеріңізге саламын, метафизиканың негізгі

категориялары, сонымен бірге толықтама ұғымына мұндай қатынастың

заңдылығынқалыптастыруғатуракеледі.Иә,қалыптастыруға,өндіруге,біз

бұларадаРуссоныңнеойлағанынжайғанақайталамақемеспіз.Руссоның

мәтініндегі толықтама ұғымы «көру қабілеті» жоқ нүкте іспетті, әрі көру

ауқымынкеңейтетін,әріонышектейтінкөзгекөрінбеснәрсе.Алайдабұл

заңдылықтың қалыптасуы, көрінбейтінді көрінетін етуге талпыныс мәтін

шегінен шықпайды және басқаша ойлау иллюзия болар еді. Ол тілдің

түрленулерінде, Руссо мен тарихтың арасындағы бірізді «айырбастарда»

қамтылған. Біз бұл «айырбастардың» тек тіл мен мәтіннің көмегімен (біз

қазір оған телитін негізгі мағынасында) жүзеге асатынын білеміз. Ал біз

«өнім» деп атайтын нәрсе, еріксіз түрде мәтін болып, яғни өзінің «көру

қабілеті»жоқнүктесініңайналасындатоптасатыноқуменжазудыңжүйесі

болыпшығады.Мұныбізаприорибілсекте,аталмышқасиетінқазірғана

білімболыптабылмайтынақпаратнегізіндетанып-біліпжатырмыз.

Ескертпе

1. La transparence et l’obstacle (Paris, 1958) р. 154. Шындығында, мен Руссоның

түсіндірушілерінен дәйексөзді екі жағдайда келтіремін: олардың жазғандарына сілтеме

жасағанда және пікірталасты шектеу барысында. Бірақ Руссоны өзінше түсіндіруге

тырысқанәравторBibliotequesdelaPléiade-дегіOeuvresComplètes-ке(«Толықшығармалар

жинағы»)жәнезерттеушімынамырзалардыңтамашаеңбегінесүйенді.ФрансуаБошарди,

Пьер Бургелин, Жан-Даниель Кандо, Робер Дерате, Жан Фабре, Мишель Фуко, Бернар

Гагнебин, Генри Гуйер, Бернар Гретхюсен, Бернар Гийон, Робер Осмон, Жорж Пуле,

МарсельРэймонд,СвенСтеллинг-Мишожәне(әсіресе)ЖанСтаробински.

2. Edition Garnier, р. 17. Мәтін әзірге дейін жарық көрген үш томның бірінде басылған

жағдайдағана«Толықшығармаларжинағына»(Pléiadeedition)сілтемежасаймын.Басқалар

EditionGarnier-деналынады.1817жылғыBélinedition-нандәйексөзкелтірілетінEssays on

the Origin of Languages-те («Тілдердің шығу тегі жайлы эсселер») ыңғайлы болу үшін,

бөлімдердіңнөмірлерінғанаатапөтемін.

3. Revêries, Septième Promenade (Pléiade I, pp. 1066–67) (pp. 144–45). Авторлық курсив

қосылған. Жануарлардың бойындағы табиғилық өсімдіктерге қарағанда анағұрлым

«әрекетшіл» болып көрінеді (репрезентацияланады) деуге болады. Бірақ оны жануар

өлгенде ғана анықтай аласыз. «Жануарларды зерттеу анатомияның көмегінсіз түкке

тұрғысызболыпқалады»(p.1068)(p.146).

4. Сонда. Оқу принципін іздемей-ақ, мен мұнда қызығушылықтың жетегінде жүріп,

таңдалыныпалынуымүмкінкөптегенөзгемысалдардыңішіненКарлАбрахамныңциклоп

(төбекөз)жайлыайтқанынасілтемежасаймын:соқырболуданқорқу,көзденқорқу,күннен

қорқу,мастурбацияданқорқу.(Oeuvrescomplètes,IlseBarande(жәнеE.Grin(Payot,1965)II,

pp. 18 f. Мысыр әпсанасында Тоттың (жазуқұдайы, мұнда Осиристің бауыры) көмегімен

Сет Осиристі айламен өлтіретінін еске түсірейік (Салыстырыңыз: Vandier op.cit., p. 46).

Жазу бір ғана ишаратпен әкесін де (күн) сәулесінде өлтіретін көмекші, қызметші

(Салыстырыңыз:supra,p.101,328–2931-ескертпе).

5. «Балам»(«Кішкентай»)меніңатымеді,«Ана»оныңатыеді.Бізәрдайым«Кішкентай»мен

«Ана»болыпқала бердік.Тіптіжылдарозып, біздіңарамыздағыайырмашылықтыөшіріп

жібергендейкөрінгенкездедесолайболыпеді.Осыекісөзбіздіңқарым-қатынасымыздың

табиғатын, бір-бірімізге деген еш боямасыз шынайы сезімімізді бір-бірімізге деген жүрек

ықыласын айқын бейнелейді деп ойлаймын. Мен үшін ол ең мейірімді ана болатын. Ол

ешқашан өз қамын емес, менің қамымды ғана ойлады. Ол сезімтал еді. Менің жанымды

түсінетін. Оның бұл қасиеті жылдар өткен сайын ұштала түсті. Мені бұрынғыдан да

тереңіректүсінетінболды.Жап-жас,сұлуанашымныңбарекенінмақтантұтушыедім.Оны

аймалағанда, жаным жай табушы еді. «Аймалау» деп еш жаман ойсыз, ананы сүю мен

аймалауданәріаспайтынперзенттіксезімімдіайтыптұрмын.Ешқашанолардықорлау,басқа

да бөтен нәрсе ойыма келген емес. Әрине, арамызда басқа да қатынастар болды; оны

мойындаймын,бірақсәлсабыретіңіздер.Бәрінбірденжайыптастайалмаймын»(p.106)(p.

109).ЖоржБатайданбірсөйлемқосуғарұқсатетіңіздер:«Меніңөзімде«кішкентаймын».

Меніңжасырынорнымғанабар»(Lepetit,(2nded.(Paris,1963)p.9).

6. Бұл үзінді жиі қайталанады.Бірақ оны сараптаған жан бар ма? «Мінажаттың»(Pleiade)

редакторларыГагнебинменРэймондөздеріпсихиатриядепатайтынсалағакелгендежүйелі

түрдесақтық танытадыжәне онысы дұрыс (р. 12–81 ескертпе.Дәл осыескертпеде Руссо

өзінің «ақымақтықтары» мен «есcіздіктерін» есіне түсіретін жағдайлардың бәрін, біздің

қажетімізгеорай,тізіпшығады).Алайдабұлсақтықмүлдезаңдыемессекілдікөрінеді.Тек

бір аспектісі мен оның анасының сезімін қорлауға қатысы бар екенін есепке алмағанда

осылайболмақ.Бұлсоңғыаспектісінекейінірек,әсіресепсихоанализтұрғысынанжасалған

талдаулардабасымдықберілді;сондай-ақолардатүсіндірмелергесілтемелержоқ,алмұның

кесірінен бұл мәтіндерді оқу қиындай түседі. Мұнда Доктор Рене Лафоргенің (Revue

françaisedepsychanalyseеңбегіндегі«EtudesurJ.-J.Rousseau»I,ii(1927)pp.370f.Оғанқоса,

Psychopathologiedeléches (1944) (Paris) pp. 114 f) асығыс және ұқыпсыз жазылған, бірақ

ағартушылық бағыттағы талдауларын атап өтуге болады. Ол мен келтірген мәтіндерді

есепке алмайды. Психоанализдің қағидаларына да көңіл қойып жарытпайды. Бұл – Жан

Старобинскидің аса тиянақтылықпен жазылған талдауының бір бағыты. «Тірі кезден»біз

мысалға келтіріп отырған сөйлемді ол, соған ұқсас бірнеше мысалмен әрлеп көрсетеді.

Олардыңкөбі«ЖаңаЭлоизадан»алынған.Мәселен,мынауөзгеде«эротикалықфетиштер»

арасында «Етегі жайылған көйлегің тәніңді бүркегенімен, менің қиялыма кедергі бола

алмайды.Мынаукөркемтелпегіңқаншажасырғансыптұрғанменалтынбұйрашаштарыңды

төгілтеді. Иығыңды жапқан мына орамал, мынау үлбіреген сәнді киімдер, сенің

талғамыңныңбиікекенінкөрсетеді.Алмынаәсемкебісаяғыңақұйыпқойғандайжарасып

тұр. Қос анарыңның нәзік иіндеріне дейін айқындап тұрған мынау корсет, сондай ғажап

пішінді қапсыра құшып, бауырына басып алған... Оһ, құштарлығыңды оятып, сезіміңді

қытықтайтынкөрініс!Мыңмәртесүюгерұқсатет!(p.147(tr.JudithH.McDowell(University

ParkLondon,1968),pp.122–23).

Бірақ бұл балама мысалдың бірегей болғаны және бұл жылжымалы процестердің

анықтамасы түсіндіруші адамның назарын ұстап тұра ала ма? Редукциялық, себептік,

бөлектендірушілік психологияға дендеп кеткен Старобински феноменологиялық,

экзистенциалдық стильдің тоталитарлық психоанализіне мән бермей ме деп ойлаймын.

Адамның түрлі жағдайдағы жүріс-тұрысының жиынтығын тұтас қамтып, сексуалдықты

ашып көрсететін мұндай психоанализ сол жиынтықты құрылымдау үшін түрлі

айырмашылықтарды, бөліністерді, орын алмастыруларды, фиксацияларды бұлыңғырлатып

жіберемедепқорқамын.Ғаламдықмінез-құлықтыңанализіндесексуалдықтың«иемденген»

орны жоғалып кетпей ме? Старобинскидің айтқанындай, «Эротикалық мінез-құлық

бөлшектеніпберілген мінез-құлық емес.Бұл жекетұлғаныңтолықтайсипатының көрінісі

осылай сарапталуы керек. Ол есепке алынбаса да, ерекше мән беріп зерттелмесе де,

сексуалды «саланы» эксгибиционизммен шектеу мүмкін емес. Онда тұлғаның бүкіл

болмысы көрініс табады. Сондай-ақ оның фундаменталды «экзистенционалды таңдау

үлгілерін» көруге болады. (La transparence et l’obstacle, pp. 210–11 Phénoménologie de la

perception of (Maurice) Merleau-Ponty (Paris, 1945); Phenomenology of Perception, tr. Colin

Smith (NY, 1965). Ендеше, патологиялықты классикалық мәнерде «экзистенциалды»

категориялардағы «шектен шығу» деп анықтау қаупі төніп тұрған жоқ па? «Ғаламдық

талдау тұрғысынан қарағанда, сананыңжекелеген басты деректеріРуссоның спекулятивті

ойынан туындайтын ессіз әрекетінің шығу тегін білдіреді. Бірақ бұл қайнар көздер өз

бетінше залалды емес. Олар асып-тасып, шектен шыққандықтан ғана науқас нышандары

білініп, дендеп кетеді. Патологиялық даму карикатуралық жағдайды іске асырады. Ол өз

кезегінде сананың үстемдік етуге шамасы болмаған деген іргелі «экзистенцианалды»

мәселеніңдәлеліболыптабылады»(p.253).

7. p.165(p.171).

8. «Мінажаттың» бірінші кітабының осы мақтаулы парақтарында Руссо оқудың алғашқы

тәжірибесін («жасырын түрде және дұрыс таңдалынып алынбаған кітап») аутоэротизмнің

алғаш танылуымен салыстырады. Оны мұндай әрекетке жетелеген «лас және бұзылған»

(кітаптар)емес.Керісінше,«пақырыңыздыңжолыболғанысоншалық,жалғызғанақолмен

оқуға болатындықтан, тәуір бикештер «ыңғайсыз» деп табатын қауіпті кітаптарды оқып,

көзім ашылғанда отыздан асқан едім» (p. 40) (p. 40). Бұл «қатерлі» кітаптарды былай

қойғанда, Жан-Жак басқа қатерлерге де бас тігеді. Параграфтың жалғасы белгілі. «Менің

құштарлығымныңбәрінөзгерткенбейімдігімніңбастау көзіменалғашқысебебінанықтап

алу маңызды. Ырыққа көнбейтін құштарлығымды бейімдігімнің шектеуі сол

құштарлығымның кесірінен мені баяу әрекет етуге итермеледі» (p. 41). Бұл үзіндінің

мақсатыменмазмұны«Мінажаттың»тағы біртұсынақатыстыдеугеболады(p.444)(p.

459). Себебі мен жалғыз өзім ас ішкен кезде ылғи да бірдеңе оқып отырғанды жақсы

көретінмін. Ол қоғамның қажеттілігін өтегендей болады. Мен тамақпен бірге парақты да

ашқарақтанажұтыпқоямын.Дәлбіркітабымөзімменбіргеасішіпотырғандай...»(p.269)

(p.278).

9. Редактордың ескертпесін қараңыз. Р. 15–69. (Ағылшын тіліндегі аудармада Pléiade

нұсқасындадәйексөзкелтірілгенсөйлембар,р.617).

10. CorrespondancegénéraledeJ.J.Rousseau(Paris,1934),vol.19,p.242,vol.20,p.122,соңғы

негіздемесіне сәйкес полицияның лейтенант генералы М. Де Сартинге жазылған хат.

Соныменбірге«Мінажатты»қараңыз.(p.109,редактордыңескертпесі).

11. рр. 331–32. (рр. 340–41). (Авторлық курсив қосылған), Старобински (La transparence et

l’obstacle,р.221)және«Мінажаттың»редакторлары(р.332,1-еск.)«толықтама»сөзін(р.

111)оданөрбігенсөзге жақсы тіркейді(«онықолдаудыңқатерлі әдісі» (тікелейаудармада

«қатерлітолықтама»болмақ).

АЛТЫНШЫТАРАУ

Автордыңөлімі

РоланБарт

Жак Дерриданың 1967 жылғы еңбектері, әсіресе «Грамматология туралы» шығармасы

әдебиет жайлы француз ақыл-ойының бағытын өзгертті. Ол Соссюрдің (әдеби шығармалар

тәртіп пен құрылымдарды жасыратынын, таңбалардың дискурстарға енгізілгенін, сөздер мен

заттардың арасындағы қатынастың тұрақсыздығын пайымдайтын) лингвистикасының

мағыналықжағынақарайлайтынеді.1967жылданбастапРолан Бартсындыәдебисыншылар

Дерридатеорияларыныңмәнісінашуғабелшешекірісті.Олардыңбірайтпағыдәстүрліфранцуз

білім беружүйесіндегі«ұлы авторлар» жайлы пікір қайта қаралукерек дегенгекеліп тіреледі.

Дерриданың ұсынған тұжырымы шындыққа саятын болса, автор хақындағы мәтінге қатысты

айтсақ, автор мәтінді бастап беруші дәрежесінде ғана қалады. Зерттеуші әдеби шығарма

тудыратын мүмкіндіктер ағынын ешкім де тоқтата алмайды деген-ді. Мәтін бірнеше бағытқа

қатыстыболғандықтан,сондай мүмкіндіктердіңбәрініңавтордыңөмірінеқатыстышектелуіне

қорытындылануы мүмкін емес. Бұл идеядан кейін оқырман мәтінмен еркінірек жұмыс істей

алады, автордың өзі де білмеуі мүмкін мәнді тақырып ұшқындарының сырын ашып, әр түрлі

оқутүрлерінбелсендітүрдедүниегеәкеледі.

Бальзак өзінің «Саррасин» (Sarrasine) деген новелласында әйел болып

киінген әтек жайлы жаза отырып мынадай ой айтады: «Ол нағыз әйел

болатын, аяқ асты пайда болатын үрейлері, түсіндіріп болмас әрекеттері,

түйсіктен туатын алаңдауы, себепсіз батылдығы, назды қылықтары және

сезімдерінің тартымды нәзіктігіне қарасаңыз, оны нағыз әйел дерсің».

Бұлай айтатын кім? Мүмкін, әйелдің киімін жамылған әтекті елемеуге

тырысқанновеллакейіпкеріме?Әлдеәйелжайлыөзтәжірибесінесүйеніп

сөйлеп отырған жеке-адам ретіндегі Бальзак па? Болмаса әйел жайлы

«әдеби» түсініктерді насихаттайтын жазушы Бальзак па? Бұл жалпы

адамзатқа ортақ даналық па? Бәлкім, романтикалық психологизм болар?

Мұны біз ешқашан біле алмаймыз, өйткені жазуда дауыс, түпкі бастау

жайлы кез келген түсінік жойылады. Жазу – біздің субъективтілігіміздің

іздеріжоғалатынбелгісіздік,әртектілікпенжалтақтықаймағы,еңбастысы

жазушыныңтәндікбірегейлігіжойылатынақ-қаралабиринт.

Сірә, әрдайым солай болған секілді. Шындыққа тікелей әсер ету үшін

емес, жай әңгіменің өзі үшін ғана әлдене жайлы әңгімеленсе, яғни

ақырында символдық әрекеттен өзге ешбір функцияны жүзеге асырмаса,

дауысөзініңқайнаркөзіненбөлініп,автордыңөлімікеледідеосытұстан

жазу басталады. Алайда кей уақытта бұл құбылыс басқаша сезілетін.

Алғашқы қауымдық қоғамдарда әңгімелеумен қарапайым адам емес,

арнайы медиатор-шаман немесе жыршы айналысқан. Оның

«данышпандығына» емес, «қойылымына» (немесе баяндаушы кодты

пайдаланудағы шеберлігіне) тамсануға болады. Автор тұлғасы жаңа

уақытқа тиесілі; шамасы, оны орта ғасырлар аяқталысымен біздің қоғам

(ағылшын эмпиризмі, француз рационализмі мен реформация белгілеген

жекесенімқағидатыныңарқасында)индивидабыройынәспеттепайтқанда,

«адам тұлғасын» танып біле бастағанда қалыптастырды. Сондықтан

әдебиет саласында автор «тұлғасының» мойындалуы капитализм

идеологиясын қорытындылап, соңына дейін жеткізетін позитивизммен

байланысты деген пікір қисынға келеді. Автор әлі күнге дейін әдебиет

оқулықтарында, жазушылардың өмірбаяндарында, баспасөздегі

сұхбаттарда және өз тұлғасы мен шығармашылығын бөле-жармай бірге

қарағысы келетін әдебиетшілер санасынан берік орын теуіп келеді.

Әдебиетке байланыстымәдениетіміздеқалыптасқан ұғым бойынша автор

оның тұлғасы, оның өмір тарихы, талғамы мен құмарлықтары қашан да

бөле-жармайбіргеқаралады.СыншыларкүнібүгінгедейінБодлердіңкүллі

шығармашылығын оның тұрмыстағы олақтығынан іздесе, Ван Гог

шығармашылығыруханидертінде,Чайковскийдіңбүкілшығармашылығы

оның кінәратында деп біледі. Туындының түсіндірмесін қиялдың мөлдір

аллегориялығыарқылыбізгеәрқашанжалғызадамсолавторсырынашып

тұрғандай,ылғидасолшығарманытудырғанавтордыңөзіненіздейді.

Автордың ықпалы әлі де күшті болғанымен (кейінгі кездегі критицизм

көбінеонышегелей),біразданберікейбіржазушыларонытағынантүсіруге

тырысқаныкүмәнсіз.Франциядаалғашболыптілдіңөзіноныңиесіретінде

саналған адамның орнына қою қажеттігін толықтай көріп, болжаған

Малларме еді. Оның ойынша, автор емес тілдің өзі сөйлейді, бұл біздің

қазіргі пікірімізге сәйкес келеді. Жазу деген о бастан – «мен» деуге

келмейтін дүниеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін, тұлғалық сипаттан

айырылған шығармашылық түрі (бұл тұлғасыздықты жазушы-реалистің

өңменіңненөтетінобъективтілігіменшатастыруғаболмайды),алтілдіңөзі

әрекет етіп «өзін көрсетеді». Малларменің күллі поэтикасының мәні

авторды жазумен алмастырып, оны шетке ығыстыру біз кейінірек көз

жеткізетіндей,оқырманныңқұқығынқалпынакелтіругеәкеледі. Қол-аяғы

психологиядағы «тұлғалық Мен» теориясымен байланған Валери

Малларменің идеяларын айтарлықтай жұмсартты. Алайда өзінің

классикалық талғамдарына сәйкес риторика дәрістеріне жүгінді.

Сондықтан Авторға үнемі күдікпен қарап келемеждеді. Оның қызметінің

таза тілдік және «арнайы орайластырылмаған», «кездейсоқ» сипатына

басымдықбереотырып,барлықпрозалықкітаптарындаәдебиеттіңмәні–

сөзде, ал жазушының рухани өміріне бағытталған кез келген ойлар –

жоқтан өзгеге нанушылық екенін мойындауды талап етті. Пруст, тіпті

өзінің адам жанының талдауы делінетін психологизміне қарамастан,

неғұрлым егжей-тегжейлі баяндау арқылы жазушы мен оның

кейіпкерлерінің қарым-қатынасын барынша күрделендіруді ашық түрде

негізгі мақсаты санады. Әлденемен бетпе-бет келіп немесе бір жағдайды

басынан кешіргенді емес, тіпті жазарманды да емес, бірақ жазуға

талпынғанадамды(оныңроманындағыжасжігіт…Тоқтайтұрыңыз,оның

жасы нешеде, ол кім өзі?.. Жазғысы келеді, бірақ шығармасын бастай

алмайды. Ақыры жазу мүмкін бола бастаған сәтте роман аяқталады)

кейіпкеретіптаңдауарқылыПрустқазіргізаманғыәдебиеттіңэпопеясын

тудырды.Олтүбегейлібетбұрыстыбастады;романдаөзөмірінбаяндаудың

орнына, ол өз өмірін туындысының үлгісімен әдеби шығармаға

айналдырды. Бізге белгілі болғаны Шарлюдіңбейнесі Монтескьюдің өзін

негізгеала отырыпжазылған кейіпкеремес,керісінше,Монтескью өзінің

шынайы-тарихиқарекеттеріндеШарлюдіңфрагменті,сынығы,яғнисодан

туындаған бейне. Бұл қатарда алдыңғы өткен толқынның ең соңғысы

болыпСюрреализм тұрады;бұл ағым сөзсіз, тілдің дербесқұқықтарғаие

екенін мойындай алмас еді. Өйткені тіл – жүйе. Ал бұл қозғалыстың

мақсаты: романтизм рухында код атаулының бәрін қирату. (мұндай

мақсатты«иллюзия»деугеболады,себебі–кодтықиратумүмкінемес,оны

тек«жеңіпшығуға» болады); есесінесюрреализм әрқашанда мағыналық

жағынан осылай болады-ау деп топшыланған нәрселерді оқыс бұзуға

шақыратын(әйгілі«мағыналыққұбылулар»),олүшұйықтасадатүсімізге

кірмейтінді қол неғұрлым тезірек жазып тастасын деп талап етті

(автоматтық жазу). Ол топтық жазуды мақұлдайтын және өзі де жазу

практикасында осы әдісті қолданатын. Міне, осылайша айтылғандар

арқылысюрреализмАвторбейнесініңдесакрализациялануынаүлесқосты.

Ақырында әдебиеттің ту сыртына шығып (қазір мұндай шекара

бұзушылықтар бұрынғыдай жаңашыл болып көрінбейді), автордың

тұлғасын жойып, талдау жасайтын аса маңызды құралды қазіргі заманғы

лингвистикажүзегеасырды.Ойды қағазғатүсіріп, пікір білдірудің бәрі –

мағынасыз процесс және мұның бәрі өздігінен болатын дүние. Бұл

сөйлеушілердің тұлғалық мазмұнымен толықтырудың қажеті жоқ дегенге

саяды. Лингвистика тұрғысынан автор «тұлғалық Мен» ретінде жазатын

адам. Ол «мен» деп қана өзі жайлы айтатын адам. Тіл «тұлғаны» емес,

«субъектіні» білетін, сөйлеу әрекетінің аясында айқындалатын, оның

тысында ешқандай да мазмұны жоқ бұл субъект тілді барша

мүмкіндіктеріненайырып,тұтастайөзқалпына«орналастырыпалу»үшін

жеткілікті.

Автордың шығармадан аластатылуы (Брехттің ізімен бұл ретте нағыз

«жаттану» жайлы айтуға болады; әдеби «сахнаның» түкпіріндегі бейне

секілдіАвторбәсеңтартыпқалады)–жайтарихифактіякижазудыңәсері

ғанаемес.Олбастан-аяқзаманауимәтіндіқайтақалыптапшығадынемесе

қазіргі күні мәтін құралып, оқылған шақта (әрбір оқырман шығарманы

өзгешетүсініп, қайтаданжазылғандай ұғадыдегенмағынада)автороның

әрбір сатысында шетке ығыстырылып қалады. Алдымен, уақыт

перспективасыөзгерді.Авторбізоған сенген жағдайдакітабынақатысты

әрдайымөткеншақтаойғакеледі.Кітаппенавторөздігіненжәнедейінмен

кейіннің арасында бағдарланған ортақ оське жайғасады. Автор кітапты

ылғи да өзімен бірге алып жүретіндей көрінетіндіктен, кітаптың алдын

орап, одан бұрын жүреді. Сол кітап үшін ойланады, азаптанады, өмір

сүреді, әкесі баласына жөн сілтеген кейіпте ол да шығарманың алдына

түсіп алады. Модерн жазушыға (скриптор) қатысты айтар болсақ, ол

мәтінменбіргетуады,оныңжазуғадейінжәнеодантысешқандайболмысы

жоқ, ол кітабы өзіне қатысты предикат болатын субъект емес. Бір ғана

сөйлеуактісініңуақытықалады,алмәтінатаулыәрдайымосысәттежәне

осы жерде жазылады. Осы себепті «жазу» етістігінің мағынасы бұдан

былай әлденені белгілеп қою, бейнелеу, «суретін салу» (Классиктер

суреттегендей)болмауытиіс.Оксфордмектебініңфилософтарыныңізімен

лингвистер«перформатив»депатағанбаяндауәрекетісоләрекеттіңөзінен

басқаештеңенібілдірмейтін,осышақтыңбіріншіжағындақолданылатын

етістік формасының сирек түрі. Мәселен, патшалардың бұйрығын өз

аузынан шыққандай-ақ жариялаймын немесе ежелгі ақынның аузымен

жырлатамындегенсынды…Ендеше,модернжазушыАвтордыңшаруасын

бітіргеннен соң, бұрынғы жол салушылардың «патетикалық»

көзқарастарына сәйкес, қолменістейтіні ойдың не құмарлықтыңжетегіне

ілесеалмайды.Демек,олбұлнесібеніқабылдап,бұлкешеуілдеудіөзібаса

айтып,өзшығармасыныңформасынқайта-қайта«өңдей»беругеміндетті.

Керісінше, оның қолы дауыспен байланыстының бәрінен айырылып, таза

сызу(айқынмәнерліемес)ишарасынбілдіреді.Бастапқышығутегібелгісіз

қандайда бір белгіаймағынсызады.Қалай болғанда да, олтілдің өзінен

шығады, ал ол бастапқы нүктесі жайлы түсінік атаулыға күмәнмен

қарайды.

Қазір біз мәтін жалғыз теологиялық мағынаны білдіретін (яғни Автор-

Құдайдың «хабарын» білдіретін) бір сызықтың бойындағы сөздер тізбегі

емесекенінбілеміз.Оныңорнынаешбірібастапқымәнгеиеемес,жазудың

әртүрлі түрлері бір-бірімен үйлесіп, тіпті бір-бірімен айтысатын көп

өлшемді кеңістікке ие. Мәтін – мыңдаған мәдени бастауларға сілтейтін

дәйексөздерден түзілген. Жазушы бір мезетте әрі ұлы, әрі күлкілі бола

алатын,өнердіңкөшірмеүлгісінжасайтынБуварменПекюшегеұқсайды.

Олардың күлкі шақыруы жазудың ақиқатын дәл танытады; ол бұрын

жазылғанжәне талайрет жазылғандүниелергеғанаеліктейалады.Оның

қолынанкелетініолардыңешбірінетолықтайсүйенбей-ақ,солдүниелерді

бір-біріменараластыру;олөзойынайқынбілдіргісікелсе,ол«жеткізгісі»

келгенішкі«дүниесі»дайынсөздіксекілді,мұнда сөздербасқа сөздердің

көмегімен түсіндіріледі, осылай шексіздікке дейін жалғасып кете береді.

Бұл жас кезінде Томас де Квинсидің басында болған жағдайды еске

түсіреді. Бодлердің айтуынша, оның грек тілін үйренуде табысқа жеткені

соншалық, осы өлі тіл арқылы қазіргі заманғы ойлар мен образдарды

жеткізу үшін «өзіне арнап жеке сөздік жасап, оны кез келген уақытта

пайдаланумақсатындажанындаұстаған.Бұлсөздікәдеттегіұқыптылықты

негізетіпалатынтазаәдебиаудармалардағысөздіктерденанағұрлымүлкен

әрікүрделіеді(«Жасандыжұмақ»).Автордыңорнынакелгенжазушы(бұл

жердеоқырмандажазушыдегенмағынада)құмарлық,көңіл-күй,сезіммен

әсердіемес,өзіжазуынтеріп алатын,кезкелген сәтте қолданысқадайын

тұратын күрделі әрі көлемді сөздікті алып жүреді, өмір тек кітапқа

еліктейді, ал кітаптың өзі белгі беретін таңбалардан тоқылған, өзі

әлдеқашанұмытылғаннәрсегееліктейді.Осылайшексізжалғасабереді.

Автораластатылғансоң,мәтінді«тарқатыпберуге»дегенниетіміздезая

кетеді.Авторғамәтіндіменшіктеудегеніміз–мәтіндікідірту,оғанүзілді-

кесілдітүрдемызғымайтынмағынаберу,жазудықұлыптау,шектептастау

дегенді білдіреді. Бұл көзқарастың негізгі мақсаты шығармадан авторды

табу (немесе оның қоғам, тарих, жан-дүние, еркіндік секілді түрлі

негіздерінтабу)депбілетінсарындағысындытолықтайқанағаттандырады.

Автор табылса, демек, мәтін «түсіндірілген», сыншы жеңіске жетті деген

сөз. Сондықтан автордың тарихи тұрғыда билік құруы – сыншының да

билікқұруыекенітаңқаларлық жағдай емес. Сондай-ақ бүгінде автормен

бірге сынның да (тіпті жаңа сын болған күннің өзінде) кемесі шайқалып

тұрғандай көрінуі де белгілі жайт. Көп өлшемді жазуда бәрін тарқатып,

талдауға тура келеді. Бірақ түйінін шешер ештеңе жоқ. Құрылымның

қалтарыс-бұлтарыстарын ашып көрсетіп, індетуге, «созуға» (шұлықтың

шығып кеткен ілмегін тартқандай) болады. Алайда түбіне жету мүмкін

емес.Жазукеңістігібізгебұзыпжарыпбасқакеңістіккешығыпкетуүшін

емес,жүгіртіпоқуүшінберілген.Жазуұдайымағынатудырады.Бірақол

сол мезетте ғайып болатындықтан, мағынаның жүйелі түрде босатылуы

жүзеге асады. Әдебиет (бұдан былай «жазу» деп айтқан дұрысырақ

болатынсекілді)мәтінде(мәтінретіндеқарастырылатынбүкіләлемдеде)

қандай да бір «құпия», яғни түпкі мағына барын мойындаудан бас тарта

отырып,өзініңконтртеологиялық,революциялықәрекетінееркіндікесігін

ашады.Себебімағынаныңағысынтоқтатпау,түптіңтүбіндеҚұдайдыңөзін

жәнеоныңбарлықшындығын,рационалтәртіпті,ғылымды,заңдықабыл

алмаудегендібілдіреді.

Осылайшажазудыңтолықмәніашылады:мәтінәртүрлімәдениеттерден

шығатын және өзара сұхбат, пародия, шарпысу қатынастарына түсетінәр

түрлі жазу үлгілерінен түзіледі. Алайда бұл көптік белгілі бір нүктеге

топталады.Бұлнүктебұрынайтылғандайавторемес,оқырман.Оқырман–

жазуды құрайтын дәйексөздердің бірі қалмай, бәрі сақталатын кеңістік.

Мәтінбірліктіөзініңбастауынанемес,тағдырынантабады.Алайдатағдыр

жекеадамғасілтемежасамайды;жекетұрақемес.Оқырмандеген–тарихы

мен өмірбаяны, психологиясы жоқ адам; ол жазбаша мәтінді құрайтын

штрихтардың бәрін бір нүктеге жинақтайтын әлдебіреу ғана. Сондықтан

өзін адам құқықтарын қорғаушы етіп көрсететін қайсыбір екіжүзді

гуманизмнің атымен жаңашыл бағыттағы жазуды кінәраттауға тырысу

күлкілі көрінеді. Классикалық мәнердегі критицизмнің ешқашан да

оқырманмен шаруасы болған жоқ. Ол, әдебиет айдынындағы жазатын

адамныңшығармашылығынталдауменғанаайналысты.Бұданбылайбізді

осы тектес антифразистер алдай алмайды. Антифразистердің араласуы

арқылымәртебеліқоғамкеудесінкеріп,бекзаттықтанытаотырыпқорғаған

дүниесін шын мәнінде тықсырады, ілікке алмайды, жаншиды, жояды.

Бұданбылайбізмынаныбілеміз.Жазудыңкелешегінқамтамасызетуүшін,

ол жайлы «оқырманның дүниеге келуі автордың өлімімен өтелуі керек»

дегенмифтікұғымдытөңкеріптастауғатиіспіз.

ЖЕТІНШІТАРАУ

Шығармадан–мәтінге

РоланБарт

Жак Дерриданың еңбегінен кейін француз қауымының әдебиет жайлы ой тұжырымдары

өзгерді. Ендігі назар әдеби мәтіндер құрылымның жасырын тәртібін қалай қамтиды дегеннен

гөрі, мәтіндер мағынаның үйреншікті түсінігінің шекараларынан асатын семантикалық

сілтемелерді қалай қалыптастырады дегенге ауысты. Әйгілі жазбаларының бірінде Деррида

Руссоның еңбектері оның өміріне ғана емес, сол өмір қамтыған барлық нәрселерге сілтеме

жасайдыдегенойайтты.Шексізреференттілікшарттылықтарғанегізделген(мысалы,«осындай

болуы тиіс», «мағынаны құрайтын не нәрсе» деген сыңайдағы академиялық ережелер),

қисынсыз шешімдер ғана тоқтатуы мүмкін еді. Неге бұлай болды? Өйткені тіл терминдер

арасындағы айырмашылықтар текстурасының нәтижесінде дүниеге келді. Бұл терминдердің

ешқайсысы айырмашылықтардан бөлек бірегейлікке ие бола алмайды. Деррида «мәтіндік»

немесежайғана«мәтін» депатайтын нәрсе– текстура.Оның аузынаншыққан «мәтіннентыс

ештеңежоқ»дегенсөзіәйгіліболыпкетті.Айтпағы,ешкімдекелесісілтемегемағынаныңодан

арғытаралуынажалғасусыз,ақырғыдегенінежеттідейтінмағынанесілтеме,болмасашындық

жайлы айта алмайды. Өйткені сол қалпында болу үшін ол өзге әлденеден түбегейлі басқаша

болуы керек. Қатынастар біркелкіліктерден басым және қатынастарсыз біркелкілік жоқ.

Мысалы, 1960 жылдары Джозеф Конрад өзінің «Түнекке түскен сәуле» (Heart of Darkness)

романында «отаршылдық жақсылыққа апармайтын нәрсе» деп айтқысы келді. Бұл, жалпыға

ортақ пікір болатын. Негізінен, отаршылдыққа жауапты мемлекеттерде өмір сүрген

ақнәсілділерге арналған делінетін. Бұлардың өздері мәдени ұғымдарға мағына беруші таңба

болды,алолар(мәдениұғымдар)бұрыннанотаршылдықтарихтыңтаңбалаушысы(таңбасы)еді

(әріқарайуақытағыны мен мәдениеттесолайкетебереді).Оларбұлжұмыстыңнәсілшілділігі

мен романда «сәтсіз» деп көрсетілгеннен әлдеқайда сұсты отаршылдықтың бірсыдырғы

қолпаштауын ескермеді. Мағына мен сілтемені одан әрі күштеп ұлғайту арқылы жұмысты

мүмкін болған бірнеше интерпретацияларға түрлендіру арқылы қабаттар мен деңгейлерді

анықтауға болады. Күрделі қарапайымдық 1960 жылдың аяғы мен 1970 жылдың басындағы

Дерриданың еңбегі Франциядағы Барт секілді жазушыларға ықпал еткен кездегі әдебиет

теориясындағы «мәтін» ұғымының шетке шығып, былайша айтқанда, импортталуына (сыртқа

шығарылуына)лайықтыұранболареді.

Соңғы жылдары біздің тіл туралы, тілдің арқасында шындық феномені

ретіндеқабылданатыншығармажайлы түсінігімізбелгілібірөзгерістерге

ұшырап жатыр. Бұл өзгерістер лингвистика, антропология, марксизм,

психоанализ сияқты пәндердің ең жаңа жетістіктерімен байланысты

(«байланысты» деген сөз мұнда әдейі бейтарап мағынада қолданылып

отыр: әңгіме, тіпті көпқырлылық пен диалектикалық туралы болса да,

тәуелділік жайлы емес). Шығарма ұғымы жайлы жаңа түсінік осы

пәндердің әрқайсысының ішкі жаңғыруының нәтижесінде емес, қайта

олардыңешқайсысынажатпайтынобъектдеңгейіндебір-біріментүйісуінің

нәтижесіндепайдаболды.Шынмәнінде,қазірғылымдакөпмәнберілетін,

«пәнаралық»депаталатын,пәндердіңөзаракірігіп,түйісуіәртүрліарнайы

білімдердің әншейін салыстыруының нәтижесі болуы мүмкін емес, ол

оңайлықпен пайда болмайды. Оның әсері (жай ғана жақсаруға жол ашу

ретінде емес) бұрынғы пәндердің бүтіндігі кейде күш қолданудың

нәтижесінде сәнқойлық билік жүргізген дүрмекті сілкіністермен жұрттың

таңқалысын тудырып, бөлшектеніп, жаңа объекті мен жаңа тілдік

қолданысқа орын берген кезден бастау алады. Бұл екеуі де бір-бірімен

бейбіт жағдайда түйістірілуге тиіс болған ғылымдар шегіне сыймайды.

Классификациядағы қиындықтар сол өзгерістердің белгісі. «Шығарма»

ұғымынақатыстыөзгерістердіәсіребағалаудыңдакерегіжоқтайкөрінеді.

Олар тек жалпы эпистемологиялық тұрғыдан алға қарай қозғалудың

бөлшегі ғана (бетбұрыс емес, қозғалу деген жөн шығар). Бетбұрыс талай

рет айтылғандай, өткен ғасырда марксизм мен фрейдизмнің пайда

болуымен байланысты; одан бері қарай ешқандай шешуші өзгерістер

болған емес және белгілі бір деңгейде біз жүз жылдан бері өткенді

қайталаумен айналысып жатырмыз деуге болады. Тарих – біздің

тарихымыз кейбір түсінігімізді өзгертуге, ығыстыруға, кей тұста алға

басуға,кейнәрселерденбастартуғағанамүмкіндікбереді.Эйнштейнілімі

зерттелуші объектінің құрамына санау жүйесінің салыстырмалығын

енгізуді талап ететіндей әдебиетте де марксизм, фрейдизм мен

структурализмніңбіріккенықпалыскриптор,оқырманменбақылаушының

(сыншының) қарым-қатынасына салыстырмалы қағидатын енгізуге

мәжбүрлейді. Шығармаға (ежелден және күні бүгінге дейін ой елегінен

өткізілгенде,ньютоншадәстүрлітүсінікке)қарсыбағыттақозғалудыңжәне

бұрынғы категориялардың түрленуінің арқасында пайда болатын жаңа

объектігедегенсұраныстуады.Олобъект–мәтін.Қазірбұлсөздіңдәурені

жүріптұрғанын(өзімдеоныжиіқолданамын)жәнесонысымендекейбір

адамдардыңкүдігінтуғызатынынтүсінемін.Солсебептіөзімүшіннегізгі

пропозицияларды анықтап алмақпын. Менің ойымша, мәтін солардың

қиылысында орналасады. «Пропозиция», яғни сөйлем сөзін мұнда

логикалықтангөрі,грамматикалықмағынасындатүсінукерек.Бұл–дәлел

емес, жай ғана айтылған сөз, «талпыныс» деген – метафоралыққа жол

берілгенмәселегежақындауғатырысу.Төмендеосыпропозициялардытізіп

көрсетуді жөн көріп отырмын. Олар: «әдіс», «жанр», «таңба», «көптік»,

«филиация» (идеялардың байланысы, сабақтастығы. – Ред.), «оқу» мен

«ләззаталу»сияқтымәселелергеқатысты.

1.Мәтіндісанауғаболатынәлденедептүсінудіңқажетіжоқ.Шығармалар

мен мәтіндердің аражігін физикалық тұрғыда ашуға талпыну бос

әурешілік. Әсіресе, «шығарма деген – классика, мәтін – авангард» деу

жаңсақтық болар еді; әңгіме лезде шала-пұла «қазіргі заманғы

лауреаттардың»тізімінжасап,кейбіршығармалардыхронологиялықтәртіп

бойынша «ішінде», екіншілерін «сыртында» деп белгілеп тастауда емес.

«Мәтінгетәнәлдене(мәтінніңкейбірбелгілері)»еңкөнешығармалардада

бар. Ал көптеген заманауи әдеби туындылар мәтінге мүлде жатпайды.

Айырмашылық мынада: шығарма – кітаби кеңістіктің (мысалы,

кітапханадағы) белгілі бір бөлігін алатын заттық фрагмент, ал Мәтін –

әдіснамалықәрекеттердіңалаңы.ОсыоппозицияЛаканұсынғаншектеуді

ескесалады(бірақонықайталамайды).«Шындық»көрсетіледі,ал«шын»

дәлелденеді; соған ұқсас шығарма көрінеді. Яғни ол көрнекі (кітап

дүкенінде, кітапхана каталогында, емтихан бағдарламасында), ал мәтін –

белгілі бір ережелерге сәйкес (немесе белгілі бір ережелерге қарсы)

дәлелденеді.Шығарманыңқолменұстауғаболатынүлгісіболады,мәтінтіл

ұшында тұруы мүмкін. Ол тек қана дискурста бар (дұрысырағы, ол өзі

қаншалықты мәтін екенін ұғынса, соншалықты мәтін болады). Мәтін –

шығарманың ыдырауынан пайда болатын өнім емес, керісінше, шығарма

мәтіннің ізінен созылып жататын қиялдағы дүниенің жалғасы. Мәтін тек

қана жұмыс процесінде өндіріс барысында сезіледі. Мәтін қозғалыссыз

қатыпқалаалмайды(мысалы,кітапсөресінде).Олболмысынанәлденені,

мысалы,шығарманынемесебірнешешығармалардыкөктейөтуіқажет.

2.Дәлсолаймәтінмейірімменадамгершіліккеүндейтінүлгіліәдебиеттің

шекарасына сыймайды. Жанрлық иерархияға және әдеттегі

классификацияға енгізілуге көнбейді. Ол үшін шешуші дүние, керісінше,

ескіайдарлардыңсырын ақтаруқабілеті.ЖоржБатай қайсаланың өкілі?

Бұлқаламгеркім?Романистпе,ақынба,эссеистпе,экономистпе,философ

па, әлде мистик пе? Жауап берудің қиындығы сондай, әдебиет

оқулықтарындаБатайдыжайғанаатаусызқалдырудыдұрыскөреді.Мәселе

мынада: Батай өмір бойы мәтіндер жазумен, нақтысы, бір ғана мәтінді

жазумен болды. Мәтін – Филипп Соллерстің сөзімен айтқанда, әрқашан

шекараларды тануды мақсат етіп қояды. Кез келген классификацияны

қиындатып жібереді (оның «әлеуметтік» функцияларының бірі де сонда).

Тибоденің өзі шеткері тұратын, шекаралық шығармалар жайлы

(Шатобрианның«Рансенің өмірі» (Life ofRancé)шығармасықазіргікезде

«мәтін»болыпкөрінеді)айтқан(алайданеғұрлымшектеулімағынада).Ал

мәтін сөзді дұрыс қолдану шарттарының (естілігі, парасаттылығы,

ұғынықтылығы) шегінде тұрады. Мұндай пікір риторикалық мағынада

немесе «батырлық» пиғыл таныту үшін айтылып тұрған жоқ. Мәтін –

доксаға қатысты қарастырылғанда, шектен тыс болуға тырысады

(бұқаралық ақпарат құралдарының құлшына кірісуімен біздің

демократиялық қоғамымыздың негізін құрайтын жалпыға ортақ пікір, өзі

қойған шектеулермен, өзінің оқшаулану энергиясымен, цензурамен

анықталмаса, тағы қалай анықталуы мүмкін?). Мәтін әрдайым тура

мағынасындапарадоксалдыдеугеболады.

3. Мәтін өзінің таңбаға қатысы арқылы танылады да, ұғынылады.

Шығармабелгілібіртаңбаланушыментұйықталады.Бұлтаңбаланушыдан

маңыздылықтыңекітүрінтелугеболады.Бізоныкөпе-көрнеу(айдананық)

деп санаймыз. Олай болса, шығарма тікелей (тура) мағыналар жайлы

ғылымның(филологияның)объектісіболады.Бізонықұпия,терең,іздеуге

лайықты дейміз де, шығарма герменевтикаға (марксистік,

психоаналитикалық,тақырыптық),интерпретацияларғаесікашады.Демек,

шығармалардың бәрі жалпы алғанда, таңба ретінде қызмет ететін болып

шығады. Ол – Таңба өркениетінің негізгі категорияларының бірін

құрайтыны да заңды. Мәтінде керісінше, таңбаланушы ылғи да кейінге

қалдырылады. Мәтін – жалтақ, ол таңбалаушының сферасында тіршілік

етеді. Таңбалаушыны өзіңе «мағынаның көрініп тұрған алғашқы бөлігі»

ретіндедеемес,оны материалдықалыпқаенгізетіналғышартыіспеттіде

емес,керісінше,қосымша(екіншіреттік)өніміретіндеелестетукерек.Сол

сияқтытаңбалаушыныңүздіксіздігіндебілдіреалмауқасиетіемес(нақты

атауғакелмейтінтаңбаланушыныңболуы),ойыбардепболжанады.Мәтін

алаңында таңбалаушының туындауы (дәлірегі, Мәтіннің өзі оның алаңы)

шексіз күнтізбедегідей мәңгілік жалғаса береді. Органикалық түрдеемес,

жетілу жолымен, герменевтикалық процесс негізінде мағынаға тереңдеу

арқылы емес, бірізді жылжу, бірінің үстіне бірі қабаттасу, элементтерді

құбылтуарқылыжүзегеаспақ.Мәтіндіреттейтінлогикатүсінуге(шығарма

«нені білдіретінін» анықтауға) емес, метонимияға негізделеді, символдық

энергия ассоциацияларды, тосқауылдарды, әралуан нұсқаларды

қалыптастырудажолтабады. Мұндайэнергиянысыртқашығармаса, адам

өліп кетер еді. Шығарма ең жақсы дегенде ішінара символдық (оның

символикасы тез арада жоққа шығарылады), демек әрекетсіздікте қатып

қалады. Есесіне, Мәтін барынша (толықтай) символдық; оқырманға

символикалықтабиғатынтүгелсақтайотырып,тұтаскүйіндеқабылданған

әріұғынықтыболғаншығарманымәтіндейміз.Мәтінтілгеқайтыпкеледі:

тілдегі сияқты, онда да құрылым бар, бірақ біріктіретін орталық жоқ,

тұйықталужоқ.Структурализмгекейдеменсінбейқарайды,тапбір«сәнге»

деген көзқарас секілді, қазіргі тілге тән эпистемологиялық артықшылық

пен мәртебе структураның парадокстық ерекшелігіне біздің көз

жеткізгенімізденкеліпшығады.Бұлбас-аяғыжоқ,мақсатсызжәнеөзексіз

жүйе.

4.Мәтінгекөпмағыналылықтән.Бұлмәтіндебірнешемағынағанаемес,

мағынаның көптүрлілігі жүзеге асады. Көптік қасиеті сарқылмас (жай

болуы мүмкін ғана емес) сипатқа ие. Мәтінде мағыналардың бірге қатар

тіршілікетуідегенжоқ,мәтінолардыаттапөтеді.Соларқылықозғалады,

сондықтан мәтін плюралистік түсінік тудырмағандықтан, жарылыс туып,

мағынаныңшашырауыбелеңалады.Шынындада,мәтінніңкөптікқасиеті

оның мазмұнының екіұштылығынан емес, ол түзілетін (этимологиялық

тұрғыдан«мәтін»(textus)матаменбайланысты«тоқыма»дегендібілдіреді)

таңбалаушылардың кеңістіктік көпсызықтылығынан шығады. Мәтіннің

оқырманын жаны жайланған, қиялдан жасап алған түрлі қиындықтардан

құтылғанадамға ұқсатуғаболады.Олтартылыпбара жатқанөзенарнасы

(өзенніңтартылыпбаражатқаныжайлыжағдайәдеттентысболғандықтан

айтылыптұр)ағыпжатқанөзектіңбеткейіндесеруендейді(осыжолдардың

авторыныңбасынантурасондайжағдайөтті,солкездеМәтінніңнеекені

оның көз алдына айқын елестеді). Ол төңіректі айналадағы әлемді тұтас

күйінде қабылдайды. Мұндай кезде оның сезімдері әралуан қайнар

көздерденнәралады.Қандайдабірорталыққашоғырланып,шектелмейді.

Сәулелердің шағылысқан жарқылы мен түрлі-түсті дақтар, өсімдіктер,

ыстықкүнрайы,тазаауа,әлдеқайданталыпжететінсартылдағандыбыстар

(менбұлсөздібелгілібіржаттанудысипаттауүшінқолдандым),құстардың

шаңқылдағандауысы,өзектіңарғыбеткейіндегібалалардыңдауысы,жаяу

жүргіншілер, олардың ишаралары, алыста не жақында жүрген жергілікті

тұрғындардың киім киісі… Бұл кездейсоқ детальдардың барлығы

жартылай танылады. Олар таныс кодтарға меңзейді, бірақ олардың

қиюласуы бірегей және серуеннің айырмашылықтар мен өзгешеліктерден

тұратын қайталанбас көрінісін алға тартады. Жаңадан болған

айырмашылықтар өзге жолмен қайталануы мүмкін емес. Мәтінде де осы

жағдайқайталанады.Олөзініңайырмашылықтарындағанаөздігіненмәтін

болаалады(сірә,оныңқандайдабірдаралығынкөрсетпесекерек).Мәтінді

оқудеген–бірреттікәрекет(сондықтанмәтінжайлыиндуктив-дедуктив

ғылым дерексіздеу көрінеді, мәтінде «грамматика» болмайды); сонымен

біргеолтүгелдейдәйексөздерден,сілтемелерден,жаңғырықтардантұрады.

Мұныңбәріескідежаңа,мәтінарқылыөтетінжәнемықтыстереофонияны

құрайтынмәдениеттіңтілдері(мәдениеттіңтіліемесдеугеболатынқандай

тілбар?).Кезкелгенмәтінекіншібірмәтінгеқатыстыинтермәтінболады,

бірақбұлмәтінніңшығутегіменпарапарболаалмайды;«бастаулар»мен

«ықпалдарды» іздеудің бәрі шығарманың филиациясы жайлы аңызға

сәйкес келеді. Мәтін болса анонимді, ұстатпайтын, сонымен бірге

әлдеқашаноқылғандәйексөздерден,тырнақшағаалынбағандәйексөздерден

құралады. Шығарма монизм философиясының ешбіріне кереғар емес

(олардың кейбірінің бір-біріне жау екені бәрімізге белгілі), мұндай

философия үшін мәтіннің көптік қасиеті деген ұғым ғаламды шарпитын

зұлымдықпен тең. Шығармаға қарама-қайшы қалыпта Мәтін шайтан

билегендердіңсөзінұранетуінеболады:«Меніңатымлегион,өйткенібіз

көппіз» (Марк жазған Ізгі хабар, 5:9). Мәтін шығармаға өзінің көпше,

сайтани текстурасымен қарсы тұрады. Бұл оқу процесіндегі терең

өзгерістергеәкелуімүмкін.Бұлмонологиялық,өзгешеасқақдінипарызды

орындауға ерекше мән беретін салаларда көрініс табады. Дәстүрлі түрде

теологиялық монизмге (тарихи не аналогиялық) жатқызылған қасиетті

жазбалардыңкейбір«мәтіндері»мағыналардыңдифракциясынесепкеалу

арқылыоқылаалады,яғнитүптепкелгенде,материалистіктұрғыдаосыған

дейін түбегейлі монистік болып келген марксистік интерпретация

арқасындаматериализмніңодандажоғарыдеңгейінежетуімүмкін(әрине,

марксистік«ресмиинституттар»оғанжолберсе).

5.Шығармафилиацияпроцесінетартылған.Шығарманыңөзшындығына

(нәсілге, кейінірек тарихқа) тәуелділігі, шығармалардың бір-біріне ілесуі,

әрқайсысыныңөзавторынатиістілігіаксиомаретіндеқабылданады.Автор

өз шығармасының әкесі мен қожайыны деп есептеледі. Сондықтан

әдебиеттануавтордыңашықниетікөріністапқанқолтаңбасынақұрметпен

қарауғаүйретеді.Алжалпықоғамавтордыңөзшығармасыменбайланысын

заңды түрде мойындайды («авторлық құқық» революция дәуірінен кейін

ғана Францияда заңдастырылғандықтан, салыстырмалы түрде жаңа

институт).АлМәтінгекелсек,әкетуралыақпараттыңізідежоқ.Мәтінмен

шығарманыңметафораларымұндаоданәріалшақтайды.Шығарматабиғи

түрде көбейетін, «дамитын» ағзаның образын танытып, соған жақындай

түседі («даму» сөзінің – биология мен риторикада екіжақты қолданылуы

сөзімізге дәлел). Мәтіннің метафорасы болса, «желі», Мәтін тараса,

элементтердің жүйелі түрде реттелуі мен қиыстырылуының арқасында

тарайды(бұлобразқазіргізаманғыбиологияныңтіріорганизмдергедеген

көзқарасымен сәйкес келеді). Демек, Мәтінде ешқандай органикалық

бүтіндікке«құрметкөрсетудің»керегіжоқ.Оныбөлшектеугеболады(орта

ғасырлардатурасолайістейтін,әріанау-мынауемес,асақадірліекімәтін

қасиетті жазба мен Аристотельге қатысты). Оны әкесінің қалауын есепке

алмай-ақ оқуға болады. Интермәтіннің құқықтарын қалпына келтіргенде,

мұрагерлік құқығы күшін жояды. Әлбетте, автордың елесі Мәтінде, өз

мәтінінде «сөйлеуі» мүмкін, бірақ тек қана қонақ ретінде ғана. Роман

авторы жай ғана кейіпкерлердің бірі, кілемге тоқылған сұлба ретінде

сақталуы мүмкін; ол бұдан былай ешқандай әкелік, шынайы

басымдықтарға ие емес, жай ғана ойыншы рөлін атқарады. Ол – «қағаз

жүзіндегі автор». Оның өмірі өзі баяндайтын тарихтың бастауынан

шыққанымен, шығармамен тайталасатын дербес тарихқа айналады.

Бұрынғыдай жазушының шығармашылығына оның өмірін емес, енді

керісінше, оның өміріне шығармашылығын таңу басталады. Прустың не

Жененің өмірі олардың шығармаларының арқасында мәтін ретінде оқыла

алады; «өмір-баян» сөзі мұнда тікелей, этимологиялық мағынаға ие

болады. Сонымен бірге жазушының шынайылығы, әдебиет моралінің

«пешенесіне жазылған азабы» жасанды түйінге (жалған мәселеге)

айналады: себебі мәтінді жазушы «Мен» – тек қана қағаз жүзінде бар

«Мен»емеспе?

6. Шығарма әдетте тұтыну заты саналады. Бұл арада тұтыну мәдениеті

жайлы даурықпа әңгімеге салынғым келмейді, бірақ қазір кітаптардың

арасындағы айырмашылық оқу процесінің өз әдісінен гөрі, («талғамдық»

тұрғыданбағалаудыбілдіретін)шығарманың«сапасымен»анықталатынын

мойындау керек. Құрылымдық қырынан алғанда, «салмақты» кітаптар

«көлікте оқитын» кітаптармен бірдей оқылады. Мәтін, көбіне «оқуға

ыңғайсыздығының» арқасында шығарманы (ол өзі рұқсат етсе)

тұтынушылықтан құтқарады да, одан ойынды, жұмысты, өндірісті,

практикалықәрекетті сүзіп алады.Мәтін – оқырмантұлғасыншығармаға

одан әрі проекцияламай, жазу мен оқу екеуін бір ғана таңбалық әрекетте

біріктіріп, жазумен оқудың арасындағы қашықтықты жоюғажоқдегенде

қысқартуға ұмтылуымызды талап етеді. Оларды бөлетін арақашықтық

тарихи тұрғыда пайда болды. Неғұрлым анық әлеуметтік бөлінушілік

кезінде (демократиялық мәдениеттер қалыптасқанға дейін) оқу мен жазу

тең дәрежеде үстем таптың еншісі еді. Сол дәуірдің басты әдеби коды

риторика, жазуды үйрететін (бірақ ол кезде мәтіндер емес, ойлар

жазылатын). Демократияның келуімен ұран (мақсат) ауысты, енді мектеп

(ортамектеп)жазудыемес,оқудыүйрететінінжетістіксанайды.Бұл–оқу–

тұтыну мағынасындағы оқу, мәтінмен ойнау (интерпретациялау) емес.

«Ойын» сөзі мұнда көпмағыналылығында алынуы керек. Мәтіннің өзі

ойнайды (есік әрі-бері қозғалғанда, топсасымен солай «ойнайды», балық

аулағанкездегіқармақсолай«ойнайды»),оқырманда(мәтінмен)ойнайды,

онысы екі түрлі жолмен жүзеге асады: ол «Мәтінмен ойнайды» (ойын

ойнаған сияқты), оқырман өзін жаңғыртып, елестетіп көрсететін

практиканы іздейді, бірақ бұл практика пассивті ішкі мимесиспен

(эстетикадағы еліктеу) шектелмес үшін (мұндай әрекеттің қарсыласуы

Мәтіннегізінқұрайды)олтағыМәтіндедеойнайды.«Ойнау»музыкалық

терминекеніндеұмытпаукерек.Алмузыкатарихы(«өнер»ретіндеемес,

практиканың бір түрі ретінде) Мәтін тарихына кәдімгідей сәйкес келеді;

әуесқой музыканттардың көптігінен (ең құрығанда, белгілі бір таптық

ортада) «ойнау» мен «тыңдау» бір ғана бөлшектенбеген әрекетті құраған

кездерболды.Оданкейінекіайрықшарөлбіріненкейінбіріерекшеленіп

шықты. Алдымен, буржуазиялық қауым ойын үшін жасақтайтын

орындаушы (interpreter) (буржуалардың өздері де азды-көпті музыкамен

айналысса да, ол фортепиано ғасыры болатын), одан кейін өзі аспапта

ойнай алмаса да (шынында да, фортепианоның орнын күйтабақ басады),

музыка тыңдағанды жақсы көретін (енжар) музыка әуесқойы. Қазіргі

постсериялық музыкада «орындаушының» рөлі бұзылған. Оны

партитураныңбірлескенавторыболуға,оныжайғана«ойнатып»емес,өз

жанынан әлденелер қосып, толықтыруға күштейді. Мәтін осындай жаңа

типтегі партитураға ұқсайды. Ол оқырманнан осы іске белсене қатысуды

талап етеді. Түбегейлі жаңашылдық әкелген мұндай шығарманы кім

ойнайды? (ойнай отырып өлтіреді, көзін жояды). (Бұл сұрақты «кітапты

аудитория қалыптастырсын» деп санаған Малларме қойған болатын).

Бүгінгікүндешығарманысыншы ғанаорындайды.Оныжендеттіңүкімді

орындауымен салыстыруға болады. Көпшіліктің авангард фильмдер мен

картиналарсекілді«оқуғаыңғайлыемес»мәтінненішіпысатынына,оқуды

тұтынуғаайналдыратынәдеткінәлі.Адамныңөзімәтіндітүзугеқатыспаса,

оныойнамаса,бөлшектеугеараласпаса,іскеқоспаса–жалығыпкетеді.

7. Осыны ескере отырып, Мәтінге деген келесі соңғы әдісті рахаттана

отырып тұспалдап қолдануға болады деп жорамалдаймыз. Осыған дейін

эстетикадақұрығандабіреуболсада,гедонистіктеорияболдыма,болмады

мабілмеймін,философияныңөзіндеэвдемонистікжүйелерсиреккездеседі.

Әрине,шығарма(кейбіршығармалар)даләззатсыйлайды.МағанПрустты,

Флоберді, Бальзакты неге солай қабылдамасқа? Александр Дюманы

рақаттанып қайта-қайта оқи аламын. Алайда бұл рақаттану, оның

қарқындылығына қарамастан, тіпті ырың-жырыңның бәрінен түбегейлі

ажыраған күйінде ішінара тұтынушылық рақаттану болып қала береді

(оның сынына айрықша күш салмасаң). Мен бұл авторларды оқи

алғаныммен,оларды қайталапжазаалмайтынымды (қазір оларсекілді»

жазуғаболмайтынын)білемін; осыкөңілсізфактінісезінуменің осындай

шығармалар тудыру талпынысымды тежейді және осы тойтарыс менің

заманауилығымныңкепілі(заманауиадамболу–дамығаннәрсенібасынан

бастауғаболмайтынынжақсыбілуемеспе?).АлМәтінгекелсек,олләззат

алып, тежелу сезімі еленбеген кездегі рақаттанумен байланысты. Мәтін

таңбалаушының сферасында құдды бір әлеуметтік утопияны іске

асырғандай болады; тарихтың алдына шығып (тарих жабайылыққа

ұрынбай өте шықты деп топшыласақ), әлеуметтік болмаса да, тілдік

қатынастарды айқындайды; оның кеңістігінде бірде-бір тіл екінші тілден

артық емес және еркін таралады (бұл сөздің «айналмалы» мағынасын

есепкеалғанда).

Пропозициялар мәтін теориясының мезеттері болуға міндетті емес.

Оларды кімнің алға тартатынын жеткілікті түсінбеуден ғана тумайды

(алайда белгілі бір жағдайларда, ол өз әріптестерінің зерттеулерін

қолданды). Мәтін теориясының бастауы метатілдік баяндаумен шектеліп

қалмайды. Мұндай теорияның құрама бөлшегі метатілдің бұзылуы, кем

дегендеоғансенімсіздігі(өйткенібелгілібіруақытқадейінонықолдануы

күдіктудырады).Мәтінтуралысөздіңөзі–текқанамәтін,ізденіс,мәтіндік

жұмыстүріболуғатиіс.Себебімәтінтілгежасырынуымүмкінемесжәне

бірде-бірсөйлеушісубьектісот,қожайын,сарапшы,әулие,декодеррөлінде

қала алмайтын әлеуметтік кеңістік, онда мәтін теориясы жазу

практикасыментұтасыпкетуіқажет.

СЕГІЗІНШІТАРАУ

Жазу

БарбараДжонсон

Американың деконструктивті сын мектебі Жак Дерриданың шекпенінен шықты. Оның

көшбасшыжақтастарыПолдеМанмен ДжозефХиллис Миллер еді.Дерридафилософиядағы

метафизика жайлы ойларды ығыстыруға тырысса, бұл сыншылар әдеби мәтіндердегі мағына

жайлы қарапайым түсініктердің басымдығына наразы болды. Мәтіндер фигуралық (figural)

немесе риторикалық болады. Жаңа критицизм өкілдерінің пікірінше, олар шындықтың

қатысуына немесе «әмбебаптар» деп есептелген мағынаға емес, өзге мәтіндерге шектен тыс

сілтеме жасайды. Бұл жинақта Барбара Джонсон де Манның студенті, өзі де америкалық

деконструктивизмнің өкілі ретінде француздың «жазу» туралы түсінігінің деконструктивтік

жобаменқалайастасатынынтүсіндіреді.

«Жазу» сөзі қалайша сыни термин болып кетті? «Жазу» әдебиеттің

өздігінен болуға тиіс аспектілерінің бірі емес пе? Оқырманның кітап

бетіндегісөздердітұшынуынажолашатынортағойол?

Бұл томдағы әрбір мақалада таңдалынып алынған тақырып белгілі бір

аяда ғана қаузалады. Жазу туралы жазудың басқа жағдайда айқынырақ

көрінетін жерін білмеймін. Жазу жөніндегі мақала ілінбей тұрған ілгек

секілді. Бұл – өзін түсіндіруі тиіс құбылысты ұғуға деген талпыныс.

Мұндай тақырыпты ашу әдісі мен сол тақырыптың бір-біріне қатысты

болуының евклидтік емес логикасы соңғы кездегі жазу жөніндегі

теориялық пікірталастардың негізгі нысаны болды. Бұл – жазу туралы

зерттеудентуғаннәтижелердіңбірі.

Алайда жазу жөнінде жазу бүгін ғана қолға алған дүние емес. Омар

Хайямның қаламынан Руссоның қалтыраған қолына, Мұсапайғамбардың

өрнектелгенкестелеріненПоменЭлисУокердіңұрланғанәріптерінедейін

(Поның «Ұрланған хат» (The Purloined Letter) әңгімесін меңзеп отыр. –

Ред.), Борхестің энциклопедиясынан Уордсуорттың шілік ағашынан

жасалған орындыққа ойып қалдырған жолдарының барлығы жазылған

сөздің механикасы мен материалдығына ұзақ уақыт бойы қызығушылық

танытуға деген ұмтылыстың бірден-бір көрінісі. Бір мақалада жазу

мәселесін егжей-тегжейлі әрі жан-жақты қарау мүмкін емес. Сол себепті

мен соңғы кездегі жазу хақындағы бір толғанысқа, бүгінгі әдебиеттану

ғылымының болмысына айрықша ықпал еткен 1967 жылы Францияда

болғантеориялық«төңкеріске»тоқталмақпын.

Жазу (lécriture) Францияда философиялық, психоаналитикалық әдеби

маңызға1960жылдарыЖакДеррида,РоланБартжәнесолуақыттардаTel

Quel журналымен байланысты есімдері аталатын өзге де ғалымдардың

еңбектерінің арқасында ие бола бастады. 1967 жылы жарияланған

ұжымдық монографияның алғы сөзі іспетті «Программада» (Program)

Филипп Соллерстің жазатынындай, «жазу тәжірибесі туралы ойлардан

туған аталмыш теория әлі де жетілдіре түсуді қажет етеді». Жазу күллі

мифологияныңкілтіболуғажақынеді.Жазуғадегенкенеттенпайдаболған

қызығушылық әртүрлі бастаулардан тарады. Олардың кейбіреуін мұнда

қысқашағанаатапөтемін.

1953 жылы «Жазудың нөлдік деңгейі» (Writing Degree Zero) атты

кітабындаРоланБартXIXғасырдағыФранциядаӘдебиетконцепциясының

(«Ә» бас әріппен жазылатын) дамуы мен тілдің репрезентациялық

мүмкіндіктерін көрсетуі арасындағы алшақтықтың барған сайын артуына

қатысты кереғар, парадоксты қарым-қатынастарды зерттеген еді. Дінге

балама болып есептелетін әдебиеттің шоқтығы биік болып, біршама

әспеттелгенімен,бұлжоғарыдәрежелідінқызметкерлеріөзорталарының

қараңғылығын, надандығын, сауатсыздығын паш еткен дін секілді еді.

Флобер мен Малларме есімдері бұл құбылысты танытудағы екі түрлі

түсінікаясындакөріністабады.Барттыңайтуынша,бұлғалымдарӘдебиет

нысанының бар болуының өзін сол әдебиеттің жойылғанын жариялаумен

байланыстырды. Кейінгі мақалаларында Барт шығарманы мақсатына

жеткен, аяқталған, қай жерге болса да, сенімді түрде ұсынуға болатын

нысан ретінде қарастыратын, классикалық түсінік пен мәтінді мағына

түзуші де, мағына бұзушы да үздіксіз толыға беретін, тоқтаусыз процесс

дейтін қазіргі заманғы түсінік арасындағы бітіспес жіктелуге негізделген

әдебиет теориясын ұсынады. Сондықтан да «шығарма» мен «мәтін» –

нысанның екі бөлек түрі емес, жазылған сөзге деген екі түрлі көзқарас.

Бартәдебиет ұғымы ментекстуалдықұғымы арасындағы шиеленіскеден

қояды. Әдебиет – үнсіз әрі терең мағыналы әдеби жауһарлардың жинағы

ретінде қабылданса, текстуалдық – мағынаның, сондай-ақ мәтіндегі

ақпараттытаңдапөшірудіңашық,әртектіжәнебарлықшектерденасатын,

тіпті әдеби жауһарлардың ішінде де әрекет етуші, қиратушы күшінің

манифестациясы.

Тұйықталу мен іштен ыдырату, өнім мен тәжірибе, мағына қамтушы

нысанменмағына–таратушыпроцесс.Барттыңжазутеориясымарксизм

мен психоанализден де маңызды болды деуге болады. Бірақ қаншалықты

оғаш болып көрінсе де, Tel Quel авторларының марксизм мен

психоанализге қатысты бояуы өзгеше, өзіндік өрнегі бар көзқарастары

Соссюр лингвистикасының ықпалы арқылы қалыптасқан. Сонда қалай

болғаны?

«Жалпылингвистикакурсы»(CourseinGeneralLinguistics)деген(бірінші

рет1916жылыбасылған,1948және1966жылдарыредакцияланып,қайта

басылды) кітабында Фердинанд де Соссюр тілдер туыстығының

«диахронды» дамуына емес, тілдің структуралық «синхронды»

сипаттарына негізделген, белгілі бір уақыт көлемінде жүйе болып

қалыптасқан тіл ғылымының негізін салып кетті. Сонымен бірге Клод

Леви-Стросс1950жылдардағыантропологиялықзерттеулеріндедамытқан

«структуралистік»перспективабелгілібірережелергебағынатынжүйедегі

элементтер арасындағы қатынастар жиынтығы ретінде қаралды. Бұл

жүйені шахмат ойынымен салыстыруға болады. Тұлғаның бойындағы

өзіндік қасиеттерін (шахмат фигураларының сүйек, ағаш, пластиктен

жасалғаны сияқты) шахмат фигураларындай жүріс жасап, орын

ауыстырғанда нақтырақ тани түсеміз. Структуралистік көзқарас

тұрғысынан піл сүйегі мен пластиктің арасында айырмашылық жоқ.

Айырмашылықпатша,патшайым,уәзірнемесеақпенқараныңарасында.

Соссюрдің басты жетістігі таңбаны тілдік жүйенің бірлігі ретінде

сипаттауыеді.Таңбаекібөліктенқұралады:ұғымныңсанадағыбейнесі–

«таңбаланушы» және фоникалық, дыбыстық немесе графикалық

байланыстырушы – «таңбалаушы». Таңба бір мезетте әрі концептуалдық,

әрі материалдық, сезім мен дыбысқа да, рух пен әріпке де тән болады.

Тілдердің әртүрлі болуының себебі таңбалаушының таңбаланушыға

таңбаныөзқалауыментаңуында,бірақбірреттаңбаланғансоң,олешбір

жекесөйлеушіөзгертеалмайтындайқалыптасқантаңбағаайналады.Тілдің

құрылымдық зерттеуіне не нәрсенің орынды екенін шешу тарихта –

«диахрония», шындықта – «референт» емес, бұл – таңбалар арасындағы

дифференциалдықатынастаржүйесі.Соссюрнақтыталдауғаарқасүйеуге

тырысатын, сонымен бірге шектеуші, эвристикалық перспектива ұсынды.

Сондай-ақ таңбалар сыртқы нысандарға сәйкес келетін дербес мағыналы

бірліктерді білдіруші емес екенін таңба мағынасы жүйедегі көрші тұрған

элементтерден айырым белгілері арқылы түзілетін элементтерді

білдіретінін анықтай отырып, Соссюр мағынаның түпнегізі ретінде

айырмашылықұғымын(бірегейлікемес)алғатартты.

Соссюрдің тарих пен сыртқы әлемге деген қызығушылығының

саябырсыған кейпі оны марксизмнен неғұрлым алысқа әкеткен секілді.

Бірақ жазу теоретиктері таңбалаушы/таңбаланушы қатынасы мен

материализм/идеализмқатынасыныңарасынанбелгілібірбайланыскөрді.

Таңбалаушы идеялардың өмір сүруінің материалдық жағдайы болса,

таңбаланушыға басымдық беру буржуазиялық идеализмнің еңбек пен

экономикалық болмыстың материалдық жағдайларына соқырлығынан

туындайтын тауарларды фетишизациялауына ұқсады. Таңбалаушыға

еркіндік беру, идеалистік репрессияларға қарсы бүлік пен біркелкіліктің

тәртібі мен заңына қарсы айырмашылыққа сүйенетін, ниеттердің

орындалуын көксейтін күштердің томағасының сыпырылуы, соның бәрі

Францияда 1960 жылдары өріс алған өзгерістер тізбегінің құрамдас

бөліктері еді. Лингвистикалық материалдық пен экономикалық

материалдықтекқанаұқсастықарқылығанабайланыстыма,әлдеолардың

арасында әлдебір терең интеримпликация бар ма деген мәселе әлі күнге

дейін талқыланып келеді. Қандай жағдайда да 1968 жылдың мамыр

айындағы Франциядағы шерулер мен демонстрациялардан соң, тәртіпке

қайтадан репрессивті оралу таңбалаушыны босату мен қоғамның таптық

құрылымын өзгертудің арасындағы кез келген қарапайым байланысқа

сенгендердіңоптимизмінсусепкендейбасты.

Таңбалаушыны босату деген нені білдіруі мүмкін екенін түсіну Жак

Лаканның психоаналитикалық теориясынан тамыр тартады. 1966 жылғы

«Жазбалар» (Writings) басылымына дейінгі көп жылдар бойы Лакан

Фрейдті түбегейлі жаңаша оқудың жолын табуға талпынған семинар

жүргізіпкелді.Фрейдтіңжазбаларындаерекшемәнбергендүние«бейсана

тіл сияқты құрылым» екенін ашу болды. Өйткені бейсана құрылымға

негізделген.Бұламорфтыдрайвтерменэнергиялардыңқоймасыемес.Ол

жанышталған идеялар орын ауыстырған кейіпте қайтып келетін

артикуляция жүйесі. Фрейдтің түсті сөзжұмбақпен салыстыруы

бейсананың барлық әсерлеріне балама ретінде кеңейтілді. Тұтас

хабарламаны жеткізу үшін сөзжұмбақтың әрбір элементі жекелей

аударылуы қажет. Ал әрбір элемент – ассоциация түйіншегі, түстің беткі

бірізділігіне қатыссыз шешілуі тиіс. Түстер, сөйлеп отырып жаңылу,

парапраксис,истериябелгілеріжәнеөзгедебейсанаұғымдар–Лаканүшін

«таңбалаушы тізбектің» манифестациялары, ал бейсана – шет тілді еске

салатын ассоциациялар құрылымы. Сана – өздің тұлғасын анықтау және

бақылау үшін бұл тілді назарға алғысы келмейді. Бірақ психоанализ

маманының міндеті «эгоның» тілді қаншалықты көлегейлегеніне

қарамастан естуге талпынуы. Соссюрдің терминологиясын қолдана

отырып,Лаканбейсанаэкспрессиябірліктерін«таңбаланушыға»байланған

«таңбалаушылар» деп атайды. Алайда таңбаланушыны іздеу, таңбалаушы

тізбегінің бойымен сырғанау түрін ғана ала алады. Басқаша айтқанда,

таңбалаушыментаңбаланушыныңарасындабірде-бірбайланысжоқ,қайта

бір таңбалаушыдан екіншіге қозғалыс арқылы түзілген «таңбалаушы

салдары»бар.Фрейдөзініңтүстердіталдауыныңтүбінежетпейді,ешқашан

«құпияны» ашпайды. Бірақ түс көрушінің тізіміне ере отырып,

көрегендікпенішкісырынаүңілусекілдіәлденегеқолжеткендейсезіледі.

Лаканның Соссюрдің таңбалаушы мен таңбаланушының арасындағы

өзара байланысқа күмәнмен қарауының нәтижесінде, Соссюр

еңбектеріндегіосыбайланыстыңқарсыласыпайдаболды.1964жылыЖан

Старобински қойын дәптерлеріндегі әдеттен тыс жазбаларын жариялай

бастады.Соссюркейінгілатынпоэмаларыныңкейбіреуіндемәтіндердіңәр

тұсындаанаграммасекілдіжасырынжалқыесімдербардегендідәлелдеуге

талпынатын. Басқаша айтқанда, поэмаларда ғана оқи алатын қосымша

таңбалаушылар бар. Бұл анаграммалар кейінгі Латын поэтикасына

жасырынкілтболсада, болмасадатаңбалаушыпоэтикалықэффектілерді

тудыруда жол бастауы мүмкін деген ой поэзияны сүйетін студенттердің

көңілінен шықты. Соссюрдің анаграммалары Юлия Кристеваны

поэтикалық тілдегі анаграмматикалық (не параграмматикалық) қызмет

теориясынжасауғаитермеледі.

Таңбаланушы белгісіз кезде де таңбалаушылар салдар (әсерлер) түзе

алады деген ой Лаканның Поның «Ұрланған хат» әңгімесін оқуына негіз

болды. Бұл әңгімеде қаннен-қаперсіз отырған патшаның иегінің астынан

арам пиғылды министр патшайымның абыройын айрандай төгетін хатты

ұрлапәкетеді.Тығырыққатірелгенсоң,хаттықайтарумақсатыменәуесқой

детективДюпендіжалдайды.Министрхаттыдәлсолұрланғанкезіндегідей

оп-оңай жергежасырған болар деп ойлайды. Дюпен министрдің әрекетін

қайталайды да, хатты ұрлап алып, патшайымға береді. Лакан

кейіпкерлердіңәрекеттеріосыхаттаөрістегенәңгімелердіңауанынақарай

қалайқұбылатынынамәнбереді.Хаттыңмазмұныда(ешқашанашылмаған

«таңбаланушы»), жекелеген адамдардың кім екені де (Соссюрдің піл

сүйегінен және ағаштан жасалған шахмат фигураларына психологиялық

эквивалент) сюжет желісін анықтамайды. Кейіпкерлердің әрекеттерін

анықтайтын–хаттыңқозғалысы.

Сөзжұмбақ немесе анаграмма, хат бәрі де жазудың манифестациялары

екені анық. Олар мағынаны бір мезетте жасыратын, жеткізетін таңбалар

жүйесініңграфикалық,артикуляцияланған,материалдықнақтылаушылары.

Сондай-ақ олар сөйленген сөздің жай ғана транскрипциясынан өзгеше

сөйлейді.Басқашаайтқанда,оларфонетикалықжазудыңмысалыемес.Біз

француздыңасакөрнектіжазутеоретигіЖакДерриданыңеңбектерінеден

қоятындығымызданосы«солбірбасқаны»естеұстағанымызжөн.

1967 жылы Деррида жазу мәселесіне арналған «Жазу және

айырмашылық» (Writing and Difference), «Грамматология туралы» (Of

Grammatology), «Дауыс және феномен» (Speech and Phenomena) атты үш

кітабын жариялады. Дерриданың осы жазбалары арқылы батыс

метафизикасыныңқұрылымдаушыпринциптерінқайтабағалаудыойлады.

«Батысфилософиясы,–дейдіДеррида,–дүниеніақылментән,жақсымен

жаман,ерменәйел,барболуменжоқболусияқтыбинарлықоппозициялар

тұрғысынан сараптады. Бұл жұптардың әрқайсысы иерархиялық тұрғыда

реттелген». Бірінші термин екіншісіне қарағанда жақсырақ болып

қабылданды. Дерридаға сүйенсек, сөйлеу мен жазудың арасындағы

қайшылықтасоғансәйкесқұрылымдалған.Сөйлеу–табиғилық,қатысу–

өмір, біркелкілік ретінде алынса, ал жазу – кешігу, қатыспау, өлім –

айырмашылық деп қабылданды. Сөйлеу – негізгі болса, жазу – қосалқы.

Деррида сөйлеуге мұндай басымдық беруді дербес мағыналы

«логоцентризм»депатайды.

1967жылыжарықкөргенаталмышүшкітабындаДерридабатысдәстүрі

сөйлеугебасымдықберетіншығармаларғатолыдегенпарадокскежітімән

береді. Сол шығармалар мен жазбаларды мұқият талдай келе Деррида

«Ұлы кітаптар» (Great Books) «сөйлеу – жазудан артық» деген өз

пікірлеріне өздері қайшы келетінін дәлелдеуге тырысады. Оның айтпағы,

жазу – сөйлеуге табиғи құбылыс деп басымдық беруге тырысқанымен,

сөйлеудің де жазу секілді белгіге тән таңбалаушы мен таңбаланушының

арасындағы «дифферанс» (differance – Дерриданың «кешігу» мен

«айырмашылық»дегенұғымдықатарбілдіретіннеологизмі)негізделетінін

түбегейлі жоя алмайды. Сөйлеушілер мағыналарды бір санадан екінші

санаға сәулемен жеткізбейді. Табиғи түрде тікелей жеткізу деген –

иллюзия. Әдетте жазумен байланыстырылатын қасиеттер «сөйлеуге

басымдықберукерекпе,жоқпа?»дегенпікірталасқаеріксізкіріпкетеді.

Мысалы,Соссюр тілдітүсіну үшін сөйлеуді«негізгі», жазуды «қосалқы»

депмойындаса да, олтілді«санамыздағысөздік»депсипаттайды немесе

«бір сызықты» (linear) деген терминді қолданады. Бұл сөйлеуден гөрі

жазуғакөбіректиесілі.Өйткенібұл–кеңістіккеқатыстытүсінік.Мәселен,

Сократ Федрге«нағыз оқытужазбаша емес, ауызшажүрукерек»дегенде

ол,ақырында,мұндайоқытуұғынықтыболуытиісшындық«адамныңжан-

дүниесіндежазылған»депсипаттайды.Әртектілікпенқашықтықаралығы

тілқұрылымыүшінасамаңыздыболғандықтан,Дерридасөйлеудідежазу

секілді түбегейлі құрылым деп қабылдайды. Жазуды неғұрлым бастапқы

категория деп баса айту – логоцентризмнің тарихына бетпе-бет келіп,

мағыналау құрылымдарындағы «дифферанс» (differance) функциясын

бақылауғабағытталған.

Көптеген әдеби мәтіндер осы айтылған табиғи қарапайымдылықты не

бірегейлікті іздеуге, сондай-ақ жазу мен айырмашылықтарға жүгінудің

арасындағықақтығыстыңқайсыбірнұсқасынсипаттауғабағытталған.Енді

Эдуард Тэйлордың мына өлеңіне (шамамен,1642–1729) назар аударайық.

Бірқарағандамұндажазутуралыәңгімежоқсияқтыкөрінеді:

Алтыншымедитация

Алтынмынба,алтынсаларқалтаңмынба,Құдайым?

Қазбаңмынба,теңгеболыпсыңғырлайтынұдайы?

Солайдейдіжұрт,бірақөзіңсынайгөр,

Алтынемес,жылтырағанжезболмасыншырайым.

Өзжанымаүңіліп,елмақтағаналтындәмінкөргенде,

Мыскермегішығамадепқорқыпжүремлайым.

Менісоққанөзіңбеедің?Мөріңбармамаңдайда?

Күңгірттұман,мұнартқанмаңайым.

Көзімдіаш,өз-өзімдітаниын,

Өзіңбасқанмөріңболса,соныкөрсемарманжоқ.

Көңілтыншып,жайланаредіхал-жайым,

Ондамендеалтынқанатперіштеңбопсамғайын.

Меніңжанымқұзырыңда,Тәңірім,

Сеніңбейнеңсәулешашыпжаныма,

Қасиеттіәріптерменжазылсаекенәмірің.

Сондағанажылтырағанжеземес,

Нағызалтынболатынем,

Ақперіштеңболатынем,нұрландырардәуірін(Ә.И.

«Метафизикалық ғажайып бейне» деп аталатын кеңейтілген метафора

стилінде жазылған бұл өлең рухани құндылықты материалдық құндылық

терминімен (алтынды айта отырып) жеткізеді. Рухани және материалдық

тіршіліктіңарасындағыбайланыстыеңанықкөрсететінұғым–«періште»,

біржағынан,аспантекті«жаратылысты»,екіншіжағынан,«көнеағылшын

тиыны» деген мағынаны білдіреді. «Періште» деген 1470–1634 жылдар

аралығында шыққан; айдаһарды өлтіріп жатқан Мекайыл періштені

бейнелейтін ағылшын тиыны еді. Осы «рухани» мен «материалдық»

құбылысты қатар қолдану арқылы өлең адами және көктегі (аспан)

дүниенің арасындағы айырмашылық жайлы адамның құндылығы көктегі

құндылықтан туындайтындықтан, сонымен сәйкес келеді деген ойды

айтқысыкеледі.

Өлең Құдайға бағышталған сұрақтар мен императивтер сериясынан

тұрады. Бұл күмәнді сейілту, айырмашылықты азайтып, қашықтықты

жақындатуды мақсат тұтқанымен, керісінше, арақашықтықты алшақтата

түскендей. «Алтын салар қалтаңмын ба?» – дейді. Құндылық нысан не

әлдене сақтайтын құты ыдыс па? Одан кейін бірінші мүмкіндікке

жабысады да, қайтаданішкі/сыртқықайшылыққатіреледі.«Алтынемес,

жылтыраған жез болмасын шырайым, Өз жаныма үңіліп, ел мақтаған

алтын дәмін көргенде, Мыс кермегішыға мадеп қорқып жүрем лайым».

Алтынтаңбағаұқсайбастайды.Бірақадамныңсырткөрінісі(таңбалаушы)

мен ішкі жан-дүниесі (таңбаланушы) арасындағы үйлесімге кепілдік

берілмейді. Таңбаға айналу процесі екінші шумақта жалғасады.

Сөйлеушініңмаңдайына«мөрбасылған»болыпшығады.Сөйлеушіенді–

оқырман, оны оқитын – өзі. Құдай – мөр мен таңба, сөйлеуші болса, өз-

өзіне қарайтын, ішке үңілетін көзәйнекке, линзаға айналады. Соңғы

шумақтаекіншішумақтажазылғандайболыпкөрінген,сұлбасытанылатын

мәтін (жазу) әлі жазылмаған болып шығады. Өлең әлі де екіжақты

сақтаушы/сақталған қатынасына («нағыз алтын болар ем»)

ұмтылғанымен, бұл қатынастың жазу арқылы беки түсуі қажеттігін

байқаймыз(«қасиетті әріптерменжазылсаекенәмірің»). Өзініңбара-бара

күшейе беретінбағынушылық қасиеті арқылысөйлеуші Құдайға жазушы

ретіндегіөзорнынбасуғаәмірбереді.

Металдан бейнеге, одан әріптерге, қол тигізуден оқуға, одан жазуға,

саналатыннаноқылғанға,оданәліжазылмағанғақарайқозғалып,сөйлеуші

біртіндепҚұдайданалыстайберетінсекілді.Байланыстырушыэлементтер

текажыратудыкөбейтеді.Дегенмен«дифферанс»(differance)та–өлеңнің

өмірсүрукеңістігі.Сөйлеушіжазудыжоятынтікелейбейнелеугежетуүшін

жаза алмайды. Сол сияқты ол Құдай емес, жазып отырған өзі екенін

мойындау үшін өзін бағынушы қалыпта сипаттап жаза алмайды. Оның

«менмендігі» жазудың «менмендігін» тұқыртып басып ұстауға келгенде,

әлсізәрідәрменсіз.

Жазу логикасы – қосарлы логика. Жазу айырмашылықты көрсетуге

қажетті құрал ретінде танылмақ. Бұл құрал – дифферанстың өзі.

Дерриданың жазуды талдаған зерттеуінде бұл логика «толықтама»

(supplément)деп аталады.Французтілінде«supplément» сөзі «толықтама»

және «орын алмастыру» дегенді білдіреді. «А – В-ның» толықтамасы

(supplément) деп айту екіұшты болып естіледі. Толықтыру мен орын

алмастыру бір-біріне қарсы келмейді, бірақ сәйкестіктің дәстүрлі

логикасында біріге де алмайды. Жоғарыдағы өлеңде жазбалар, бейнелер,

тіпті көзәйнектер ретінде қызмет етеді. Олар Құдай мен сөйлеушінің

арасындағы байланысты кеңейте түсетін толықтыру мен орын алмастыру

болыптабылады.Толықтамалогикасыбіртектіліктіңқосарлылогикасынан

(А=A)жәнеқайшылықеместен(Адеген– Аемескетең емес)қалайша

өзгеше болатыны мына мысалдан (үлгіден) көрінуі мүмкін. Бұл тізімде

аталғандардың бәрі «А В-ның толықтамасы (supplément)» деген пікірге

табан тірейді (Тэйлордың өлеңіне келсек, В = Құдайдың қатысуы (бар

болуы)неоныменсәйкестікжәнеА=жазу).

АВ-ғақосылған.

АВ-ныңорнынауыстырады.

А–В-ныңшамадантыстолықтырылуы.

АменВжоқкездеоныңорнынбасады.

АВ-ныңорнынтартыпалады.

АВ-ныңжетіспеушілігінтолтырады.

АВ-ныңтазалығынбүлдіреді.

АВ-нықалпынакелтіруүшінқажет.

А–В-ныөзіненалыстататынкездейсоқтық.

А-сызВжоғалыпкетереді.

АарқылыВжоғалыпкетереді.

А–В-ғатөнгенқауіп.

А–Вүшінмақсатқажетерқұрал.

А-ныңалдамшытартымдылығыөзгеніВ-данаулаққаәкетеді.

АВ-ныңталап-тілектерінешқашанқанағаттандыраалмайды.

АВ-менашықсоқтығысуданқорғайды.

Толықтама логикасы – жазу логикасы ғана емес, шын мәнінде, жазуда

өмір сүруі мүмкін логика. Демек, мәтінге іздер жүйесі ретінде тиесілі

(Лакан«екпін түсіретін»–«in-sists»дереді)– интуитивтілігіжоқ логика.

Белгісіздері біреуден көп алгебралық теңеу секілді, толықтама логикасы

мидың ішінде сақталмайды. Ол сыртқы қалыпта жүзеге асуы керек.

«Дифференциал»дегенсөзсанамалап есептеуүшінде,Дерриданыңжазу

туралытеориясыүшіндеасамаңыздыекенікездейсоқжайтемес.

Дерриданың жазу туралы теориясы, айналып келгенде, оқу(кітапоқу –

Ред.) жайлы теория болып шығады. Оның «Жазу және айырмашылық»

кітабына келтірілген эпиграф Маллармеден алынған «Оқуға кеткен

уақыттан басқасында ешқандай инновация жоқ» (Le tout sans nouveauté

qu’un espacement de la lecture). Оқуға «кеңістікті» енгізу нені білдіреді?

Малларме үшін оның екі мағынасы бар. Жазудың «материалдығы» – бос

орынқалдыру,қаріптер,беткематериалдыңорналасуретіменпунктуация.

Сонымен бірге жалғыз пікірден көптеген қақтығысқа жиі түсетін

мағыналарды іздеп табу үшін синтаксистік һәм семантикалық

екіұштылықтың ізін кесу. Малларме мәтінінің «мағынасы» мен түстің

мағынасы секілді біртұтас ұғым ретінде интуитивті қабылдана алмайды,

бірақ қатынастар желісіндегі әр бағытқа ере отырып, мұқият анықталуы

керек. Дерриданың өзге жазбаларында жалпыландыруға және сараптауға

тырысатын «орын тастауын» Малларме неғұрлым көбейтуге тырысады.

Платон жазудың өзін сипаттау үшін «фармакон» (pharmakon) сөзін

қолданса, Платонның «Федрін» (Phaedrus) оқу кезінде мысалы, Деррида

бұл сөздің екіұштылығына мән береді. Бұл уды да, дәріні де білдіретін

болса,жазуды«фармакон»депатауненібілдіреді?

Деррида көрсеткеніндей, Платонның аудармашылары контекске

байланысты бұл сөздің екіұштылығының қайсыбір жағын таңдау арқылы

тәржімалапкелді.Олароныңекіұштылығынөзтүсініктерінесәйкесеңбір

мағыналыдүниегебағындырды.Аудармашыларбосорынтастапкетумен

екіұштықалыптағы«жазуды»,«сөйлеу»дегенжалғызниеткебағындырып

келді. Осылайша у мен дәрі ара-қатынасының екіұштылығы аса бір

алаңдатпайтын әлденеге бағындырылған. «Мағынаға» жету үшін

әлденелерді құрбандыққа шалу керек. У мен дәрінің арасындағы

айырмашылықтыбілусенімұялатуымүмкін.БірақолСократтыңөлімінің

мағынасынтүсінудіқиындатыпжіберуіғажапемес.

Деррида үшін «оқу» құрылымдар мен мағыналаудың жазудағы мағына,

бірегейлік,сананениеттіңдәстүрліқисыныменкелісуінекеліспеуімүмкін

«өзге» логикасына еруді қамтиды. Стандартты оқу менсінбейтін, назар

салмайтын не редакциялап тастайтын элементтерге жіті мән береді.

Фрейдтіңтілдегіжаңылысуларментүстердіқателікякимағынасыздықдеп

мәнбермейтастайтынемес,қайтаоқуғаболатындепқабылдағанысекілді,

Деррида мәтіндегі аралықтардан, шеткері құрылымдардан, сандардан,

жаңғырықтардан, шегіністерден, үзілістерден, кереғарлықтардан және

екіұштылықтантаңбалаушыкүшті(signifyingforce)байқайды.Жазғанкезде

кісі өзі ойлағаннан көп (немесе аз, не әйтеуір басқаша) жазады.

Оқырманныңміндеті:жазушыныңнеайтқысыкелгенінқисынменболжап,

астарынаүңілуемес,жазылғандығанаоқу.

Мәтіндер ішінде материалдықты, тыныштықты, кеңістікті, қақтығысты

оқумүмкіндігітілсаясатынзерттеудіңасаөнімдіжолдарынашыпберді.Әр

мәтінбірмаңыздыпікірұсынса,көптеген(басымпікірдіңбағытынақарсы

жүзетін оқырмандарға қолмен ұстауға, көзбен көруге болатындай іздері

сайрапжататын)«өзге»пікірлердібасуға,өшіругенемесебұзуғаталпынса,

«оқудың» кең мағынасында билік пен ықпал мәселелеріне терең қатысы

бар. Бұл тұрғыда аса жемісті зерттелген дискурстағы конфликт пен

басымдықалаңы–жыныстықсаясаттақырыбы.ЭлисДжардин«Гинезис»

(Gynesis, 1985) атты кітабында логоөзектік қисын «аталық» болып

кодталғандықтан, орын қалдыру, екіұштылық, фигурация және бағытты

қарастырмайтын нәрселердің «өзге» логикасының бәрі «аналық» болып

қабылданғанын айтады. Логоцентризмге сын көзбен қарау

«фаллоцентризмге» де сын көзбен қарауға мүмкіндік береді. Әйел

қолтаңбасы(écritureféminine)теориясыменпрактикасынФранциядаЭлен

Сиксу мен Люс Иригарей сияқты қаламгерлер дамытты. Олар әйелгетән

түсініктердің биологиялық әрі идеологиялық тұрғыдағы ерекшеліктерінің

сипатынтануғаталпынды.Сиксу,Иригарейжәнеөзгелержазументәннің

арасындағы қатынастарды талдаса, Атлант мұхитының екі жағында да

көптеген феминистер жазу мен үнсіздіктің арасындағы қатынасқа

қызығушылықпенқарады.«Шатырдағыессізәйел»(TheMadwomaninthe

Attic, 1979) кітабында Сандра Гилберт пен Сюзан Губар XIX ғасырдағы

әйелдердің өздері қолдануға әрі түрлендіруге тиіс патриархалдық тіл

міндеттепқойғанүнсіздіккеқарсытұратынавторлықүшінқалайкүрескені

жайлы жазды. Адрианна Рич те әйел үнсіздігінің белгілерін «Өтірік,

құпиялар және үнсіздік туралы» (On Lies, Secrets, and Silence, 1979) деп

аталатынмақалаларжинағындаталдайды.Осыжәнеөзгедееңбектерәйел

қаламгерлердің шығармаларындағы өзгеріске ұшыраған, жойылған,

жасырын жатқан хабарламалардың мәнін ашуға арналды. Ол үшін көзге

көрініптұрғандүниенішолыпшығуғақарағандатереңірекболатын,жазу

қабілетін толық пайдалануға сеп болатын оқу стратегиясын талап етеді.

Бұл әлі де түгел ашып айтуға келмейтін дүниелерді сақтау үшін қажет

болар.

Батыс «аталық» авторитеттері әйелдердің ғана емес,сондай-ақ басқа да

«өзгелердің» жазуындағы үнсіздікті, диффамацияны не идеализацияны

жасырып қойды. Эдуард Саид «Ориентализм» (Orientalism, 1978) атты

еңбегінде Еуропада «ориенталистік» деген айдар тағылып, «өзге» деп

көрсетілетін ғылым, өнер мен саясаттың дискурстық салаларын

сараптайды. Жазушылардың өздері жаратпаса да, еуропалық ізгі ниетті

жәнеақылдыерадамағартудискурсыныңөзіндебасқалардыбасып-жаншу

менэксплуатациялаудықалайақтапалатынынкөрсетеді.

Оқуғаұсынылғанəдебиеттер

AbelElizabeth,ed.1982.WritingandsexualDifference.

Barthes,Roland.(1953)1967.WritingDegreeZero.

Derrida,Jacques(1967a)1978.OfGrammatology.

Derrida,Jacques(1967b)1973.SpeechandPhenomena.

Derrida,Jacques(1967c),1973.WritingandDifference.

Gates,HenryLouis,Jr.,ed.1986.«Race»,WritingandDifference.

Ong,Walter,1982.OralityandLiteracy.

ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.«КорольЛирдің»

кейінгіғұмыры

ДжонДжугин

Шығыс Лондон университетін басқарушы Джон Джоуин – алдыңғы қатарлы

шекспиртанушылардың бірі. «Шекспир және ұлттық мәдениет» (Shakespeare and National

Culture, 1997), «Философиялық тұрғыдағы Шекспир» (Philosophical Shakespeares, 2000) және

«Жаңаэстетизм»(TheNewAestheticism,2003)аттыеңбектердіңавторы.Бұлмақалада«Король

Лирдің»мәнінтереңашуүшінДерриданыңдеконструктивтікталдауларынажүгінеді.

Өлімніңөзідебіреугеерте,біреугекешкеледі.

МорисБланшо,«Апатжазбасы»

(TheWritingoftheDisaster)

Әдеби мәтіннің кейінгі ғұмыры туралы айту дегеніміз нені білдіреді?

Неліктенкейбір мәтіндерқаншауақытөтседемаңызынжоғалтпайдыда,

алкейбіреуіжайғанажойылыпкетеді?Бірмәтінніңекіншімәтінненұзақ

уақыт бойы қолданыста болуы өзіне дейінгі дәстүрлерді бұзып, дағдылы

түсініктердің беделін түсіріп, олардан іргені аулақ салуына байланысты.

Шекспиртуындыларысекілдіканондықмәтіндергеқатыстыайтарболсақ,

бұлұзақуақытбойысақталғантрансформациялықкүш-қуаттыңәсеріекені

анық. Бұл ретте кез келген мәтіннің кейінгі ғұмыры оның сын

талқысындағы тағдырымен, талдау мен интерпретациялық екіұштылық

мәселелеріне әртүрлібуын өкілдерін қайтадан оралту қабілетімен тікелей

байланысты.Шекспирдіңсынталқысындағытағдырынбастан-аяқшолып

өтуменөткенжылдардағыредакторлардыңпікірталастарынамұқиятназар

салу арқылы әлі күнге дейін жауабы табылмаған сұрақтарға ден қойған

диспуттармен және дилеммалармен бетпе-бет келуге болады. «Қысқы

ертегінің» (The Winter’s Tale) соңындағы Гермионаның қайта тірілуінің

неғайбыл екенін ойлап, Леди Макбеттің «жоғалған балаларының» қайда

екенін білмей абыржығаны жайлы ойлана отырып, сыншы «мағыналы»

шешімнің бәрінқамтитын толымдылығынан гөрі өзінің ақылына

сыймайтын, түсіндіріп болмайтын құбылмалық пен әдеттен тыс ойлау

формаларымен бетпе-бет келеді.

 Драмалық мәтінге келсек, пьесаның

кейінгі ғұмырының сапалық жаңашылдыққа ие болуы күрделі жолмен

біздіңпьесанысахнаданкөргентәжірибелерімізбенбайланыстырады.Бұл,

негізінен,осыпьесаныңспектакльбіткенненкейіндежадымыздақалатын

эмоциялықбояуықоютұстарынабайланған,дәлосыкөріністержекелеген

сахналардың мағынасы жайлы қалыптасқан пікірімізді қайта қарауға

жетелейді. Мұндай әдеби мәтіннің құндылығы да сонда. Ол біздің

қабылдаусезіміміздіұштайотырып,түсінігіміздіңшектеуліекеніндееске

түсіреді. Алайда сұрақ әлі де жауапсыз қалып отыр. Неліктен кейбір

шығармалардыңөміріөзгелергеқарағандаұзағырақ?Әдебижәнедрамалық

мәтіндерменайналысуымыздыңнегізгіаспектісіоларнақтытүсінікберуге

қарсыласуды жалғастыра береді деген ұғым болса, неге бұл әдеби

тәжірибенің осындай аспектісі әлі де нақты немесе мағыналық мәнін

жоғалтпаймаңыздылығынсақтайды?

Белгілі бір тұрғыда «Король Лир» дәл осындай мәселелердің түйінді

түрлерінашуғатаптырмайтынмәтінболыпқалабереді.Біздіосыпьесаға

қызықтыратынненәрсе?Біржағынан,өзімізкүткенжағдайларданалысқа,

алкейдедүдамалдыққа(сенімсіздік)дейінжететіннүктелергеалыпкететін

«КорольЛирдің»мәтіндікпозициясымағыналыинтерпретацияларғақұлаш

ұратынкезкелгенұмтылысқақарсысынимеженіанықтайтынерекшелікке

ие. Пьесаны шартты түрде бөлшектесек, «жабайылық» деңгейі

варварлықпеншектесетінШекспирмәтіндеріндекөптегенсыншыларүшін

шындықтаналысжәнежүзегеасуымүмкінемесдүниелербар.XIXғасыр

сыншысы Чарльз Лэм үшін «Король Лир» «ауыртпашылыққа толы және

жиіркенішті», «ешқандай өнерге жатпайтын», «сахнада да қойылуы

түбегейлі мүмкін емес» кесепат түріне жуықтайды.

 Самюель Джонсон

редакциясының (пьесаның) алғы сөзінде Лэмнің кемсітуіне ишара

байқалады. Себебі ол «Король Лирдің» шындықтан алыстығын,

дилеммалардың ерекшеліктерін қайта-қайта «дәлелдеуге» тырысады.

Мысалы,ДжонсонГлостердіңзағипболыпқалуыжөніндебылайдейді:

«Мен Глостердің көзін ағызып жібергені үшін қолымды жүрегіме қойып кешірім сұрай

алмаймын,бұлдрамалықтұрғыдасахналауүшінтымқорқыныштыкөрінісболыпшығады.Мұны

көрген адам санасының азаптануы, бұл көріністің шындықтан алыс екенін көрсетеді, оны

жеңілдетугемәжбүрмін».

Джонсонүшін«ақылғасыймайтындүниелерге»куәболудыңбірғажабы,

көрермендіүздіксізтолқусезімінбастанкешіретіндейетіпұстасада,олар

әубастан-ақбіздібейжайқалдырмайды:

«Жалпышолу.«КорольЛир»трагедиясы–Шекспирдрамаларыныңқатарындалайықтыорны

баршығарма.Адамназарынөзінеаударыпалатынбасқапьесажоқшығар,сірә.Осыжайтбіздің

құштарлығымызды бір арнаға тоғыстырып, қызығушылығымызды оятады. Жеке мүддесін

көздегендердің айлалы әрекеттері мен бір-біріне қарсы кейіпкерлердің қыңыр мінез көрсетуі,

жағдайдыңаяқастыөзгеруіменоқиғалардыңкезектесіпжылдамауысуысанамызғаашу,аяныш

пенүмітсезімдерінұялатады».

Пьеса кіріспесінің өзге де тұстарында Джонсон «айлалы

инволюциясында» «негізді түсіндірмені» қапы қалдыратын оқиғалар

тізбегін көргеннен кейін, тіпті, олар драманы қабылдауы шамадан тыс

қолайсыздықдеңгейінедейінкөтерседе,оқырман-сыншысанасынәлдене

жаулап алатыны анық. Бір ғасырдан астам уақыт өткеннен кейін А.С.

Брэдли«КорольЛирдің»шектеншығуэффектісінбіртектестерминдермен

сипаттайды; пьеса жай ғана «сахна үшін тым ұзақ» екенін айтады да,

мынадайқасиеттерінтізбелейді:

«Шығарма ауқымының кеңдігі, интенсивті тәжірибенің көптігі мен алуантүрлілігі; асқақ

қиялдыңинтерпретациясы,ұтымдыпафос,сондай-ақдәлосыпафостай-ақадамжанынқозғайтын

юмор;табиғатпенадамқұштарлығы,катаклизмдерқұлашыныңкеңдігі».

Филипп Армстронгтің пікіріне сүйенсек, пьесадағы ойынмен осындай

тұрпаттағы өзге де кездесулер әдепкі шектен «шығушылықтарды»

дәйектейді;бұл«пьесадапьесаныңөзіненбасқакөрерменніңөзінеқайтып

келетін әлдене болуға тиіс».

 Осы тұста Джонсон «инволюция» терминін

қолдануы мүмкін; қатыстыру процесінде әрі көрерменнен кері қарым-

қатынасты күтетін «тығыз шарғы» мен «бұралған спиральді» ұсына

отырып, тікелей «инволюция» және шиыршықталып тарқатылу

мағынасындабілугетиісұғымғасатқындықжасауыықтимал.

Бұл мақалада осындай «кейінгі әсердің» маңыздылығын ашып беруге

тырысыпкөргімкеледі.ӨліКорделияныкөтергенЛирдің«Пьетағаұқсас»

(pieta-like)бейнесіпьесасыншыларының,редакторларменкөрермендердің

барлығының қыр соңынан қалмай қойған «аяушылық пен үміт» көрінісі.

Тотемдік маңыздылыққа ие көріністің эмоциялық бояуының қалыңдығы

соншалық, пьесаны сахналаушы режиссерлер дәл бір соның әсерінен

арылғысы келетіндей бағдарлама мәтіндерінде оны әрдайым атап өтуді

әдетке айналдырған. Мәселен, Northern Broadsides атты театр

компаниясының негізін қалаушы әрі режиссері Барри Раттер гастрольдік

қойылымның «сахна сыртындағы» дүниеге келу процесін қысқаша атап

өтеді:

«1993 жылы Солтс Миллсте «Виндзор сайқымазақтарының» (The Merry Wives of Windsor)

репетициясыжүріпжатқан:бесіншіқабаттағыайналмалылоббидіңағашарқалықтарынайналып

ұшып жүргенкептерлер мен Шекспирдіңкомедиясы рақатқабатырып жатқанеді.Аяқастынан

репетицияны тоқтаттымда: «Осы ұзыннан-ұзақ бөлмеге өлі Корделияны құшақтаған Лир кіріп

келіп:«Өкіріңдер,бақырыңдар,ұлыңдар!»(Ә.К.*)–десе,кереметболмаспаеді?»–дедім.Жан-

жағыма қарасам, миссис Куиклимен бірге «көңілді келіншектердің» бәрі (Полли Хемингуэй,

ЭлизабетЭстенсенжәнеИшаБеннисон)жылапжібережаздады:«Иә!»–депбірауызданшулап

қоя берді. Сол бейне алты жыл бойы санамнан шықпай қойған, қазір соны пайдаланатын

мүмкіндіктуды.Гастрольдіктруппаретіндеәртүрлісахналарғабейімделуімізкерек,әртеатрне

әркеңістікұзақсапардыңбаламасынбастанкешіреді».

Раттердің түсіндірмесі қойылымның (репетицияда) соңына қарай

Корделияныкөтеріп,сахнаныкесіпөтетінкорольЛирдің«адамшыдатпас»

көрінісінде «бір нәрсе дұрыс емес», ерсі яки артық екенін дәлелдейді.

Раттердің көріністі «алдын ала есіне түсіруі» «спектрлік эффектіні»

растайды;Дерридаесімізгетүсіретіндей:«спектр–әрдайымелес(оралу).

Ешкім де оның келуі мен кетуін қадағалай алмайды. Өйткені ол оралу

арқылы басталады».

 Уақытша орын ауыстырудың осыған ұқсас түрі

көріністің пьесадағы орнынан-ақ табылуы орынды. Р.А. Фоукс есімізге

салатындай,Корделияныңөліміпьесаның«аяқталуынанкейін»келеді(не

кемдегендеГонерилменРеганжәнеЭдмундтыңөлімдеріменбайланысты

драманың шартты аяқталуынан кейін жүреді);

 екінші жағынан, содан

кейін келетін, пьесаның сыртқы бүтіндігін бұзатын эпизодсыз, Лир бір

түрлі толық емес болар еді. «Ығыстыру үшін ғана қосатын»

мазасыздықтың осы және өзге түрлері Деррида «сахна қосымшалығы»

(scene’s supplementary) деп атайтын терминнің қайшылықты логикасын

растайды. Процесс барысында Фоукстың байқағанындай, «соңғы көрініс

Лирдің азабын өлімнен де асып кететін көкжиектерге дейін созады».

Қайталанатын,бірақжалғыз,Корделияөлімініңагониясы«КорольЛирдің»

белгілі бір деңгейде біздің пьесаны қабылдауымыз үшін аса маңызды;

ешқашан айтылмайтын ертегі екенін дәлелдейді.

13

Көріністің

тұжырымдығыменоныңшамадантысәсеріоныңөлімгежақындығымен

сыншылардың сол көріністен алған әсерлерін қайталай айтуы бізді

Фрейдтің қорқынышты (unheimlich), не тылсым (uncanny)

 жайлы

түсінігініңалаңынаапарады.Бұлжайғана«айтуғатілжетпейтінсұмдық»

немесеЛирайтпақшы,«Өкіріңдер,бақырыңдар,ұлыңдар!..».

Сахнаның шектен шығушылығына қарсы тұру мен пьесаны көрермен

қауымға «лайықтау» талпынысында ертедегі редакторлар мен адапторлар

«КорольЛирді»өзініңтүпнегізматериалынажақындатып,шарттыкомедия

деп растау үшін пьесаның аяғын «үйреншікті етуге» тырысқан. Наум

Тейттіңоқиғаны«жаңашатүзуі»–ЭдгарменКорделияны«жұлдыздыжұп»

ретінде үйлендіріп, Лирдің кемел шағында бейнет көрмей, бақытты өмір

сүруі соның бір көрнекі мысалы. Алайда дәстүрлі түрде 1681 жылғы

Тейттің қойылымынан бері осы көрініс, тіпті қойылымнан алынып

тасталған күннің өзінде, сыншылар мен редакторларды мазалап келді.

Самюель Джонсон үшін Корделияның өлімінің айналасында әділетсіздік

сезімі нық орын тепкендіктен, оның жаңғырығы театр тәжірибесінен

әлдеқайдаалысқажетеді:

«ШекспирКорделияныңәділетті іс үшін құрбан болғанынқалады, тіпті әділет жайлы табиғи

идеяларға,оқырманныңүмітінежәнеодандақызығы,жылнамалықдеректергеқайшыкелседе,

сондайшешімдідұрыскөрді.Зұлымдардыңжолыболатынын,алжаныізгініңазаптанатынынпаш

ететін пьеса күмәнсіз жақсы болуы мүмкін. Өйткені бұл – адам өмірінде көп кездесетін

оқиғалардыңкөрінісі.Бірақбарлықсаналыжаратылыстарәділеттіжақсыкөретіндіктен,пьесада

әділеттіңжеңуіоны(құнсыздандыра)түседідепсендіруоңайемеснемесеөзгеартықшылықтары

теңболса,көрерменқойылымдағықудаланғанізгіліктіңеңсоңындажетістіккежетуіненылғида

көңіліжайланыңқырапшығадыдегенгедесенбеймін.

Бұл жағдайда көрермен шешім қабылдайды. Тейт заманынан бері Корделия сахнадан ылғи

жеңіскежеткенкүйдебақыттыбопкететін.Меніңсезімдерімкөпшілікдауысқаәлденеқосаалса,

көп жылдар бұрын Корделияның өлімінен қатты әсер алғаным соншалық, пьесаны редактор

ретіндеқайта қарауға дейін оның соңғы көріністерін қайтаоқуғажүрегім дауалады ма,жоқпа

білмеймін».

Джонсонныңбұлсөздеріноқиотырып,бізжоғарыдаатапөткенқосымша

аффектінің шөгіндісі секілді әлдене сыни контексте қазір қайта пайда

болғанын көреміз; нәтижесінде Джонсонның «әділет туралы табиғи

идеяға» ұмтылысы аздап жасанды болып естіледі. Сыншы Джонсон

көрерменпозициясынқабылдағандабәріөзгеріпсалабереді.Еңбастысы,

сыншы қойылымда көрініс қаншалықты оралымсыз болып тұрса,

соншалықты жарасымды екенін мойындауға мәжбүр; тіпті Корделияның

өлімін сахналайтын жері «ақтап алуға болатын» моральдық схемалардың

бәрінкелемеждеседе,«адамөміріндекөпкездесетіноқиғалардыңкөрінісі»

болып қала береді. Кейбір түсінік тұрғысынан шегаралық не «сыни»

қалыпты қабылдайтынының өзі де, ондағы белгісіздік пен жарасымның

жетіспеушілігінен. Процесс барысында осы моральдық идеал мен

драмалық тәжірибенің арасындағы сәйкессіздіктің өзі моральдық өмірдің

негізгі қиындықтары жайлы келісімсіз шындықты баяндайды. Әлбетте,

теріске шығару ізінше келе қалды, себебі Джонсон оқырманның есіне

салатындай,«барлықсаналыжаратылыстарәділеттіжақсыкөреді».Соның

өзінде өз позициясын ақтау ниетімен төменде айтылғанды мойындауға

мәжбүр:

«Корделияныбақыттыетіп,оныөзгертуарқылымерейінүстеметкенжәнеоныңкөзқарасында

трагедияөзініңтартымдылығыныңжартысынанайырылыпқалдыдепойын айтқанТейттің бұл

қылығын (Корделияның адамгершілік күйзелісі әділдік жайлы табиғи түсініктерге қарама-

қайшытүрдеәділетжолындаопатболады)көрерменақтапалды».

Әлдеқалай шиеленісті (мұнда екі түрлі шындық болуы мүмкін:

Корделияныңқайтыпкелуінеқатыстыформализацияланғаншартқатәуелді

идеалданған «шындық») оның «әділетті іс үшін көз жұмуының»

жарасымсыз тұсы байқалады, бірақ сонда да «әділетті» көріністің

абыржытар шынайылығы бар. «Көрермен тарапынан» ақтап алуға

талпыныс қазір бұрынғыдан да жария жасалады. Джонсон бұл

перспективаға ауыса салысымен әлдебір бірегейлікке ие болды. Оны өзі

орынды деп санайтын пікірін шынайылыққа жақын деп тану арқылы

драматургтің жұмысына салыстырмалы эксклюзивтік тән екенін

мойындайды(қаласаңыз,оның «трагедиялықсұлулығы»).Бұл шындықты

талап ету сол дәуірдің неоклассикалық критицизміне жетекшілік еткен

эмпирикалықшындықтыңшектеушіталаптарынаншығыпкетеді.Мендәл

осыны дәлелдегім келеді. Джонсонның ремаркалары, қойылымдағы

Корделияның өлімі теориялық тұрғыдан талдауға жатпайтын шектен

шығушылықты ұсынатынын есімізге салуға қызмет етеді; мұндай сәттер

сыншыны күдік емес, «мәңгілік азапқа» толы сананың сарсаңында

қалдырады;сөйтіп,интеллектуалдыбақылауынтартыпалуменқорқытады.

Соған қарамастан, дәл осы жерде пьесаның этикалық талабы ақыры

ашылады.Оқиғақойылымдағықатынассекілдітасқындатыпәкетершектен

шығушылықты, бастапқыда күтілген жағдайлардан тыс «жүзеге асатын»,

оны әдепкідей түсіндіріп тастау талпыныстарына дес бермейтін әлденені

қамтиды. «Әділет» деген – өзі бөлігі саналатын шартты эстетикамен бір

мезетте әрі келісімге келіп, әрі одан айнып кететін акатегориялық

(категорияғажатпайтын)категорияретіндебелгіліболады.

Қойылымда өзіміз көргендей бетпе-бет келіп, қақтығысқа түскен

басқаныңосыкүшікөрушісубъектінің табанынанжертайқыпкеткендей,

бағытынанайырылғандайкүйкешуінқамтамасызетеді;Раттерүшін«ұзақ

серуеннің» дислокациясы репетиция кеңістігінен тыс орын алатындай

(«Аяқ астынан репетицияны тоқтаттым»)... Қалай болғанда да, әлі соның

ішінде – «кейіпкерде», бірақ өздерінен тыс аянышпен «Виндзор

сайқымазақтары» куә екенін көрсету үшін шулап қоя берді. Роберт

Иглстоунның байқағанындай: «Осы тылсым сәттерде біздің өзімізді

сезінуіміз бен логосқа қатысымыз үзіліп, дәл қазіргі мезетте әдебиет

этикасының кіршіксіз таза кейпінде тұру-тұрмауына күдік туады».

Кейіпкерлермен бір уақытта өмір сүру кезінде бір-бірін алмастырушы

сәттерді, сонымен қатар қойылым барысында «бар болуымен» нәтижелі

түрде «басымыздан кешеміз», олардың жекелеген индивидтер ретіндегі

ерекшелігін мойындай отырып, Стивен Кавелл есімізге салғанындай,

«олардың осы шақтағы бар болмысына өзімізді кірістіре аламыз немесе

бізәлдеқашансондамыз».

Кейіпкерлерменкөрермендерөздеріменбетпе-

бет келген басқаның осы түріне күн сайын (қойылымды көрген сайын)

дерлікқарсы шығады.Олаздесеңіз,қойылымдардыңКорделияныңөлімі

сияқтыадамтөзгісізоқиғаларының«күрделілігіменкісініұялтатынәсері»

өздерін көріп отырған көрермендердің куәгер ретінде сезінуін тұрақты

етеді.

Біз мұнда интерпретация этикасын екі түрлі мағынада айта аламыз.

Левинас пен Дерриданың ізімен «басқаның өзгертілмес басқалығы» (the

irreducible otherness of the other) деп атауымызға болатын қойылымдағы

басқалықпенбетпе-беткелумен сыни әрекеттіңтұрғысынан,олкүтпеген

не үрейлі тылсым дүниені «өзі зерттейтін материал ішінде»

«насихаттауға» ниетті екенін көрсетеді. Қайта көрсетілуі

(репрезентациясы) мүмкін еместігімен философиялық идеализмнен қол

үзіп, оны жоюды жалғастыратын сол «айлалы инволюцияларға» деген

дабылбіздішексізрепозицияғаитермелеп,санамыздықызықтыратынжәне

(сонымен бірге) оған көнбейтін басқалық пішіндеріне ашық болуға

жетелейді.Сондықтанинтерпретацияныңбұлпроцесіненүктеқойылмауға

тиіс.Иглстоун:«Мұндаақырғыретоқусоңғысөзболуымүмкінемес»,–

дейді.

 Бұл орайда Морис Бланшо есімізге салғандай, этикалық оқу –

дәлелдеу әрекеті, бұдан былай ден қоя оқу түрі болудан қалып, салғырт

оқып-білугеайналады:

«Бұдан былай оқу пассив болмайды, оның орнына пассивтік оқу болады. Олар рақатсыз,

қуанышсыз,құштарлықтыда,түсінудіде айналыпөтетінпассивтер.Ол бәрі айтылып болғанда

«айтылғанды» еститін, ұйқысыздыққа «шабыт беретін», соңғы адамның сөзіне куәлік беретін

түнгікүзетсекілді».

Бланшоның апат алдындағы түсінбестігі Джонсонның «ашу, аяныш пен

үміттің толассыз толқынысынан» асып алыс кете қоймағанын білдіреді,

алайда біз апаттан аман қалсақ та, мұншалық әділетсіз дүниеде қандай

әділетдепсұрайаламыз.Корделияныңөлімінекелсек,көріністіңэтикалық

талабы жоғарыда атап өткен дәлелдеу әрекетінің тылсымында жатқандай

көрінеді,тіпті тереңдей түссек,біздің куәгерретінде керісерпілгенде әрі

қатысушы, әрі қатыспаушы екендігіміздің елеулі ескертуі болса да, бұл

көріністің біздің санамызды әлі де билеп келе жатқаны сөзсіз. Алайда

біздің«КорольЛирдің»ақырғысахналықкөрінісінетәнтіболуымызоның

ізімізден қалмайтын кейінгі ғұмыры бүтін пьесаға қатысымыздың

«микрологиясын» құрауы жүзеге асатын дүние ме, қойылым қойылған

сайын ол «қашықтықтан сезілетін қатынасты» біздің этикалық

шеңберіміздің шындығын жасыруыбізгеарылу мүмкіндігін ұсынып, оны

кейіннен тартып алуы мүмкін бе? Аффектілік бояуы қанық бұл сәттер

қойылымда «өмір сүре беретіні» анық. Өзінің шарттылығымен Шекспир

пьесасының«кейінгіғұмырының»құрамдасбөлігіболады.Алайдашыдас

бермейтін дүниеге шыдап келе жатқанымызды жай ғана дәлелдеуде

«Король Лирдің» «айлалы инволюциялары» ештеңеге қарамастан

өзгергіштік қауқарын сақтап қалады деп айтуға бола ма? Әлде пьесаның

кейінгі ғұмырының шегі бар ма? Әуел баста қойған сұрағыма қайтып

келетін болсақ, бұл жағдайларда «Король Лир» қалайша ерекшелігін

сақтап,яғнимән-мағынағаиеболыпқалаалады?

ІІ

Біз соңынан келеміз осы қалып біздің қазіргі жағдайымызды

айқындайтынсезімталжүйкемізденсыртартады.

(ДжорджСтейнер,«Тілжәнеүнсіздік»

(LanguageandSilence).

БұлсұрақтарXXғасырдыңжаншошырлықоқиғаларынанкейінде«өмір

сүреберетін»қазіргізаманғыкөрермені(оқырман)үшінтіптенөзектібола

түсті деуге болады. Жеме-жемге келгенде, бұл контексте Р. А. Фоукс

есімізге салатындай, «Король Лирдің» «азапқа салғырт қарауы мен

немқұрайдығы»бастан-аяқөзініңдепрессивтігіментанымал.

«Оның («Король Лирдің») бейнет пен тақсіреттің сұмдығына ұшырауы концентрациялық

лагерьлердің, жаппай қырып-жоятын напалм бомбалардың, жаяу әскерге қарсы миналардың,

әркімге де үйреншікті болып естілетін лаңкестік аясында айтарлықтай сұрапыл болып

көрінбейді…Кейбіреулергебұладамныңдүниенікезгендәруіштігініңнеқаһармандықсаяхатын

емес,оныңорнынаторығументүбітереңтұңғиыққажетелейтіннигилистікинтерпретацияларға

ашықболуымен-ақбіздіңзаманымызғаарналғанпьесаболыпкөрінеді».

Фоукстыңойынша,қауіпмынада:қазіргітаңдабізпьесанықаншалықты

ұнамдыдепқабылдасақта,жайғана«КорольЛирдегі»қатыгездіккеетіміз

өліп, «үйретілгенбіз». Ақырында, бұл маған толыққанды позиция болып

көрінеді.БелгілібірмағынасындаФоукстың«КорольЛирдің»«нигилистік

интерпретацияларға ашық болуы арқылы біздің заманымызға арналған

пьеса» екенін есімізге салып отырғаны дұрыс. Алайда бұл

интерпретациялармен бетпе-бет келуге әмбебаптық сипат берілсе, өзіне

қауіп төндірмей ме? Мұндай бетпе-бет кездесу әмбебап болуға түбінде

қарсылық танытады. Сыншылар арасында біздің мәдениетімізді осы

пьесаны қалай қабылдайтынымызбен ғана өлшеуге болады деп келетін

процессболсада,ФоукстыңЛирдібіздіңзамандасымызретіндеқабылдауы

Джон Коттың «Шекспир – біздің замандасымыз» (Shakespeare Our

Contemporary) кітабының ойын саналы түрде сөзсіз қайталап отырса да,

бұл пікір біздің пьесаға деген қарым-қатынасымыздың сипатын тым

қарапайымдандырыпжібередідеппікірталастырғымкеледі.Қаншалықты

қайшылықты болса да, Шекспирдің бұл шығармасының айрықша үлгілі

мәтін болуы да, менің жоғарыда көрсеткенімдей оның ақыл-ой елегінен

өткен интерпретацияларын табуға деген талпынысымыздың шектеулі

екенінесімізгесалуындадепесептейміз.Мұныңсалдарынсараптайкеле,

осы жағдайға қатысты дәйек келтіре отырып, парадокске толы кейіпте

«КорольЛир»кеңауқымдақарағандағанаәлідеқұндыболыпқалабермек

дей аламыз. Өйткені қазіргі мәдениет барынша «құндылық» деген

дүниеден айырылып бара жатыр.Осыған ұқсас процестерде «Король

Лирдің» «құндылығы» пайдалы екеніңді сезінуді бастан кешіру болып

шығады. Бұл тұрғыда «Король Лирді» «біздің замандасымыз» деп атауды

одан әрі қарастыруымыз қажет. Әсіресе, ол нигилизм мәселесі жайлы

соңғы философиялық пікірталастардың жаңғырығы іспетті болатынын да

есепкеалғандұрыс.Нигилизмгежауапберудіңбірнешежолыбар,алайда

«Король Лирдің» мәселені айқындауы, өздерінің сұмдық тарихты еріксіз

бастанөткеругеәлідетартылғандығынанкешеуілдегенінсезіп,соданжапа

шегетінфилософтардыңтәжірибелерінеөтежақынкеледі.ТеодорАдорно

секілдіойшылдарүшін«Холокост»секілдіоқиғаларданкейінде«өмірсүре

беру»ақтапалуғакелмейтінаманқалусезімінебайланысты.Осыконтексте

апаттыаман-есенбастанкешудеғанаемес,онытеорияландыруғатырысуда

адамгершілікке жатпайтын әлдене бар. «Негативті диалектикадағы»

(Negative Dialectics) «Метафизика жайлы толғаныс» (Meditations on

metaphysics)еңбегініңалғашқыбөліміндеАдорнобылайдепжазады:

«Освенцимнанкейінсенөмірсүреаласыңба?Әсіресе,сен,солсұмдықтанкездейсоққұтылған

болсаң,көппенбіргеөлтірілетінболсаң…оданкейінөмірсүреаласыңба?–дегенсұрақтықоюға

мәжбүр».

Адорно үшін Фоукс айтатын «торығу мен түбі ештеңеге айналмау» –

біздің болмысымыздың бір мезетте түйсінуге болатын, «шынайы болуы

мүмкін емес» сипаты. Бұл жағдайларда «аман қалу» сытылып шыққан,

бірақ белгілі бір мағынада соның ауқымында қала беретін

эпистемологиялық тәртіппен тікелей сәйкестікте. Философиямен

айналысатындарүшінбұлфилософияылғидакүнәданарылмайтынболды

дегентүсінікпенкелісімгекелудібілдіреді.Ол«өмірсүребереді»,бізөмір

сүре береміз (дәл солай), өйткені «оны түсінетін сәт өтіп кетті». Бұдан

өзгешерекетіпАдорношаайтсақ:

«Аманқалусалқынқандықтыталапетеді.Бұлбуржуазиялықсубъективизмніңбастықағидасы,

онсызОсвенцимдаболмаседі;құтқарылғандардыңайықпаскінәсідеген–осы.Күнәданарылу

ретіндебейнебіролендігіөмірсүрмейтіндей,1944жылыпешкеайдалыпөртелгендей,соданбері

елес күйінде тіршілік еткендей түс көріп, қиналады. Бұл – осыдан жиырма жыл бұрын опат

болған жанның ессіз қалауының буырқана тасуы. Ой адамдары мен әртістер көбіне өздері ол

жерде болмаған, ешқандай да өзі сезінбеген, өзін сомдамайтын тебіреністерін сипаттайды.

Шынында,олардыңбәрікөрерменніңбіріғана».

Осыдансоң«кейінненкелгендерді»куәгеретеотырып,қайтадан«дәлсол

жерде болмаудың» тылсым сезімін бекітіп береді. Әрине, бұл жолдардан

тағыдаЛирдіңөзіндіксаяхатыныңмаңыздыалмасуынестімейқалуқиын.

Бұл жерде Лир – кейіпкер ретінде белгілі бір мағынада кешігумен өмір

сүретін,ұзаққасозылғанөмірсаяхатыоныңбірегейлігінпашетуменқатар

жүретін тұлға. Алайда дәл қазір ол бірегей қалпын тікелей жоғалту

жолында:

Лир: …Кімекенімдімағанайтарқайсыңбар?

Сайқымазақ:

Лирдіңкөлеңкесі.

Аманқалудыңөзіқандайқалыпқаенседе,басқаныңізіненқалмауғакеліп

саяды, яғни Лир бір кездегі өзінің көлеңкесі не сұлбасы болмақ. Лирдің

кейіпкер ретінде «өз моласының сыртында» ұзағырақ қалуы да тиімді.

Мұндай дүниедегі бірден-бір ғажап жағдай: король көз жұмбай тұрып,

Кенттіңайтқанындай,«олтымұзақтөзді;бірақөзөмірінеөзіиелікететін

болды»(5.3.315–16). Шын мәнінде, белгілібір мағынадаФрэнсис Баркер

еске салатындай, «адам өзі жайлы құдды басқа біреу жайлы айтып

тұрғандайетіп айтсағана толықтай өзі болаалады».

 «Кейін келуде» біз

нарратив жалғастығы мен тұрақталған бірдейлікті ыңғайлауға қарсы

болатын пьесаға бетпе-бет келіп тұрмыз және діннің «экзистенциалды

бальзамынсыз»дүниедеШекспиртрагедиясыбізгесолзаманда-ақкейінгі

заманға тән торығу мен нигилизмнің көлеңкелі нарративін ұсынады.

Діннен кейінгі (пострелигиялық) дүние мен метафизикадан кейінгі

(постметафизикалық) философияға ортақ «көңіл қалу» спектральді о

дүниелік өмірдікі, метафизикалық спекуляцияны тәжірибемен үйлестіру

мүмкін емес.

 Бұл ситуацияға қарсы шараның жетіспеушілігі, Ницшенің

сөзімен айтсақ, «нигилизмнің ақырғы түрінің» қаупін тудырады. Ол өз

кезегінде осы жағдайға жетісімен «кез келген метафизикалық дүниеге

сенбеугеәкелетіндіктен,өзінешынайыдүниегекезкелгентұрғыдасенуге

тыйымсалады:

«Қалыптасудың шындығын жалғыз шындық деп, өзіне кейінгі дүниелер мен жалған

ғажайыптарғақандайдаболмасын жасырынтүрдеқолжеткізугетыйымсалады;бірақоны

мойындағысыкелмесе,бұлдүниегетөзеалмайды».

Осы көңіл ауанында ағылшын философы Саймон Критчли айтпақшы,

жаңадан ыңғайластырылған философиялық міндет: «адамның

баянсыздығынаештеңегежүгінбестенсолбаянсыздықтанасыпкетеалатын

мағынадарыту».

Ашығынайтқанда,бұлжердеарылужоқ,қазіргіуақытта

болуымүмкіндеемес,құрығандабіздерүшінсолайболмақ…

Алайдақашыпқұтылаалмайтынбаянсыздықтыңмәніәрқашан«кейінгі»

не салдардың және біздің метафизикадан түңілуіміз жайындағы заманауи

мәселелерді көтереді. Тіпті пьесаның ең соңғы адаптациялары Фоукстің

«Король Лирдің» нигилистік интерпретацияларға дайын тұрғанына деген

«күдігінің» шындыққа айналғанын дәлелдеді. «Король Лир» аңызының

қайта зерделенуі тірі қалу үшін күресу мен жарақатты жадының да

мәселесі емес шығар?! Джейн Смайлидің «Мың акр жер» (A Thousand

Acres) романында «Король Лирде» Американың орталық батыс өлкесіне

көшіретін ревизиялық көзқарастың астарында «Dogma 95» қозғалысына

тәнәкелікзорлықпен инцесттің

 «қалпына келген жад» жатыр. «Король

тірі» (The King is Alive, 2000) фильмінде (режиссері – Кристиан Левриг)

туристер тобы Намибия шөлінің орталық бөлігінің тұрғындары көшіп

кеткен шахтерлік елді мекенде қалып қояды. Сарқылған ресурстар мен

жадаулықсезімінұтымдыжеткізетінфильмкеңістігіндетіріқалғандар,екі

жаққадақолайлықоғамдастықтаортақәрекетболуүшін «КорольЛирді»

ойшажаңғыртуғатырысатыншығар.Дегенменосықойылымдағыжанама

кейіпкерлердіңбірібылайдейдіемеспе:«Уайымдаудыңқажетіжоқ.Ешкім

ғашық болмайды, бәрі өліп тынады». Догма ұстанушылардың ішкі

қағидаларына сай камераға түсірілген сандық бейнефильмнің визуалды

қатары жақындықты (сыршылдықты), сонымен бірге докудраманың

жатбауырлығыменқашықтығынжеткізеді.Сюжетоданәрідамығансайын

Дэвид Кадлер және Джанет Мактирсынды танымал Шекспир актерлерін

көреміз, олар өз кейіпкерлерінің рөлдерін жаттау барысында шынайы

ойнайтындары соншалық, дәл мағынасында айтсақ, жақсы ойнаса да

«ойнамағандай»дайындықөткізеді.

«Король Лир тірі» (King Lear Alive) қойылымының соңғы бірнеше

нұсқасында Беккет шығармаларын еске түсіретін актерлік құрамды

көреміз;ФоукстыңШекспиртрагедиясыXXIғасырдыңАбсурдтеатрымен

«пареллель ретінде» қарастырғанда, бұдан да дұрысырақ ұғына алар еді

дегенойын тікелей болмаса да, жанама түрдедәлелдей түседі. Фоукстың

айтқысы келгеніндей, «Король Лирдің» қазіргі заманға қатысты орынды-

орынсыздығының маңызды қыры мынада: ол «Годоны күту» (Waiting for

Godot) немесе «Ойынның соңы» (End game) сияқты пьесалармен қатар

оңай оқылуы мүмкін.

33

Шекспирдің драматургиясы Беккеттің драмасы

секілді өмір мен өлімнің ортасында жанталасқан үйлесімге ұмтылғыш

кейіпкерлерге толы, олар «төзе беруге де, бұдан әрі төзбеуге де шамасы

келмейтін»

 жаны қиналған кейіпкерлердің шегіне жеткен тәжірибесін

мәңгілікбастанкешіреді.Шынынакелгенде,дүниеніөзгертеалмайтынын

анық көрсеткенмен, теория мен практиканың, әрекет пен әлемнің

арасындағыбүтіндеугекелмейтін бос кеңістікфилософиямен өнергеқай

жердеқарсытұруыкерек.ШекспирменБеккетекеуініңжағдайындада,біз

осы қос драматургке драманың өзінің ем-домдық және қоғамды қайта

жандандырар қызметін жоғалту мүмкіндігімен бетпе-бет келіп

отырғанымыздыайтуымызкерек.

ШекспирконтексіндебұлсұрақтаржайлыойланубіздіСтэнлиКавеллдің

(Беккеттің «Ойынның соңы» (Endgame) пьесасының тағы бір байырғы

оқырмандарыныңбірі)әйгіліеңбегінеқайтаайналдырыпәкеледі.Олөзінің

«КорольЛир»жайлыжаңашылталдауында«қазіргі»дегенніңтрагедиямен

осызаманныңарасындағықатынастаторығуекенін айтып,ерекқұбылыс

ретіндеұсынады:

«Айналадаболыпжатқанқұбылыстардыңбәріндеактерболғандықтан,еріксізбізарасындабар

болмайтын дүние болмайды.Әрине, біз не болыпжатқанын әлі де біле аламыз.Бірақ ол кезде

азды-көпті бірдеңе жасай алатынбыз. Дәл қазір біздің білмейтініміз не нәрсе жасау керек

екендігіміздімойындауболыпшығады,яғнименөзімдібарретіндесезінуүшіннеістеуімкерек

дегенмәселеболыптұр.Айналамдытүсініксіз,тұтастайазаппенөлімжайлағанынбілемін.Мен

өзімненнегеәрекетжасамаймындепсұрағанда,оныңжауабы:менештеңежасамаудытаңдадым

болуытиіс».

Беккет пен Котт секілді тура сол қырғиқабақ соғыстың өшпенділігінде

қолға түскен (алыста), Ричард Хэлперн есімізге салатындай, Кавеллдің

«Король Лир» еңбегі түпнұсқа пішінінде «өз тарихи сәтінің (1967)

белгілерін арқалап жүр»; Кавелл айтатын «өлім мен азап», өзі анықтап

көрсететіндей, негізінен, Вьетнам соғысының мысалдарына

 нұсқайды.

Олар теледидарда күн сайын дерлік көрсетілген азап көріністеріне

Халпернніңқосатынытөмендегідей:«Азаматпенинтеллектуалретіндеол

(Кавелл)қарсылықтысезетіндіктен,оларғақатыстысоладамкейпіннемесе

әрекетсіздіктітаңдайды».

Бірқызығы,Кавеллмұнданұсқайтын«көрермен»мәселесініңқашықтық

пішінінеқатысыбар болғандықтан,біз өтіпжатқан барлықіс-әрекеттерге

қатысамыз, сондықтан біз қатыспайтын ештеңе жоқ. Сондай контекстегі

(азаппен) бетпе-бет келудің өзінде әлдеқандай немқұрайдылық бар.

Трагедия мынада: Кавелл есімізге салатын «қарау» әрекетінің өзінде, біз

азаппенөлімжағдайларынан«өзіміздіалыстатамыз».Қысқасы,«көрудің»

өзінде түбінде тікелей қатынасқа түсуді айналып өте аламыз. Кавелл

айтатындай: «Біздің білмейтініміз – мойындауға лайық ненің бар екені.

Менің нені көрсететінім не нәрсеге қатысты өзімді көрсететінім».

КавеллденұзағырақүзіндікелтіретінРичардХалпернмынадайқорытынды

ұсынады:

«Қазіргізаманғы,–дейдіКавелл,–трагедиятеатрмендүниеарасындағыдәстүрліқатынасты

өзгертіпжіберді.Өзімізсолоқиғаның ішінде болмасақта, театр бізге адамның қайғы-қасіретін

жүрекпен сезіндіре алатын ерекше орын болатын... Біз Кавел айтқандай, этикалық тұрғыдан

трагедиялық кейіпкер «болу», дәл мағынасында оның бар болуынан тысқарыда болу дей алар

едік. Алайда қазір қайғы-қасіретке селқос қарау үйреншікті дүниеге айналды, сондықтан

театрдағы құлықсыз көрермендер – ерекше жағдай емес, көңіл құлазытатын жалпылама

көрініс».

Бұл жағдайдың тысында біз, тіпті, өмір сүруді жалғастырып жатсақ та,

қарапайымештеңежоқ.Алайдапостметафизикалықмәдениетүшіннегізгі

мәселе – Кавеллдің түсіндірмесі тұспалдайтындай (ертерек Адорноның

жағдайында көргеніміздей), философия мен өнер қазір басқа жағдайда

өздері еңсеруге тиіс процестермен амалсыз ымыраластықта. «Король

Лирді»оқуыбарысындаКавеллөзініңкүрделіжекеайыптаусезімінсақтап

қалады.Бұлконтекстеапаттанаманқалудағанаемес,апаттанаманқалып,

оған қарсы тұра алмауда адамгершілікке жат әлдененің бар екеніне

адорнолық сергектігін, қырағылығын сақтайды.

 Бұл орайда Джей

Бернстейнатапөтетіндей,Адорно,КавеллменБеккетт(«КорольЛирді»де

қосар едім) осылардың әрқайсысы ұқсас мәселелердің төңірегінде

айналсоқтапжүр:

«Өнердерткедауаболуданқалсада,адамдардыңбаршасұраныстарынасәйкесіншежауапбере

отырып,осытысқарыәлемдегідүниелердіқалайшатөлтумалыққажеткізеді?Бергенсертіндетұра

алмаса,несінеуәдебердіекен?».

Нақты оқиғалар қазірдің өзінде ойлау міндеті тәжірибемен келісімге

келетін негіздерді

 қиратса, театрға өз заманының алдыңғы сапында

болуғаэмпатияжетіспесе,бізсалболыпжатыпалуменәрекетсіздікжолын

таңдасақ, ақырында, өзімізді азап пен өлімнен тысқары қалдыруымыз

керек. Мен жай ғана осы қатынасқа түсу мен қашықтықты сақтау

арасындағы толқуды өзге бір түпкі шекке ығыстыруға келгенде,

Корделияныңөліміқалайболғандада,«ерекшеоқиға»болыпқаладыдеп

қарсыпікірайтқымкеледі.

ІІІ

Соңғы куәгер, тарихтың соңы, кезеңнің аяқталуы, бетбұрыс сәті,

дағдарыснемесе(метафизикалық)философияныңақыры.

(МорисБланшо,«Апатжазбасы»

TheWritingoftheDisaster)

«Король Лирді» «қайшылықтан» арылта оқу барысында Стэнли Кавелл

мынадайпікірайтады:

«Мұны христиандық пьеса деуге бола ма? Күмәнді сұрақ. «Иә» деп жауап берсеңіз,

Корделияныңмахаббатыжаратылыстыңөзінарбап,«КорольЛирді»өзгеріскеұшыратқанХристос

бейнесіндейболыпшығады.Өзімніңқаншалықтытүсінгенімеқарайменүшінолпьесаданәсер

алу әрекетіне де, пьеса екеніне де қатыстылығы тұрғысынан жалған болып көрінеді. «Король

Лир» иллюстрацияланған діни ілім емес (қалай дегенмен, діни ілімнің қай түрі

иллюстрацияланған болып саналса да, күнәнің өтелуі мен арылу секілді ұғымдар түсінігімізде

иллюстрацияланған саналмай ма?), ал табиғат пен Лирдің арақатынасы

қарастырылмайтындықтан, олар сарқылып бітеді. Корделия Христосты сомдайтын болса, оны

қайтатірілукезіндеемес,теккірескекерусәтіндебейнелереді».

Азаптануғадіникомпоненттіқайтаараластырудықаламайтұрып(алайда

Кавеллдіңтүсініктемелеріндегіпікіргесәйкес,ондайсәттерәрдайымдерлік

қашып құтыла алмастай кездеседі), сол заманға тән «азапқа деген

немқұрайдылыққа»қарамастан,бізді«КорольЛир»қорғаштағанКорделия

бейнесінің тәнті қылуы төмендегідей деймін. Мен теріс бұрылып кетуге

мүмкіндіктуғызбайтын,Бланшоның«баурапалушықатынасты»нәтижелі

түрде айқындауы арқылы «түбі бәріміздің басымыздан өтер (дүнияуи)

түрлену формасының, барлық түсініспеушіліктерге қарамастан,

сақталуындадепесептеудіжөнкөремін:

«Бейне…Сонданегетаңданамыз?Көрупроцесіқашықтықтыңбарекенін,ажыратуғасебепкер

шешімніңболатынын,қатынасжасауғақарсытежеукүшінжәнеқарым-қатынасжасауданболған

түсінбестікті айналып өту әлеуетін тұспалдайды. Көру деген ажыратудың соқтығысуға

айналғанынбілдіреді.Тіптіқашықтықтанболсын,көріптұрғандүниеңіз«баурапалушықатынас»

арқылы сізге жармасқанда, көру мәнері жанасудың бір түріне айналғанда, көру қашықтықтағы

қатынасқа айналғанда не болмақ? Көз алдыңыздағы дүние сіздің назарыңызға

«орналастырылғандай» үстемеленіп келсе, нақ бір назарыңыз уысқа түскендей, сыртқы

көрініспен байланыстырылса ше? Бұрынғыдай шынайы жанасу болып қала беретін белсенді

қатынас, құлшыныс пен әрекет емес, қайта қозғалыссыз қозғалысқа жұтылып, тереңдіксіз

тереңдіккебатыпкеткенназар.Қашықтықтанқатынасуарқылыиеболғандүниеміз–бейне.Ал

тәнтіболубейнегедегенқұштарлықтаншығады.

Бізді тәнті қылатын дүние оған мағына дарыту үшін қуатымызды тартып алады. Сондай-ақ

оныңөзінетән«толыққанды»табиғиболмысынанбастартуүшін,дүниеніарттақалдырып,бұл

әлемді тастап шығып, біздің ғаламға жапсарлас әлемге ығысып, бізді сонда шақыру үшін де

қуатымыздытартыпалады.Өзінбізгекөрсетпейдіжәнесоғанқарамастануақытішіндеосышақта

жәнекеңістіктебарболуғажатбарболуарқылыөзінпашетеді…Тәнтіболу–көрумүмкіндігін

бермейтінкөру,бірақкөрмеудіңмүмкінемесболуыныңөзі;былайшаайтқанда,көругеайналатын

мүмкінеместік.Оләрдайымөзқасиетінжоғалтпайтынкөруге,мәңгіліккөрудіңелесінеайналған

тастайқатқанөлікөзқарастысақтапқояды».

Бланшоның «қашықтықтан қатынасы» «белсенді қатынас» емес, алайда

Кавеллдің сезінуінде біздің жеке қатыстылығымыз жауапкершіліктен

«жалпылама бас тарту» ретінде қайталанбайды. Джей Бернстейн

ескерткендей, Бланшо «бейнеге құштарлық» таныта отырып,

таңғалысымызды «объектінің кемелдігімен» түйістіретінін ұмытпауымыз

қажетнемесеБланшоныңөзіайтқандай,«көру–сезудіңбіртүрі».

Лирдің

Корделияны құшақтаған бейнесі көрерменіне тек қана сахнаның жабылу

көрінісінде ғана «түпсіз тереңдікті» көрсететін осы күрделі

феноменологияның бір ұшығын ұсынғандай... Ол (осы күрделі

феноменологияның бір ұшығы) өз кезегінде тек жабылу сахнасының

барысында өзін дүдамал қабаттарда, «дем алыс, тұман, дақ» немесе

«қауырсын қимылдату» (салыстырыңыз: 5.3. 260, 264) секілді болар-

болмас «қолға ұстатпас» топтама ретінде болмысын ашады. Көріністің

мұндайаурадағыәлеуетікүштіболғандықтан,олбіздіырқынаншығармай,

еріксізбаурапалады;зейініміздішоғырландырады,сөйтеотырып,тұрақты

бейнеретінде«өзібіздіңназарымыздыжаулайды».Процессбарысындабұл

«көзқарасыңыз бенназарыңыз шап беріп ұсталғандай, сыртқыкөрініспен

байланысаалатындай»кейіпте.

Әрине, қандай да бір мағынада сахна бізге бұрмаланған көзқарасты

ұсынып, өмірді тыныштандырып, тасқа айналдыруы мүмкін. Мәселенің

ащы шындығы қыз өліп, король өмір сүре береді. Алайда Лирдің

Корделияның денесін құшақтауы «азаптанудың эстетикаландырылуын»

дәлелдейді. Өйткені болар-болмастай ғана білініп, санаға сыймай сырын

бермесе де, «көрудің» өзі ішінара арыла отырып, өзгенің «жанасуына»

икемделіп, қабыл алуға тұрмайтын құбылмалылыққа жол беріп, әлі де

сезілетіндей жақын қашықтықта өте айрықша жағдайларда қала береді.

«Көру» мен оқудың арасындағы айырмашылық маңыздылығын

жоғалтпайды. Қойылымда да солай. Редакторлық асығыс әрекеттердің

жекеленген объективтілігінен тыс бізді түзу пікір аясында ұстап қалатын

дүние–СамюельДжонсонныңөзінеқарсышығуғашамасыкелмеседе,бас

тартуғаміндеттіболған«КөпжылдарбұрынКорделияныңөліміненқатты

әсер алғаным соншалық, пьесаны редактор ретінде қайта қарағанымда,

соңғыкөріністерінқайтаоқуғажүрегімдауаламай,қаттықиналдым»деген

естелігі. Біз Корделияның өлімі Бланшоның «көрмей қалу мүмкін емес»

деген пайымын растайды дей аламыз. Демек, Джонсон қаншалықты

тырысса да, бас тартуды «таңдау» ақыры орынсыз болып қалады. Тәнті

болу, өзінің үздіксіз қайталанып тұратын «қашықтықтағы қатынасын»

растап тұрғанына қарамастан, Бланшо басқа жерде куәгер деп атайтын

дүниеменажырамастайбайланыстажәнедәлосыүзіндідеолуақытішінде

осышаққажатжәнекеңістіктебарболуғажаткүйіндеөзінбарболуішінде

көрсетеді.Мұныңсоңындаешкімніңөзін-өзіжоқболуретіндеайқындауы

көрініс бермейді. Қысқасын айтқанда, Корделияның өліміне тәнті

болуымыз, көрермен ешқашан толық ақтап алмаса да, қарапайым да

орынды, үздіксіз дәлел түріне айналу (бас тарту) мен соңғы куәгер

«қылығын» растайды. Ол – «ешқашан аяқталмайтын», Раттердің «алты

жылбойысанасынаншықпайқоятын»көрініс.Оныңестеқаларлықсәттері

мезеттікқана.Олпьесаныңжалпыдрамалыққұрылымындасақтапқалатын

шешуші не екіталай сәт ретінде де, ақырында, айналып өту немесе жою

мүмкін емес «этикалық шектіліктің» растауында да міндетті троп болып

қалабереді.

Бітті,бұлбітті;бітугежақын,бұлбітіпқалғанболуыкерек...

(СамюэльБеккет,«Ойынныңсоңы»(Endgame)

Өнердің де, философияның да, әрекеттің де кез келген түрі қазіргі

кездеәлемдіжайлапкеткентоқтаусызапатқаорынсыз,қалыптантыс

жауапболуғаміндетті,бірақбізталқылаубарысындаүнеміқандайда

біржердетоқтаптұрамыз;сондықтанөнерменмағынаныаяқтаубіз

ойлағандайоңайшаруаемес.Ойтүйіп,мағынаіздеудағдысынсындыру

мүмкін емес. Бәлкім, солай шығар, бірақ мағынаны аяқтау міндеті де

үздіксіз,соңыжоқісдепайтатынбізкімбіз(бәлкім,бұлдаапатболар).

Орындалмайтын міндет; бізді тоқтатуға болатын шығар, бірақ

аяқтайалмайды.

(ДжейБернстейн,«Ойынныңсоңы»жайлы)

Қай тұрғыда айтсақ та, «Король Лирдің» абсурд театры да, Беккеттікі

сияқты,өзініңаяқталмайқалусезімінтудыраотырып,басталасалыпбітіп

қалатындай көрінеді деп айта аламыз. Беккет әлемінің және «біздің»

әлеміміздің заманға сәйкес келмейтін қисынсыздығы «Король Лирдің»

қисынсыздығымен толықтай дерлік үндестік тапқан. «Ойынның соңына»

келсек, біз «Король Лирмен» теңесетіндей ақырзамандық жағдайға қарсы

келіптұрмыз.«Қожайын»мен«оныңқызметшісі»ядролықбункеріспетті

жабықкеңістіктебіргеқамалғандай,аманқалғандар«адамибайланыстың»

соңғы қалдықтарына табан тіреп тұрғандай… Беккеттің драмасында

Шекспирдікіндей апат жайлы жазу оның шексіз баянсыздығын сақтап

қалсада,«әлсіреуқарқынын»бірқалыптыетіпұстаптұрады.

Қоспьеса

датұншықтырартүңілусезімініңортасындаәлдеқалайэтикалықимпульсті

сақтап қалады, бәрі басқаша болуы мүмкін еді деген утопиялық сәуле

қаншалықты мардымсыз болса да, сол күйінде қала береді. Бернстейн

айтқандай,«өнерменмағынаныаяқтаукөрінгеніндейоңайшаруаемес;ой

түйіп,мағынаіздеудағдысынсындыруқиынныңқиыны».

Өз тарапымнан айтарым, «Король Лирдің» аяғындағы шиеленіс те

утопиялық импульсті қамтиды. Өзінің жалпы этикалық траекториясы

тұрғысынан анағұрлым адорнолық не кавеллдік болуы ықтимал.

Адорноның ойы, Беккеттікі секілді интеллектінің фаталистік

пессимизмінің айналасындағы әлденені қамтамасыз етуші ғана деп жиі

карикатураның түйреуіне ұшырап жатады; бірақ көңіл қалушылық пен

немқұрайдықтың қоршауында қалса да, Адорно философиясының

«сейсмикалық»әлеуетіештеңегеқарамастан«арылукөзқарасын»қолдауға

дайын болуды білдіреді.

51

Түптеп келгенде, Адорно үшін Кавелл секілді

«апатқаатауберунемесебелгілібірқалыптаайқындайтынтүйіндікөзқарас

жоқ»,

 алайда Макс Пенский бізге ескерткендей, шетке ысырылып қала

беретін дүниелерді қарастырған кезімізде Адорноның еңбегі «этикалық

интуицияға әсер етіп, бірегейлігінен айырылған біреу. Яғни, қысым

барысында тұншықтырылған басқа басымдыққа ие дискурстың

қирандыларының арасында қайтадан пайда болуы мүмкін және осы

қиранды арасындағы ассимиляцияланбаған материал негізінде жанданып

шыға келуі ғажап емес».

 Біз Беккеттің өнері, Адорноның философиясы

секілді,«өзақырзаманынанаманқалады»дейаламыз.Себебі– өнермен

философияәрдайымтымкешкелседе,өзініңақырынакуәгерболупроцесі

барысында оның әйтеуір «күндердің бір күні уақыты келеді» деуге

мүмкіндікбар.

БұлорайдаАдорноүшінСаймонКритчлиайтатындай:

«Арылудың шынайылығы немесе шынайы еместігі маңызды болуы неғайбыл. Маңыздысы

(арылудың)мессиандықталабы,албұлталаптыңқандайдабірарылудыңкепілдігіменбекітілгені

маңыздыемес».

Адорно «Король Лирді» зерделеуге тырыспайды, бірақ оның

позициясының логикасын кеңірек қарастырсақ, Шекспирдің пьесасын

зерделеу барысында торығуменбетпе-бет келеміз. Сонымен бірге«арылу

позициясы» тұрғысынан пайымдасақ, «Король Лирдің» «мессиялық

талабы»,тіптіөлімдедесолқалпындақалаберетінінаңғарамыз.Жоғарыда

атап өткенімдей, белгілі бір деңгейде ол, Корделияның қарапайым ұғым

аясына сыймайтын бейнесіне сүйенетіндіктен, одан ажырай алмады.

Әрине,мұндайоқутүрібіздітек«сұрғаламға»алыпшыққанболареді;бұл

дегеніміз– жарқырап көріну үшін «үміттен-үмітке» жалғанып, «тым кеш

қалдым» деген өкініштің арасында дел-сал күйде қалған өткеннің

болашақта көрініс табар бір түрі

. Алайда Шекспир пьесасының ақырғы

көрінісінеорай,бұл«КорольЛирдіңорны».Оғанқоса,өздерініңбастапқы

театрлық контекстен іріктелініп алынғанда, «соңғы» сөздері Беккеттен

алынғанрухтыөлеңсекілдіоқылатынытаңғаларлықеместешығар:

әліемес...

«Онданегеолкетті?»

«Олайболса...»

«Қалатұршы...Ха?»

«Сеннедедің?»

«Мұныкөріптұрсыңба?»

(5.3.261,263,269,270,308)(Ә.И.)

тымкеш...

«олмәңгігекетті»

«Қаражердейболып,олдаөлді»

«ендіолмәңгіліккекетті»

«Жо-жо-жоқ,өмір!..»

«Ешқашан,ешқашан,ешқашан,ешқашан,ешқашан!»

(5.3.257,259,268,304,307)(Ә.И.)

ҮмітпенторығудыңарасындақалғанЛирКорделиянықұшақтаптұрып,

түбі ешқашан қосылмайтын диалектикалық бейненің қайта бірікпес

сынықтарынрастаптұрғандайәсерқалдырады.Лирдіңөзібылайдейді:

«Мен оны құтқарған болуым да мүмкін. Енді ол мәңгілікке кетті».

(5.3.268)

Сондай-ақ, бұл – «үрей бейнесі», сол себепті ол ой мен тәжірибе

арасындағы сәйкессіздікті реттеуге деген қауқарсыздығы кесірінен

құрылымдықтұрғыдашалағай,іскеасырғысызболыпқалабереді.Алайда

«Король Лирдің» соңғы көрінісінің бұдан былай да ақылға қонбайтыны

анықжәнеоныңбұлболашақәрекетүшінәлдеқалайтүсіндірілуітиісдеген

талабында этикалық үстемдік сақталады.

 Ең болмағанда, осы тұрғыдан

алғанда, пьесаның ақырғы көрінісі өзінің өзектілігін сақтайды. «Енді ол

мәңгілікке кетті» деген жолдың өңін айналдырып ала қоюы оп-оңай:

«мәңгілікке дегеннің» орнына «қазір де» орынды; артық та емес, кем де

емес. Мәңгілік қайталанып тұратын пьесадағы кейінгі бейне – күтпеген

жерден қашықтықтағы ыстық қатынасын қайта оятатын соңғы куәгердің

сәті:

Мынаныкөріптұрсыңба?Оғанқара,қараоныңеріні...

Мұндақара,мұндақара,олөлді.

(5.3.308–9)(Ә.И.)

«Метафизикақалайқалаудыбілуікерек».

ТеодорАдорно,«Негативтідиалектика».

Өзінен кейін келетіндерді қайда қалдырады? Аман қалғандар әрі қарай

қалай өмір сүре бермек? Сол болашақ әрекет қандай форманы иеленуі

мүмкін? Оңтайлысы, «Король Лир» соңында бұлыңғыр, екіұшты болып

қалады:

ЭДГАР: Қандайазапкөрсе-дағыжанбайғұс,

Шыдамасқақояремесзамана.

Тауқыметікөпбұлтірліктеқалайық,

Лиржарықтықсекілді,

Бұйрықтыкүнжеткенше,

Бәрінешыдапбағайық!(Ә.К.)

Азалыкүндісақтайықесте,

Айтуғатиіссөздіемес,айтайықсөздісыздаған.

Көпшерлендіқария.Албіздіңмынажасбасқа,

Олсекілдікөптікөріп,көпжасау,сірә,жазбаған.

(5.3.322–5)(Ә.И.)

Пьесаныңсоңғыкөрінісінде«сезу»мен«сөйлеу»,сезуменкөруденгөрі,

азапты жақындыққа тасталған. Бәлкім, содан кейін бұл міндет формасы

болар, түбінде жаттаудан келіп шығатын «сөйлеу» шығар? Бұлай

айтуымныңмәнінтаратуғарұқсатетіңіздер.

Жақындаосыжолдардыстуденттерменбіргеталқылағанкездебірнешеуі

оларды Лоренс Биньонның «Құлағандар рухына» (For the Fallen) деген

өлеңініңтанымалтөртіншішумағынаұқсатты:

Оларендіқартаймайды,қартаятынбіздерміз,

Қарттықендімазаламас,жылдарендімінемес,

Күншығысыбатысында,

Оларбіздіңжадыда.

60

(Ә.И.)

Күмәнсіз,бұлжылсайынтойланатынескеалужексенбісін(Британияның

соғысқа қатысқан адамдарды еске алатын арнаулы күні – Ред.), бітім

күнініңмерейтойынтойлаған,Британияныңтүкпір-түкпіріндеөзөмірлерін

бейбітшілік үшін, құрбан еткен жандарды еске алу үшін өткен мерекелік

шаралардан кейінгі пьесаны талқылап оқыған сабақтың бірі болатын.

Әлбетте,апаттанаманшыққанБиньонныңшумақтарындакейінненкелетін

біздер қартаю мен қажудың тауқыметінде қаламыз. Ал бізге дейінгілер

мәңгі жас, сәйкесінше, ғасырлар бойы мәңгі халық жадында. Эдгардың

тілінде «жанталасқан біз» ұзақ уақыт тауқыметті бастан өткізе өмір

керуенінде сапар шексек те, дәл қазір белгілі бір мағынада мәңгі халық

жадындақалғанжандар секілдіешқашанұзақөмірсүрмейміз.Осылайша

екішумақарасыноқыпжатқандардыңтүйсінусезіміабсолютшындықтай

көрінеді.Дегенменосысалыстырудаменібірдеңемазалауынқоймайды.

Қартаюдыңқысқамерзімініңөзіндеқартболсада,мәңгіжасүлкендеріміз

секілді ешқашан өмір сүре алмаймыз ба? Тіпті Биньон айтқандай, олар

жазғырудантысқалсада,дәлқазірөмірдежоқбұрынғықарттарымызбізді

қайтадан сынға ала алады? «Жас біздердің мұншалықты көп нәрсені

көрмейтінімізді және ұзақ өмір сүрмейтінімізді» есепке ала отырып,

Эдгардыңсөзікейінненкелетіндергежауапкершілікжүгінарқалататынішкі

тәжірибені танытады. Сондықтан қаншалықты ауыр болса да, мұрагерлік

жағдайындаөмірсүругетиіспіз.Бәлкім,жұмбақтыңшешіміЛирдіңсоңғы

өсиетінендебұрынкелетінжауапкершіліксөздеріндежасырынғанболар?..

Азалыкүндісақтайықесте,

Айтуғатиіссөздіемес,айтайықсөздісыздаған.(Ә.И.)

Фоуксескесалғанындай,бұл«КорольЛирдің»алғашқыкөрінісінсаналы

түрде қайталайтын жаңғырық секілді. «1.1-де Гонерил мен Реган айтуға

тиіс болған жайларды мойынсұнған кейіпте айтты».

 Бірақ енді соңғы

көріністебізжайғанаайтуға«тиістінің»алдындаорындалуыкерекміндет

не «мойынсұну» бар. «Бұл – ауыр күндердің салмағын көтеріп,

бағынуымызқажет»дегенмағынадағыміндетжайғанақоғамдықміндеттің

шекарасына сыймайтын, бәлкім, жүзеге асар этикалық маңызды

бетбұрысты белгілейтін, бірақ дәл қазір пьесаның бастапқы бөлігінде

ресми құзырет пен жауапкершілік артуды білдіретін бос сөз бен

риториканың шеңберінен тысқары жатқан дүние. Нәтиже – кереғар;

«өлгендер қалдырған аманат, біз өмірден табатын және өзіміз қайта

жасақтайтын парыздар»

 күнделікті міндеттерімізде жалғаса беретін әрі

Биньонныңөлгендерқұрметінежазғанөлеңініңөтелмейтіншағымындағы

басқалармен қатынастарымыздан хабар беретін этикалық талап түрін

таластытүрдеқайтамойындайды.

Фоукстағыбіржердеайтқандай:

«Пьесаныңсоңғыжолытылсымкүйдеқалабереді.Себебісезгенін(«сыздағанды»)айту(ашулы

ЛирЭдмундқадегенынтызарынжеткізгенГонерилменРеганба?),айтуғатиіссөздіайтусияқты

(алғашқыкөріністегіГонерилменРеганныңсөздері)бәрінбүлдіруімүмкін».

Корделияға келсек, ол беташар сахнада «айшықты үнсіздікті»

64

тамаша

көрсеткенін еске түсіруге болады. Тілге қарсы заттардың жағына шығу

арқылы тілдік айырбастан бас тартып, сол арқылы түлкібұлаңға салған

сөйлеуәрекеттерініңтеңсіздігінжәнеадалдыққасертбергенГонерилмен

Реганның көнбіс төзімі «шындықты айтуда» да адамдар көп нәрсені

жасырып қалатынын жанама түрде мойындайды. Керісінше, жасанды

айыптауданзардапшегетіндіктен,махаббаттыңүнсіздігіменбұйығыболу

ақтаусезіміненбастартадыда,белгісізнәтижегетәуекелетеді:

ЛИР: –Құдайақы,шынсөзіңбе,бұл,қызым?

КОРДЕЛИЯ: –Иә,милорд.

ЛИР: –Жасбасыңмен,тапосыншатасжүрекпеең?!..

КОРДЕЛИЯ: –Жалтарасөйлегенжарасамаекенжастыққа?..

ЛИР: –Жараспаса,жалаңшындық–жасауың!(Ә.К.)

(1.1.105–9)

Мәселе Фоукс айтқандай, алғашқы көріністе Корделия «жай ғана өз

сезімін жасыруы тиіс болды» деп ойлағандығында емес.

 Мәселе әлі де

солқалпындакөнбісболуғамәжбүрлікпенүнсіздіктісүюжәнеүнсіздікке

деген сүйіспеншілікке төзу қажеттілігінде одан азап шегу...

Бақытсыздығынақарамастан,жүрексөзінайтпауында(1.1.91–2).

Бұл азаптану тәжірибесін сарқып тауысу не оның маңыздылығын

әмбебаптандыру дегенді білдірмейді, қайта азаптанудың болғаны

«жақсылық атаулыны шектеуден тыс етеді», «шектіліктен құндылық

жасайды» және түзелуге ықтимал жол ашады. Ойлау мен сөйлеудің

арасындағыайырмашылықтыңболатыныналдыналаболжаумүмкінемес.

Демек,философДжиллианРоузайтқандай:

«Жақсыкөреалуқабілетінарттыру,өзіңменөзгеніңарасындағышегаралардымойындаужәне

солшегаралардыңайналасындаәлсіз,жеңілзақымданушыболыпқалаберу».

БұлКорделияныңбасынанбастапбайқатқанқабілетіменқасиеті.Қазіргі

күні қанша жерден байсалды һәм қатал көрінгенімен, тіпті еріксіз түрде

шарттылықпенимпровизацияғатолыкейіптеұмытумүмкінемес.Фактілер

ұмыттыруға тырысып, көрсетпеуге барын салғанымен, Тейттің пьесаны

комедиялықмазмұндааяқтап,таңғысыкелгенсоңғыкөрінісініңөзіндебұл

дүниелер «шындық» ретінде көрініп тұрады. Түптеп келгенде, Тейттің

шынайы адалдығы мұны жеріне жеткізе ойнау мүмкін еместігін

мойындауынабайланыстыболыпшығады.

Өзініңосыхикаятты«жаңаша

модельдеуін» қорғаштап, дәйектеу барысында менің өз Авторымды

негіздеуімде жоқ кейіппен «мұндай батыл өзгерістерден үлкен қауіп

көретінін»айтыпқарсышығады.Алайдаөзініңпьесаны«қайтамодельдеу»

әрекетінде «көрермен жылы қабылдаған» осы өзгерістерге наразылық

таныта отырып, жауапкершіліктен бас тартудың тағыда бір «теориялық»

негіздемесінқосудықажетсанайды:

«Трагедияны қуанышпен аяқтау соншалықты қарабайыр емес. Себебі – өлтіруден гөрі,

құтқаруқиын.Қанжарменутолыкесеылғидадайынтұрады,бірақақырғыэкстримгеәрекет

әкелу,сосынмүмкінжолдарменбәрінтірілтусуреткерлікпенжазушылықпайымдыталапетеді.

Қойылымкезіндеоныкөпазапқасалады».

Тейттің өзі «жетістігіне қатысты сөздерінен өкінген әсіре өтемақының

ізін оқу тым үлкен бұра тартушылық па? Өткенге көз жүгіртсек, бәлкім,

оныңайласыТейттіңэтикалықинтуициясыныңрухынсақтауындашығар...

Оның «өлтіруден гөрі құтқарудың қиын» екенін мойындауы, түбінде өзі

таңдайтын шартты келісіміне қарсы. Сонда да «солай болуы мүмкін

мағыналарды» қабылдау мүмкін емес болып қала береді. Пікір

қайшылығымен бетпе-бет келе отырып, «оны сақтау мүмкін емес деген

мағынадағы қарсылықтың табы, яғни әрекетті барынша соңына дейін

жеткізу, мүмкін болса, барлығын кері қайтару» Тейттің қалаған түсінігін

қажеттілік ретінде қорғайды. Бұл оның түсінігінен үстем тұратын

ақиқаттың бір бөлшегін мойындағанымен, оған қол жеткізу барысында

азапты жол болып қала бермек. Тейттің «Король Лирді» комедия ретінде

«деңгейінкөтергенін»қайтақарап,түсінгімкеледі.КейінненГегельдіоқып

жатқан Джиллиан Роуздің рухында Тейтті түйсіну «Король Лирді» адам

танымастайөзгертіп,драмағаайналдырады:

«Өңіайналыпөзгергендрама… Әрбірсатыдакөріністауып, шығарманыңқойылымы кезінде

жүзегеасыпжатады.Үздіксізжалғасатынкомедияғаайналып,соғансәйкесқолжеткізгеннәтиже

әрдайым бір-бірімен сай келмейтіндіктен, қойылымның мақсатын, әрекет пен қайшылықты,

нәтиженіқайтақарауғамәжбүрлейді».

Біз өлтіруден гөрі, құтқарудың қиынырақ екенін мойындайтын қайта

рекурсиялаудыңкүлкілімүмкіндіктерінқабылаларболсақ,тіптіТейтбізді

бұдан сақтандырғысы келген болса да, күлкілі ықтимал көріністер әлі де

біздіөзәлеуетіменсақтапқалаалареді.Сондағанабізжайкүлкіліжабылу

сәтінен гөрі «үздіксіз жалғасатын комедияны» қолдап шығамыз. Ал олай

етпесек, мұны басқаша елестетуге болатын кез келген талпыныстан бас

тартамыз.

Бір жағынан «Король Лирдің» эстетикасы, Беккет мен Адорно секілді

бізгеәлідекүмәнді,бұлыңғырәлемдікөрсетеді.Аманқалғанкейіпкерлер

елестетумүмкінемесдүниелердібейнелеуүшінқалғанболыпшығады.Бұл

тұрғыдан алғанда, өнер мен философия болмашы ғана жұбаныш сыйлай

алады,сондықтанАдорноайтқандай:

«Ұзақжылдаржалғасқанауыразапатаулықиындықтартқанжанныңбақыраойбайсалуымен

бірдейсахналануқұқығынаие;сәйкесінше,Освенцимнанкейінбізөлеңжазаалмайқалдықдеп

айтуқателікболареді».

АлбұғанқатыстыЛирбылайдейді:

«Өкіріңдер,бақырыңдар,ұлыңдар!»(5.5.255).

Дегенмен «Король Лирдің» комедиялық қойылымының ресми түрде

орындыдептанылуыоныңтұтастолымсызкүйіменқосапарықталғаннан

соң ғана орынды болмақ(яғни жауапкершіліккетолысын атаулыәртүрлі

құбылыс пен дүниелер жайлы олардың «шынайы мәні« қандай деп

ойлануға құқылы). Бұл әрекет, әрине, осы этикалық талапты сақтау үшін

жүзеге асады, әлсіздікті мойындамайтын, кейіннен тіпті «Король Лирді»

жайғанақатардағыкомедияретіндекөретін,соңынанқалғандүнилердіде

талқандайтынжабайылыққакөндікпе(ішінаратіптіақиқаттымойындаудан

дабастартатын).

Ескертпе

1. МорисБланшо,TheWritingoftheDisaster,ауд.ЭннСмоук(ЛинкольнменЛондон,1995)р.

2. Бұрын да айтқанымдай, «ақылға қонымды түсіндірмеден» қашуда Шекспирдің

концептуалдыбақылауғаашыққарсылығысыниойүшінанағұрлыммаңыздыресурсболып

шығуы мүмкін. Ол философиялық сұрақ қоюдың «әдеби шарттарының» өзіне жол табу

түрін ұсынады. Джон Джоуиннің «Философиялық тұрғыдағы Шекспир» (Philosophical

Shakespeares)кітабынқараңыз(ЛондонменНью-Йорк,2000),рр.1–17.

3. Чарльз Лэм, «On the tragedy of Shakespeare» (1810–11), Фрэнк Кермоудтың (ред.)

«Shakespeare:KingLear»кітабынан,р.28.

4. СамюэльДжонсон,«PrefaceandNotestoKingLear»(1765)ФрэнкКермоудтың«Shakespeare:

KingLear»кітабынан,р.28.

5. Джонсон,«Алғысөз»р.27.

6. А.С. Брэдли, Shakespearean Tragedy: Lectures on Hamlet, Othello, King Lear, Macbeth

(Basingstoke,1992)р.211.

7. ФилипАрмстронг,«Uncanny Spectacles:PsychoanalysisandtheTextsofKingLear»,Textual

Practiceжурналында8:3(1994)414–34;рр.416.МенБрэдлидіңтүсіндірмелеріненазарымды

аударғаны үшін Армстронгке қарыздармын. Армстронгтің жазатынындай, мұнда

психоанализтеориясына,әсіресепьесаның«шектеншыққанаффектіні»бейнелеуінде,анық

сілтеме бар. Өз басым ол бағыттың ізіне түскем жоқ, бірақ Фрейдтің «тылсым» жайлы

түсінігіжайлықысқаша айтқым келеді.Қазіргі сәттепсихоаналитикалықсыншылдық пен

эстетикаарасындаанағұрлыманықбайланысорнатуғаболареді;Фрейдтіңөзімақаласының

алғашқы жолдарында осы байланысты анық ашып береді: «Эстетика – әдеміліктің ғана

емес,түйсінусапасыныңдатеориясы».ЗигмундФрейд,«TheUncanny»,ДжеймСтрэчидің

«CompletePsychologicalWorks»еңбегінен,17-том,StandardEdition(1963),217–56,р.219.

8. Барри Раттер,«Rutter Writes», Northern Broadsides-тің King Lear гастрольдік қойылымына

бағдарламада(1999)беттернөмірленбеген.

9. Жак Деррида, Specters of Marx: The State of the Debt, the Work of Mourning and the New

Internationalауд.ПеггиКэмаф(Нью-Йорк,Лондон,1994)р.11.(Астынсызған–Деррида).

10. Р.А.Фоукс,«Кіріспе»У.ШекспирдіңKingLear,ред.Р.А.Фоукс(ТемзадағыУолтон,1997)р.

72. Сондай-ақ салыстыру үшін: Стивен Бут, King Lear, Macbeth, Indefinition and Tragedy

(НьюХэвен,1983)р.11.

11. Жак Деррида, (Of Grammatology. – ауд.) Гаятри Чакраворти Спивак (Балтимор, Лондон,

1976) рр. 141–64, сондай-ақ әдеби шығармалардың аяқталуының парадокстық қисыны

жайлытүсініктіқарап,арандатушылықшолужасайтынЭндрюБеннетпенНиколасРойлды

салыстырыңыз: Introduction to Literature, Criticism and Theory (Хемель Хемстед, 1999) рр.

251–9,әсіресерр.253–4,қараңыз.

12. Р.А. Фоукс, Hamlet versus Lear: Cultural Politics and shakespeare’s Art (Кембридж, 1993) р.

211.

13. ТағыдаБеннетпенРойлдысалыстырыңызIntroductiontoLiterature,254.

14. Фрейд,«TheUncanny»мәтінніңәртұсынантабуғаболады.

15. Джонсон,«Preface»рр.27–9;р.28.

16. Джонсон,«Preface»р.28,(астынсызған–Джонсон).

17. РобертИглстоун,EthicalCriticism:ReadingAfterLevinas(Эдинбург,1997)р.175.

18. СтэнлиКавелл,DisowningKnowledge,SixPlaysofShakespeareкітабында(Кембридж,1987)

р.108астынсызғанКавелл.Сондай-ақменСтивенМалхаллдыңКавеллтуралыжазбасына

тікелей қарыздармын: Stanley Cavell: Philosophy’s Recounting of the Ordinary (Оксфорд,

1994),әсіресерр.198–9.

19. Теренс Хоукске осыны анықтап бергені үшін алғысым шексіз; оның «The Heimlich

Manoeuvre»аттыасқаншеберлікпенжазылғантүсіндірмесінқараңыз:TextualPractice,8:2

(1994)рр.302–16,әсіресер.312.

20. Иглстоун,EthicalCriticism,р.179.

21. МорисБланшо,(TheWritingoftheDisaster.–ауд.)ЭннСмок(Линкольн,Лондон,1995)р.

101.Сондай-ақИглстоундадәйексөзкелтірілген:EthicalCriticismр.175.

22. ДжорджСтейнер,LanguageandSilence(Лондон,1985)р.22.

23. Фоукс,«Кіріспе»,2.

24. ТеодорУ.Адорно,NegativeDialects,ауд.И.Б.Эштон,(Лондон,1990)р.363.

25. Сонда.

26. Уилиям Шекспир, King Lear, ред. Фоукс, 1.4.221–2. «Король Лирден» алынған

дәйексөздердіңбәрішығарманыңосыредакциясынан.

27. ФрэнсисБаркер,TheCultureofViolence:EssaysonTragedyandHistory(Манчестер,1993)р.

15.

28. «Лирдің» қабылдаушылық осы уақытқа. қисынсыздығы бізге басқа бір мәселелер

жиынтығынәкеледі.«Кейінненкелуде»бізбіріздінарративизацияданбастартатынжадпен

бетпе-бет келіп тұрмыз. Мұнда біз Лиотардың «үйлесімсіз ахронологиялық әсер» дейтін

дүниесімен қарсы келіп тұрмыз. Соған қарамастан «бірікпеген травматикалық тәжірибе»

дейтінніңжалғасқанесеңгіреуіненшығуыарқылытолықтайзаманталабынасай.Қараңыз:

Жан-Франсуа Лиотар, Heidegger and «The Jews», ауд. Адреас Майкл және Марк Робертс

(Миннеаполис, 1990) р. 16. Лиотардың толығырақ түсіндірмесін іздесеңіз, өзім толықтай

қарыздаркелесі еңбекпенсалыстырыңыз: Никола Кинг, «We come after: Remembering the

Holocaust», Роджер Лакхерст пен Питер Маркс(ред),Literature and Contemporary: Fictions

andTheoriesofthePresentкітабында(Харлоу,1999)рр.94–108,р.97.Сондай-ақменКингке

жазбаныңосыбөлімінеэпиграфұсынғаныүшіналғысымшексіз.

29. Қараңыз:СаймонКричли,VeryLittle…AlmostNothing(Лондон,Нью-Йорк,1997)рр.1–28,

әсіресе р. 2. Мен мұнда және жоғарыда нигилизмге қатысты негізгі айырмашылықтарды

атапбергеніүшінКричлигеқарыздармын.

30. ФридрихНицше, The Will to Power,ауд.У. Кауфманмен Р. Дж. Холлингдейл(Нью-Йорк,

1968)р.13.Сондай-ақКричлидедәйексөзкелтірілген:VeryLittle,рр.7–8.

31. Кричли,VeryLittle,мәтінніңәржерінентабааласыз.

32. ТолығырақРоджерЛакхерсттіқараңыз:«MemoryRecovered/RecoveredMemory»Лакхерст

пенМаркстің(ред.)LiteratureandtheContemporaryкітабында,рр.80–93,әсіресерр.86–7.

33. Фоукс,Фоукстің(ред.)KingLearкітабында,р.2.

34. ТағыдаКричлидісалыстырыңыз:VeryLittle,р.23.

35. Кавелл,DisowningKnowledge,рр.116–17.Сондай-ақРичардХалпернніңShakespeareAmong

theModernsеңбегінде(Итака,Лондон,1997)р.108.LearмақаласындаКавеллкөрерменмен

кейіпкер арасындағы айырмашылықты атап өтеді және театрдың біздің өзгелермен

қатынастарымызды театрландыру мен әдебилендіру қабілеті арасындағы кедір-

бұдырлықтарды (және потенциалды арылтқыш қарым-қатынастарын) ашып көрсетеді.

Алайда маған қызығы, Кавелл Леврингтің «Король тірі» фильмі туралы не дейтіні. Бұл

шығармаBigBrotherнеSurvivorсияқтыэкстрим жағдайлардаадамдардыңаманшығуына

негізделген ТВ-шоулардың саналы түрде маймылданатын, өзгелермен қарым-қатынасты

тым драмаландырып және театрландырып жіберуінде-ақ әдебиет тым көбірек араласып

кеткен ғой. Бұл Кавеллдің жаратылысты театрландыруы жайлы түсінігін басқа арнаға

бұрады,бірақонызерделеугедәлосыжердеуақытымжоқ.

36. Халперн,ShakespeareAmongtheModernsр.108.

37. Халперн,ShakespeareAmongtheModernsр.108.

38. Кавелл,DisowningKnowledgeрр.116-17.

39. Халперн,ShakespeareAmongtheModernsр.108.

40. Халперн Кавелл жайлы жазғанда, оның Кавеллдің. «біз» дегені оны жеке тұлға ретінде

айыптап, жалпылама бас тартудың жай ғана қатысушысы ретінде жауапкершіліктен

босатадыдегенімен,қараңыз:Халперн,ShakespeareAmongtheModernsр.109.

41. ДжейБернстейн,«Philosophy’sRefuge:AdornoinBeckett»ДэвидВудтың(ред.)Philosophers

Poetsеңбегінде(Лондон,Нью-Йорк,1990)рр.177–91,р.183.

42. Салыстырыңыз:Критчи,VeryLittle,мәтінніңәртұстарынантабуғаболады.

43. Бланшо,TheWritingoftheDisaster,р.101.

44. Кавелл,DisowningKnowledgeр.73.

45. МорисБланшо,TheGazeoftheOrpheus,ДжорджКвашаның(ред.)TheStationHillBlanchot

Reader: Fiction and Literary Essays еңбегінде, (Барритаун, Нью-Йорк, 1998) рр. 412–13;

сондай-ақ Джей Бернстейнде дәйексөз келтірілген: «Fragment, Fascination, Damaged Life:

The Truth about Hedda Gabler», Макс Пенскидің (ред.) The Actuality of Adorno and the

Postmodernism еңбегінде (Абани, Нью-Йорк, 1997) рр. 154–82, рр. 156–7. Бұл тұста және

осыдан кейінгі дәйектерде Бланшо жайлы түсінігім (Алайда «Лирді» оқуым емес) Джей

Бернстейнгеәжептәуірқарыздарекенінатапөйткенімжөн.Салыстырыңыз:рр.156–8.

46. Бернштейн,Fragment,Fascination,DamagedLife,р.157.

47. ТағыдаБернстейнменсалыстырыңыз:«Fragment».

48. СамюэльБеккет,Endgame,(Лондон,1964)р.12.

49. Бернштейн,«Philosophy’sRefuge»р.183.

50. БұлтіркестіКритчлиденалдым:VeryLittle,р.27.

51. Бұл орайда Адорноның позициясының толығырақ түсіндірмесін Критчлиден табааласыз:

VeryLittle,рр.18–23.

52. Теодор Адорно, Aesthetic Theory, ауд. К. Ленхардт (Лондон, 1984) р. 354. Сонымен бірге

Адорноның Minima Moralia: Reflections from Damaged Life шығармасының аяқталуымен

салыстырыңыз:(Лондон,1978)р.247.

53. МаксПенски,«Editor’sIntroduction:Adorno’sActuality»,МаксПенскидің(ред.)TheActuality

ofAdorno:CriticalEssaysonAdornoandthePostmodernismжинағынан(Албани,Нью-Йорк,

1997)рр.1–21,әсіресе6жәнер.19,8-ескерту.

54. Пенскидің «Editor’s Introduction» 10-бетті қараңыз және салыстырыңыз: Ева Гюлен,

«TheodorAdornoonTradition», Пенскидің The Actuality of Adorno жинағында, рр. 183–93,

әсіресер.186.

55. ТағыдаКритчлименсалыстырыңыз:VeryLittle,р.19.

56. МұндаАдорноғаарқа сүйеп тұрмын.Бұл «уақытшасөздіктердің»толығырақтүсіндірмесі

үшінжәнеолардыңмаңыздылығынұғынуүшінөзбасымқарыздарАдорноныңеңбектерін

қараңыз:Пенски,«Editor’sIntroduction»р.10.Гюлен,«TheodorAdornoonTradition»р.186.

57. ТағыдаКритчлименсалыстырыңыз:VeryLittle,р.19.

58. Адорно,NegativeDialectics,р.407.

59. Ескерту. Ә. Кекілбаевтың аудармасында пьесаны аяқтайтын Эдгардың сөзі Герцог

Альбанскийтарапынанайтылған.Ә.Кекілбаевтыңаудармасындабұлмақалаүшінмаңызды

мағыналартүсіпқалғандықтан,бізосылайтәржімаладық.–Ауд.

60. Лоуренс Биньон, «For the Fallen», Хелен Гарднер құрастырған, The New Oxford Book of

EnglishVerseкітабында(Оксфорд,1972)р.831.

61. Фоукс,ФоукстіңKingLearкітабында,р.392.АстынсызғанФоукс.

62. БұлпікірдітікелейВендиУиллерденалыпотырмын,ОлмұныГрахамСуифттіңLastOrders

романы жайлы қызықты талдауында пайдаланады. Қараңыз: Венди Уиллер, «Melancholic

Modernity and Contemporary Grief: The Novels of Graham Swift», Лакхерст пен Маркстің

«Literature and the Contemporary» жинағында, рр. 63–79, р. 78. Алайда Уиллер екеуміз де

философДжиллианРоуздыңеңбектерінеқарыздарекеніміздіескертуімкерек.Әсіресемына

еңбегімен салыстырыңыз: Джиллиан Роуз, Mourning Becomes the Law: Philosophy and

Representation(Кембридж,1996).

63. Фоукс,«Introduction»р.79.

64. БұлтіркестіБаркерденалдым:TheCultureofViolence,р.11.

65. Фоукс,Фоукстің(ред.)KingLearкітабынан,р.392.

66. ДжиллианРоуз,Love’sWork(Лондон,1995)р.98.

67. Венди Уилерге міндеттеме мен әдебиеттің арасындағы «байланысты» көрсеткені үшін

қарыздармын.Қараңыз:Уилер,«MelancholicModernity»,ЛакхерстпенМаркстың«Literature

andContemporary»еңбегіндер.76

68. НаумТейт,«DedicationandProloguetoKingLear(1681)»,Кермоудтың(ред.)«Shakespeare:

KingLear»кітабында,рр.25–6.

69. Роуз,MourningBecomestheLaw,р.72.

70. Адорно,NegativeDialectics,р.362.

ОНЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.ЭлисМанроның«Елігу»

әңгімесіноқудағыаллегориялар

МириамМартиКларк

Әдебиетке деген постструктуралистік және деконструктивтік қатынас ерекшеліктен гөрі

әртүрлілікке,мағынаныңәмбебаптығынангөріоныңайрықшакөпмағыналылығына,дарамәтін

не біртұтас дискурстан гөрі дискурстардың бір-бірімен байланысқан қабаттарына ден қояды.

Элис Манроның көркем шығармалары реализмнің алаңсыз иллюзиясын бұзатынын ескеру

арқылы сөздерді заттарға теңестіреміз. Мириам Марти Кларк Манро шығармаларының

күрделілігін сипаттайды. Манро біздің назарымызды бейнелеудің (демек, репрезентацияның

мақсатына жетіп, табысты шығуынан оның тұрақсыздығына қарай аудару) тәсілін сипаттайды.

Шығармада күрделі сомдалған фигура – кітапхана. Ол бізге өз өміріміз туралы шындықтың

қарапайымәрі түсініктінұсқасын елестетуге мүмкіндік беретін,кітаптан-кітапқа шексіз сілтеме

жасайтын орын; бірақ кітап әлемі бұл шындықтың бізге бұзылмаған күйде жетуіне кепілдік

бермейді.

ЭлисМанросуреткерлігініңөмірмен«қоян-қолтықәрітерең»байланыста

екені жайлы бұған дейін де аз айтылған жоқ (Блоджетт, 1). Өзі

«өмірбаяндық қалыпта» (Lives) деп атайтын шынайы сезімге толы жете

зерттелген әңгімелерінде Манро Канаданың Оттава жазығындағы шағын

қаладан шыққан қыздың өміріне ұзақ әрі рекурсивті жол салады.

Тағдырдың бетбұрысында жасаған тұстарында кеше мен бүгіннің

арасындағы шиеленіскен байланысты көрсету арқылы ол, отбасылық

өмірдің қызығы мен шыжығын, жеке өмірдің құпиялығын, Джюбили не

Хэнрэттисекілдіқиялдантуғанқалашықтардағанаемес,кейінірекТоронто

мен Ванкуверде ауқатты қала маңындағы отбасылар мен орта тап

отбасыларындағы әлеуметтік қатынастардың қыңыр мінез танытып,

есептескендеймінезкөрсеткенінбаяндайды.

АджайХебле атапкөрсеткендей,оның туындылары– оқудыңреалистік

дәстүрін қолдауға шақыратын, дәстүрді барынша нығайта түсетін

шығармалар. Алайда соңғы онжылдықтаМанроның әңгімелері айқындық

(нақтылық) иллюзиясын жоюды, оған қоса, нарратив, жад пен жазудың

тұрақсыз әлеміндегі рефлексивті, саңылаусыз, көбінде қиын жолдарына

түсу арқылы өздеріне қолайлы әдіске тән шиеленісті тұстарды көрсетеді.

Ильдико де Пэпп Кэррингтонның Манроның аллюзиялары мен

метафораларын кеңінен талқылауы, Джеймс Карскаленнің Манро

шығармаларындағыүлгілердізерттеуі(есімдер,символдарментроптардың

үлгілерін), Магдалене Редекоптың жабырқаңқы ана бейнелерін кейіптеуі,

Е.Д.Блоджеттің нарратив стратегиялары мен нарративтегі «мен» жайлы

пайымдауы, Хебленің Манро шығармаларындағы тілдің «репрезентация

формасы» мен «белгілер жүйесі» ретіндегі қосарлы сипаты жайындағы

дәлелді дәйегінің (5) бәрі де – оның әңгімелерінің алуантүрлілігі мен

күрделілігін жаңа қырынан ашып көрсетеді. Олардың көбі Манро

туындыларының алғашқы және соңғы ләззаты ретінде Редекоп жай ғана

«бағалану, танымалдық ләззаты» деп білетін (3), өнердегі өмірдің

өзгермейтінжәнекүрделенбегенкөрінісінатайды.

БұлмақаладаМанроныңшығармаларынФуконыңбелгілітерминдерімен

айтсақ, «баспа өнімдерінің ұшы-қиыры жоқ әлемімен қалай байланысып,

жазудың таныла алу институтында қалай дамитынын» ескере отырып,

кітаптардың түрлі және бұған дейін есепке алынбаған қатынасын

қарастырғым келеді (91). «Жастық шағымның құрбысы» (Friend of My

Youth, 1990) және «Жария сырлар» (Open Secrets, 1994) жинақтарындағы

әңгімелер Манроның шығармашылық жолында бұрын да кездескен.

Алайдабұрынғығақарағанда,неғұрлымкеңірексипаталғанкөпмәтіндерді

бір мәтінге сыйдырып бейнелеп жеткізу, оқу мен жазудың өзара

байланысқан тәжірибелерін қайта бейнелеу арқылы реалистік нарратив

негіздерінің бүтіндігін жоққа шығарады.Аталмыш әңгімелер жайлы айту

үшіншығармаданмәтінге,жадпен экспрессивтіескетүсірудентілге,оқи

білу қасиетінен жазу шеберлігіне ойысу керек. Бұл мақалада аталған

өзгерістібарыншатолықкөрсетпекпін.Осымақсаттакітапханалықсаясат

пен оқу әдебін аллегориялық түрде жеткізетін «Елігу» (Carried Away)

шығармасынталдаймын.

Баспаның ұланғайыр әлемі кітапхананың тіршілікке толы және

оқырманды мазалайтын тынымсыз әрекет Манроның ертеректегі

шығармаларынан-ақ белгілі. Нарративтің іргесі сөгілмейтін алуан түрлі

сипаты ешқашан көзден таса болмаған. Кэррингтон Манро

шығармаларында жиі кездесетін Гомерге, Библияға, Шекспирге, Хардиге

және басқаларға қатысты аллюзияларды анықтап берген еді. Оның

пайымынша, бұл сілтемелер әңгімелердегі түпкі амбиваленттілікті

күшейтіп,онымеңгеріпалуғақызмететеді(Controlling).Бірақ«аллюзия»

бұләңгімелердіңкөптегенмәтіндердіңқиылысындағы орнын немесе осы

әңгімелердіңішіндесіресіптұрғанкітаптар,хаттар,атышулыөлеңдермен

көпке ұнаған жолдарды түгел сипаттамайды. Манроның әңгімелерінде

кездесетін қалалардың бәрінде кітапханалар бар. «Кітаптан соғылған

қамалдар жаратылған әлемнің бірден-бір дәлелі» (99), – дейді Дель

Джордан. «Қыздар мен әйелдердің өмірі» (Lives of Girls and Women)

әңгімелер циклінде газеттер мен «Ұлы кітап» топтамалары бар. Соғыс

уақытында фермерлерге білімді жарнамалау арқылы байып шыға келген

энциклопедиясатушысыдаосында.

Әрібұләңгімелеркөбінесеоқырмандаржөнінде.ОларДельдің«Қыздар

менәйелдердіңөміріндегі»(LivesofGirlsandWomen),Роуздың«Тілемсек

күтушідегі» (The Beggar Maid) атты еңбектері мен қоса, кітапханадағы

барлықтуындылардыоқитын.Тіптіқыздарғаарналғанжурналдарменескі

медициналық мәтіндерден Бронтенің романдары мен Теннисонның өлең

шумақтарынан болашағын да болжайтын. Өйткені олар Манроның

әйелдерге арналған «тәрбие беруші» деп аталатын романдарының жас

протагонистері.Оларфеминистік«оянудың»табалдырығындағыкурстарға

жазылатын, кітап дүкендерін ашатын, шаң басқан орыс романдарын

«пышақтыңжүзіндейғанажұқачех,жапон,румынкітаптарын(Friend,112)

немесе «Пингвин» (Penguin) баспасының жұмсақ мұқабалы кітаптарын

оқып,пікірбілдіргенортажастағыәйелдер.

Алайда Манро ойлап тапқан қалалардағы кітаптарға маңызды орын

берілсе,кітапханалардамектепсыныптарыменшіркеудеоқуәрекетініңөзі

шетке ысырылған. Оқу ересек адамдардың өміріндегі сексуалдық

құмарлыққа, үй-іші жауапкершілігіне не экономикалық өнімділікті

бақылауға бөлінетін орынды алып қояды. Дель құрбысы Наоми жайлы:

«Олесейгендіктенкітапоқымайды»,–дейді;«БұлДжюбилидеүйреншікті

нәрсе болатын. Өйткені кітап оқу сағыз шайнау секілді әдет еді. Алайда

ересек өмір әбігерге салғанда және оның күнделікті міндеттері басым

түскенде ұмытылатын әдет күйеуге шықпаған бойжеткендерге ғана тән

болса, ер-азамат үшін ұят саналатын» (Lives, 99). Бұл тек жаттанып өмір

сүретін кітапханашылар мен оқытушыларда, «ешқашан иіні жібімейтін

қатаң да пәк» Мисс Фаррис секілді (Lives, 102) немесе «Саған айтқым

келгені» (Something I’ve Been Meaning to Tell You) әңгімесіндегі көріксіз

Артур Комер секілді адамдарда ғана қалған әдет еді. Ол жиһаз жөндеп,

қорасын кітапқа толтырған Роуздың әкесі немесе «Ұлы кітаптар»

тобындағыдискуссияларғабіресептенөзініңжіберіпалғанмүмкіндіктері

жайлыайтуүшінбаратын.БұлДельдіңанасысекілдіэксцентриктердеғана

сақталғанғұрыпболатын.Өзінтанып,сана-сезіміноятубарысындаоқуды

қолғаалғанәйелдерүшінбұләдеткөпкешіктірмейредакциялау,ұстаздық

етунемесетелевизиядапродюсерлікетусияқтыжұмыстарғаұласады.

Жастар ешқашан да тыныштық іздеп, елден жырақтау үшін не ақылды

болып көріну үшін оқымайды. Кітап оқуды өмірлік дағдысына

айналдырған адам әпенді көрініп, көпке жуыспайтын, саяқ жүретін

ескіліктің адамы секілді көрінуі де мүмкін. Негізінен, кітап оқудан

өзгешелеу болудың, ешкімгеқажет болмау мен ескіліктің «иісі» шығады.

Ден қойып оқу дегеніміз – мәдениетті тану, ішкі өзегін ұғыну, мәдениет

әлеміне бойлау. Мектепте оқытылған мәтіндерді бар ынта-ыждаһатпен

қабылдау, орталық кітапхана сөрелеріндегі кітаптарды іздеп жүріп оқу

аталған институттарды қалыптастырған, оқуға рұқсат беруші қоғам мен

күрделі және қайшылықты қарым-қатынасқа түсу. Ал күнделікті

тіршіліктің грамматикадан мақұрым, сауатсыз күйбеңінен босануға жол

нұсқайтынкітаптар,ақырында,орынсызиронияғатапқылып,жақыныңнан

алыстатуы мүмкін; сондықтан да қауіпті болмақ. Мәселен, Роуз Кэтрин

Мэнсфилдтің «Бақтағы жиын» (The Garden Party) шығармасын үй

тапсырмасы ретінде оқығаннан кейін Мэнсфилдтің кедейлерді мүлде

түсінбейтініне күйінеді. Сол сияқты өзінің өгей шешесінің әдебиетке

келгенде,әліпті«таяқ»депбілмейтінтопастығынаашуланады.Оғанқоса,

өзгемәтіндеркейіпкерлердіңөміріменәңгімелердіңөзінентаңғажайыпқа

аздап орын береді. Барлық аллюзиялар секілді, мұның да өз либидолық

энергиясы, өзіндік беймаза пәрмені мен сұраныстары бар. Олар көптеген

герменевтикалық мүмкіндіктердің болжау мен түсіндірудің тежеусіз

күштерінің ізіне түседі. «Өзгерістер мен рәсімдер» (Changes and

Ceremonies) (Lives) үшін «Гамельннің сырнайшысының» (The Pied Piper)

маңыздылығы жай ғана ертегі еместігінде. Қайта жасөспірімдерге тән

сексуалдық қызығушылықтың сырларын ашуға, ұл-қыз деген сәбилік

бөлінудің түбі сексуалдық сезімнің «анархиясы» мен «тылсымына»

айналуынажағдайжасады.СоныменбіргеБраунингтіңөлеңіненегізделген

оперетта баяндаушы өзі де аздап қана байқап, ұшығын ғана шығаратын,

алайда ешқашан әңгіменің өзекті «мағынасына» айналмайтын, ақша мен

әлеуметтіктапжайлыкүңгіртсюжеттіқамтиды.Адамеңбегінқанаужайлы

шешімінтаппаған,айтылмаған,ескерілмегенхикаяменоныңқорқынышты

салдарын (Гамельн қаласының басшысы еңбекақысын бермей қойған

сырнайшықаланыңбүкілбалаларынәуеніменсиқырлап,сыртқаертіпалып

кетеді)беймазасезімніңәлідеқобалжытуыдепқабылдауғаболады.

Сол әңгімелердегі оқырмандарға және сол әңгімелердің оқырмандары

үшін өзге мәтіндер осы тектес екіұштылық пен белгісіздіктен шығатын,

мағыналардыөрбітетін,мағынажасауменреалистікбейнелеубарысының

өзін тарқататын анархиялық күшке ие. Ертеректе жазылған кейбір

әңгімелеріндеМанроныңимпульсібасқамәтіндердіңсимволдыққызметін,

олардың жинақы түрде кірігуін, қолтаңбалық ерекшелігін, тақырыптарға

бөліну сипатын оқу әрекеті ретінде шектейтіндей көрінеді. Олар

салтанатты ресми шара, драмалық шиеленіс, ритм ретінде рәсімдік

мағынаға ие болып, бетперделерге сәйкестендіріліп, кітапханаларда

сақталып, белгілі бір ережелерге бағынады. Джюбилидің қоғамдық

кітапханасындаДельДжорданқұрбысыменбіргесүйіктітарихироманның

еліктіргіш парақтарынан бас ала алмай отырған орындықтан таяқ тастам

жерде «КІТАПТЫ БҮЛДІРГЕН ЖАҒДАЙДА 100$ АЙЫППҰЛ

САЛЫНАДЫ»деген ескертубелгісі жазылған (Lives, 98). Басқа мәтіндер

Манро бейнелейтін «шынайы өмірде» адамдардың басынан өтетін

оқиғаларға ирониялық және таңғаларлық ұқсастығы болса да, «көркем

әдебиетте»адамдардыңбастанкешетінімүлдеөзгешедепайтаалатындай

алдыналапайымдалғаннемесебарлықкөпқырлығыменгерменевтикалық

мүмкіндіктеріменбіргесюжеттентысқарыкетеді.Соныңөзіндешектеулер

бұлдыр, әлсіз болып шығады; өйткені басқа мәтіндердің энергиялары

әңгімелергеүздіксізөтеді.

Алайда Манроның кейінгі шығармаларындағы ой тапқырлығы өзіндік

алуантүрлілікқасиеттіалғатартып,тақырыпетіпалатындықтан,бұрынғы

мәтіндер мен өзге дискурстарға тікелей жүгінеді. Оның әдісі бірде

археологиялық,бірдеаллегориялық,ендібірінде бұрынғы мәтіндергеден

қойылады. Бұл қазба байлықтар, қирандыдан табылған сынықтар ретінде

болса, кейінгісі оқу әрекетінің баяндау субъектісіне айналады. «Жастық

шағымның құрбысы» жинағындағы әңгімелерде Манро соған дейінгі

шығармаларында басым болған кейіпкер мен олардың ортасын сипаттау

әдетінен бас тартып, өз нарративтерінің және олардың ішіндегі көптеген

баяндау әрекеттерінің дискурстық және мәтіндік сипатын археологиялық

тұрғыдан зерттейді. Ол реалистік бейнелеуді денатурализациялап, оның

алғышарттарыніштенбұзуарқылыөзәңгімелерініңтұрақсыз,дискурстық

жәнешексізрегрессивтіинфрақұрылымдарынбасқамәтіндерге,Хардидің

романдарына, ұмытылған хаттарға, шағын қалалардың жергілікті

газеттеріне орналастырады. «Менесетун» (Meneseteung) атты оқырман-

жазушының хикаясы осы бағыттағы жаңалық пен ізденістің бірі ғана.

ӘңгімеХІХғасырдажынданыпкеткен«ақын»АльмедаДжойнтРотесімді

әйел жайынжа жазылған. Әңгіме желісі оның өмірінің бірізді нарративі

бағытында емес, одан тысқары қарай жылжиды. Реалистік мәтіннің түп-

тамырына да, оған қатысты басы артық жағдаяттарға да мән беретін

баяндаушы биограф осындай әңгіме жазу үшін құжаттардың дерекке

негізделгеншынайы түрін де, ойдан шығарылғанын да мұқиятзерттеген.

Олардыңқатарында:газеттер(өсек-аяңжариялайтынVidetteаттыапталық

басылым),өлеңкітаптар,автобиографиялықалғысөз,фотосурет,қысқахат

пенқұлпытасбар.АльмедаРотшығармадаалғашқыжәнесоңғыкейіпкер

ретінде ғанакөрінеді.Оқиға баяндаушыныңөлең кітабына кезігіп қалған

сәтіненбасталып,«Меда»дегенжалғызжазуыбарқұлпытастыңайналасын

тазалауымен аяқталады. Vidette-дегі хабарламаларға сүйене отырып,

баяндаушы ХІХ ғасырдағышегара маңындағышағын қалашықтың тіліне

пародияжасауарқылытірілтеді.Сөйтіп,ақынныңжазумәнерінетәназдап

басылыптасталғанынтызарынжеткізеді.Былайшаайтқанда,жазушысыр

тартып, Альмеданың хикаясын жер ортасына келген шақта тұз өндіруші

ДжарвисПултерді ұнатып қалғанын, ақыр соңында қалай ақылынан

адасқанынжазады.Оныңақылынанадасуыментекстологиялықақылынан

адасуы, сөздерді бөліп-бөліп қолдану мен сөздердің қайтарымсыздығы

мынаданкөрінісбереді:

«Альмеда әлденені бақылағанда, сөзден қашып құтыла алмайды. Құтыламын деп ойлауы

мүмкін,бірақолойыжүзегеаспайды.Көпұзамайауырсалмақсалсада,жарқылдағандүниежаңа

сөздердікөлденеңтартады.Қандайдабіржекелегеннақтысөздеремессөздердіңағынымұның

тіл ұшына келгенімен, айтылмай қалған сөздердің сұлбасы. Тіпті тіліне өлең шумақтары да

оралатыныбар.Иә,өлеңдер.Олкейдеқұйылыптүсетінөзгешеөлеңдеболады.Жалқыдаболса

өзгеөлеңдердің,мардымсызжырлардың,мағынасыазшимайлардыңбәрініңорнынтолтыратын

дараөлең.Жұлдыздарменгүлдер,құстарменағаштар,қарғақонғанперіштелер,бақилықболған

сәбилердің іңір мезгіліндегі рухы оның жартысына да тұрмайды. Сіз Перл Стриттің даңғаза

шуынажәнеДжарвисПултердіңжылтыратыпмайлағанбәтеңкесініңбасы,жұлынғантауықсаны

менқаракөкгүлжайлыұғымдардытолықтайойелегіненөткізуіңізкерек.МұндайсәттеАльмеда

адамдардыңбір-бірінұнатыпқалусезімінде,үрейлердідеұмытады.Жанғажайлыотбасыошақ

қасындаайтылатынәңгімелердідеестімейді».

Альмеда бұл айтылғандардың біреуіне де мойын бұрмайды.

Баяндаушының пайымынша, ол ағысты шындықпен шатастырмайды әрі

ештеңеге шындық деп те алданбайды. Есінің дұрыс екенін осылай ғана

біледі»(Friend,70).

Өткен шақты (оның ішінде, гендерлік дискурстарынан құрастырылған

кейіпкерді) көрсету арқылы Манро бейнелеуді субъективтіліктің өзінде

табиғатпен тәжірибеәлемінентысқарыжәнедискурстықәрекетәлемінің

ішінде қозғайды. Альмеда Рот пен Джарвис Пултердің қазанамалары

гендерлікті құрайтын тілді тайға таңба басқандай анық көрсетеді.

Сондықтан олардың екеуіне де қатысты дүниені баяндаушы әңгіменің

аяғынақарайқатарластырыпберген.Альмеданыңқазанамасысезімталдық,

шешендік, «абырой», «кербездік», «әдептілік», міндет, биязылық,

қайырымдылық пен «берік сенім» (71) сияқты қасиеттерін жоқтайды. Ал

Джарвистіңқазанамасындаоның«өнеркәсіпкебейімділігі»мен«жұмысты

тез атқаратыны» және «қаламызды жұмыспен қамтудағы еңбегі» (72)

жайында айтылады. Бұдан қалатын әсер де саяси, себебі баяндаушы

реалистік мәтінді қазбалайды. Ал оның астарында жыныстық

айырмашылық, таптық күрес пен экономикалық жақтан жәбірлеу бұғып

жатқанеді.

«Елігу»әңгімесіндеМанрореалистікбағыттажазуменоныоқудыңсаяси

жағын зерттей отырып, археологиялықтан аллегориялық әдіске ауысады.

Алдымен, әңгіменің күрделі сюжетінің қысқа синопсисін ұсынамын.

Онтарио (Карстейрс) индустриалды капитализмнің шегінежеткен кезеңін

1917–1950жылдардыңорташенінқамтитын«Елігу»шығармасыЛуизаны

сипаттаудан басталады. Бұрын кезбе сатушы болса, қазір қаланың

кітапханашысыболғанол,соғыстажүргенсарбазДжекАгнюденсыршыл

хаттар ала бастайды. Джек оған өзін оқырманмын деп таныстырады.

Негізінен, Зейн Грейдің «Тарих пен саяхат» деп аталатын кітаптар

сериясының да оқырманы екен. Сонымен қатар Луизаны кітапханадан

көріпұнатқанын,оғанқоса,бикештіңсолжұмысорнындағыкелбетінжиі

елестетіп, қиялға берілетінін айтады. «Сіздің орындыққа шығып, кітапқа

қалайқолсозыпжатқаныңыздыкөзалдымаелестетемін,–дейдіол,–сол

сәтте мен сізге жақындап, беліңізден қапсыра құшақтаймын да, жерге

түсіремін. Сіз болсаңыз, алдын ала бәріне екеуміз келісіп қойғандай

құшағыма кіре мойынымнан орай құшақтайсыз» (Open, 11). Луиза

жауынгердің түр-келбетін елестетіп, есіне түсіре алмаса да, оның

хаттарына жауап береді, сұраған суретін жіберетіндіктен, оның қайтып

келуінүміттенекүтеді.

Әңгіменің екінші бөлімінде Луиза Джим Фрарей есімді сатушыға

әлгіндегі хаттар жайлы айтады. Біз Джектің соғыстан қайтып келгенін,

Луизағаештеңеайтпастанбасқағаүйленгенін,оныңкітапханадағыжұмыс

орнына«Шетелгекетпестенбұрынқалыңдығымбареді»дегенжазуыбар

бір жапырақ қағаз қалдырғанын білеміз. «Ешкімнің есімі жазылмаған, –

дейді Манро, – жазған адамның да, Луизаның да» (18). Джим өзінің

долбарынсыпайылап:«Бәлкім,соғыстанешқашаноралмаспындепойлаған

Джек Агню аздап елігіп кеткен шығар?», – дейді (18). Сөйтіп, Луизаны

жоғарғы қабаттағы төсекке көтеріп әкетеді. Луиза осылайша пәктігінен

айырылады.

Әңгіменің үшінші бөлімінде Джектің өзі жұмыс істейтін Дудтың орган

мен пианино фабрикасында ағаш тіліп жатып, жан түршігерлік жағдайда

қайтысболғанысөзболады.Бұлбөлімфабриканыңиесі,сондай-ақДудтың

ғанаемес,Карстейрсқоғамдықкітапханасыныңданегізінқалағанадамның

ұлы Артур Дудтың атынан баяндалған. Джектің өлімінен кейін

жауапкершілікті өз мойнына алған да – Артур. Ол жерге домалап түскен

басты көтеріп алады да, қайтадан денеге жапсырып (ол мұным

жұмысшыны тірілткім келген бейсана әрекет болды деп ойлайды),

дәрігерді шақырыңдар деп айқай салады. Кейінірек ол жесірге көңіл

айтады. Жесірі Джектің кітапханадан аты-жөнін тіркетпей алып кеткен

кітаптарын кері қайтаруды сұрайды. Кітапханада Артур Луизаны

кездестіреді,кітапханашының(өзінемәтінхатпенжазуретіндеғанабелгілі

болған) әлі де Джекке деген сезімінің бар екенін жазатайым болған

жағдайға қатысты Артурға қойған сұрақтарынан аңғаруға болады.

Ешқашан кітапқа қызықпаған Артур Джектің өлімінен кейін кітапханаға

келе беретінді шығарды; ол марқұмның Луизаға деген вуайеристік

(voyeuristic – сырттай бақылаудан ләззат алу – Ред.) әдетін қайталайды.

Ақырында, Артур мен Луиза үйленіп, ұлды болады. Екеуі фабриканы

«Алапаттоқырау»кезеңіненбастап,елуіншіжылдарғадейінбасқарады.

Осы тұста әңгіме басқа арнаға бұрылады. Арада бірнеше жыл өтеді.

АртурдыңөліміненкейінЛуизакәсіпкерлеродағыныңжиыныөтіпжатқан

қалалық саябаққа барады. Аман-сау жүрген Джек Агнюмен сол жерде

кездейсоқ жолығысып қалады. Олар өткен өмірлері жайлы бір-біріне

қарама-қайшы екі түрлі оқиғаны баяндайды: Луизаның айтуынша (және

осысәткедейінбіздіңбілуімізше),Джекжантүршігерлікжағдайдақайтыс

болғанедіғой...АлДжектіңайтуынша,олқұзырлықызметтебелгіліқоғам

қайраткеріне айналған. Манроның өзі бұл кереғарлық жайында:

«Алғашында Бірінші дүниежүзілік соғыс туралы шағын қаланың

өнеркәсібінде жазатайым оқиғалар, басшылар мен жұмысшылар жайлы

реалистік әңгіме бастаған едім. Бірақ әрдайым екінші шындық (reality),

параллель оқиға дамып жатқанын, онда ешқандай жазатайым оқиға

болмағаныніштейсездім»,–дейді(Contributors,371).

Менің ойымша, бұл әңгіме параллель шындыққа жанаспайды. Өйткені

бұл оқудың бір сәтте түпкілікті үйлеспейтін екі аллегориясын тудырады.

Бірінде Джек Агню – оқырман бейнесі... Ол кітапты рұқсатсыз алады.

Оның Луизаға ұрлана қарауы, содан ләззат алуы емес пе?.. Демек,

кітапхананы пайдалануы саяси тұрғыда да, эротикалық тұрғыда да

орынсыз.Дуд мырзаның өнегелібейнесінің тасасындаолмәдени мұраны

Дудтар, оның карнагилік ата-бабалары елестеткеннен бөлек Уэльстің

«Адамзаттыңқалыптасужолы»(MankindintheMaking),БертранРасселдің

«Большевизмнің теориясы мен тәжірибесі» (The Practice and Theory of

Bolshevism),Честертонның«Бұләлемгенеболған»(What’sWrongwiththe

World) сияқты кітаптарындағы таптық күрес терминологиясы төңкеріске

бастайтын қайнар көздерден бастау алып, ақыры, батыл талаппен

аяқталады. «Мүлікті қайта бөлу қажеттілігі бар, – дейді Честертон, –

сондықтандатөңкерісболады»(214).

Джектің шыққан тегі жұмысшы табы емес. Өйткені оның ата-анасы

капитализмге дейінгі қоғамдық құрылыста өмір сүрді. Оның әкесі

балықшы әрі бағбан («жалғыз жортатын арлан») болған. (5) Қызу дамып

келе жатқан (орган мен пианиноның, күйтабақ ойнатқыштың, боулинг

жолақшасыменрадарлықшкафтардың)өндіріссалаларындаекісоғыстың

арасындақалашықтұтынғантұрмыстықзаттар(кіржуатынмашина,жаңа

көліктермен асүй құралдары)өндірісіне де белсене араласпаған жан. Ол

өзіне оңтайлы ауылшаруашылығы саласындағы тәртіпке сай тіршілігін

жалғастыра береді. Ұлы сияқты ережегебағынатындардан(әңгімедеолар

тізбелеп беріледі): «сағат алтыда тұрыңдар!»,– деп, – «жетіде жұмысқа

кірісуге, он екідетүскіасқа,түстенкейінқайтаданжұмысқакірісуге,бес

жарымда құрал-саймандарды жиып тастап, жұмысшылардың үйге

қайтуына» (25) белгі беретін фабриканың ысқырығына ғана

бағынатындарданоқшауланыптұрады.

Осыншама көп кітап оқи тұра, Джек Агню фабрика ысқырығына

жалтақтап өмір сүреді. Ақырында, ажалы көлік апатынан болады. Оның

басынан айырылуы рационалдандырылған еңбек процесіндегі өмірдің

табиғи қалпын жоғалтуын бейнелейді. Мұндай жағдайда адам өндірістің

бір бөлшегіне айналады. Бұл интеллектуалдық өмірдің оқырман мен

төңкерісшіл адам өмірінің дене өмірінен, оның еңбегі мен жалақысынан

жат болуын меңзейді. Оның қаны фабриканың жоңқа жапқан еденіне

шүмектепаққанда, төңкеріске шақырушы мәтіндердегі есімдер мен оның

бұлқынғанқаракүшісоныменбіргеағыпкеткендейеді.

Джектің өлімінен кейін Артур Дудтың өзі де оқырманға айналады.

«Күтпегенжерден»,– дейді ол,–«өлгенадамның басына қатыстыәріол

кітапханаданалғанкітаптарынөткізбегендіктен,елестердіңәсеріменкітап

оқуды әдетке айналдырдым». Алайда Артур үшін оқу – буржуазиялық

әрекет;кітапоқуойыңақозғаусалғанныңорнынажаныңдыжайландырып,

өз ісінің дұрыстығына көзіңді жеткізе түседі. Ол кітапханадағы кешкі

уақытын онсыз да үйіне жаздырып алатын журналдарды оқуға арнайды.

Сөйтіп,әкесініңназарындакөңілітоқ,жайбарақатөмірсүребереді.Оның

портретінің астында еш кекесінсіз «Прогреске, мәдениетке және білімге

сенуші»депжазылған(28).

Ақырында,Джектіңтөгілгенқаныжелкілдегентолқынға,бүршікататын

емес, сауылдап ағылатын нарратив энергиясына айналғаны соншалық

әңгімені бұзып-жарып, Джекті қайтадан оралтады. Төңкерістің

тұншықтырылған, ұрланған энергиясы нарративті сызықтық уақыттан

ажыратып алады. Оның төңкерілмес негізін төңкеру үшін өткен шақты

күштеп қайта оқу мен қайта жазу үшін де осылай істейді. Бұл

энергиялардың күші реалистік тәжірибені де, XX ғасырдағы оқу мен

түсінудібасқарғантәжірибелердідебұзуғажеткілікті.

Сонымен бірге кітаптардағы әріптердің қалтарысынан екінші бір

аллегория сығалап тұрғандай... Оның басқарушы метафорасы – бастың

алынуы емес (Луизаның пәктігінен айырылуындағы маңызды

жаңғырықпен бірге), мәдениетті ұйымдастырып репродукциялауға, оқуды

басқаруға қызмет ететін кітапхана. «Менің есімім Джек Агню, – дейді

мұхиттыңарғыжағынанкелетінбіріншіхат,–алменіңкартам–жәшікте»

(4).

Луиза кітаптарды тауар деп қана ұғатын. Кітапханаға келгенге дейін

осылай болып еді. «Қызық ештеңесі жоқ, – дейді ол Джекке. – Әкем де,

шешем де қайтыс болған. Әкем Торонтодағы Жиһаз басқармасында

Итондарәулетінде қызметтеболды,ол өмірденозғаннан кейіншешем де

солжердекөрпе-төсекбөліміндежұмыс істеді.Мендесонда біразуақыт

кітапбөліміндежұмысжасадым.Бәлкім,ИтондардыбіздіңДудтарсекілді

депайтуғаболатыншығар».

Джектіңжеліктіруіменсатқындығынанкейін

Луизаны төсекке қарай әкеткен Джим Фрэри де кітаптарға тауар деп

қарайды.Ол:«Баспамашинасы,кеңсежабдықтарыменкітаптар,бірсөзбен

айтқанда,кеңсетауарларыныңбарлықтүрінсататын»,–дейдіМанро(13).

Тауарретіндекітаптаркапиталистікөндіріспентұтынусаласындаөзіне

тиесілі орнын толық иеленеді. Олар метафоралық түрде пианино

фабрикасы секілді эстетикалық өндіріс пен кеңірек мағынадағы тауар

өндірісінің бірігуін күтеді. Мұны Фредерик Джеймсон модернизмнің

тенденциясы және постмодернизмнің орныққан жағдайы деп түсіндірер

еді. Артур Дудтың Луиза жайлы алғашқы романтикалық ойлары (Джек

Агнюдің кітапханада интеллектуалдық, эротикалық одақ құрғысы келген

ойларына адам таңғаларлықтай қарама-қайшы) қызмет пен еңбекақы

тұрғысындағыойларменсабақтасыпжататын.Артурүшінтартымдылықта

тауар секілді; ақылды тұтынушы «стиль» мен «сұлулықты»

кітапханашыныңжалақысынадасатыпалуымүмкін.Олонекідебіргүлі

ашылмаған ару емес еді деп ойлайды. Бірақ жұрттың көңілін өзіне

аудартып, елітетін қасиеті бар болатын. Бірнеше жыл бұрын жұмысқа

қабылданған ол, пысықайлығының арқасында қызметтік мансабы өрлей

түсті.Негізінен,оныңшашы«боб»үлгісіндеқиылмағанеді.ОлЛуизаның

қанша ақша алатынын есіне түсіруге тырысты. Мардымды болмаса да,

жалақысынықтиятпенұстайтын.Өзіқайдатұратынеді?Жатақханалардың

біріндеме,әлдемұғалімдерменбіргетұрушымаеді?Жо-жоқ,ондаемес.

Олкоммерциялыққонақүйдетұратын»(35).

Кітаптар тауар ретінде коммерциялық қонақүйден тұрақ тапса,

кітапхананыңТаунхоллдаорналасуыдаорынды.Себебімұндакапитализм

мен азаматтық міндет өзара уағдаластыққа келгендей оқуды жазу сияқты

заңдастыратынорынғаайналдырады.Тіптітөңкерісжайындамүліктіқайта

бөлу туралы кітаптар «Көркем шығармалар», «Ғылыми әдебиет», «Тарих

пен саяхат» сияқты тақырыптарға жіктелгенде зиянсыз болып көрінетін.

Бабыкеліскенкітапханаиесініңпортретініңтөңірегіндемынадайоқиғалар

орын ала бастап еді: капиталдың өркениет әлеміндегі ықпалы күшейіп,

таптықкүрес–жұмысшыменшынайыдостыққаұласқан.

Джектің өліміненкейін АртурДудт оқырманшапанынкигісікеледі. Ол

ұрланған кітаптарды қайтару арқылы «ақкөңіл, сенім ұялататын табиғи»

(31) түрде осында келіп, оқуды қайта заңдастырады. Сонымен бірге

кітапхананы кезіп жүрген ынтызар энергияны Луизаға үйлену арқылы

буржуазиялықтұрмысқа бағындырады. Одан артылып қалған күш-қуатты

эротикалық,революциялық,жасырынжәнетөгілгентүрінсоғыстанкейінгі

капитализм тұсында патриархалдық билікті қайта қарастыруға жіберді.

Оның әкесі қызметінде «шолжаңдық пен бұйрықтар» (31) арқылы

тамсануға лайықты көкешілдік қамқорлық танытса, Артур кешкі уақытта

кітапханаға бір кездері өзі қорыққан өзгенің атын жамылған кісі ретінде

емес, өзін қоғамның қызметшісі, өнегелі, әділ және филантроп ретіндегі

жаңаадаметіпкөрсетуүшінкеледі.Сөйтіп,үлгілітұтынушығаайналады.

Қалалық өмірдің қажеттіліктері, хоккей униформалары мен әскери

мемориалдар, жол жөндеу мен жексенбілік мектеп ғимараттары туралы

ойлағаннанкейінАртурбылайдейді:

«Үйде де талай нәрсе кезегін күтіп тұрған еді. Би (Артурдың қызы) жекеменшік мектепке

ауысуғасұраныпжүрген.АлМиссисФир асханағажаңа суқұбырыжабдығы,жаңа кір жуғыш

машина керек деген болатын. Үй іші де түгелімен биыл қайта боялуы керек еді. Бояуды

галлоныменжұтатын–декорация.Оғанқоса,АртурөзінеКрайслержаңаседанкөлігінетапсырыс

берген.

Бұл қажеттілік еді. Артур жаңа көлік жүргізуі керек. Жаңа көлік жүргізуі үшін Би жаңа

мектепкекетуікерек,алМиссисФиргееңсоңғыжабдықтаркерек.АлүйРождестводажауғанақ

қардай кіршіксіз болып боялғаны жөн. Себебі олар құрметтен, өздеріне деген сенімнен

айырылады,жағдайқиындапбарамадепойланабастайды.Осынытүгелдейреттеугеболады,сәті

түссе,оныңбәріреткекеледі»(32).

Дәл сондай артықшылық басқаша көзге көрініп тұрғандай, әйелдік

кінәмшілдіксекілдіоқылады.Заңдастырылмағанжәнеанархиялықәйелдік

мінездіңтабыбар.Джектіңхаттарыарқылыдүниегекеліп,оныңөлімінен

кейін іске аспай қалған, түңілген, сосын басылып тасталған көнбіс

эротикалыққұштарлықтыЛуизабіріншіретДжимФрэрименкездескенде,

ал екінші рет көп жылдардан кейін ғана басынан кешеді. Алғашқы

кездесуде Луиза «еңсере алмайтындай дүниеге кездескендей айналсоқтап

қалды, төсеніш көрпе баланың басы мен кеудесіне айналып, оны бүркеп

алғансекілді»(20).

Екінші рет кездескенде қаладағы дәрігерге көрінгеннен кейін келесі

өмірлік сабақ беймазалықпен «аздап жүрек айнытар, таныс қобалжумен»

басталды (43). Көп ұзамай Луиза есінен адасқандай болып, не істерін

білмей абыржып қалады. Жұмбақтап «Махаббат ешқашан өлмейді» (48)

деу үшін Джек Агню өлмек тұрмақ қайтып келеді, бірақ шашы ағарған,

бетін әжім басқан, кәсіподақтың белсендісіне айналған (бұл ишарада

жалпы азап кәсіподақта жүріп өткен азапты жолмен алмастырылады).

ДжимФрэридеқайтаданпайдаболады.КездейсоқМеннониттертобында

жолықтырыпқалады.«Оһ,оләйелдіқандайәбігергесалды,аләйелөзіде

қалайәбігергетүстідесеңші!..»,–дейдіМанро.

«Оныңбасыайналды,оныңүстінеөз-өзіненқорланды.Мұндайжағдайғатүспестееді...

Өзін ыңғайсыз сезінді. Біртүрлі толқынның астында қалғандай күй кешті. Ұнатқан нәрсеңіз

жайлынемесекүнделіктіоқиғаларжөніндеойыңызғакелгендіайтааларсыз,бірақмұндайсәтте

толқынның астында жүргендей боласыз. Мұндайда денесі судан шыққан кездегідей жылтыр

салқын тамшыларбасып,құлағыдыңылдап,көкірегікерілеықылықатып, жүрегіайнып,іштей

буырқанған сезімді бастан кешер еді. Оған бетпе-бет тұрған анархия – адамды жегідей жейтін

шым-шытырық тымырсық дүние. Аяқ асты пайда болатын үңірейген саңылаулар, дереу ойдан

шығарылатынамал-айлалар,соңғыретжарқетіпжоқболғанжұбаныш...»(49–50).

Кэррингтон жақында бұл көріністі «галлюцинация», фабрикадағы

жазатайым оқиғаның «психологиялық салдары» деген сенімді дәйек

келтірді (What’s in a Title, 555). Мен одан әріге барып, бұл Манроның

мәтінін ашатын екі әңгіменің біреуі ғана деп тұспалдағым келеді. Бұл

әйелдікәрісимптомдықбелгілердентұрады;сондықтанданарративтіалға

жылжытатын, баяндау ретін күштеп бұзатын анархиялық күшке ие. Дәл

осысебептідебұл–аллегория.

Екіаллегорияныңбірінарративтібіржолаекігеажыратады;шындықтың

ғажайыпайқындығынаемес,әңгіменіңсоңынабірнешепараграфқалғанда

тұзаққа шырмалады. Екіншісі оқудың әлеуетін мойындап, төндірген

қауіптерге қайта ат беріп жою арқылы жалғасады. Жеме-жемге келгенде,

бұлоқудыашыпкөрсететінталдаулардыңкөптігіндәлбұлайіскеасыратын

басқаештеңеболмасакерек.Олнарративтіксызықтыңбірізділігінбұзып,

соңынақарайХардимәнеріндегікездейсоқтықпенжазмыштыңжұмбағына

(әңгіменіңбасыменаяғындаайтылатын)итермелейді.МанроЛуизатуралы

былайжазады:«Олжылдамқабылданаршешімдерментылсымкүштердің

күтпегенкилігулерінежәнеөзтағдырыныңбірегейлігінесенді»(51).

Меніңше, бұл жерде әңгіменің аяқталуынан гөрі, оны оқудың аяқталуы

қызығырақ. Бұл мәтінде оқырман болу қудалау, басып-жаншу мен

анархияныңкүресалаңынаайналғанғанменбірдей.Нарративбұданбылай

оқудың аллегориялары арасында ілініп тұрмайтындықтан, ол өзінің

этикалық алғышарттарын босатады және әңгіменің соңғы параграфында

бірөлшемділікке(яғнибәрінбірөлшемгесыйғызуға)қарайшегінеді.Луиза

көп жылдар бұрынғы мықты үйлерді, үлкен ағаштарды, шаналарды қала

сыртындағы бос жатқан жерлерге қарай сүйреп шығарып бара жатқан

аттардыесінетүсіргенде,осыныңсәлалдындағанаұстағанесірігіөткенді

аңсап сағыну сезіміне ауысады. Жазмыш алға қарай кедергісіз, өлімге

қарайжылжиды.

«Өркениетжайлыдәлелдіқұжаттарарасындажабайылықжайлыайтпай

кеткеніжоқ.Олардыңжабайылықтытілгетиекетпейтініжоққатән»(256)

–дейдіУолтерБенджаминәйгіліқанаттысөзінде;ұрпақтан-ұрпаққаөтетін

мәдени қазыналар әскери салтанат болсын, ағартушы қайырымдылық

әрекеті болсын шарасыз жағдайда көбінесе көзге көрінбейтін, қанауға

негізделген, анонимді еңбекпен бүлінген болып шығады. «Елігу»

шығармасындағытұрақтылығымен,баяндылығыменерекшеленгенкезеңде

Манро өркениетті де, сол өркениеттің қараңғы тұстарын да, олардың

қажеттішартыретіндежабайылықтыдатолықтайкөз алдыңызға әкеледі.

Соныменбіргебұлтұстаекіұдайойдатуындайтыншығар.Олертеректегі

әңгімелерінде көрініс беретін кітаптардың, оларды оқу процесінің

еркіндікке жетелеу және іштен қозғау салу қасиетін сақтап қалады.

Шешуші сәттерде тарихтың үздіксіздігі мен оның нарратив ретіндегі

бейнеленуібармолшылығынпашетіпүзіліптүседіде,кітапханаменосы

кітапхана тудыратын, таңбалайтын оқу әрекеттерінің бәрінің болмысын

жалаңаштайды.

Обернуниверситеті

Ескертпе

71. Бұл пайым «These on Philosophy of History» (1940) жарияланымында келтірілген.

Бенджамин осы байламды One-Way Street-те басылған «Eduard Fuchs, Collector and

Historian»(1937)мақаласындадақолданады.–Ред.ЭдмундДжефкоттпенКингслиШортер

(Лондон:NLB,1979)349–86.

Сілтеме

Benjamin,Walter. Illuminations.Trans. HarryZohn. Ed. HannahArendt. New York: Schocken,

1968.

Blodgett,E.D.AliceMunro.Boston:Twayne,1988.

Carrington,IldikodePapp.ControllingtheUncontrollable:TheFictionofAliceMunro.DeKalb:

NorthernIllinoisUP,1989.

Carrington,IldikodePapp.«What’sinaTitle?:AliceMunro’sCarriedAway».StudiesinShort

Fiction30(1993):555–64.

Carscallen,James. The Other Country: Patterns in the Writing ofAlice Munro.Toronto: ECW,

1993.

Chesterton,G.K.What’sWrongwiththeWorld.1910.NewYork:Sheed&Ward,1956.

Foucault,Michel.«FantasiaoftheLibrary».Language,Counter-memory,Practice.Trans.Donald

F.BouchardandSherrySimon.Ed.DonaldF.Bouchard.Ithaca,NY:CornellUP,1977.87-109.

Heble,Ajay.TheTumbleofReason:AliceMunro’sDiscourseofAbsence.Toronto:

UofTorontoP,1994.

Munro,Alice.TheBeggarMaid:StoriesofFloandRose.1979.NewYork:Vintage,1991.

Munro,Alice.«Contributors’Notes».BestAmericanStories1992.Ed.RobertStoneandKatrina

Kenison.NewYork:Houghton,1992.371.

Munro,Alice.FriendofMyYouth.NewYork:Knopf,1990.

Munro,Alice.LivesofGirlsandWomen.1971.NewYork:Plume,1983.

Munro,Alice.OpenSecrets.NewYork:Knopf,1994.

Munro,Alice.SomethingI’veBeenMeaningtoTellYou.1974.NewYork:Plume,1987.

Redekop,Magdalene.MothersandOtherClowns:TheStoriesofAliceMunro.

NewYork:Routledge,1992.

ЕКІНШІБӨЛІМ

Психоанализжәнепсихология

БІРІНШІТАРАУ

Кіріспе

Өзімізгебөгде:психоанализ

ДжулиРивкинменМайклРайан

Адам санасының өзін бүтін дүние ретінде толықтай танып-білуге

болатын бірігуден туындаған бейнесі ХVII ғасырдан бері Батыс ой-

санасынданегізгіорындыалған.«Cogito»немесеөзімізжайлыойлауымыз

біздіңадамгершілігімізбенөркениетімізді,тылсымтабиғатпенбақылаусыз

инстинктімізгебағынғанжануарларданайырмашылығымыздыанықтайды.

XX ғасырдың басында осы өзін-өзі сипаттауға (self-description) деген

сенімгеЗигмундФрейдтің«Түсжору»(TheInterpretationofDreams,1900)

атты кітабы әсер етті. Бұл еңбекте «психоанализ» деп аталатын жаңа

пәнніңөзегінеайналаржаңатұжырымдарбарболатын.Фрейдтіңашқаны

адам ақыл-ойы санаға ішінара ғана түстер не невротикалық симптом

сияқты жанама жолдармен ғана қолжетімді өлшемді қамтиды деген

жаңалық еді.Ол «бейсана» (unconsciousness) деп атаған бұл өлшем әдейі

басып тасталған, тұншықтырылған арман-мүдделердің, сезімдердің,

естеліктердің және инстинктілі құлшыныстардың ғана сақталатын орны.

Ғалымның ойынша, мұның көбі сексуалдық пен зорлық-зомбылыққа

(violence) қатысты. Осыдан кейін жарыққа шыққан «Қанағаттану

принципініңарғыжағында»(BeyoundthePleasurePrinciple),«Инфантильді

невроздыңжағдайы»(ACaseofInfantileNeurosis),«Сексуалдықтуралыүш

эссе» (Three Essays on Sexuality), «Мен және Ол» (The Ego and the Id),

«Күнделікті өмірдің психопатологиясы» (The Psychopathology of Everyday

Life) сынды еңбектерінде Фрейд біздің саналы өміріміз көбінде

биологиялық талаптардан өрбіп, өркениеттің ең жоғары жетістіктері мен

идеалдары рақаттану, тұрақтылық, сондай-ақ қайнаған энергияны

шығаруға деген инстинктілі импульстерден ажырағысыз деген ой айтты.

Әр сәби жетіліп, алдымен, отбасына, кейін қоғаммен етене араласатын

инстинктілі талаптар мен оларды күшейте түсетін саналы ықыласты

тұншықтыруды (репрессия), агрессивті және сексуалдық импульстерді,

сондай-ақ әуелгі өзі жайлы жойқын түсініктерді өзгелермен бірге өмір

сүрудіңталаптарынақарайқалыптаудыүйренеді.Тұншықтыру(репрессия)

өркениет үшін хайуани инстинктілерді сыпайы мінез-құлыққа алмастыру

үшін аса маңызды, бірақ мұндай тұншықтыру әркімнің өзінің «екінші

бейнесі» деп атауға болатын ішкі жан дүниесінде күнделікті қоғамдық

өмірде қандай да бір себептермен айтып не білдіре алмайтын

импульстердіңбарлығықалыптасатынтұлғадағытағыбірорынменбөгде

нәрсені дүниеге әкеледі. Мұндай жағдай адамдардың екі тұлғаға

бөлінгеніндей болады. Фрейд «тылсым» (uncanny) деп атайтын сезімдер

мынадай: жан-дүниеміздегі бізге барынша белгілі құбылыстармен бірге

әдеттен тыс әлденелердің бірге өмір сүретіні жайлы екіұдай сезімдерді

бастан кешеді дегенді білдіреді. Бұл – Фрейдтің өзіне түсінікті құбылыс.

Осы арқылы біз кейбір әрекеттерді, құштарлықтарды, тәжірибелерді,

өзімізге ықпал ететін жағдайларды не себепті міндетті түрде

қайталайтынымызды(қамықтырсада,бізқашыпқұтылаалмайтынәрекет)

түсінеміз. Бұлай істемеуге шарамыз жоқ, өйткені олар біздің өз

болмысымыздағыкүштерменталаптардантуады.Бізолардысаналытүрде

өте шектеулі түрде ғана бақылай аламыз. Себебі олар біздің

бақылауымызғакөнбейтінәлденеденнеәлдеқандайбейсанаданшығады.

Фрейд бейсана бейімділік немесе сезімдер мен эгоның және саналы

менніңрепрессивтіталаптарыныңарасындағышешілмегенқақтығыстарды

көрсететін жүйкесі сыр берген науқастарды зерттеу арқылы бейсана

жөніндегіжаңалығынашты.Олкөбінесеқұштарлықтарменқорқыныштар

(мәселен,жануарларғақатыстытұрақтыфобиялықмазасыздықтар)сынды

мінез-құлқымыздың белгілі бір көріністері екенін, олардың қайталануы

науқастың өз санасынан тыс және қадағалауға көнбейтін әлдененің

уысында болғанын меңзейтінін байқайды. Фрейд өзінің ұстазы Жозеф

Брюердіңнауқастарға мағынасыз әрі орынсыз ойларын ашықайтқызатын

анализ әдісін пайдаланады. Сөйтіп, науқастардың өз бейсаналарында

тұншықтырып, саналы түрде назарларынан жасырып келген ойлары мен

құштарлықтарын жариялайтынын байқайды. Науқастардың бірі

жануарларға қатысты қорқыныш сезімін жиі сезінеді. Ақырында, өзінің

еркін ассоциациялары мен ойлары арқылы бұл үрейдің тамыры балалық

шақтағы өзі сыртқа шығармай тұншықтырған, сол бойы ұмытып кеткен

әкесіненқорқусезіміненбастауалатынынашыпбереді.

Науқастарды зерттеу арқылы Фрейд бейсана көбіне өзін түс көру

процесінде байқатып қоятынын түсінеді. Себебі ұйқы кезінде

тұншықтырғыш эго бейсана ынтызарлықты бұғаудан босатады. Фрейдтің

анықтауынша,түстерояукезіміздеэгоныңталаптарымен(оныңөзісыртқы

қоғамныңталаптарынтіркейді)келіспейтіндіктен,сыртқашығаржолтаба

алмайтын тілектер мен ынтызарлықтарға еркіндік береді. Бейсана

құштарлықтүстердекөріністапқандаматериалдыыдыратыпөзгертедіде,

сананың қабылдауына лайықты етіп ұсынады. «Түс қызметі»

қабылданбайтын материалды қабылданатын бейнелерге ауыстырады;

әртүрлі бірақ бір-біріне қатысыбарбейсанаэлементтердіжалғыз бейнеге

күштеп сыйғызып, талаптарды цензурадан өтіп кететіндей етіп, олардың

қарама-қайшылықтарына айналдырады. Құрбыңа қақталған қызыл

балықтан дайындалған кешкі асты бере алмағаның туралы түс көрудің

кешкі асқа ешқандай қатысы болмай шығуы да мүмкін. Қайта құрбыңа

салмаққосуға,күйеуініңкөз алдында тартымды болатүсуінежол бермеу

ниетін білдіруі ықтимал. Себебі дәл сол күні түс көрместен бұрын

құрбыңыздың күйеуі оның толықтығына бола жақсы көретінін айтуы да

ғажапемес.

Фрейдтің ойынша, жүйке жұмысының бұзылу симптомдарында осыған

ұқсас тенденция жүреді. Олар көбінесе талап-тілектерді, үрей мен

мазасыздық сезімін, энергиялардың орнын айқын әрекеттер не ығыр

қылатын ойларға ауыстырады.Мұндай симптомдарбейсана материалдың

негізінде ымыраға келетін құрылымдардан бастап (репрессияның

үстемдігімен қанша дегенмен санаса отырып, тиімсіз қозу энергияларын

шығаруға мүмкіндік беретін жанама мәнді бейнелеудің пайда болуы),

инверсияға дейін (талап-тілектерге не серпінге, яғни импульстерге қарсы

дүниелерге айналуы) түрлі таратушы сипаттағы (трансляциялық) іс-

әрекеттерді атқарады. Мысалы, сексуалдық әрекеттерді күнә деп білетін

діни тәрбие алған адам тыйым салынған жыныстық әрекеттер мен

нормаларды құрметтеуші болып көріну үшін ритуалды түрде жасауы

мүмкін.Дегенменләззатқабөленуідеықтимал.Солсияқтымейірімсіздеу,

жатбауыр анасына өкпе-реніші бар адам сол сезімді оған қарсы сезімге

ұластырса, бұл оны «әйелдердің бәрі жаратылысынан суық, сол себепті

меніңмахаббатымалайықемес»дегенқиялғажетелеуікәдік.

Симптомдардың қалыптасуын зерттеудегі өзге маңызды терминдер

қатарында фиксация, «бөлшектену» (splitting), интроекция мен проекция

бар.Тымнәзіктұлғалықменсезімінеқауіпретіндеқабылданатын ересек

өміргеөтудіңүрейінемесемазасыздыққажетелейтінестеліктердіоятатын

яки қозғаушы энергиялардықоздыратын үрей кейбір адамдарды дамудың

алғашқы сатыларына байланып қалуға итермелейді. Олар әдетте ересек

өміргеөткендеарттақалатынэмоциялықөмірменсексуалдықәрекеттердің

ертеректегітүрлеріменшектеліпқалабереді.Кейкездемысалы,гениталды

сексуалдыққа өтуге қорыққан адамдар денелерінің өзге бөліктерінен

немесе гениталды жыныстық қатынастан басқа әрекеттерден қанағат

табуды жалғастыра береді. Бөлшектену – беймаза объектіні екіге бөле

отырып, үреймен арпалысу жолы. Біріншісі, барша негатив сезімдерді

бойындаұстайды.Екіншісі,баршапозитивсезімдердісіңіріпалады,бірақ

екіншісін біреулер объект пен ситуациялар туындататын үреймен

алмастырғысыкеліптұрады.Мәселен,балаларата-анасыныңбірінеқарсы

агрессияменжақтырмауды,осыжақтырмаудыидеалдандыруғабағыттауы

мүмкін және мұндай бөлшектену сыртқы, ата-ананың әрекеттеріне ғана

емес, ішкі қозғаушы энергияның траекториясына да жауап болады.

Интроекция мен проекция – өзі туралы сезімнің сыртқы үлгілерді өзіне

бейімдеу арқылы қалыптасуды білдіретін, сондай-ақ өз сезімдерін

өзгелерге бағыттау арқылы сыртқа қалай шығаратынын сипаттайтын

термин. Интроекция басқа біреудің әлдебір қасиеттерін сіңіріп, өз ішінде

сол адамның идеалын қалыптастырса, проекция өз ішіндегі кейбір

қасиеттерді сыртқа шығарып, оларды басқа біреудің қасиеттері болып

көрінетіндейетеді.

Фрейдөмірініңкөпуақытынсаналытүрдеөзімізжайлыөз ойымыздың

немесе эго мен бейсана арасындағы шекаралар мен динамикалық

қозғалыстарды зерттеуге арнады да, оны кейінірек «ид» деп атады. «Ид»

(Id)–ақыл-ойэнергиясының,Фрейдадамныңағзасынөміржолындаалға

жетелейтін, өсіретін, дамытатын, ақырында, өлімге апаратын сексуалдық

либидо мен агрессия сияқты өзге инстинктілердің қиыстырылуы деп

сипаттаған энергияның мекені. Өмірдің сол бастапқы процесі түгелдей

иррационалдыбейнелермензаттарды,жарамдыобъектілерменжарамсыз

әрі әлеуметтік тұрғыдаорынсыз объектілерді ажырата алмайды. Ақылды,

тәртіпті, қисынды немесе әлеуметтің қабылдауына болатын дүниелерді

биологиялық талаптардың басқаша бақылауға көнбейтін және әлеуетті

залалды әлеміне әкелетін – эго не суперэго, не ақыл-ойды мекендейтін

сананың екінші реттегі қызметі. Фрейдке сүйенсек, бейсана талаптары

тұншықтырсада,түбегейліжаншылмайды.Оларадамныңтүсіндесананың

рационалды бөлшегі оларды игере алмаған кезде иррационалды болып

көрінетінневроздықсимптомдарда(үрей,орынсызмазалану,кісібойында

әлдененіңқабыспайтұрғанынбілдіріпқоятынмәжбүрліқылықтар)көрініс

табады. Психоз бен шизофрения сананың бақылауы бүтіндей ысырылып,

талапнебейсанамазмұнының,тікелейсананыңешкилігуінсізжеткізілуі.

Фрейдоныневрозданбөліпалатындықтан,жүйкеніңтозуысыртқыәлемге

деген қатынасты есте ұстайды. Ал психозда ол қатынас түбегейлі

жойылады.

Фрейд: «Сексуалдық өмір бойы, тіпті, балалық шақтың өзінде айқын

көрініс береді», – деп пікір білдіреді. Сексуалдық энергиясы тек қана

гениталды ғана емес, ол басқаша да болуы мүмкін; ертеректе ықыласы

ауған нәрселерден мазасыздықтан құтылуға септігін тигізетін, одан өзге

жағдайда жан жарақатына жауап беруші заттармен алмастыратын,

фетишистік нысандарға көшуі мүмкін. Әйгілі тақырыптық зерттеуінің

біріндеФрейдбалакезіндеөзінсексуалдықтұрғыдананықтаубарысында

басынан өткен оқиғалардың жарақат әкелуіне жауап іздеді. Сол себепті

әскерикиімментәртіпкесексуалдықнышаныбарәуестіксезінетінжүйкесі

жұқарған адамды (түсінде оған қарап отырған ағаштың басындағы

қасқырларғабайланысты«Қасқыр адам»аталыпкеткен)бақылады.Оның

беймазалығы сексуалдыққозғаушыкүшін адами объектілердентайдырып

әкетедіде,фетишалмастырушығақарайбағыттайды.

Фрейдтің жыныстық теориясының негізінде мұнда оның өзі «Эдип

комплексі» деп атаған ұғым жатыр. Зерттеушінің ойынша, мұны барлық

балалар ер жетіп, гендерлік бірегейлікке өту кезінде бастан өткереді. Өз

заманының талаптарына сай Фрейд ұл баланың (сол себепті бұл Эдип,

КлитемнестранеМедеяемес)дамуынаденқойды.Фрейдтіңпайымынша,

ұл балалардың бәрі ерте жасында аналарына қатысты сексуалдық

іңкәрлікті бастан өткереді. Ананы баладан ажырататын әкенің араласуы

ғана, бұл оны инцесттен сақтайды. Күллі өркениет атаулы осы әкенің

араласуынан туындайтын тыйымға негізделген. Ұл бала өзінің анасына

деген бастапқы «Эдипке дейінгі» құмарлығы мен құштарлығынан бас

тартуды үйренеді. Қайта ол өзінің әкесіне қатысты бірегейлікке назар

аударып (өз анасының жанында әкесінің орнында болуды аңсаудың

орнына), басқа әйелдерге ынтызар болуды үйренеді. Сөйтіп, ересек

гетеросексуал еркекке айналады (Фрейдтің норма деп меңзейтіні).

Осылайшақызбаладаәкесінедегенертеынтызарлықтыбастанөткереді.

Анаболуға,әкеніңсексуалдынысаныретіндеананыңорнынбасуғадеген

құштарлығы оянады. Бірақ ол да бұл сезімдерінен бас тартып, анасымен

байланыстыбірегейлігінекөңіліауадыда,отбасынантысөзгеобъектілерді

іздей бастайды. Гендерлік қалыптасудағы аса маңызды тенденция –

бірегейлік. Өзін анықтау, сыртқы объектілердің үлгілері мен бейнелерін

сіңіру, интернализациялау және өзі мен сол нысандардың арасындағы

теңдіктіқалыптастырут.б.

Фрейдтен кейінгі психоанализ теориясы. Біріншісі, объектілік

қатынастар, екіншісі, «неофрейдизм» деп аталатын екі бағытқа бөлінеді.

Объектілік қатынас теориясы толықтай инстинктінің орнына «меннің» –

әлеуметтік дүниемен, әсіресе, ана секілді бастапқы қамқоршылармен

қарым-қатынасына ден қоятын үлгіні артық санаса, Жак Лаканның

еңбектеріндегі нео-фрейдизм теориясы психоаналитикалық жұмыс үшін

эгоға (Лакан оны бейсананы ешқашан толықбіліп те, игере де алмайтын

сағым ретінде қабылдайды) қарағанда, инстинктілік талаптары мен

бейсананымаңыздырақдепсанайды.

Қозғаушы инстинкт есебінен әлеуметтік қатынастарға айрықша мән

беретінбірегейліктеориясыЕкіншідүниежүзіліксоғыстанкейінБритания

мен Америкада пайда болып, Мелани Кляйн, Р.У. Фейрбрейн, Д.У.

Уинникотт пен Маргарет Малер сияқты ғалымдар есімдерімен

байланыстырылды.Олпсихоанализдіңобъектілікқатынастармектебіүшін

аса тартымдылығымен де ерекшеленді. Сондай-ақ кейбір теоретиктер

ашыққарсышығатын,эгоменинстинктілікталаптарарасындағыкүрестен

гөрі Эдипке дейінгі кезеңде баланың болмысы мен бітімін

қалыптастыратынобъектілерге,анаға дегенқарым-қатынасқакөбірекмән

береді. Бастапқы қатынастар, салқын, жатбауыр, көңіл қалдырарлық не

қажытарлық болса да, өзінің жеке басын анықтаудың сұлбасын

қалыптастырады.Баланың анасымен бастапқы бірлігінен ажырап, Меннің

шекарасын құруы және сыртқы объектілік дүниенің санадағы бейнесі

құмарлықтарын ешқашан қанағаттандырмайтын объектілермен бірігуді

аңсауы болсын, нәзік шекарасын бұзуға қауіп төндіретін қатынастардан

қашуға мәжбүрлейтін сезім болсын, оның қандай тұлға болатынын

анықтайды.

Фрейдсияқтыемес,объектілікқатынастартеоретиктеріэгоны«тұлғаның

маңызды бөлігі» (күллі эгоны құрайтын сол демесе де) деп қабылдайды.

Бұл зерттеушілер үшін эго дамудың Эдипке кейінгі кезеңіндегі

интроекцияланған қиял объектілерінен, қиратушы сезімдерін сыртқа

проекциялауынантұратынішкідүниесінөзіүшінқұрастыраалатынкезең.

Бұл кезең одан кейінгі ересек гендерлік бірегейлікке ауысатын эдиптік

кезеңгеқарағандамаңыздырақ.Кейбіріанаданбастапқыажыраудытүңілу

не ешқашан жұбаныш таппайтын басты «кемістік» деп қабылдайды;

өмірлік құштарлықтарын оның схемасы анықтайды. Маргарет Матлер

сындызерттеушілеранағадегенқатынастыбастапқысимволдыққалыптан

дүние есігін ашып шығуға мүмкіндік беретін «шамшырақ» деп жағымды

жағынанқарастырады.АлМеланиКляйнсияқтығалымдарсәбидің,өзінің

залалдыжәнесүйіспеншіліксезімдерінинтроекция/проекцияарқылыбір-

біріненажыратып,жақсыменжаманішкіобъектілерарасынбөлшектеуге

мүмкіндік беретін қиял арқылы өзі үшін дүниенің бейнесін

қалыптастыруына ден қояды. Сәби үшін ана омырау мен оның бет-жүзі

сынды «бөлшектенген объектілерден» тұрады. Ақырында, сәби

«репарацияға» ажырау, индивидтену (даралану), өсу процесінде өзінің

залалды импульстері бөлшектеп тастаған бүтін объектілер мен жақсы

қатынастарды қалпына келтіруге ден қоюды үйренеді. Объектілік

қатынастар теориясы кейде бірізділігі күмәнді «Меннің» мәселесіз

«ортаға» «бейімделуінің» тым оптимистік бейнесін дамытуы үшін сынға

алынған болатын. Алайда ол, Клаус Теуелейтстің «Ер адамның қиялы»

(Male Fantasies) сияқты жаңашыл еңбектерге айрықша ықпал етті.

Ұлтшылдыққа дейінгі әдебиетті зерделеп, нацизм әйелдерді,

коммунистерді, еврейлерді тұлғаның шекараларына қауіп төндіретін

күштердің(күштепқуылуғанетәртіпкебағындырылуғатиіс)баламасыдеп

қабылдайтын жекелеген психологиялық формуляциясынан шықты деп

пайымдаған.

Неофрейдизм Францияда 1960–1970 жылдары өте ықпалды

болғандықтан, әлі күнге дейін әдеби сынның өміршең мектебі саналады.

1950–1960 жылдары Жак Лакан Соссюрдің лингвистикалық теориясына

негізделген психоанализдің құрылымдық теориясын дамытты. Объектілік

қатынастартеориясынақарсыпікірретіндеЛаканэгоныңқиялитүсініктер

меннарцистікқиялдауарқылықалыптасатынын,өзінанықтайтынжетектер

мен санасыз қалыптарды да, оның тілде немесе тіл арқылы құрылуына

жәнеорналасуынақатысындакөрмейтінінайтады.Тілбізді«Мен»ретінде

анықтағанға дейін бізде өзіміз жайлы түсінік болмайды. Бізге бірегейлік

дарытатын – тіл. Объекттік қатынас теориясы ұсынған бүтін «Мен» –

иллюзия. Сәби сезімі бөлшектенген талаптардың (ұмтылыстардың),

сезінудің танымдық қызметінің (перцептілердің) және дамудың «айна»

кезеңі (mirror stage) қияли бірегейлікте қатып қалатын талап-тілектер,

ынтығулар ретінде басталады. Оның бүтіндік жайлы жалған нарцистік

түсінігі анасымен бірегей симбиоз қатынастары арқылы дамиды. Ол

анасын өзім екен деп және өзінің бастапқы қалауын анасының да (өзіне

деген)қалауыдепұғады.Алайдақұштарлықпеноныжүзегеасыруғадеген

ұмтылыс кенеттен пайда болғандықтан, Лакан «шынайы» деп атайтын

«меннің» болмайтын бүтіндігі мен құштарлықты толық қанағаттандыру

(jouissance), таңбалаушы мен таңбаланушының немесе сөз бен

объектілердің жалғастығы мүмкін еместей көрінеді. Ана – сәби үшін

омырау секілді жекелеген объектілердің (l’objet petit a) және бөлшек-

бөлшек түрінде орындалған дүниелердің жиынтығы. Оған қоса,

эголарымызды құрастырғанда не бүтіндік жайлы қиялдарымызды

бейнелейтін,ынтықтырғаннысандардыіздегенкездебізқиялдайтынбүтін

анадан ажыратылу, болмысымызға тұрақты түрде бекітіп кететін

ажыраудың (béance) бастапқы жолын өзімізден жасырудың жолы.

Негізінен,біздіңболмысымызэгоның мифтікбірегейлігіненегізделмеген.

Қайта бұл Лаканда болмыстың жетіспеушілігі «manaque-à-être» дегенге

саяды.Бұл–бізгебүтіндіксезімінберетінобъект,анаданажыратылумен

болмыстың бастапқы, қиялдағы толықтығынан сытылып шығу әрекеті.

Біздің ішкі талаптарымыз, бейсана қалауларымыз тұншықтырылып,

мәдениетіміздің символдық тәртіптері бізді анықтайды һәм бізге

бірегейліктерді дарытатын әлеуметтік тіл арқылы алдын ала

болмысымызды айқындайды. Осылай түсінгенде ғана шындыққа

жақындаймыз. Мұның бәрі санадан тысқары шығып кететіндіктен,

ешқашан (Лакан үшін үнемі фантазматикалық болып қала беретін)

бірегейліктің танылатын не саналы пішінін бағамдай алмайды.

Бірегейлігіміз (кім екеніміз) сырттан берілгендіктен, біз елеулі дәрежеде

бір-бірімізденоқшаутұрамыз.Барлыққұштарлықтардыңнарцистіксипаты

бар болғаны адам табиғатындағы осы бастапқы қателікті, радикалды

өзгешелікпенбөгделіктіжасырады.

Сәбидамып,әлеуметтікортағаенгенненкейінанамен«айна»кезеңіндегі

диадалық (қосарлы) симбиозды артта қалдыруға тиіс. Бала инцесті табу

депұққансәттеанасыниемденугерұқсатжоқекенінжариялайтынәкесінің

тыйымымен кездескенде, дүние төңкерілгендей болады. Анасы мен

баласыныңарасындағышекаратаңбалаушыментаңбаланушыны,әлеммен

затты бір-бірінен ажыратып тұрған шекараға ұқсайды. Тілдің ішінде біз

үшіншынайынысандарғажолжоқ.Сәбилердебелгілібірдамусатысынан

өткен соң ғана анасынан алыстатылады. Оларда ананың таңбалаушысы

ғана қалады. Бала не шындыққамойынсұнады, неанасын асыра бағалап,

фетиштендіріп табынуы (соның салдарынан жүйкесі тозғандығының

белгілерін өршіте отырып) мүмкін. Сәби анасынан ажыратылғанын

қабылдаса(Әкееркі),ол(Лаканкөбінеұлбалаларжайлыайтатынсекілді)

символдықтәртіптегіқоғамдаелеп-ескерілетінәдет-қылықтардыанықтап,

әлеуметтік рөлдерді тағайындап беретін сол символдық тілдегі өз орнын

қабылдауды үйренеді. Ол тәртіп тіл секілді. Себебі тұлғалар арасындағы

қатынастар(ана/әке, ана/ұл) ретінде белгіленеді.Сондай-ақ оны бар болу

мен жоқ болудың бинарлық қарсылығына сәйкес мағына үлестіретін

лексикон анықтайды. Символдықтың басталуымен, анаға деген бастапқы

құштарлық тұншықтырылады. Лакан мұны таңбалаушының

таңбаланушыны жоққа шығаруымен салыстырады әрі Соссюрдің

алгоритмінде таңбалаушы ылғи да екінші келеді. Тұншықтырылуды

қабылдауменсимволдыққаенудетілгеұқсас.Себебітілдеадамәлденеге

атауберіпүйренгенде,заттыңөзіненажыраудықабылдайды;атауберілген

зат құрбандыққа шалынады. Өйткені таңба /сөздің болуы таңбаланушы

заттыңжоқекенінемеңзейді.Объектілергеатауберуарқылыадамолардан

босап шығады. Символдықтың келуі мен қиялдағының жеңіліс табуы,

баланың өзінің бастапқы нысан анасынан және табиғи болмыстың

дифференциацияланбаған материясынан біріккен лингвистикалық/

психологиялық ажыратуды орнатуынан құралады. Біз табиғи дүниемен

және адами нысандармен әуелгі қатынасымызды құрбандыққа шалу мен

одан бас тарту арқылы қоғамға бейімделеміз, әлеуметтік бірегейліктерді

қабылдауды үйренеміз. Ананың тәніне тыйым салынады, оған деген

құштарлықтаңбалаушыныңтыйымынаұшырағандықтан,бейсанағаенеді.

Бастапқыобъектнебасқаныңкішіәріппенжазылатын«б-сы»–символдық

бейсана. Ол бас әріппен жазылатын «Б-ға» айналады. Бұл болуы мүмкін

емес және оның болмауы осыдан кейінгі құштарлықтардың бәрінің

сипатын анықтайтын, әуелгі жоқ болудың орнын толтыруға үміттенген

барлық таңбалаушылар ретіндегі мағынаны иеленеді. Ол тыйымнан

ешқашан аса алмаймыз, сонымен қатар біздің өмір бойғы

құштарлықтарымыз сол ажырауды, «болмыстың жетіспеушілігін»

қабылдаудантұратынболады.Тыйымныңекіншіжағыбіздіңсанамыздағы

нәрсені алмастырушы болғандықтан, бейсана ешқашан ақыл-ой үшін бар

бола алмайтындықтан (орын алмастырушы мен таңбалаушыларды

есептемегенде), сананы жоқ болу (absense) деп белгілей алатын

метафоралар ретінде ғана ене алады. Сол сияқты құштарлықтың бәрі

метафоралық, аналық объектінің орнын алмастырушы объектінің

материясы; оған қоса, ешқандай метафора әлденені қалаған кезде нені

қалайтынымызды жеткізе алмайтындықтан, біз әрқайсысы метонимия

болып, өзіміз үнемі жоғалтып алатын бүтіннің орнын басатын

таңбалаушылар тізбегінің маңайында қала беруге тиіспіз. Сондықтан өз-

өзінеайқынжәнесаламаттыэгоменанықталатынменніңбүтіндігі мүмкін

дейтін объектілік қатынастар теориясындағы сияқты емес, Лаканның

ойынша, біздің өзімізден ажыратылу жігіміз елеулі, сірә, объектілер

әлемінде бүтіндікке ешқашан жете алмаймыз. Бұл эгоның (Лакан болса,

полемикалық мәнерде «эго психологиясының» деп те қосар еді)

еліктірмесі. Біздің үйренгіміз келетіні мынау: түңілуді қабылдау және өз

болмысымызды анықтайтын жетіспеушілікті мойындау. Біз таңбалаушы

қалаулардың тізбегінде тіршілік кешеміз. Олар ешқашан шынайы өмірде

орындалмайды.Бұл–табиғаттыңдифференциациаланбауыәріқалауларды

жүзегеасыруғақажеттішартсаналатынсебептердіңәрдайымқолжетімді

болмауы. Бар болғаны таңбалаушылардың таңған атаулары арқылы

олармен арақашықтықты ұстауға (бұл таңбалар олардың орнын басады)

мәжбүрміз.

ПсихоаналитикалықәдебисынФрейдтіңөзіненбасталады.«Тылсымда»

(The Uncanny) ол Хоффманның «Құм адам» (The Sandman) атты үрей-

әңгімесін талдайды. Сөйтіп, сыни жанрдың жаңа тармағын ашып берді

деугеболады.Фрейдтіңпікірінше,әдебимәтіндертүссияқты,оларбейсана

материалды жетілдірілген алмастыру түрінде күрделендіріп жеткізеді.

Түстітүсіндіретінережелердіңәдебиеткедеқатысыбар.Бұлбейсанамен

бейсана мағынаның «орнын басатын» символдарға тікелей аударылуы

емес. Қайта әдебиет бейсанасы құштарлықтардың, талаптардың,

мотивтердіңтүпнұсқасынаешұқсамауымүмкін,бірақсоныңөзіндеөзегін

жеткізе алатын бейнелілікке көшіреді. Сірә, әдебиет, көркем шығарма

ретінде осы жанамалық ретіндегі репрезентация процесін жұмыс үстінде

көрсетеді деуге де болар... Фрейд үшін кастрациядан қорқу тек тікелей

емес, метафоралық алмастыру арқылы бейнеленеді. Мәселен,

протагонистің мазасыздығын көзінен айырылудан қорқуға аударып

жіберетінін есіңізге түсіріңіз. Бұл үрей мен тіл жасырын байланыстарды

ұсынатындықтанғанаинтерпретацияғажолашады.

Фрейд пен кейінгі психоаналитик сыншылар өздері патриархалды

мәдениеттіңбастыбеймазалығыболдыдепойлағандүниегеназараударды.

Бұл – ұл баланың сексуалдыққа дейінгі қатынастан сексуалды ересек

өмірге аяқ басқандағы қорқынышы міндетті түрде оның әкесі мен

анасының сексуалдық қатынасымен түйісетін траектория. Осы орайда

Натаниель Хоторнның шығармалары, мәселен, ұл мен сескендіруші әке

арасындағы«Алқызыләріптегі»(TheScarletLetter)РеверендДимсдейлмен

Чиллингсуорфтың арасындағы секілді эдиптік қақтығысты жеткізуші

ретінде қабылдануы мүмкін. Объектілік қатынастар теориясы Эдипке

дейінгі әлемге назарын бұрса, кейінгі психоанализ сыны да

психосексуалдық даму мен баланы тәрбиелеуді әйелдерге міндеттейтін

патроөзектікмәдениеттердегібаланыңанағадегенқатынасынакөбірекмән

береді. «Ер адамның қиялы» (Male Fantasies) еңбегінде Клаус Туелейт,

мысалы, Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Кейін нацизмнің басты

қолдаушыларына айналатын, бұрын солдат болғандардың

шығармаларындағы әйелдерге қарсы зорлық-зомбылық көріністерін

зерттегендіктен, оларды аналарға қарсы бағытталған «кекшілдік» деп

түсіндіреді. Әйелдерге қатысты үрей бейнелерімен сипатталатын әдеби

шығармалар аса ықпалды саналды. Кейіннен бұл үрей большевизмнің

«қызылтасқынымен»құрдымғакеткенадамдық«меннің»шекарасыжайлы

беймазалыққа ауысты. Осылайша нацизм коммунистік төңкерістің саяси

қатерінеГерманияныңжауабы,қаһарлыәлеуметтіктәртіптіорнатуарқылы

еркектерөздерініңқатарларысұйылып,жойылыпкетуденсақтағысыкелген

Туелейттің өзі «сауыт» (body armor) деп атайтын психологиялық

қорғаныстың эквиваленті болуы ықтимал. Бұл ерлердің психологиялық

бірегейлігін анықтауда олардың әкеден гөрі, анаға қатынасы маңыздырақ

дегендіайтады; әкелердіңбейнесі әдебиеттің шалғай тұстарында қалады.

Әдебиеттегі мәселе әкелік суперэгомен не түбі тұншықтырылатын

құштарлыққа деген бейсана ұмтылыспен күресетін эго емес; керісінше,

әдебиет («Менді» сол кездегі неміс қоғамындағы бала тәрбиелеудің

қорлаушылықтәжірибелерініңсалдарынаншығарады)ешқашантүбегейлі

қалыптаспаған, әлемге салауатты қатынасын қалыптастыра алмаған етіп

бейнелейді. Әйелдерге қарсы зорлық-зомбылықты бейнелеу, аналық

тақылеттес және өзін танып-білудегі қорлаушы іспеттес деп талдануы

мүмкін.

Лаканның сыни тәжірибесі назарды тілге аударып, тіл мен бейсананы

бірдейдерлікқабылдайды.Адамқұштарлығыорнытолмасжетіспеушілікті

алмастыратынтаңбалаушыларарқылыжеткізілген.Бейсанаменолтуралы

тануғаболатынныңбәрітаңбалаушыментілдіңөзіндеорыналады.Әдеби

шығармалардағы әрекеті уақытша тоқтатылып қойылған таңбалаушы

процесс адам субъектісін қамтып, оның толықтай қанағат табуы мүмкін

құштарлығының (белгілі бір сипаттағы сексуалдық серіктес) бір

таңбалаушысының ізіне жүйке бұзылушылық мәнерде қайта-қайта түссе

де, ондай талаптардан бас тартып, өзін әлдеқайда дүнияуи тағдырға

байласа да, оның өмірлік сипатын анықтайды. Мұндай толыққанды

қанағаттыЛаканмүмкінемесдепсанайды;сөйтіп,әдебиеттаңбалаушылар

тізбегі таңбалаудың соңын мәңгілікке жылжытатындай құштарлықтың

қанағаты болатын шынайы референттің келуі мен оның тізбек бойында

орынауыстыруыныңсоңыретіндеәрекететеді.

Мысалы,Хемингуэйдің «Қош бол, майдан»(немесе «Қош бол, қару» –

Ред.) (A Farewell to Arms) романын алып қарасақ, оның тақырыбындағы

сөздердіңойнатылуыбірқатармәселелерді меңзептұрғандай... Медбикені

ұнатқан(медбикеромансоңындаекеуініңөлітуғансәбиіндүниегеәкеліп

қайтыс болады) жаралы солдат жайлы адам денесінің бөлшегі ретінде

қарастырылатын–«қол»(arms)(айқасқанқұшақтағысекілді)жәнеәскери

«қол» (қару – arms) (Джейкті жаралайтын қару секілді) жайындағы

шығарма. Ол әскери «қолдан» қашып, Кэтриннің аналық қолынан пана

тапқысы келеді. Бірақ, ақырында, оған да «қош» айтуға мәжбүр. Роман

Лакан сипаттайтын даму траекториясын былайша көрсетеді: оның

пайымдауынша, ажырауға көндігу және символдық тәртіпке ену үшін ұл

бала анасынан қанағат табатын құштарлық жайлы қиялдан бас тартуы

керек. «Arms» сөзінің тарамдалған мағынасы нарратив субъектідегі

бөлшектенуді көрсетеді (баяндаушы шығарманың өн бойында «бізден»

«менге»ауысыпотырады).Бұлбарлықадамныңсубъективтігіндегісаналы

Мені мен сол құштарлықтың қанағаттандырылмай қалуын, Мен және

мендік қалау арасын айқындайтын бейсана (ананың қолына қайтып

барудың орнына) арасындағы бөлшектенуді дәлелдейді. Қиялдағы

бірегейліктен (мен / басқа – ананың) бас тарту керек. Ал бөлшектеуді

(адамда шынайы заттардың өзі немесе бір нәрсенің толықтай орындалуы

емес, тек метафоралардың болу мүмкіндігі мағынаның екіұштылығын

меңзейді)қабылдауқажет.

Ескертпе

1. Бен Стольтсвус, Lacan and Literature: Purloined Pretexts (Элбани: SUNY Press, 1996). Біз

романныңбұлоқылуыносымәтінненалдық.

ЕКІНШІТАРАУ

Түсжору

ЗигмундФрейд

Фрейдтің1900жылыжарияланған«Түсжору»(InterpretationofDreams)аттыеңбегітүбегейлі

жаңашыл идея ұсыну арқылы адамзат біліміндегі жаңа пәннің қалыптануына негіз болды. Ол

ақыл-ой сананың аясынан тыс жатқан қалау мен құштарлықты жасырады деп тұжырымдады.

Соған қарамастан, олар ұйқы кезінде түс арқылы сана жарықшақтарына жол табады деген

идеяны айтқан болатын. Түсті тура мағынасында түсінгеннен гөрі, сөзжұмбақ не ойжұмбақ

ретінде жорығанда, бұл әрекет бейсана материалдың жартылай саналы формадағы қалыпқа

тәржімасыболыпшығады.Мұндайматериалнегізіндебейсанадаболады,себебіненібілдіруге

рұқсат дегенді кесіп-пішетін сананың цензурасы оны санадан аластап тастаған немесе

тұншықтырған (санадан аластау мен бейсанаға тұншықтыру процесі яғни репрессия жүзеге

асады. – Ред). Білдіруге болмайтын дүниелер (Фрейдтің жұмыс істеген кезінде), мәселен,

сексуалдыққақатысыбар идеяларменқұштарлықболатын.Алайдатүстердің бәрі сексуалдық

сипаттаемеседі.Бұлбөлімдезерделенетіннегізгітүсүлгісінде,мысалүшінФрейдтаңдапалған

топтамадатүскөрушінің«еңбегімлайықбағасыналсаекен»дегенэгоистікқалауыжатыр.

Ботаникалықмонографиятуралытүс

Әлдебір өсімдік жайлы монография жазыппын. Алдымда тұрған

кітапты түрлі-түсті бүктеулі баспа үлгісінің үстінде келесі бетіне

парақтап отырмын. Әр көшірмеге гербарийден алынғандай кептірілген

өсімдіктіңүлгісібейнеленгенекен.

Анализ

Ол күні таңертең кітап дүкенінің терезесінен жаңа кітап көрген едім.

Оның атауы «Теңбілгүлдер тұқымдасы» (The Genus Cyclamen) еді. Сірә,

өсімдікжайлымонографияболсакерек.

Кітаптың атауына арқау болған теңбілгүл (cyclamen) жұбайымның

сүйіктігүліеді.Мұныбілетұраоғангүлдітымсирексыйлайтынымүшін

өзімдіжазғырыпалдым.

«Гүл әкелу» тақырыбы бір анекдотты есіме түсірді. Оны кейбір

достарымның ортасында айтып әрі өз теориямды дәйектеу үшін

қолдандым.Турасолсекілді,бізкөпжағдайдаәлдененібейсанатүрдеәдейі

ұмытамыз; ал соған қарап ұмытшақ адамның жасырын ниетін анықтауға

болады.

Мәселен, туған күнінде күйеуінен бір құшақ гүл алуға әдеттенген жас

келіншекті сөз етейік. Қайсыбір жылы оның сезімінің белгісіне балап

жүрген гүл шоқтары сыйланбай қалады, келіншек көз жасын бұлап қоя

береді.Күйеуікеліп:«Неболыпқалды?»–депабыржиды,әйеліөзініңсол

күнітуғанкүніекенінайтады.Олбасынұстайқалып:«Кешірші!Ұмытып

кетіппін. Қазір сыртқа шығып, сенің сүйікті гүліңді әкелемін», – дейді.

Бірақәйелоғанжұбанақоймайды,өйткенікүйеуініңұмытшақтығы,оның

бұғандегенкөңілініңбұрынғыдайемесекенінбілдіредідепсанайды.Бұл

келіншек – Л.Фрау. Мен түс көретіннен екі күн бұрын әйеліммен

кездескенін, жағдайы жақсы екенін айтып, менің де хәлімді сұраған.

Бірнешежылбұрынолмағанемделугекелгендееді.

Сөйтіп, бәрін жаңадан бастадым. Бір кезде өсімдік туралы монография

сияқты Карл Коллердің назарын кокаиннің анестетикалық сипаттарына

аударған кока өсімдігі жайлы еңбек жазғым келгені есіме түсті.

Алколоидтің бұлай қолданылуы туралы жарық көрген еңбектерімнің

біріндеатапөткенмін,бірақоданәрігебарғанемеспін.Түскөргенкүннің

ертесіндегі кеште (оған дейін жоруға уақыт таба алмадым) сол күні

таңертең кокаин жайлы ойлағаным есіме түсті. Глаукомаға шалдығатын

болсам, Берлинде бүркеншік есім иеленіп (Флиес), досым кеңес берген

оташыны шақырып, отаны оның үйінде жасатуым керек. Ота жасаушы

хирургменіңесімімдібілмегендіктен,кокаиншыққалыберімұндайотаның

жеңіл жасалатыны туралы көпіріп сөйлер еді. Кейін мен бұл жаңалықты

ашуғаөзімніңсептігімтигеніжайлы титтейдеболсаемеурінбілдірмеуім

тиіс.Ақырсоңында,бұлқиялдәрігердіңөзгеәріптестеріненкәсібикөмек

сұраужағдайларыболардегенойғажетеледі.Берлиндегікөзхирургімені

танымаседі.Оғанбасқа кезкелгенадамсияқтыақысын төлейаларедім.

Осы қиялым есіме түскеннен кейін ғана оның тасасында кейбір оқиға

жатқанын түсіндім. Коллердің жаңалығынан кейін көп ұзамай әкем

глаукомаға шалдыққан еді. Оған хирург-офтальмолог досым Кенигштейн

отажасады.АлКоллерболса,кокаиндіанестезияғажауаптыболатын.Ол

осы жағдай кокаинді медицинаға таныстыруға үлес қосқан үш адамның

басынбіржердеқосқанынатапөткен-ді.

Одан әрі менің ойым осы кокаин мәселесіне соңғы рет оралған кезге

қарай ойысты. Бірнеше күн бұрын фестшрифтің (Festschrift – көпшілікке

белгілі, еңбегі елеулі тұлғаға арналған кітап. «Өнегелі өмір» сериясымен

жарыққа шығатын жинақтар сияқты. – Ред.) кезекті бір санын қарап

отырған едім. Аталмыш басылым шәкірттердің өздерінің ұстаздары мен

зертхана директорының мерейтойын атап өтуіне арналған екен.

Зертхананың арыз-шағымдарға арналған кітабының ішінде Коллер

кокаиннің анестетикалық қасиеттерін осында ашты деген сөйлем бар

екенінбайқапқалдым.Солсәттекенетменіңтүсімоныңалдындағыкеште

орын алған оқиғамен байланысты екенін бірден түсіндім. Үйге

Кенигштейнмен бірге келіп, екеуміз қанша айтылса да, мені еліктіруін

қоймайтын мәселе жайлы әңгіме өрбіткен едік. Оған кіреберісте сөйлеп

тұрғанымда, профессор Гартнер мен оның жұбайы біздің қатарымызға

қосылды. Олардың екеуінің де гүл-гүл жайнап кеткенін айтпасыма

болмады. Бірақ профессор Гартнер фестшрифтің авторларының бірі еді.

Содан болар есіме осыкітапты түсіруі мүмкін. Туғанкүніндегі оқиғасын

өзімжоғарыдабаяндапөткенЛ.Фраудыңдаесіміаталды,бірақбұлбасқа

жолығысуүстіндеКенигштейнменәңгімелескенкезімдеболғанеді.

Түстің мазмұнындағы басқа анықтауыштарды да жоруға талпынып

көрейін. Монографияда гербарийден алынған секілді кептірілген

өсімдіктіңүлгісібареді.Бұлменіортамектептегібірестеліккежетеледі.

Директорымыз бірде ұлдардың бәрін шақырып алып, тазалау үшін

мектептің гербарийлер топтамасын берді. Олардың ішінен әлдебір

кішкентай кітап құрттары табылған екен. Басшымыз менің көмегіме

сенбегенсекілді.Өйткенібірнешепарақтығанақолымаұстатты.Олардың

қатарында шаршыгүлдер мен кіресгүлдер бар-тын. Ботаникаға ешқашан

жақын болған емеспін. Бір жылдары оқуға түсу үшін маған емтиханда

ботаникадан шаршыгүлдерді анықтауға қатысты тапсырма берілген

болатын.Оныорындайалмағанымәліесімде.Теориялықбілімімболмаса,

мені жарқын болашақ күтіп тұруы екіталай еді. Шаршыгүлдерден

күрделігүлділерге (сompositаe) дейін өзімше бір зерттеу жұмыстарын

жасадым. Бөрікгүлдер (артишок) күрделігүлділерге жатады деген ойға

келдім.Сондай-ақолардыбелгіліжағдайдасүйіктігүлдерімдепатауғада

көндім. Маған қарағанда жомарт зайыбым базардан алып келген сүйікті

гүлдерімдіөзімеқайтарыпберушіеді.

Монографиямның алдымда жатқанын көрдім. Бұл да мені әлденеге

қайта жетеледі. Бір күн бұрын Берлиндегі досымнан (Флисс) өзінің

«көріпкелдік әлеуетін» байқатқан хатын алған едім. Ол: «Сенің түстер

туралы кітабыңа қызығып жүрмін. Мен оның дайын қалпында алдымда

тұрғанын, кейіннен өзімнің кітап беттерін парақтап жатқанымды

көрдім», – деп жазған. Оның көріпкелдік дарынын қалай қызғандым

десеңізші!Кітаптыңаяқталып,көзалдымдажатқанынөзімкөрсемші!..

Бүктетілген түрлі-түсті баспа үлгісі. Медицина студенті болғанымда

бәрін монографиялардан оқу дегенимпульстің тұрақты құрбаны болатын

едім. Қалтам тесік болса да, медицина қоғамдастығының жетістіктері

жайлыбірнешетомеңбектергеқолжеткіздім.Олардыңтүрлі-түстіүлгісіне

қызығақарайтынмын.Әрдайымтиянақтыболуғадегенталпынысымаөзім

деіштейризаболатынымбар.Өзжазғандарымдыжариялайбастағанкезде

олардыбезендіруүшінсуретсалудықолғаалдым.Олардыңбірініңнашар

болғаны соншалық, әріптесімнің мысқылдап күлгені де есімде. Дәл сол

сәттеқайданшыққаныбелгісіз,сонаубалалықшағымнанбірестелікойыма

оралды. Бірде әкем қарындасым екеумізге түрлі-түсті баспа үлгілері бар

кітапты (Персияға саяхат жайында) бүлдіруге берген еді. Бұл білім беру

тұрғысынан ақтап алуға келмейтін жағдай. Ол кезде бес жастамын,

қарындасым әлі үшке де толмаған; екеуміздің шат-шадыман кітапты

(аршылып жатқан бөрікгүл секілді, парақтардарды бірінен соң бірін)

жыртыпжатқансуретіміз–балалықшағымдаесімдеқалғанжалғыздеуге

тұрарлық айқын естелік. Кейін студент кезімде кітап жинауға аса құмар

болдым.Бұлменіңмонографиялардыоқуғадегенынтамаұқсасеңсүйікті

ісіме айналды («Сүйікті» тақырыбын қозғаған идея теңбілгүл мен

бөрікгүлдергеқатыстыәңгімеленген).Сөйтіп,бірте-біртеқағазкемірушіге,

кейін кітап құртына айналдым. Өзім жайлы ойлана бастаған ең алғашқы

сәттен бастап, осы алғашқы құштарлығымды жоғарыда айтқан балалық

шақестелігіменбайланыстырдым.Ақырында,балалықшағымныңдәлосы

эпизоды менің кейінгі ғұмырымдағы кітапқұмарлық әуесіме «бейне жад»

болғанынұқтым.

Сонымен қатар құштарлықтың көбіне қамығуға апарып соғарын жас

кезімненбағамдай бастадым.Онжетіжасымдакітапсатушылардыңесеп

айырысу жазбаларында маған қатысты ұзыннан-ұзақ тізім қалыптасып

қалған еді. Ал олармен қалай есептесетінімді елестете алмайтынмын.

Әкемніңбұлкітапқұмарлығымдыәлемдегіеңбіркереметбейімділікемес

қой деп есепке алуы да екіталай. Жастық шағымдағы осы бір естелік

досым Кенигштейнмен болған әңгімені есіме салды. Өйткені сол әңгіме

барысында да менің сүйікті хоббилеріме тым беріліп кеткенім туралы

талқылауболған-ды.

Бізге қатысы жоқ себептерге байланысты бұл түс жоруды одан әрі

қозғағым келмейді, тек оның бағытын көрсетсем деймін. Талдау

жұмысының барысында Кенигштейнмен болған әңгіме есіме түсті. Оған

текбірғанаемес,бірнешебағытарқылыәртүрліқырынанкелдім.Әңгімеде

сөзболғантақырыптаржайындаойласам,түстіңмағынасытүсініктіболып

шыға келеді. Түстен басталатын ойлардың бәрі менің және зайыбымның

сүйікті гүлдері; кокаин туралы әріптестерден кәсіби көмек алудың

ыңғайсыздығы, монографияларды оқуға бейімдігім, ботаника сияқты

белгілі бір салаларды назардан тыс қалдыруым бұрынғыдан бетер қайта-

қайта ой елегінен өткізілгенде, Кенигштейнмен болған әңгіме неғұрлым

ұғынықтыболатүседі.БізеңалғашталдағанИрманыңинъекциясыжайлы

түс болатын. Демек, бұл түс те өзін-өзі ақтап алуға және құқық жайлы

жалбарынуға барып тіреледі. Шынында да, бұл осыған дейінгі түстегі

мәселенікелесісатығаысырыптастағандықтан,екітүстіңортасындапайда

болған жаңа материалға сілтеме жасай отырып талқыланды. Соның

арқасында түстің немқұрайды болып көрінген түрі маңызға ие болып

шығады.Осығандейінгітүсімөзімжайлы:«Менсаналыжәнееңбексүйгіш

студентпін», – десе, соңғы түсімнің айтпағы мынадай: «Жеме-жемге

келгенде,(кокаинтуралы)құндыдаестеқаларлықдүниежазғанадаммын».

Екі жағдайда да менің айтып тұрғаным бір-ақ нәрсе: «Бұл қолымнан

келеді».

Түстіңқызметі

Бұған дейін түс мәселесін қарастырған талпыныстардың әрбірі біздің

жадымызда көрініс тапқан түстердің айқын мазмұнымен тікелей

байланыстыболыпкелді.Мұндайұмтылыстардыңбарлығытүстердіайқын

мазмұнынасәйкесинтерпретациялауғанемесе(интерпретациялаудықажет

деп таппаса)тағыда осы айқын мазмұнныңнегізіндетүстердіңтабиғаты

жайлы тұжырым шығаруға бағытталды. Біздің ойға алып отырғанымыз

мүлде басқа нәрсе. Біз түстердегі айқын мазмұн мен зерттеулеріміздегі

қорытындыларарасынанпсихикалықматериалдыңжаңақабатынұсындық.

Дәлірегі: жасаған процедуралар арқылы алынған олардың латентті

(жасырын) мазмұнын немесе (біз айтатындай) «түс-ойларды» (dream-

thoughts)енгіздік.Мағынанытүстіңайқынмазмұнынанемес,аталмыштүс-

ойларданіздейміз.Бірсөзбенайтқанда,алдымыздажаңаміндеттұр.Атап

айтқанда, түстердің айқын мазмұны мен жасырын түс-ойлар арасындағы

қатынастардызерттеу,соңғысыныңбіріншігеайналупроцесінанықтау.

Түс-ойларментүс-мазмұнбізүшінбірдейcубъективмәселеніңекітілдегі

қос нұсқасы сияқты көрінеді. Басқаша айтсақ, түс-мазмұн түс-ойларды

жеткізудің басқа бір жолы секілді. Біздің жұмысымыз түпнұсқа мен

аударманы салыстыру арқылы оның сипаттары мен синтаксистік

заңдылықтарынтабу.Заңдылықтарнегізделгенсоң,түс-ойлардызерттеген

кезімізде бәрі бірден түсінікті болып сала береді. Екінші жағынан, түс-

мазмұн қалай болғанда да, пиктографиялық жазу түрінде көрініс табады.

Сондықтан оның символдары мен кейіпкерлерін түс-ойлардың тіліне

аударуымыз керек. Бұл сипаттарды олардың символдық байланысы

тұрғысынан емес, бейнелік құндылығына сәйкес оқуға тырыссақ,

қателесетініміз анық. Мәселен, қарсы алдымда суретпен берілген

сөзжұмбақ тұр делік. Онда үй, үйдің шатырындағы қайық, жалғыз әріп,

жүгіріп бара жатқан бассыз адам салынған. Енді мені адастырып, бүкіл

суретпеноныңқұрамдасбөліктерімағынасыздепайтуымүмкін.Неліктен

қайықүйдің шатырындатұрады? Басы жоқадамжүгіре алмайтыныанық

қой.Олаздесеңіз,адамүйденүлкен;бұлсуретпейзаждесек,ондағыәріп

тіпті орынсыз, өйткені табиғатта мұндай объектілер ұшыраспайды. Бүтін

композиция мен оның бөліктері жайлы мұндай сыни пікірлерді шетке

ысырып,жекелегенәрбірэлементтісолэлементұсынатынбуыннесөзбен

алмастырсақ қана лайықты тұжырымға келе аламыз. Сонымен қатар

қойылған сөздер белгілі бір мағынаға ие. Тіпті анағұрлым көркем де

маңызды поэтикалық тіркесті құрауы ықтимал. Түс осы секілді бас

қатырғыш сурет болғандықтан, бізге дейінгілердің түс жоруда жіберген

қателігісөзжұмбақтысуретсекілдібейнелерденқұралғанкомпозициядеп

қабылдауыеді. Сондықтанда бұл оларға мағынасызжәне назар аударуға

тұрмайтындүниесекілдікөрінеді.

Конденсацияқызметі

Түс-мазмұн мен түс-ойды салыстырған адамға анық болып көрінетін

бірінші нәрсе үлкен масштабтағы конденсация (тұнбалану) жұмысының

жүретіні. Кең ауқымды, мазмұнды түс-ойлармен салыстырғанда көретін

түстердің өздері қысқа, жұпыны әрі ықшам. Түстің өзін қағазға түсірсе,

жарты параққа әрең жетуі мүмкін. Оның негізінде жатқан түс-ойларды

түсіндіретін талдау бұдан алты, сегіз не ондаған есе үлкен болуы да

ықтимал. Әртүрлі түстердеаталған қатынас таәртүрліболады,бірақ осы

уақытқадейінкөзжеткізгенбірнәрсемынау:олардыңбағытыбір.Әдетте,

түстің қаншалықты тұнба екені жете бағаланбайды. Негізінен, түс-ойлар

бүтін материал ретінде қабылданады. Сайып келгенде, одан әрі қарай

талдайтын болсақ, олар түстің тасасында жасырулы одан да көбірек

ойларды ашуға қауқарлы. Бұған дейін де атап өткенімдей, түс түбегейлі

түсіндірілді деп ешқашан толықтай сеніммен айтуға болмайды. Тіпті

түсіндірмегекөңілімізтолсада,назардантысештеңеқалмағандайкөрінсе

де,дәлсолтүстерөзгебірмағынаныбілдіруідемүмкін.Басқашаайтқанда,

тұнбаланудыңауқымыменөлшеміәрдайымбелгісізболыпқалабереді.

Түс-ойлар мен түс-мазмұн арасындағы айтарлықтай сәйкессіздік

салдарынан психикалық материал түс болып қалыптасуы барысында

ауқымды тұнбалану процесіне ұшырайды дейтін пікірге қатысты

шындыққа жақын жауап бар. Біз көбіне түні бойы түс көріп, сол түстің

басым бөлігі есімізден шығып кеткендей сезімде жүреміз. Оянған кезде

жадымыздақалатынтүстертұтастүсжұмысыныңфрагменттікбөлшектері

ғана. Жалпы алғанда, толықтай есімізге түсіре алсақ, түс-ойлар секілді

ауқымдыболуығажапемес…Мұндашындықтыңсұлбасыбар.Неғұрлым

түсті ояна сала еске түсіруге тырыссақ, соғұрлым толығырақ жаңғырта

алатынымызға күмән келтірмейміз. Күн озып, кеш жақындаған сайын

жадымыздағы түстің сұлбасы күңгірттене береді. Екінші жағынан,

ойымызда жаңғырта алғаннан әлдеқайда ұзақ түс көрдік деген сезім

көбінесе алдамшы болып келеді, ал мұның бастауларын кейінірек

талқылайтынболамын.Түсжадтақалғанәржекелегенбөлшегінеқатысты

дәлелденетіндіктен, түстердің ұмытылу мүмкіндігі түс процесінің

барысында жүретін сығымдалуды жоққа шығармайды. Көрген түсіміздің

ауқымдыбөлігінұмытатынболсақ,жадымызданжоғалғансолкөрінісбізге

түс-ойлардың тағы да басқа бір шоғырын ойда сақтауға кедергі келтіріп,

үзілген түске әкеліп ұрындырады. Алайда түстің жадтан сусып кеткен

бөліктері дәл сол сақталып қалған бөліктерді талдау кезінде шығатын

ойларғақатысыбардегенпікірдіңорындыболуыекіталай.

Түстің жекелеген бөлшектерінен туындайтын көптеген ойларды есепке

ала отырып, оқырманның ойында мынадай күмән туады: түсті сараптау

кезіндеойға келетінніңбәрін түс-ойға жатқызуға болама? Бұл ойлардың

бәрі түстің кезінде анық болды. Сондай-ақ олардың бәрі түсті

қалыптастыру процесіне қатыстыдеп айта аламыз ба? Бәлкім, керісінше,

талдау кезіндеғана түстіңқалыптасуынамүлдемқатысыжоқ жаңа ойлар

туатын шығар? Бұған да тек шартты түрде келісемін. Кейбір ойлардың

сараптау кезінде ғана пайда болатыны ақылға қонымды. Түс-ойлардағы

жаңабайланыстарбір-біріменжалғасқанойлардыңарасындақалыптанады

деп сендіруге болады. Жаңабайланыстар – түйіндер не қысқа тұйықталу

іспетті тереңдеу жатқан өзге байланыстырушы жолдардың арқасында

мүмкін болатын дүниелер. Талдау кезінде белгілі болған ойлардың

көпшілігітүстіқалыптастырукезініңөзіндесондаедідеугеболады.Себебі

түсті қалыптастыруға қатысы бар делінген ойлар тізбегін қарастырып

шыққаннанкейінзерделепотырғанжанмазмұныбаройларғатірелереді.

Оны жору үшін бұл ауадай қажет. Алайда аталмыш жекелеген әдісті

қолданбаған жағдайда оған қол жеткізу де мүмкін емес. Бұл жерде

ботаникалық монография жайлы түсті мысалға келтіруге болады. Оны

толықтай талдап бермесем де, бұл тұнбаланудың тамаша өнімі ретінде

таңғалдырады.

Ұйқы кезіндегі түс көруге дейінгі психикалық жағдайларды қалай

сипаттауға болады? Түс-ойлардың бәрі қатар орналаса ма, әлде олар

кезектесіпкелеме,немесебірмезеттегітүрліойларәртүрлібастаулардан

тарап, содан кейінбір-бірімен біріге ме? Бізгетүстің қалыптасу кезіндегі

психикалық жағдайын сурет секілді елестетудің қажеті жоқ. Алайда бұл

жерде біз мақсатты түрде ойланған кезде сананың қатысуымен жүзеге

асатын қабылдау процесінен оңай айыруға болатын бейсана ойлану

процесіменбетпе-беткеліптұрғанымыздыұмытпауымызқажет.

Осы тұрғыдан алғанда, түстің қалыптасуы конденсация процесінде

жататыны титтей де күмән тудырмайды. Ендеше, тұнбалану дегеніміз

қалайжүзегеасады?

Түсімізде көрінген барша түс-ойлардың тек аз бөлігі ғана идеялық

элемент ретінде ұсынылады десек, конденсация жоғалту (omission)

арқылыжүзегеасқандепойтүюімізгеболады.Демек,түс–түс-ойлардың

толыққандытәржімасынемеседәлме-дәлпроекциясыемес,түс-ойлардың

фрагментті нұсқасы. Дегенмен мұны бастапқы нүкте ретінде қабылдап,

келесімәселегекөшеаламыз.Түс-ойлардыңтекбірнешеэлементіғанатүс-

мазмұнға қарай жол тартар болса, оларды іріктеуді қандай шарттармен

анықтауғаболады?

Бұл сұрақтың шешімін табу үшін дәл осы шарттар толыққанды жүзеге

асыруы тиіс түс-мазмұнның мәніне назар аударуымыз қажет. Алдымен,

мұндай зерттеуге ең қолайлы материал түс екеніне келісіп алайық. Оның

қалыптасуынаерекшеәсереткентұнбаланудыңинтенсивтіпроцесіекеніне

дау жоқ. Сол себепті ендігі әңгімені бұған дейін көрсеткен түс түрлерін

таңдапалуарқылыбастамақпын.

Ботаникалықмонографиятуралытүс

Түстіңмазмұны.Әлдебірөсімдік жайлымонография жазыппын.Кітап

көз алдымда тұр, өзім түрлі-түсті баспа үлгілерін парақтап отырмын.

Кітаптаөсімдіктіңқурағанүлгісіғанаберілген.

Бұл түстің негізгі элементі – ботаникалық монография. Ол, сірә, түс

көргеннен бір күн бұрынғы әсерлерден туған; кітап дүкенінің жайма

терезесінентеңбілгүлтуралымонографияныкөрдім.Бұлөсімдіктіңатауы

менің түсімде аталмайды, тек монография мен оның ботаникаға қатысы

сипатталған. Дәл сол сәтте «ботаникалық монографияның» кенеттен өзім

бір кезде жазған кокаин жайлы мақалағабайланысы пайда болады; одан

кейінойымбілімқуғанжастықшағымжайлыестеліккетолы«Festschrift»

кітабына және университеттің зертханасы жайлы оқиғаға ауысты; екінші

жағынан, досым – кокаинды зерттеуге үлес қосқан маман, көз дәрігері

Кенигштейнге ойысады. Кенигштейнмен кеше кешке өрби бастап, кейін

үзіліп қалған әңгіме әріптестер арасында бір-бірінің кәсіби көмегіне

жүгінгенде ақысын төлеу жайындағы түрлі ойлардан туындайды. Түстің

негізгі қозғаушысы – әңгіме; теңбілгүл жайлы монографияға қатыссыз

көрінгенімен,оғантүрткіболатыннәрсе–әрекет.Меніңойымша,түсімдегі

ботаникалық монография артқа тастаған екі күнімнің арасын жалғайтын

«аралықортақобъект»,олсалқынқандықабылдауымнанөзгеріссізбастау

алды да, ауқымды ассоциациялық байланыстар жолымен психикалық

тұрғыданөзімеөтемаңыздыоқиғаларменсабақтасыпкетті.

«Ботаникалықмонография»–күрделіұғымғанаемес,оныңәрэлементі–

«ботаникалық» және «монография». Жекелей алғанда, түрлі

байланыстардың көмегімен түс-ойлардың «желісіне» тереңірек енеді.

«Ботаникалық» профессор Гартнер оның гүлдей жайнаған зайыбы Флора

есімдінауқасымен,ұмытылғангүлдержайлыәңгіменіңкейіпкеріЛ.Фрауды

байланыстырған. Гартнер бізді қайтадан лабораторияға және

Кенигштейнменболғанарамыздағыәңгімегеоралтады.Екінауқастыңесімі

(Флора және Л.Фрау) де сол әңгімеде аталады. Әңгіме гүл күтетін

бикештен менің зайыбымның сүйікті гүлдеріне ауысады. Оның екінші

ұшығыбіркүнбұрынкөргенкітаппенмонографияғакөшеді.Бұғанқоса,

«ботаникалық» деген ұғым қайсыбір гимназиялық эпизод пен орта

мектептегі емтиханға, ал менің хоббилерім туралы тақырып: сүйікті

өсімдігімбөрікгүларқылыжұбайынагүлсыйлаудыұмытқанбейбақжайлы

ой ағынына ұласады. «Бөрікгүлдерден» бір жағы, Италия туралы, екінші

жағы, менің кітапқа деген сүйіспеншілігімді түсіндіретін балалық шақ

жайлыестеліктуындайды.«Ботаникалық»дегенұғымжоғарыдаайтылған

Кенигштейнменболғанәңгімегеқатыстыәртүрліойлартізбегінбір-бірімен

байланыстыратынтүйіндіпунктболыпсаналады.Мұндабізөзіміздіойлар

фабрикасынантабамыз;«тоқымашыныңтуындысындай»...

Жалғызбасқышмыңдағанжіптібасқарады,

Зырылдапұршықәрлі-берліайналады.

Түйінгебіріккенжіптеркөрінбейді,

Шегіжоққисынөсіпшығады

(Ә.И.).

Түстегі «монографияның» тағы екі тақырыпқа қатысы бар: ол менің

кәсібімніңсалалануыменхоббиімніңқымбатболуынакеліптіреледі.

Алғашқы зерттеулерден кейін «ботаникалық» пен «монографияның»

элементтері түстің мазмұны болып қабылданып, түстің тасасындағы

көптеген түс-ойлармен байланысу нүктелерін анықтайды. Негізінен,

көптеген түс-ойлар түйісетін «торапты нүктеге» айналады немесе олар

түсті жоруда бірнеше мағынаға ие болып шығады. Бұл негізгі фактіні

түсіндіру үшін ойымызды басқаша қалыпта жеткізуге де болады: түстің

мазмұнындағы әрбір элемент «алдын ала айқындалған» болып шығады,

яғниолдегеніміз–түс-ойлардақайта-қайтаосыэлементтеркөріністабады

дегенсөз.

Оны түс-ойлардың пайда болуына қатысты түстің басқа да құрамдас

бөліктерін зерделегенде тереңірек біле түсеміз. Мен парақтайтын түрлі-

түстітақтайша-өрнектертағыбіржаңатақырыпқаәріптестерімніңменің

жұмыстарымамысқылдайқарауынажәнетүстекөріністапқанхоббилерге,

түрлі-түстісуретібаркітаптыжыртыпотырғанымжайлыбалалықшақтағы

естелікке сілтейді. Кептірілген өсімдік үлгісі мектептегі гербарий

эпизодына қатысы бар болып шыққандықтан, жадымдағы осы естелікті

барыншабадырайтыпкөрсетті.

Осылайша түс-мазмұн мен оның тасасындағы түс-ойлардың қарым-

қатынасы айқындала түседі. Түс-ойлар арқылы түстің элементтері қайта-

қайта айқындалып қана қоймай, жекелеген түс-ойлар да түс барысында

бірнеше элементтер арқылы көрініс береді. Ассоциациялық тізбектер

түстің жеке бір элементін бірнеше түс-ойларға жалғаумен қатар бір ғана

түс-ойды түстің бірнеше элементімен де байланыстырады. Түс жеке түс-

ойменнемесетүс-ойлардыңтобыменқұралмайды,электораттыңпарламент

мүшелеріне таңдау жасап, сайлағаны секілді түстің мазмұнынан жекелей

көріністерді тауып алады (қысқарған үлгіде). Сондықтан түс-ойлардың

баршабөлігібелгілібірманипуляциялықпроцескеұшырайотырып,еңкөп

әрі ең қуатты тасқыны түс-мазмұнға кірігу құқығына ие болады. Бұл

парламент мүшелерін електен өткізудің қатаң бақылаумен жүзеге

асқанынаұқсасжүреді.Қайтүстіосындайәдіспензерделесемде,олардың

бәрінде түстегі элементтер күллі түс-ойлардың бірліктерінен жиналып,

олардың әрқайсысы түрлі жолдармен түс-ойлардың жалпы кешенінде

анықталадыдегентұжырымдәлелденеді.

Түс-мазмұн мен оның тасасындағы түс-ойлардың қатынасын осы

байланыс шебер өрілген жаңа бір мысал арқылы көрсетуді міндетім деп

санаймын.Бұлтүстіөзімклаустрафобиядан(жабулыкеңістіктерденқорқу)

емдеп жүрген науқастарымның бірі баяндап берді. Кейінірек оған не

себептітөмендегідейатаубергенімтүсініктіболады:

Тамашатүс

Ол дабырлаған топтың ортасында жұпыны керуен сарай тұрған

(шындығында, бұл олай емес) Х көшесіне қарай беттеп келе жатады.

Керуенсарайдақойылымжүріпжатыр.Бірқызығы,өзібірде–көрермен,

бірде – актер. Қойылым аяқталғанда қалаға қайту үшін киім

ауыстырғаныанықесінде.Топтыңбірбөлігіпартергешығыпалған.Енді

бір бөлігі жоғарғы сатыда. Ұрыс-керіс басталды да кетті. Жоғарғы

жақтатұрғандарментөмендегілерәлідайынемес,сондықтандашыға

алмай жатырмыз деп шағымдануда. Оның ағасы үстінде, өзі астында

және мұндай жағдайға түскені үшін ол ағасына ренжулі (түстің осы

тұсыасабұлыңғыр).Керуенсарайғакелмесбұрынкімніңастыңғы,кімнің

үстіңгі жақта болатынышешіліп қойған. Сосынжалғыз өзі турасолХ

көшесіменқалағақайтуүшінжоғарықарайаяңдапкеледі.Қиналыпәрең

келеді, тіпті өзіне орнынан бір қадам да қозғала алмағандай көрінеді.

Содан кейін оған әлдебір егде кісі жақындап келіп, Италияның королін

балағаттайды.Жоғарылағансайынжүрудежеңілдейтүседі.

Жалпы түстің өне бойында жоғары өрмелеудің қиындағаны соншалық,

оянасалысыменбұлөңімбе,түсімбедепбіразғадейінекіұдайкүйкешеді.

Айқын мазмұнына қарай бұл түсті жақсыға жорып талдау барысында

жоғарыбағабереалмаймыз.Меноныжорудыәдеттегідейемес,ұйқыдағы

адамғаәріанық,әріерекшеболыпкөрінгентұсынанбастаймын.

Жоғары өрмелеу кезіндегі ентігу мен демікпе симптомдары науқаста

бірнеше жыл бұрын шынымен де білінген. Ол басқа симптомдардың

қатарында«құртауруы»дептопшылауғанегізболған(шындығында,сірә,

истериялық негізде қолдан жасалған болуы керек). Бұл түсте көрініс

табатын қозғала алмау сезімі бізге көрнекілік ретінде алынған түстерден

белгілі, оған қоса, біз мұның кез келген репрезентациялық мақсатқа, кез

келген уақытта қолжетімді материал екенін аңғарамыз. Басында жоғары

өрмелеуқаншалықтықиынболғанын,кейінжеңілдегенінсипаттайтынтүс-

мазмұнның бөлігі Альфонс Доденің шығармасы «Сафоның» кіріспе

бөлімін есіме түсірді. Онда жас жігіт сүйіктісін көтеріп, баспалдақпен

жоғары шығып келеді. Басында бойжеткен қауырсындай жеңіл болып

көрінеді, ал жоғары көтерілген сайын ауырлай береді. Бұл көрініс алда

сипатталатын махаббат машақатының нышаны іспетті. Доденің жастарға

айтпағы мынау: төменгі таптан шыққан және өткені күмәнді қыздардан

алыс жүріңдер деген ескерту.

 Маған қаралған науқастың кезінде

актрисаменбайланысыболғанын,оныменқарым-қатынасынжақындағана

үзгенінбілсемде,бұлжоруымдұрысболыпшығадыдепкүтпегенедім.Ол

аздесеңіз, «Сафодағы»оқиға түстеболғанжағдайға қарама-қарсы оқиға.

Ұйықтап жатқанда көрген жоғарыға өрмелеу қиын болғанымен, кейін

жеңілдеді; ал романдағы символизм жеңіл болып басталатын нәрсенің

қамытыаяғындаауырлайдыдегенойдыбілдіреді.Таңғаларлығы,түсжору

емделушімнің бір күн бұрын театрда көрген қойылымның мазмұнымен

сабақтасболыпшығады. Бұл шығарма «Венераның шырайналуы» (Rund

um Wien) деп аталады. Оның кейіпкері беделді отбасында тәрбиеленіп,

кейін жоғарғы қауым мен өзге ортаға жол тауып, жақсы қызметтегі ер

адамдармен байланысқа түседі. Сөйтіп, «көкке» көтеріліп», ақырында

«жергетүседі».Бұлпьесабірнешежылбұрынкөрген«Бірте-бірте»(Von

Stufe zu Stufe) деген келесі бір пьесаны оның есіне салды. Иә, оның

жарнамасындабаспалдақтыңсуретібареді.

Түс жоруды жалғастырайық. Емделушім байланыста болған актриса Х

көшесіндетұратын.Ол көшедекеруенсарай жоқ,бірақ менің емделушім

жаңағы бикешке бола жаз айын (Немісше – «abgestiegen», сөзбе-сөз

«қызметтен босады» дегенді білдіреді) Венада өткізген-ді. Оның үйіне

жақынжердегішағынқонақүйгеорналасады.Қонақүйденұзапбаражатып,

ол көршіге: «Бөлмемнен жыбырлаған жәндіктерді көрмегеніме шүкір», –

дейді. (Бұл да оның фобияларының бірі). Көрші болса: «Қалайша

қоналқығамұндатоқтапжүрсіз?Бұлқонақүйемес,турамалқорағой!»–

депжауапбереді.

Жұпынықонақүй,яғниқоражайлыойоғанУландтыңөлеңінескетүсірді:

«Мейірімдіқожайынныңқорасындажақындақонақтаболдым»

(Ә.И.).

Уландтыңөлеңіндегіқожайын,үлкендеәдеміалмаағашы...Соданкейін

бірден«Фаусттан»бірмысалесінесапетеқалды:

ФАУСТ: (Жасмыстанменбилепжүріп),

Ғажапбіртүселіші.

Алмаағашынанықкөрдімөңімдей,

Ондағыекіалмажемісі,

Соншаеліттікөңілді-ей,

Өрмеледімерінбей!

ЖАСМЫСТАН: СеналмағақұштаредіңЖұмақтан,

Ей,адамзатжемісіңед,ұнатқан!

Менүшіндеқуанышбұлкеремет,

Біздіңбақтаалмаағашынәралыптұрбұлақтан

(Ә.И.).

Бұл жерде «алма ағашы» мен «алма» деп не нәрсенің меңзеліп

тұрғанында еш күмән жоқ. Менің емделушімді еліткен актрисаның көз

тартыптұрғантөсіеді.

Осындай түс балалық шақтың әлдебір әсерлерінен тарайды деп

топшылауымызғатолықнегізбар.Шынында,солайболғанболса,жақында

отызжасқатолатынемделушімдібұлтүсбаяғыдағысүт-анасынасілтейді

делік.Сәбиүшінсүт-ананыңомырауыдакеруенсарайсекілді.Сүт-анада,

ДоденіңСафосысекілдіөзіқайырылмайкеткенсүйіктісінемеңзейді.

Түстің мазмұнында науқастың ағасы да пайда болады; ол жоғарғыда,

науқастөменде орынтепкен.Бұлданақты жағдайдыңкерісіншекөрінісі.

Менің білуімше, емделушінің ағасы әлеуметтік мәртебесінен айырылып

қалған,алөзініңбеделіжоғары.Олбірдетүс-мазмұнынқайталапайтқанда,

түскөрушіағасыныңжоғарыда,өзінің«біріншіқабатта»болғанынайтқан.

Бұлмәселеніәбденайқындайтүседі,себебіВенадаәлдекімжайлы«бірінші

қабатта»десек,олақшасыменмәртебесінжоғалтты.Басқашаайтқанда,

«жергетүсті» деген сөз. Енді түстің кейбір бөліктерінің неге керісінше

көрінгенінанықтауқажетболады.Көріністетүс-ойларментүс-мазмұнның

байланысы болуға тиіс. Біз іштей бұл керісінше көріністі қайдан іздеуге

болатынын сеземіз. Бұл, сірә, көбіне түстің соңына қарай болатын болса

керек, яғни бұл «Сафода» сипатталатындай, баспалдақпен көтерілудегі

қиындықтыңтөңкерілгенкері көрінісіне ұқсайды.Соданкейін біз қандай

кері көріністің орын алғанын оп-оңай түсіне аламыз. «Сафода» еркек

өзімен сексуалдық қатынастағы әйелді көтеріп бара жатты; түс-ойларда

позициякерітөңкерілгенеді,сондықтанәйелеркектікөтеріпбаражатты.

Албұлтекқанабалалықшақтамүмкінболғандықтан,сәбидікөтергенсүт

ананың бейнесіне сілтеме жасалды.Солсебептітүстің соңы «Сафо» мен

сүт-анағақатарбағытталады.

Романның авторы «Сафо» деген есімді таңдауда лесбиандық

тәжірибелерге сілтемені назарда ұстаса, жоғарыдағы және төмендегі

адамдар жайлы айтқан түстердің бөлшектері емделушінің ақыл-ойын

билеген, бірақ басып-жаншылған құштарлықтар ретінде оның жұқарған

жүйкесіндегіневрозданшығатынсексуалдық сипаттағыфантазияларғада

бағыт сілтейді. (Түстің интерпретациясының өзі онда көрініс тапқан

естеліктер емес, фантазиялар екенін көрсетіп тұрған жоқ; талдау бізді

ойдыңмазмұнынағанажетелейді,оныңшынайылығынанықтаудыөзімізге

міндеттейді.Түстепайдаболғаншынайыжәнеқиялдантуғаноқиғаларбір

қарағанда екеуі де тиянақты негізделгендей көрінеді. Бұл тек түсте ғана

емес,мұнандамаңыздыпсихикалыққұрылымдардытудырудададәлсолай

көрінеді).

Қалыптасқан түсінік бойынша, біздің жоруымызға орай түсте

«дабырлаған ортада және үлкен басқосуда» жүргенді көру құпияны

білдіреді. Оның ағасы бар болғаны (балалық шақ көрінісіне

«ретроспективалық фантазия» арқылы енген) әйел көңіліне таласқан

кейінгібақталастарыныңжиынтықбейнесіеді.Италиякоролінпайдаланып

кеткен мырза жайлы эпизод парықсыз тәжірибені, жоғары қауымға

талпынған төменгі деңгейдегі адамдарды тұспалдайды. Бұл, Доденің жас

жігіткеайтқантағылымындай,емшектегібалағаберілгенескертусияқты.

Түстердің қалыптасуындағы конденсация құбылысын зерттеуге үшінші

мүмкіндік беру үшін басқа бір түстің, психоаналитикалық ем қабылдап

жүргенегдеәйелкөргентүстіжорудыңбірбөлшегінұсынамын.Емделуші

зардап шеккен беймаза жағдайларынан оның түстерінің сексуалдық

ойларғатолыболатыныбелгіліеді,осынытүсінгендеоләрітаңғалды,әрі

мазасы кетті. Мен түсті бастан-аяқ талдамаған соң, ол өзара ешқандай

байланыспайтын бірнеше топтарға жіктеліп тұрғандай болып көрінуі де

мүмкін.

Заузақоңызтуралытүс

Түсмазмұны.Ол жәшікте екі заузақоңыздыңбар екенін және оларды

босатпаса, қоңыздардың тұншығып өлетінін есіне түсіреді. Жәшікті

ашып қалса, зауза қоңыздар әлсіреп қалғандай күйде екен. Олардың бірі

ашықтерезеденұшыпкетеді;солсәттебіреуоныіштенжауыпқоюды

өтінеді, бұл ашпалы терезені тұтқасынан тартқанда, екінші қоңыз

мыжылыпқалады(жиренубелгілері).

Талдау.Емделушімніңкүйеуіуақытшасырттаболатын.Олөзініңонтөрт

жасар қызының жанында төсекте ұйықтап жатқан. Түс көрерден бір күн

бұрын кешқұрым қыз стақандағы суына түсіп кеткен жынды көбелекке

назар аударады. Бірақ оны шығармайды; ертесіне бейшараны судан

шығармағаны үшін өзін кінәлі сезініп, жәндікке жаны ашиды. Ол кешке

оқыған кітапта әлдебір балалардың мысықты қайнаған суға салып

жібергеніжәнежануардыңқалайазапшеккеніжайлысуреттелген.Бұлөз

алдына ешбір байланысы жоқ немқұрайды жағдайлардың түсті өршіте

түскенекітүрлісебебіеді.

Соданкейінолжануарларғақатыгездіккөрсетужайындакөпойланды.

Бірнеше жыл бұрын қайсыбір жерде жазғы демалысын өткізіп жатқанда,

қызының жәндіктерді аямайтынын байқап қалған. Мысалы, көбелектерді

жинайдыда,олардыңбәрінбірденөлтірмекболыпбұданкүшаласұрайды.

Бірдеденесінеинетығылғанжындыкөбелекбөлменіңішіндебіразуақыт

айналыпжүрді.Кейінқызықуыршаққақашанайналадыдепкүтіпжүрген

жұлдызқұрт аштан өлді. Кішкентай кезінде бұл қыздың қоңыздар мен

көбелектердің қанаттарын жұлатын да әдеті бар еді. Бірақ қазір ол осы

қатыгездіктердіңбәріненшошынатын,керісіншежүрегісондайжұмсаққыз

болыпөсті.

Емделуші бұл кереғарлықтар жөнінде ойланды. Бұл сыртқы келбет пен

мінездің арасындағы Джордж Элиоттың «Адам Беде» (Adam Bede) атты

туындысында сипаттағанындай қайшылықтарды еске түсірді: біріншісі –

сұлуболғанымен,өзімшіл әріақымақтау;екіншісі – көріксіз,бірақ мінезі

жайлы қыз; ақымақ қызды алдап, ақсүйек пен шын мәніндегі ақсүйектік

танытқан – жұмысшы жігіт. «Адамдардың бойынан сондай жасырын

қасиеттердіқалайшатанибілген?!..»дегеніесінде.Бұләйелдікөргенадам

оныңсезімсарсаңынатүскенінқайданбілмек?

Қызы көбелектерді жинай бастаған жылы сол аймақта зауза қоңыздар

қаптап кетеді. Балалар қоңыздардың көптігінен естері шығып, оларды

аяусыз мыжғылағаны да есінде. Сол кезде менің емделушім зауза

қоңыздың қанатын жұлып, қалған бөлігін тұтас жеп қойған адамды да

көреді. Әйелдің өзі де мамырда туып, мамырда тұрмыс құрған болатын.

Үйлену тойы біткеннен кейінгі үшінші күні ол, үйдегі ата-аналарына хат

жазып, қаншалықты бақытты екенін хабарлаған. Алайда бұл шындықтан

алысжатыр.

Түс көрер күні кешке ескі хаттарды ақтарып отырып, кейбірін

балаларына оқып береді; бірі – салиқалы, екіншісі – күлкілі. Олардың

қатарындақызкүніндемұныңкөңілінтабуғатырысқанпианиноүйретуші

мұғалімнен келген күлкілі хат та бар. Тағы біреуі ақсүйек отбасында

туған

ғашықбозбаладанкелгенекен.

ОлМопассанның«арсыз»кітаптарыныңбіріноқыпжүргеніүшінқызын

емес, өзін кінәлі сезінетін.

 Қызы сұраған күшала (Доденің) «Набоб» (Le

Nabob) Дюк де Мораға жастық күшін қайтарған күшала дәрілерін есіне

салды.«Олардыбосатукерек»дегенойоған«Сиқырлысыбызғы»(Magic

Flute)дегенөлеңніңмынабіржолдарынескетүсіреді:

Қорықпа,сенісүюгемәжбүрлемеймін,

Бірақсенібосатуғаәліерте.

«Заузақоңыздар»соныменбіргеКэтхенніңсөзіндеескеалғызды:

Сенмағанзаузақоңызындай(өлердей)ғашықсың.

Соныңбәрініңортасында«Тангейзерден»(Tannhäuser)үзіндікелтіріледі:

«Өйткенісенсондайзұлымәкелерләззатынменіменбөлістің».

Олөзініңкүйеуітуралыуайымдады;жанындаболмағанынойлады.Жол

үстіндеәлденегеұшырауымүмкіндегенүрейәйелдіояукезіндеталайрет

мазалаған. Содан аз уақыт қана бұрын өзінің талдауы барысында

жолдасының «қартайып бара жатқанына» шағымы жайлы бейсана ойға

бекініпалған-ды.Түскөргенненбірнешекүнбұрынол,күнделіктікүйбең

тіршілікпенжүргендекенетсанасынасапетеқалған,бұйрықрайлыүлгіде

келген ойдан шошып кетті: «Бар да, асылып қал!». Бұл сөздер оның

жолдасынабағытталғанеді.Осыныескергенде,оныңтүсініңөзіжасырып

қалуға тырысқан түпкі ниеті тұспалдануы мүмкін. Оның бірнеше сағат

бұрынеркекасылғанкезде ерадамдаэрекцияболадыдегендіәлдеқайдан

оқығаны да белгілі жайт. Эрекцияны аңсау қорқынышты бетперденің

астында тығылып жатқан нәрсе. «Бар да, асылып қал!» дегеннің

астарындағы ой «Қайткенде эрекция керек» деп бұйырып тұр.

«Набобтағы» Дженкинстің күшала дәрілері де осы жерде қолданысқа

жарап қалар ма еді, кім білсін... Бірақ емделушім, оған қоса, ең күшті

афродизиак canthardies-тің (көпшілікке «испан шыбындары» деген атпен

белгілі) жаншылған қоңыздардан дайындалатынын білетін. Бұл енді түс

мазмұныныңнегізгіарнасы.

Ол жолдасымен ылғи да терезелердің ашылуы мен жабылуы жайлы

дауласатын. Оның ұйқы кезіндегі әдеті – аэрофилдік (ұйқы кезінде таза

ауаны қажетсінетін), жолдасынікі – аэрофобтық (ұйқы кезінде бүркене

жататын) еді. Ұйқы кезінде «ауа жетпейді, тұншығып барам» деп

шағымдануоныңнегізгісимптомдарыныңбіріненболатын…

Түстегіконденсацияныңжұмысыпайдасызсөздерменесімдергеқатысты

неғұрлым анығырақ көрінеді. Жалпы алғанда, түс көрген кездегі сөздер

нақты заттар секілді жаратылысқа ие. Сол себепті олар нақты заттарды

ұсынудыңжолыретіндебірігуімүмкін.Осытиптестүстереңқызықтыда

көңілқоярлықнеологизмдердіұсынады.

Бірде маған медицина саласындағы әріптесім өзінің мақаласын

жолдапты.Меніңойымша,ондаәлдебірсоңғыпсихологиялықжаңалықтың

маңызы асыра бағаланған. Ол аз десеңіз, тақырып әсерге толы мәнерде

жазылған.Келесітүніосыеңбеккесілтейтінсөйлемдібайқадым:«Бұланық

norekdal стилінде жазылған». Әуелгіде сөздерді талдау барысында

қайсыбірқиындықтарғатапболдым.Сөзжоқ,бұл(немістің)«колоссальді»

(kolossal)зор,асамолжәне«пирамидалық»(pyramidal)алыпнегіздідеген

күшейтпелі шырайларына қатысты пародия екені күмәнсіз; бірақ оның

қайдан арна тартқанын табу соншалық оңай болған жоқ. Ақырында,

«Құбыжықтың» негізі Ибсеннің танымал пьесаларының «Қуыршақ үй»

мен«Жабайыүйрек»(ADoll’sHouseжәнеTheWildDuck) «Нора»(Nora)

«Екдаль»(Ekdal)дегенекіатауынанбастауалғандегентұжырымғакелдім.

Өйткені мен осыдан біраз уақыт бұрын сол автордың Ибсен жайлы

мақаласыноқығанедім.

Солкүніертеңгісінұйқылы-ояуқалыптавербалды конденсация процесі

арқылы тұнбаланудың тамаша бір үлгісін бастан кешірдім. Есімде еміс-

еміс қалған түс-фрагменттер жайында ойлау барысында көз алдыма

жартылай қолмен жазылған және жартылай басылған секілді болып

көрінетінсөзкелді.Бұл–«erzeflisch»дегенсөз.Олменіңсаналыжадымда

түбегейлі оқшау және контекст атаулыдан тыс пайда болған сөйлемнің

бөлігінқұрады:«Олсексуалдықэмоцияларғаағартушылықәсеретті».Мен

бұл сөздің «ағартушылық» (erzieherisch) бағытта болуға тиісті екенін

бірденаңғардым.Сондай-ақбіразуақытбойыerzefilisch-тегіекінші«е»–

«i»болукерекшығардепкүмәндандым.

13

Солорайда«мерез»(syphilis)сөзі

ойымакелеқалды:сөйтіп,ұйқылы-ояужаңағытүстісараптапжатып,бұл

сөз қалайша менің түсіме кіріп жүр деп толғандым. Өйткені бұл ауруға

жеке де әрі кәсіби тұрғыда да еш қатысым жоқ еді. Одан кейін мен

erzehlerisch деген сөз жайлы ойландым (тағы бір мағынасыз сөз), бұл

ойларым erzefilisch-тің екінші буынындағы «e» туралы түсінік берді.

Алдыңғы күні кешке үй шаруасын басқарушы әйел (Erzieherin) менен

жезөкшелік мәселесі жайында біраз ақпар беруімді сұраған. Мен оның

қалыпты дами қоймаған эмоциялық өміріне әсері болсын деп Хессенің

жезөкшелікжайындағыкітабынбердім;соданкейінбұлмәселетөңірегінде

біраз әңгіме айттым (erzählt). Нәтижесінде «syphilis» сөзін тура

мағынасындатүсінбеукерекекенінұқтым.Бұлсексуалдықөмірүшін«у»

дегенді білдіреді. Сол себепті дұрыс ұғынғанда түс көру кезінде есте

қалған сөйлем қисынды болып шығады: менің әңгімем (еrzählung) үй

шаруасынбасқарушыәйелдің(еrzieherin)эмоциялықөмірінеағартушылық

(erzieherisch)арқылыықпалетумақсатындаайтылды.Соныменбіргебұлу

таратқандай әсер қалдырды ма деп қорқамын. «Erzefilisch» деген «erzäh»

пенerzieh-тенқұралып,күрделенетүскенеді.

Түстегі вербалды кемтарлық паранойядағы дұрыс сөйлей алмауды еске

түсіреді.Сондай-ақеліруменбастаншықпайқоятынжабысқақойсияқты.

Сөздерді кейде нысандар ретінде қабылдап, тіпті жаңа тілдер мен

синтаксистік формалар ойлап табатын балалардың лингвистикалық

ойындарытүскөргендежәнежүйкежұқарғандағыпсихо-невроздықкүйге

ұқсас кейіпте көрініс табатын осындай дүниелерді туындататын қорлар

болыпсаналады.

Түстерде көрініс табатын мағынасыз вербалды пішіндерді талдау түс

жұмысының тұнбалануы жолымен қол жеткізетін жетістіктерінкөрсетуге

ерекше лайықты. Мен бергенмысалдардың аздығына қарап оқырманбұл

секілдіматериалдарсирекнемесеосыжердеғанаалғашретзерделендідеп

ойлап қалмауы тиіс. Керісінше, бұл өте жиі кездеседі. Бірақ түсті жору

психоаналитикалық емге тәуелді болғандықтан, аз ғана мысалдар саны

бақыланып, тіркелді және мұндай мысалдардың талдауыәдепкі жағдайда

невроздық патология мамандарына ғана түсінікті. Вон Карпинска (1914)

хабарлаған «Svingnum elvi» сезімдік емес вербальдық түс те осы секілді.

Сондай-ақтүстекездесетін,жекелейалғандамағынасыземес,бірақтиісті

мағынасын жоғалтқан һәм «мағынасыз» сөздің мысалындағыдай өзіне

қатысы бар бірнеше мағыналарды біріктірген жағдайларды атап өту де

орынды. Мысалы, Таус тіркеген (1913) oн жасар баланың «категория»

(category)туралытүсіндедеосыжағдайорыналды.Бұлмысалдаcategory–

«әйелдің жыныс мүшесі», ал cateogorate – «кіші дәретке бару» дегенді

білдіреді.

Айтылған сөйлемдер түстерде орын алғанда және ойлардан осылайша

арнайы бөлініп шыққанда белгілі болады. Түстерде айтылған сөздер түс

материалдаайтылғанестесақталғансөздерденшығады.Сөйленгенсөздің

мәтіні не өзгеріссіз сақталады не болмашы ғана өзгеріспен жетеді. Түсте

сөйленген сөз еске түскен түрлі сөздерден жиналады, мәтін сол күйінде

қалады, бірақ мүмкіндігінше бірнеше я болмаса түпнұсқадан бөлек өзге

мағынаберіледі.Түстеайтылғанескертпе,осықарастырылыпотырғанжиі

ескертпеніңжағдайынааллюзияғанаболыптабылады.

Ығыстыру

Түстегітұнбаланумысалдарынжинаубарысындамаңызыбасқаларынан

бірмысқалдакемемесөзгеқатынастыңбарыбелгіліболыпқалды.Түстің

айқынмазмұны ретінде оқшауланыптұратынэлементтертүс-ойлардадәл

сондайрөлойнайдыдеп айтаалмаймыз. Бұл пікірдіңқарама-қарсыжағы

пайымдалуы мүмкін: түс-ойлардың күмәнсіз негізі саналатын дүниелер

түсте көрініс табуы міндетті емес. Түс, түс-ойлардан бөлек

шоғырланғандай оның мазмұнының өзегінде басқа элементтер бар.

Ботаникалық монография туралы түсте түс-мазмұнның өзегі –

«ботаникалық» элемент еді. Ал түс-ойлар әріптестер арасындағы кәсіби

міндеттерінентуатынқиындықтарменқақтығыстар,сондай-ақхоббилерім

үшін тым көп құрбандыққа баратыным туралы болатын. «Ботаникалық»

элементініңботаникаешқашандаменіңсүйіктіғылымымболмапедідеген

антитезаны есептемегенде, бұл түс-ойлардың өзегіне ешқандай қатысы

жоқ. Емделушімнің«Сафоға» қатысты түсіндегі негізгі мәселе көтеріліп-

түсу, төменде не жоғарыда болу деген ұғымдар төңірегінде. Түс-ойлар

төмен әлеуметтік таптардан шыққан адамдармен жыныстық қатынасқа

түсудің қаупі жайлы ескертетін.Осылайшатүс–ойдың жалғыз элементі,

олэлементпропорциясызөлшемдергедейінкеңейіпкетседе,ой-мазмұнға

жол табатындай көрінеді. Сол сияқты түске қатысты алғанда,

сексуалдықтан қатыгездікке дейінгі тақырыптарды қамтыған зауза қоңыз

жайлы қатыгездікфакторы түс-мазмұндапайда болатыны шындық. Бірақ

олбасқанәрсеге қатыстысексуалдықтымүлде атамай,басқашаайтқанда,

өз мазмұнынан ажырап, бөгде әлденеге айналып барып туындайды.

Сондай-ақөзімніңағамжайлытүсімдіалсақ,оныңмазмұныақсарысақал

жайындаеді.Бірақталдауданбелгіліболғандайтүс-ойсақалғаешқатысы

жоқ менің кеудемсоқ ықыластарымды меңзейтін. Осыған ұқсас түстер

«ығыстырудың»өзін-өзіақтайтынтаңқалысынтудырады.Бұлмысалдарға

толықтайқарама-қарсыкейіптеИрманыңинеқабылдауыжайындағытүстің

қалыптасубарысындаәртүрліэлементтердіңтүс-ойлардашамаменорнын

сақтап қалғанынкөреміз.Түс-ойлармен түс-мазмұнныңарасындағыодан

арғы байланыс мазмұны мен бағыты тұрғысынан толықтай құбылмалы

және басынан бастап таңқалдыру үшін есептелген. Әдепкі өмірдегі

психикалық процесті қарастырар болсақ, санада оның белгілі бір идеясы

айқындалып,айрықшажандысапағажеткенінбілеміз.Бізбұләсердіәдетте

ерекшеленіп шыққан осы идеяның жоғары психикалық күйі ретінде

бағалануының дәлелі ретінде көреміз. Бұл қызығушылықтың бірнеше

деңгейін көрсетеді. Бірақ енді біз түс-ойлардың түрлі элементтерінің

жағдайындабұлсекілдіқұндылықтарсақталыпқалмайтыныннемесетүсті

қалыптастыруданазардантысқалатынынбайқаймыз.Түсойлардыңқайсы

бір элементі психикалық қырынан алғанда маңыздырақ құндылыққа ие

деген күмән пайда болмайды; мұны біз тікелей пайымдау арқылы

үйренеміз. Бір қарағанда түстегі әртүрлі идеяларды таңдау барысында

олардың арасындағы психикалық интенсивтілікке

 назар аударылмай

жатқандай көрінеді, бар болғаны оларды айқындаудың (детерминация)

күрделілігі жоғары немесе төмен деңгейі ғана маңызды сияқты. Біз түс

көру барысында түс-ойларда маңызды дүниелерді емес, оның орнына

бірнеше рет қайталанатын құбылысты көріп жатқандай ойға келуіміз

мүмкін.Бірақбұлгипотезатүстердіңқалыптасуынтүсінуімізгекөмектесе

алмайды. Өйткені заттардың мәніне назар салсақ, детерминацияның

(айқындаудың)күрделілігіменсубъективтіпсихикалыққұндылықміндетті

түрде бір ғана мағынада сәйкестік табуы тиіс секілді көрінеді. Негізінде,

түс қажетті материалды іріктеу кезінде басқаша әрекет етуі мүмкін. Түс-

ойлардың ішіндегі барынша маңызды идеялар ең көп кездесетіні болуы

ғажапемес,өйткеніәртүрлітүс-ойларсолардантуындапжатады.Дегенмен

түс осы әдіспен бір уақытта жоғарғы стресске душар болып, әртүрлі

бағытта күш алатын элементтерді қайтарып тастауы мүмкін және өзінің

мазмұныүшіносыатрибуттардыңекіншітүрінеғанаиебасқаэлементтерді

іріктепалаалады.

Бұл қиындықтың шешімін табу үшін зерттеуіміздің нәтижесінде (өткен

тарауды қараңыз) түс-мазмұнды қайта айқындауға қатысты пайда болған

тұжырымды пайдаланамыз. Ол зерттеуді оқығандардың кейбірі түстердің

белгілі бір элементтердің қайта айқындалуы аса маңызды жаңалық емес,

себебі осылай болатыны онсыз да түсінікті деген қорытындыға келіп

қойғанболар.Өйткеніанализдетүс-элементтерденбастаймызда,олардан

тарайтын барлық ассоциацияларды тізіп шығамыз. Бізге тап келетін

ойларда дәл сол элементтерді жиі кездестіретініміз де өздігінен түсінікті

сияқтыболыпкөрінеді.Менмұндайпікірменкеліспестеедім;керісінше,

осыған ұқсас өзге бір ой айтпақпын. Анализден кейін туатын ойлардың

арасында түстің мәнінен салыстырмалы түрде алшақ жатқандар және

арнайыбірмақсатпенжасалғанжасандыинтерполяциядайкөрінетіндеріде

аземес.Олмақсаттытауыпалуқиынемес.Түс-мазмұнментүс-ойлардың

арасындағы көбіне ықтиярсыз және жасанды байланысты құрастырып,

жасырын қалатын да солар; бұл элементтерді анализге енгізбесек, түс-

мазмұнды құраушы бөліктер айқындалмай қалар еді. Түске не нәрсенің

енетінін анықтайтын күрделі детерминация әрдайым түс құрастырудағы

бастыфакторболабермейді,қайтабізгеәлідебелгісізпсихикалықкүштің

жанама өнімі деген қорытындыға келер едік. Соған қарамастан күрделі

детерминация түске жекелеген элементтер енетінін анықтауда маңызды.

Себебітүстіңматериалынанешкімніңкөмегінсізөздігіненпайдаболмаған

кезіндеоғанайтарлықтайкүшжұмсалатынынбайқаймыз.

Түстің жұмысында осылайша психикалық күштің әрекет етуі көрініс

табады. Ол бір жағынан, психикалық құнды элементтерді интенсивті

қалпынан айыратын болса, екінші жағынан, детерминация жолымен

құндылығы төмен психикалық құндылықтан жаңа құндылық өндіріп

шығарады да, кейіннен түс-мазмұнға өтеді. Егер ол солай болса, түстің

қалыптасуы барысында жекелеген элементтердің психикалық

интенсивтілігінің алмасуы мен ығыстырылуы жүзеге асады. Мұның

нәтижесі түс-мазмұн мен түс-ойлар арасындағы айырмашылық болып

шығады. Осы процесс түс жұмысының маңызды бөлігін құрайды. Түстің

қалыптасуындаығыстырументұнбаланумаңыздырөлойнайтынбастыекі

фактор.

Түстегі ығыстыру процесінде айқын көрінетін психикалық күштің

табиғатынтанудабелгілібірқиындықтарғакездесеміздептеойламаймын.

Ығыстырудыңнәтижесіндетүс-мазмұнныңмәнітүс-ойдыңөзегінеұқсамай

кетеді және бейсанадағы құштарлық пен қалауларды бұрмалап қана

жеткізеді.Алайдабізтүстіңбұрмалаушықызметіменәлдеқашантаныспыз.

Біз оны санадағы бір психикалық инстанцияның екіншісіне көрсеткен

цензурасынан бұған дейін байқадық. Ығыстыру – бұрмалауға жеткізетін

бастыәдістердіңбірі(Isfecitcuiprofit).

Бізтүстегіығыстырупроцесітура

осындай цензураның әсерімен жүзеге асады дей аламыз. Бұл –

эндопсихикалыққорғаныстыңцензурасы.

Түстің құрылымында ығыстыру, тұнбалану және детерминация

процестерінің өзара қалай кірігіп жүзеге асатынын, осы факторлардың

қайсысы басты және екінші кезекті рөл ойнайтынын бұдан кейінгі

зерттеулерімізде көреміз. Түс-ойлардағы элементтерді қанағаттандыруы

тиіс, түске кірігетін екінші шартты былайша сипаттай аламыз: олар

қорғанысқызметітаңғанцензураданқашуыкерек.Бұданәрітүстердіжору

барысында түстегі ығыстыру процесін, жоққа шығару мүмкін болмайтын

фактретіндеқабылдаймыз.

Ескертпе

2. Түстердетұнбаланупроцесініңжүретінінбізгедейіндекөптегенғалымдартілгетиекеткен

еді. Дю Прельде идеялар тобы мен түстер сығымдалу процесінен өтетінін айтатын мәтін

бар.(К.ДюПрель,«DiePhilosophiederMystik»,Лейцпиг,1885,р.85.

3. Гете,Faust,Iбөлім,(4-көрініс).(АғылшынтілінеаударғанБаярдТэйлор)Түпнұсқа:

EinTritttausendFädenregt,

DieSchiffleinherüberschiessen,

DieFädenungesehenfliessen,

EinSchlagtausendVerbindungenschlägt.

4. (Ескерту кейін қосылған 1911): Адамның жоғарыға өрмелеп келе жатқанын көретін

түстерініңсимволизміжайлыжазғанымқаламгертаңдағанбейнеліліктенхабарбереді.

5. Немістілінентікелейаударма.Уланд,Wanderlieder,8.

«Einkehr».Түпнұсқа:BeieinemWirtewundermild,

DawarichjügstzuGaste).

6. (Гете, Faust, І Бөлім (21-көрініс, Walpurgisnacht) (Баярд Тэйлордың аудармасы, сәл

өзгертілген).Түпнұсқа:

FAUST:

(mitderJüngentanyend):

Einsthatt’icheinenschönenTraum;

DasahicheinenApfelbaum,

ZweischöneÄpfelglanztendran,

Siereiztenmich,ichstieghinan.

DIESCHÖNE:

DerÄpfelchenbegehrtihrsehr,

UndschonvomParadieseher.

VonFreudenfühl’ichmichbewegt,

DassauchmeinGartensolcheträgt.

Гете,Фауст.(БұлөлеңдердіМедеубайҚұрмановнемістіліненаударған.Төмендегісайттан

іздеп табуыңызға болады. – Ред.)

https://qamba.info/site/book/online/fawst/content/content_7.xhtml/.

7. Түскөрушініңсүтанасынасілтейтінситуацияныңбейнелісипатыоныңжағдайындасүтана

– түс көрушінің анасы деген фактімен дәлелденген. Бұл ретте сүт анасы берген

мүмкіндіктерді толық пайдаланбағаны үшін қапаланған жігіт жайлы әзілді еске түсіруге

болады.Осысипаттықынжылысбұлтүстіңдебастауындажатқаныанық.

8. (Немістің«Maikäfer»дегенсөзінеағылшынбалама«cockchafer»–заузақоңыз.Алайдаосы

түсті талдау мақсатында «May-beetle» (зауза қоңыз) деген тікелей тәржіма артық деп

таптық).

9. Түстіңшынайықозғаушысыосыболатын.

10. (Бұлтұстаинтерполяциясұраныптұр:«мұндайкітаптарқыздарүшін–у».Науқастыңөзі

жастаукезіндетыйымсалынғанкітаптардыжатпай-тұрмайоқыған).

11. (Finale,Sarastro-ныңPamina-ғаайтатыны,Ікөрініс.–Е.Дж.Денттіңаудармасы).

Түпнұсқа:

ZurLiebekannichdichnichtzwingen,

DochgebichdirdieFreiheitnicht.

12. (Клейсттің Kätchen von Heilbronn «Хейлброннан шыққан Кэтчен», IV, 2-нен тікелей

аударғанда: «Сен маған зауза қоңызындай ғашықсың». (Бұл жерде автор бақшада түн

мезгілінде шырылдап әндететін зауза қоңыздың жұбына деген ынтызар белгісімен

салыстырыптұр.–Ред.).Түпнұсқа:«VerliebtjawieeinKäferbistdumir».Ойоданәрісол

ақынныңPenthesilea-сына,сүйгенжанғақатыгездіккөрсетутуралыидеяғажетеледі).

13. (Тікелей аударғанда: «Өйткені сен, сондай зұлым ләззаттан тудың». Бұл, сірә, операның

соңғыкөрісіндегіТангейзержеткізетінПоптыңайыптаусөзініңалғашқыжолынескетүсіру

болсакерек.Бұлсөздер:HastdusoböseLustgetheilt.Өйткенісен сондай зұлым ләззатты

меніменбөлістің.Тұпнұсқа:«WeilduvonböserLustbeseelt...»).

14. Тұнбаланудың бұл өнертапқыштық мысалы аталған мағынасыз сөздің екінші буынының

екпінтүсетінбуынныңайтылуынадақатысыбар.Бұл«ze»болса,ағылшынның«айт»(say)

деген сөзі сияқты естіледі; сөйтіп, «erzählen» сөзінің екінші буынынан және ойдан

шығарылған erzehlerisch-тен айнымайды. Бұл «zi» болса, ағылшынның tsee-і сияқты

естіледі; сөйтіп, erzieherisch-тің екінші буынына, сол сияқты syphilis-тің бірінші буынына

ұқсайды.

15. (Ескерту кейін қосылған 1909): Жақында «жын иектеуден» (obsession) зардап шеге тұра

жоғарыдамығанинтеллектуалдықәлеуетінсақтағанжасжігіттіңмысалындабұлережеден

тыс жалғыз жағдайды кездестірдім. Оның түстерінде кездесетін сөздер ол естіген не өзі

айтқанескертпелерденшықпайтынеді.Оларбозбаланыжаулағанойлардыңбұрмаланбаған

мәтіндерінқамтыды.Алояукезіндебұлойларөзгеріскеұшырапжететін.

16. Психикалық интенсивтілік яки құндылық, болмаса қызығушылық деңгейі сенсорлық

интенсивтіліктеннемесеұсынылғанбейненіңинтенсивтілігіненбөлекқарастырылуыкерек.

17. (Көнеқұқықтықзат-белгі:«Неексе,соныорады»).

18. (Ескерту кейін қосылды, 1909). Түс туралы теориямның өзегі түс-бұрмалану цензурадан

шығадыдегенойболғандықтан,бұлжерде«Линкейдің»PhantasieneinesRealisten(Phantsies

ofRealist)(Вена,2-басылым,1900.1-басылым,1899)«Реалистіңфантазиялары»әңгімесінің

соңғыбөлімінқосакетпекпін.Себебісолмәтіндеөзтеориямныңнегізгібелгілеріоданәрі

тарқатылғанынкөрдім.Әңгіменіңтақырыбы–«Жүріссекілдітүс»(DreaminglikeWalking):

19. «Мағынасызнәрсенітүсіндекөрмейтінерекшеқасиетібарадамтуралы».

20. «Ояужүргендегідейтүскөретінсеніңбұлғажапқасиетің,өзіңніңмейірім,әділет,шындық

сүйетін сияқты қадір-қасиеттеріңнің көрсеткіші; моральдық алаңсыз жаратылысың сен

жайындабәрінайтыптұр».

21. «Бірақменбұлжайлытолығырақойланғанда»,–дедіжанындағыадам,–адамдардыңбәрі

өзімсияқтыекеніне,ешкімдемағынасызтүстер көрмейтінінеиланғандаймын.Кезкелген

түсті,оныкөрушікісікейінсипаттапбереалатындайдеңгейдеесіндесақтаса,сандырақтан

басқакезкелгентүстіқашандатүсіндіругеболады.Басқашаболуымүмкіндеемес.Себебі

кереғарзаттар бір бүтінгебірігеалмаседі.Қисынғасыймайтынуақытпенкеңістіктүстің

мазмұнынаәсеретпейді.Өйткеніекеуідешынайы мағынаүшінешмаңызсыз.Күнделікті

өмірімізде де көбіне солай істейміз. Ертегілер мен қиялдың батыл тұжырымдарына

қараңызшы,олармағынаға толыжәне ең ақымақадамғана«Бұлсандырақ,мұндайнәрсе

өмірдеболуымүмкінемес»дереді.

22. «Жұрттыңбәрі сіздің маған түсіндіргеніңіздей, түсті дұрыс жорудыңәдісін білсеғой!», –

дедідосы.

23. «Бұл–оңайемес;алайдатүскөрушініңөзіаздапкөңілбөлседегенінежететініанық.Неге

бұлөтесирекболадыдепсұрайтыншығарсыз?Түсіңіздеөзіңізденжасырынәлденелербар.

Олсезімжетегіндегіәдепсіз,қолғаұстатпайтынқұпиялар.Сондықтан да сіздіңтүстеріңіз

көп жағдайда мағынасыз не сандырақ болып көрінеді. Алайда тереңірек үңілсеңіз, олай

болмайшығады,себебі–ояужүргенде,түскөріпжатқандасолбірадам».

ҮШІНШІТАРАУ

Тылсым

ЗигмундФрейд

Фрейд 1914 жылы жазылған «Тылсым» атты әйгілі мақаласында өмірдегі тылсым

кездейсоқтықтарды(адамныңөзіаңдамайбіржергеқайта-қайтаоралаберуісекілді)түсіндіруге

тырысады.Бұл–«тылсым»сәттер,–дейдіол;шынмәнінде,біздіңбейсанамыздыңжұмысының

көрінісі.Әрқайсымыздыңішіміздеекіадамөмірсүреді.Оныңбірі–саналы«Mен»,алекіншісі–

осы аталған анағұрлым рационалды сипатымызға қарсы болып көрінетін әрекеттерге

итермелеуші «басқа» меніміз. Бұл – басқа «Mеннің» саналы «MЕНмен» тең дәрежедегі біздің

табиғатымыз. Оны біздің бұрынырақ өз басымыздан өткергендеріміз, уақыт алға жылжыған

сайын санадан өшіріліп, бейсанағаығыстырылған сезім, ықыласпен қажеттіліктер басқарады.

Олдеректербейсанада сақталады, тиісінше көңіл бөлінбесе, белсенді күйде қала береді. Жас

кезіңіздеалғақойғанбелгілібірмақсатыңызғажетеалмасаңыз,өкінішпенқұсаланусезімісізді

кейін де билеуі мүмкін. Сондай-ақ өте жиі кездесетін жайт – сіз сезімдердің қайдан келетінін

білмеуіңіз мүмкін. Ол өздігінен санаңызды билеп алады. Фрейдтің пікірінше, бейсананың

тылсым әрекеті дегеніміз – осы. Сол себепті де ол – иелік, егіздер, автоматон оқиғаларына

айрықшақызығушылықбілдірді.Көпжағдайдаөз«егізіміз»–өзімізғана;бізөзіміздіиеленеміз;

оғанқоса,біздіңкейбірбөлшегімізбіздіалға,өзіміздіңсанамыздан,еркіміздентысжәнеоған

қарсыбағытқажетелейді,соданбарыппилот-автоматережесіндеболғандайәрекететеміз.

Психоаналитик әрдайым эстетикалық бақылаумен айналысуға ниет

білдіре бермейді; тіпті эстетиканы сұлулық жайлы теория деп шектемей,

біздіңсезіміміздіңсапасыжайлытеориядепанықтағанкүнніңөзіндесолай

болады. Ол менталды өмірдің басқа қабатында жұмыс істейді. Көпшілік

жағдайда эстетиканың нысанын құрайтын, бірақ нақты мақсаты

айқындалмаған, бірнеше факторларға тәуелді басып-жаншылған

эмоциялық импульстермен айналыспайды. Бірақ ара-тұра ол эстетиканың

белгілі бір тұстарына қызығуға тиіс. Бұл – эстетика жайлы арнайы

әдебиеттерденазардантысқалғаншалғайдағыаймақ.

«Тылсым»

 – сондай аймақтың бірі.



Оның «тылсым» болғанда да,

қорқыныш пен үрей тудыруға меңзейтіні анық; сондай-ақ бұл ешқандай

анықтамаға көнбейтін мағынада жиі қолданылады. Сондықтан оның

мағынасыкөбіне«үрейлі»дегенсөзбенсәйкескеледі.Ерекшесөз-ұғымның

пайдаланылуынақтайтын,айрықшамаңыздыңболуытиісдепойлауымыз

мүмкін.Оғанқоса,осыүрейлідүниеніңішіненбіз«тылсымды»бөліпалып

ұсынатынмаңыздытетіктіңнеекенінбілгімізкеледі.

Бұл жөнінде эстетикаға қатысты әдебиеттерде егжей-тегжейлі

зерделенген ештеңе жоқ, себебі бұл теория көбінде сұлу, сәулетті әрі

тартымды сияқты жағымды сезімдермен, оларды оятатын жағдайлармен

және объектілермен айналысады. Ал адамды қапы қалдыратын,

жирендіретін, шошытатын кереғар сезімдер оның назарынан тыс қалады.

Әзірге дәрігерлік-психологиялық әдебиетте бұл тараптағы жалғыз ғана

зерттеу бар, ол – Э.Йенчтің зерттеуі (1906). Бұл еңбек мазмұнды

болғанымен, жеткілікті дәрежеде емес. Қазіргі уақыттың талаптары

туындатып отырған көптеген себеп-салдарға байланысты



бұл жазбаға

қажетті материалдардың бәрін, әсіресе, шетелдік мәліметтерді жинай

алмағанымды мойындауым керек.

 Сол себепті бұл еңбегімді тың

тақырыптыалғашзерттегендүниедесем,оқырмандаталасақоймас.

Йенчтылсымдызерттеудегімынадайқиындықтыөтеорындыатапөтеді:

сезімнің бұл бояуына әр адамның қатысы әртүрлі. Тіпті жазба авторы да

асқан сезімталдықты қажет ететін бұл мәселелерде бейіл білдіре

қоймайтынынайтакетукерек.Көптенберіөзінетылсымәсерсыйлайтын

ештеңенікөргенжоқ:оныоятуүшін,алдымен,өзініңішкіжандүниесіне

үңіліп,тиістіқалыпқаенуікерек.Алайдамұндайқиындықтарэстетиканың

басқабағыттарындадатолыпжатыр.Сондықтанайтылыпотырғансезімдік

күйді адамдардың көпшілігі еш күмәнсіз тани алатын жағдайға жетеміз

дегенүміттенбастартпаймыз.

Біз екі бағытта жылжимыз: тілдік даму тарихында «тылсым» сөзіне

қандай мағына сыйдырғанын анықтау; адамдардың, заттардың, сезім-

әсерлердің, тәжірибелердің және жағдайлардың тылсым сезімді оятатын

ортақ қасиеттерін жинап, одан кейін соларға ортақ дүниелерден

тылсымның бүркемелі сипаттарын ашу. Екі жолдың да бір нәтижеге

жетелейтінінбірденайтайын.Оныңмәні–тылсым;яғнибұл–бұрыннан

белгілі, баяғыдан таныс дүниелерден туатын үрейдің бір түрі. Қалайша

бұрыннан танысдүние үрей тудырып, тылсымға айналатынын әрі мұның

қалайша мүмкін екенін мынадан түсінеміз: бұл зерттеу – алдымен,

жекелеген жағдайларды жинастырудан басталғанын, содан кейін ғана

тілдік қолданыс куәліктерінен дәйектеу іздегенін ескерте кетуім керек.

Алайдамендәлосыжазбадакерісіншежолменжүрмекпін.

Немістің «unheimlich» деген сөзі – «қарапайым» (heimlich), «жайлы»

(heimisch) және «таныс» сөздеріне қарама-қарсы мағынаға ие. Одан

шығатынқорытындытылсымныңүрейтудыратыныда,оныңбелгіліжәне

таныс емес болғанынан. Әлбетте, жаңаның және танылмағанның бәрі

тылсым емес; бұл қатынас – қайтымсыз. Біз үшін тек кейбір жаңа нәрсе

тылсымдаүрейліболыпшығуымүмкін;ондадажаңадүниеніңбәріемес,

кейбірі ғана. Оны тылсымға айналдыру үшін жаңа мен бейтанысқа тағы

әлденеқосылуыкерек.

Йенч тылсымның жаңа мен бейтаныс сөздеріне қатысына тоқталды.

Тылсым сезімнің пайда болуына негіз болар алғышартты ол,

интеллектуалдық белгісіздіктен табады. Адамға өзі жақсы түсінбейтін

дүние тылсым болып көрінуі мүмкін. Ол қоршаған ортасын неғұрлым

жақсыбілсе,солортадағықандайдабірзаттарнеқұбылыстардантылсым

әсергебөленуіекіталай.

Бұл сипаттама жеткілікті емес екенін білеміз, сондықтан «тылсым» –

«бейтаныс» деген теңдіктің аясынан шығуға тырысамыз. Алдымен, өзге

тілдерге ден қоямыз. Алайда біз ақтарған сөздіктер жаңа ештеңе ашып

бермейді, бәлкім, бұл біздің басқа тілде сөйлейтіндігімізден болар. Тіпті

көптілдердеүрейлініңбұлерекшебояуынжеткізетінсөзжоқпадегенойда

қалдық.

Теодор Рейк мырзаға мына бір үзінділер үшін қарыздар екенімді айта

кетуімкерек:

ЛАТЫН: (К.Е. Джорджес, Deutschlateinisches Wörterbuch, 1898). Тылсым орын: locus suspectus; түннің

тылсымсәтінде:intempstanocte.

ГРЕК: (РостпенШенклдіңЛексикондары).Xenos(оғаш,бөтен).

АҒЫЛШЫН: (Лукас, Беллоус, Флюгел мен Мюрет-Сандерстің сөздіктерінен). «Қолайсыз» (uncomfortable),

«мазасыз» (uneasy), «түнеріңкі» (gloomy), «езгі» (dismal), «тылсым» (uncanny), «қорқынышты»

(ghastly);«қудалаушы»(haunted);«жексұрын»(arepulsivefellow).

ФРАНЦУЗ: (Саш-Виллат).Inquiétant,sinistre,lugubre,malàsonaise(қауіпті,қатерлі,түнеріңкі,қолайсыз).

ИСПАН: (Толлхаусен,1889).Sospechoso,aguëro,lugubre,siniestro(күмәнді,сұмдық,мұңды,қаһарлы).

Итальян және португал тілдері «аллегориялар» деп сипаттайтын

сөздермен шектелген секілді. Араб және иврит тілдерінде «тылсым» сөзі

«сайтани»,«үрейлі»дегенсөзгежақын.

Сондықтан неміс тіліне оралуға рұқсат етіңіздер. Даниель Сандерстің

Неміс тілі сөздігінде (1860, 1, 729) «heimlich» деген сөздің астарынан

мынадай мәліметтерді табамыз. Мен оларды қысқартусыз, бір-екі тұсын

белгілепберіпотырмын.

Heimlich,анықт.Heimlichkeit(көпш.heimlichkeiten):сондай-ақheimelich,heimelig–үйгетиесілі,

оғашемес,таныс,жуас,жақын,жылышырайлыт.б.

(а)(Ескірген)үйгенеотбасығатиесілінемесетиесілідепсаналатын.(салыстырыңыз.Латынша

–familiaris,fаmiliar):DieHeimlichen,үйшаруашылығыныңмүшелері;DerheimlicheRatGen.хli,

45;2Sam.хxiii.23;1Chron.xii.25;Wisd.viii.4)қазіркөбіндеGeheimerRat(Құпиякеңесші).

(б)Жануарларжайлы:жуас,қолғаүйретілген,адамғакөнгіш.Мысалы,жабайығақарама-қарсы.

«Не жабайы емес немесе һeimlich мінезі мәлім жануарлар» т.с.с. һeimlich болуға үйретілген,

адамға бауыр басқан жабайы жануарлар». «Бұл жаратылыстар ерте жасынан қолға үйретілсе,

һeimlich жуас болып шығады» т.с.с. Сол сияқты «бұл (қой) сондай һeimlich, қолымнан шөп

жейді».«Соғанқарамастандегелек–сұлу,һeimlichқұс».

(с) Жақын, жылы шырайлы, ыңғайлы, мазмұннан үнсіз рақаттану – өз үйіндегідей жан

тыныштығыменқауіпсіздікәсері.

«Бөгдеадамдарсеніңағаштарыңдыкесіпжатса,сеніңеліңде

әліһeimlichпе?»«Оныңжанындаөзінасаһeimlichсезінбеді».«Биікһeimlich көлеңкеліжолдың

бойымен сылдырлаған, гүрілдеген, шапшыған өзеннің жанында...». «Үйдің Heimlichkeit-ін

қирату». «Осындай жаныма жақын, һeimlich жер таба алмас едім». «Біз оны сондай ыңғайлы,

сондайтартымды,жайлыдаһeimlichетіп елестеттік».«У-шусыз,heimlichkeit-теқабырғалармен

қоршалған». «Болмашы ғана нәрседен ұнамды heimlichkeit-ті Häuslichkeit (үйішілік) – қалай

жасаудыбілетінәйел».«Осығандейіноғанқыркөрсетіпжүргенадамқазіркенеттенһeimlichбола

қалды».«Протестанттықжериелерікатоликшаруалардыңарасындаөздерінһeimlichсезінбеді».

«Кешкі тымық қапаста терезеден сығалағанда,бәрітып-тыныш және һeimlich болыпкөрінеді».

«Тыныш та, тартымды һeimlich оның тынығуына бұдан ыңғайлы жер жоқ еді». «Бұл жағдай

жайындамүлдеһeimlichсезінгенжоқ».Солсияқты(күрделісөздерде)«Бұлжерсондайтыныш,

сондай жекеленген, сондай көлеңкелі һeimlich еді». «Ағыстың әрлі де берлі толқындары –

арманшыл және тербетуші һeimlich». Салыстырыңыз: әсіресе Unheimlich (төмендегі сөйлемді

қараңыз).Швабтықшвейцаравторлардакөбіндеүшбуындыболыпкеледі.«Айвоүйіндеболғанда,

бұлқандайһeimlichболыпкөрінді».«Үйдесондайһeimligеді».«Жылыбөлмеменһeimligкүн».

Heimligдеген–адамөзініңсоншалықтымүсәпір,алҚұдайдыңсоншалықтыұлыекенінсезінуі.

«Олар бұған уақыт өте келе үйренісіп, һeimlig-ті сезіне бастады». «Жылы шырайлы –

Heimlegkeit». «Мен басқа еш жерде осындай һeimliсһ бола алмаспын». «Алыстан келгендер…

басқаларменһeimlig(heimatlichүйдегідей),freudnachbarlich(көршілерсияқты)өмірсүреалмас».

«Бірде өз адамдарының ортасында сондай һeimlig, сондай бақытты болған үй». «Күзет белгісі

мұнарадансондайһeimlig естіледі,қонақжай үнмен шақырады». «Бұл жер ұйықтауға қолайлы,

сондайжылы,сондайжұмсақ,тұп-тура–һeimlig».Сөздіңбұлтүріменмағынасыескіріпкетпес

үшінжәнеІІ-мен(төменненкөреаласыз)шатастырыпалмасүшінкеңіректаралуғалайықты.

Салыстырыңыз: «Зектердің бәрі (әулеттің тегі) һeimlich» (екінші мағынасында). «Heimlich?...

һeimlich дегенді қалай түсінесің?» «Енді... олар көзі жабылған бұлақ не кеуіп қалған тоған

секілді. Оның үстімен өтіп бара жатқан адам, кенет қайтадан су шығып қала ма деп

алаңдаумен болады». «Оһ, біз оны «unһeimlich» дейміз, ал сіздер «һeimlich» дейсіздер. Бұл

отбасынасенугеболмайдыдегенойсіздіңбасыңызғақайданкеліпжүр?»(Гучков).

(д)ӘсіресеСилесияда:жайдары,көңілді;сондай-ақауарайыжайында.

ІІ. Жасырын, өзгелер табаалмайтындай көздентасаәрі астыртын.Әлдебір һeimlich – әрекет

етіп,жасырынбірдеңеістеу;һeimlich–ұрлапкету;һeimlich–кездесулерменжиындар;біреудің

қысылтаяң жағдайына һeimlich рақаттана қарау; һeimlich – күрсіну не жылау; жасыратын

бірдеңесібардайһeimlich–әрекетету;һeimlich–жүріс,махаббат,күнә;(жақсыәдеттержасыруды

талапететін)һeimlich–орындар(1.Cэм.V.6).«һeimlich–бөлме»(жеке)(2.Кингс,х.27).Сондай-

ақ«һeimlich–төраға».«ОрғаитерунеHeimlichkeiten».«Лаомедонныңалдындааттардыһeimlich

жүргізу». «Қайғыға ұшыраған досқа қандай адал, ашық, ақкөңіл, ақжарқын болса, қатыгез

қожайындарғасондайқұпияһeimlich–алдамшыәріарам».«Сенәліеңаяулыһeimlichнеекенін

білмейсің».«Heimlich – өнер» (сиқыр). «Бұқаралық талқылау аяқталған жерде һeimlich қулық-

сұмдық басталады». «Азаттық һeimlich– конспирациялардың сыбырлап айтылған лозунгі және

кәсіпқойкөтерілісшілердіңайқайлыұраны».«Қасиеттіһeimlichәсер».«Еңһeimlichтамырлардан

тарайтын жерде өскенмін». «Heimlich – менің тентектігім». «Оған нақты әрі мұқият түрде

тапсырмасаң, һeimlich мұны немкетті өлшей салады». «Онда жасырын және һeimlich жасалған

ахроматикалық телескоп бар еді». «Бұдан былай арамызда ешқандай һeimlich қалмағанын

тілеймін». Біреудің Heimlichkeiten-ін біліп қою, жариялау, Heimlichkeiten-ге сатқындық жасау;

«Маған айтпай сыртымнан Heimlichkeiten ұйымдастыру». «Біз кезінде Heimlichkeit-тіоқыдық».

ТүсіністіктанытуғанаHeimlichkeit-тің(жасырыналтынның)әлсіздуасынжоққашығараалады.

«ҚұпияHeimlichkeitқайда?..Оларқайдажасырылулыекенінайт.«Heimlichkeiten-інқұлыптайтын

аралар»(яғнибалауыздыбекітетіндер).«АлабөтенHeimlichkeiten-деүйренді»(сиқырөнерін).

ҚосарланғансөздерүшінжоғарыдағыІмысалдағы(с)пунктінеқараңыз. Қорқынышты,оғаш,

үрейді алатын «un» жұрнағына мән беріңіз: «Оған бір түрлі unheimlich және күңгірт болып

көрінді». «Түннің unheimlich, үрейлі шағы». «Біраздан бері unheimlich, тіпті үрейлі сезімдерді

бастан кешіріп жатқан болатынмын». «Енді unheimlich сезімдер мені тұтастай билеп алды»…

«Unheimlich үрейді сезді». «Тасқа салынған бейнедей қозғалыссыз unheimlich». «Белес-тұман»

деп аталатын unheimlich – тұман. «Бұл сұп-сұр болып бозарған жастар unheimlich және не

бүлдіріп жатқанын бір Құдай өзі біледі». «Әуелгіде жасырын және құпия болғанымен, кейін

белгіліболғанныңбәрінunheimlichдейміз»(Шеллинг).«Таңғажайыптыжасыру, оныбелгілібір

Uunheimlichkeit-пенқоршау».Unheimlich(жоғарыдағы)ІІмысалғақарсыжиіқолданылмайды.

Бұл ұзақ үзіндіде біздің назарымызды аударатыны, «һeimlich» сөзінің

түрлі мағыналық реңктерінің ішіндегі оған қарама-қарсы тұратыны,

unheimlich-пен сәйкес келетіні де бар. Сөйтіп, һeimlich болатын нәрсе –

unheimlich-ке айналады. (Гуцковтан алынған мысалды салыстырыңыз:

«Оһ, біз оны unһeimlich дейміз, сіздер һeimlich дейсіздер»). Қысқасын

айтқанда, һeimlich сөзінің екіұшты екені бір-бірін жоққа шығармаса да,

әртүрлі идеяларды білдіре алатыны есімізде. Бір жағынан, бұл таныс та

сенімді, екінші жағынан, жасырын да тасадағы дегенді білдіреді.

Unһeimlich, һeimlich-тің бірінші мағынасына ғана қарсы мәнде

қолданылады,екіншісінеемес.Сандерсһeimlich-тіңбұлекімағынасының

арасындағы ықтимал генетикалық байланыс жайлы ештеңе айтпайды.

Екінші жағынан, Шеллинг Unһeimlich жайлы бізге беймәлім әлдеқандай

жаңаша мағыналық бояуды ұсынып отыр. Оның айтуынша, әуелгіде

жасырынжәнеқұпия,бірақкейінмәлімболғанныңбәрінunheimlichдейміз.

Гриммнің сөздігіне жүгінсек, осыған дейін бас көтерген күмәннің

көпшілігіне жауап табылады (1877, 4, 2-бөлім, 873 және одан кейінгі

беттер).

Оқудыжалғастырайық:

Heimlich; сын есім және үстеу. Құпия, жергілікті; MHG. heimelîch, heimlîch (р. 874) Сәл

өзгешелеумағынада:«Менһeimlіchсезініптұрмын,ендіүрейденадақалыптамын…».

(3)(б)Heimlіchдегенсолсияқтыелестердіңықпалынанада,…таныс,достықрәуіште,жақын

орынтуралыдақолданылады.

(р.875:ß)Таныс,жылышырайлы,ашық-жарқын.

4.«Үйсияқты»,«үйгетиесілі»дегенидеяданкелесіидея«бөтенадамдардыңназарынантыс,

жасырын,тасадағы»дегенойдамыды;оғанқоса,көптегенжағдайлардакеңейіпкетті...

(р. 876) «Көлдің сол жағалауында орманға «һeimlіch» шалғын жатыр». «Вильгельм Тель»

(Wilhelm Tell). Қазіргі тілде сирек ұшырасатын поэтикалық орам... Heimlіch жасыру әрекетін

білдіретін етістікпен қатар қолданылады: «Шатырының астында ол һeimlіch-ті жасырады». (Ps.

xxvii.5).Адамденесініңһeimlichмүшелері,әйелдіңсыртқыжыныстықмүшелері…«көзжұмған

кісілердіңһeimlіchмүшелерізақымданбаған»(1Самюель12-том).

(c) Мемлекеттік мәселелерде маңыздыкеңестерберетінресми өкілдер «һeimlіch кеңесшілер»

депаталады;қазіргізаманғықолданысқасайсынесімgeheim(құпия)дегенменалмастырылды…

«ПерғауынЖүсіпті,«бұғанарнапқұпияларашылған»депатады»(һeimlіch–кеңесші).(Генезис,

хli.45.).

(р.878)6.Heimlichбілімжайлыайтылғанда,мистикалық,аллегориялықболыпкеледі:һeimlіch

–мистика,таңғажайып,оккульттік,бейнелідегенмағынаныбереді.

(р. 878) Білімнен, бейсанадан тыс секілді өзгеше мағынадағы һeimlіch. Heimlіch сол сияқты

жасырын, білімге қолжетімсіз деген мағынаны білдіреді. «…Көрмей тұрсыз ба? Олар бізге

сенбейді; Олар герцог Фриедландтың һeimlіch жүзінен қорқады» (Шиллер, Wallensteins Lager,

«Валленштейнлагері»2-көрініс).

9. Соңғы параграфта жасырын және қауіпті деген мағына келтірілген «һeimlіch» әдетте

«unheimlich»болыпсипатталатынмағынаныбілдіретіндейетіпдамытылған.Мысалы:«Кейде

менөзімдітүніменояужүретінжәнеелестергесенетінадамсекілдісезінемін;үйдіңәрбұрышы

һeimlіchпенүрейдішақырады».«Театр»(Theater,3.298).

Сондықтанһeimlіch – өзіне қарама-қарсы мәндегі unheimlich-пен бірігіп

кеткенгедейінмағынасытікелейқосарлыбағыттадамитынсөз.Unheimlich,

қайсыбір мағынасында, һeimlіch-тің тармағы. Шеллингтің

 Unheimlich-ке

берген анықтамасымен бірге әлі де толықтай ұғынылмаған тұжырымды

жадымызда ұстайық. Ал тылсым ұғымының жекелеген мысалдарын

зерделесек, бұл тұспалдар ақылға қонымды болып зерттеуімізге пайда

келтіреді...

ІІ

Тылсым сезімін бар пәрменімен анық жеткізетін заттар, құбылыстар,

оқиғаларменжағдайлардықарастыруғакөшкенде,алғашқыталап:бірінші

мысалды сәтті таңдау. Бұл сипаттағы ерекше жағдай ретінде Э. Йенч

«қандай да бір тірі жаратылыстың жаны бар екеніне күмәндану және

керісінше, қайсыбір жансыз затқа жан біткен жоқ па деп сезіктенуді»

айтатындықтан, бұған қатысты балауыз мүсіндерден, қуыршақтар мен

автоматтарданқалатынәсердіатапөтеді.Олбұғанқояншықұстамасымен

ессіздіккөріністерінқосады.Себебіолардыкөрушіадамжандыныңәдепкі

бейнесінің тасасында қандай да бір механикалық, автоматты процестер

тұрған жоқ па деген дүдәмал күйде қалар еді. Автордың бұл ойларына

толықтайкелісе қоймасақ та, мұны өззерттеулерімізге негіз етіпаламыз.

Олбұданкейінтылсымәсерлердітудырудаешкімгедесбермегенқаламгер

жайындаайтады.

«Қаламгерге тылсым әсерлер тудыруға мүмкіндік беретін көркемдік

тәсілдердің бірі – әңгімедегі белгілі бір кейіпкердің жанды адам немесе

автоматекенінкүмәндікүйіндеқалдыруәріоқырманбірденсолмәселеге

қадалып, басын ашып алуға тырыспайтындай бұл беймәлім құбылысты

там-тұмдап қана жеткізген жөн. Э. Т. А. Хоффманның фантастикалық

әңгімелерінде бұл психологиялық тәсіл әрі қайталанып отырады, әрі

табыстықолданылады»,–дейдіЙенч.

Бұл пайым Хоффманның «Түнгі әңгімелер» (Nachtstücken)

 цикліндегі

«Құмадам»(TheSandMan)әңгімесінеқатыстыекенінекүмәнтудырмайды.

Ондағы қуыршақ Олимпия кейін Оффенбахтың «Хоффманн ертегілері»

(Tales of Hoffmann) операсына енді. Алайда жанды адам болып көрінетін

қуыршақ–Олимпия,бұлшығармадантуатынтылсымәсердіңжалғыз,тіпті

ең маңызды қайнар көзі емес екенін атап өткім келеді. Сонымен қатар

оқырмандардыңкөпшілігіменіменкеліседідепүміттенемін.Автордыңөзі

Олимпияныңэпизодынсатирағаайналдыратынжәнебозбаланыңғашығын

дәріптейтінінмазаққылатыныатмосферанықоюлатып тұрғанжоқ. Қайта

әңгіменің басты тақырыбы да соны меңзейді. Шешуші сәттерде пайда

болатын,балалардыңкөздерінойып,жұлыпалатын–«Құмадам».

Бұл фантастикалық әңгіме студент Натаниэлдің балалық шақтағы

естеліктерімен басталады. Ол қазірбақытты болғанымен,сүйіктіәкесінің

тылсымдақорқыныштыөліміжайлыестеліктердіжадтанөшіреалмайды.

Кей кездері анасы балаларды «Құм адам» келе жатыр» деп қорқытып,

ертерекұйықтататын.Расындада,Натаниэлқонақтыңтарсылдағанжүрісін

естіп жатар еді, ал әкесі кеш бойы соның жанынан шықпайтын. «Құм

адам» жайлы сұрағанда, оның анасы бұл жай ғана сөздің реті солай

болғасын, ешқандай да «Құм адам» жоқ деп жылы жауып қоя салатын.

Бірақкүтушісіанағұрлымтолықақпаратберетінеді:«Бұл–сондайзұлым

адам, ұйықтағысы келмеген балаларға келіп, көздеріне бір уыс құмды

шашыпжібереді,сондабаланыңкөз-жанарықанғабоялып,ұясынанатып

шығады. Сосын «Құм адам» көздерді дорбасына салып, балаларынаберу

үшін жарты айға көтеріп әкетеді. Ал оның ұясында шуылдасып отырған

үкітұмсықбалалары,солқисықтұмсықтарыментілалмайтынбалалармен

қыздарданалыпкелгенкөздердіталасашұқиды».

Натаниэл «Құм адамның» мұндай қорқынышты қасиеттеріне сене

қоятындайемес,айтарлықтайересекжәнеақылдыбалаболсада,олтуралы

қорқынышжүрегіндеұялапқалғанеді.«Құмадамның»түріқандайекенін

көргісі келіп, ол бірде әкесінің жұмыс бөлмесінде тығылып қалады;

қонақтыңзаңгерКоппелиусекенінанықтайды,бұлөзіара-тұракешкіасқа

келгенде, балалар үркіп қарайтын қорқынышты адам еді; осылайша

Коппелиусты «Құм адам» деп ойлайды. Көрініс одан әрі қалай өрбиді

десек,қаламгербіздіңойымызғакүмәнұялатады.Оқыпотырғанымызүрей

құрсауындағы баланың қиялы ма, әлде әңгіменің ойдан шығарылған

әлеміндегі шынайы оқиға ма деген тұсы бұлыңғыр. Әкесі мен қонақ

алаулаған ошақтың жанында жұмыс істей бастайды. Кішкентай тыңшы

Коппелиустың «Әкел көзді! Көзді әкел!» дегенін естиді де, шошығаннан

шыңғырып жібереді. Коппелиус оны ұстап алып, ошақтан қызарған

шоқтардыалып, көзінешашып жібермекші, сөйтіп мұның жанарыналып

отқа тастамақшы. Алайда осы тұста әкесі араша түсіп, баланың көзін

қалдырдепжалынады.Бұданкейінбалаестентаныпқалады,бұданбылай

ылғи белгі беріп тұратын созылмалы ауруға шалдығады. «Құм адамның»

әрекетін рационалдық тұрғыда түсіндірмек болған кісі бала қиялына

күтуші айтқан әңгіменің әсерін байқар еді. Бар айырмашылық баланың

көзіншығаруүшіноғанқұмемес,шоқлақтырады.Біржылданкейін«Құм

адам» тағы бір рет қонаққа келгенде, әкесі жұмыс бөлмесіндегі

жарылыстанқайтысболады.ЗаңгерКоппелиусоқиғаорнынанізім-ғайым

жоғалады.

ҚазіросыоқиғаларданкөпжылдарөткенненкейінстудентНатаниэлөзін

бала кезде шошытқан сол адамды қайтадан кездестірген секілді.

Университет қалашығындағы оған барометр сатқысы келген италиялық

оптикДжузеппеКопполаКоппелиус«Құмадамнан»айнымайды.Натаниэл

барометрденбас тартқандаол:«Барометрқажетемеспе?Ондажақсыкөз

де бар, жақсы көз де бар», – деп айқай салады. Студенттің есі шығады,

бірақ сатушының «көз» дегені бар болғаны көзәйнек екенін көріп көңілі

орнына түседі. Ақырында, қалтаға сиятын дүрбі сатып алады. Дүрбіні

ермекқылыпжүріп,қарсыбеттегіпрофессорСпаланцанидіңүйінаңдып,

оныңсұлу,бірақбіртүрліүнсіз,қимылсызқызыОлимпияныкөреді.Көп

ұзамайосықызғакөңілікеткенісондайөзініңестідезерделіқалыңдығын

ұмытып кетеді. Бірақ Олимпияның механизмі Спаланцани құрастырып,

көздерін «Құм адам» – Коппола салып берген қуыршақ қана. Күндердің

күні екі шебер қуыршаққа таласып қалады. Оптик көзі жоқ ағаш

қуыршақты алып кетіп қалады, ал механик Спаланцани жерде қансырап

жатқанекікөздіалып,жанынакелгенНатаниэлдіңкеудесінелақтырғанда,

Копполамұныңстуденттенұрлапалынғанынайтады.Натаниэлдіңталмасы

қайтадан ұстайды, сандырақтап, әкесінің өлімі мен осы жағдай бірігіп

кеткендей безілдеп қоя береді: «Жылдам! Жылдам! От шеңбер! Дөңгеле,

шыр айнал, ой-хой! Жылдам, қане, қуыршақ! Сүйкімді қуыршақ, шыр

айнал!» Содан кейін ол профессорды, Олимпияның «әкесін» бас салып,

қылқындырыпөлтірмекболады.

Натаниэл ұзаққа созылған аурудан айыққандай көрінеді. Ол қайта

қосылған қалыңдығына үйленуге бекінеді. Күндердің күні олар базар

маңында серуендеп жүріп, ратушаның (қалалық әкімдік. – Ред.) алып

көлеңкелімұнарасыныңмаңынанөтіпбаражатады.Қыздыңұсынысымен,

екеуі мұнараға көтеріліп кетеді, ал олармен бірге жүрген қыздың ағасы

төмендеқалады.Мұнараныңүстінен,қызкөшеніңбойыменқозғалыпкеле

жатқан әлдебір оғаш затты көріп қалады. Натаниэл қалтасындағы

дүрбісімен жаңағы затқа қарайды да, қайтадан талмасы ұстайды. «Шыр

айнал, қуыршақ!», – деп айқай-сүрен салып, қызды мұнарадан итеріп

жібермек болады. Айқайға жүгіріп жеткен ағасы қыздықұтқарып қалады

да,бойжеткенніңқауіпсіздігіүшінтөменгеасығады.Мұнараныңтөбесінде

есіауысқанбозбала:«Шырайнал,дөңгеле,отшеңбер!»депаласұрады,ал

бұл сөздің қайдан шыққанын білеміз. Төменде жиналған адамдардың

ортасында аяқасты пайда болған заңгер Коппелиус та бар. Натаниэлдің

талмасының ұстауына осы кісінің оған жақындауы себеп болды деп

болжаймыз. Әлдекімдер аласұрған бозбаланы тыныштандырып, төмен

түсірмек болады, Коппелиус қарқылдап күледі де: «Сәл күте тұрыңдар,

қазір ол өзі-ақ түседі», – дейді. Натаниэл Коппелиусты көріп, кенеттен

қимылсыз қалады, содан соң «Иә! Жақсы көздер! Жақсы көздер!» деген

долыайқайменсүйеніштенасыпқұлаптүседі.Натаниэлтөсемеліжолдабас

сүйегі күл-парша болып жатқанда, «Құм адам» тобырдың ішіне сіңіп

жоғалады.

Менің ойымша, бұл шағын әңгіме тылсым сезім «Құм адамның»

тұлғасымен, яғни көзден айырылу алдындағыүрейге байланысты екеніне

ешқандай күмән қалдырмайды. Ендеше, Йенч айтқан интеллектуалды

дүдәмалдықтыңбұләсергеешқатысыжоқ.ҚуыршақОлимпияғақатысты

ол жанды ма, жансыз ба деген күмән тылсымның әлдеқайда әлеуетті

мысалында мүлдем орынсыз. Жазушы әуелден бұл өзі шынайы әлем бе,

әлде өзі құрастырған фантастикалық әлем бе оны ашып айтпайды. Оның

әдейі екені де анық. Әрине, қаламгердің қайсысын таңдауға да толық

құқығы бар. Мәселен, «Гамлет» (Hamlet), «Макбет» (Macbeth), «Дауыл»

(The Tempest) не «Жазғы түндегі түс» (A Midsummer Night’s Dream)

пьесаларындағы Шекспир секілді елестер, сайтандар мен аруақтар

мекендейтін әлем жайлы жазса, біз оның бұл шешіміне мойынсұнып,

өзіміздіоныңқолынатапсыратынмерзімгеолбаяндайтындүниенішындық

деп қабылдауға тиіспіз. Алайда бұл күмән Хоффманның әңгімесінде

жоғалыпкетеді:жазушыбіздіайналамызғасайтанныңкөзәйнегінедүрбісі

арқылықарауғашақырады,бәлкім,өзідебіркездесондайқұрылғыарқылы

қарағанын сезіндіргісі келген шығар. Себебі әңгіменің соңында оптик

Коппола мен заңгер Коппелиустің,

8

яғни «Құм адамның» бір кісі екені

анықталады.

Сондықтан бұл жерде интеллектуалды дүдәмалдыққа орын жоқ, біз

рационалды ақылымызбен оның артындағы шындықты көре алатындай

мұның бәрі есуас адамның қиялынан тумағанын анық білеміз. Соның

өзінде тылсымдық туралы әсердің күші еш кемімейді. Сол себепті

интеллектуалдықдүдәмалжайлытеорияоләсердітүсіндіругеқауқарсыз.

Бұлжерде интеллектуалдыбелгісіздік мәселесі тұрған жоқ.Есіауысқан

жанның қиялының жемісі саналатын дүниемен де бетпе-бет келіп

тұрмағанымызды білеміз, оның артында жасырынып тұрған есті

шындықтырационалдыақылдыңбиігіненқарағанда,байқайаламызжәне

осы айқындыққа қол жеткізумізге байланысты тылсымның әсері бір

мысқалдакемімейді.

Бұған қоса, біз психоаналитикалық тәжірибеден балалардың көзден

айырылуданайрықшақорқатынынбілеміз.Бұлүрейкөптегенересектерде

де қалып қояды, сондай-ақ дененің зақымдануының ешқайсысы соқыр

болудай қорқынышты емес. Өзімізге бағалы затты көздің қарашығындай

сақтау керек дейтініміз де кездейсоқ емес секілді. Түстер мен қиялдарды

зерттей келе біздің түсінгеніміз көзден айырылу, зағип болып қалу

қорқынышы кастрация қорқынышының баламасы болып саналады.

Аңыздағы қылмыскер Эдиптің өзін соқыр қылатыны, «лекс талиониске»

(lex talionis – істеген іс-әрекетіне байланысты лайықты жазасын беру. –

Ред.)сәйкескастрацияжазасыныңжеңілдетілгентүріғанаеді.Рационалды

ойлау үрдісіне сүйеніп, көзден айырылу қорқынышы кастрациядан

шығатынын жоққа шығаруымыз мүмкін. Себебі көз секілді бағалы

мүшеніңөзінесәйкесәлеуетпенқорғалуыкерекдепталасуғаболады.Тіпті

кастрацияданқорқудың өзінің ешқандайжасырынмағынасыжоқ.Ол бар

болғаныосысипаттағыбағалымүшеденайырылуалдындағырационалды

қорқыныш қана деп айтуға да болар еді. Бірақ бұл түстерде қиял мен

мифтердекездесетінкөзбенерадамныңмүшесініңарасындағықатынасты

танытады;яғни,осысипаттағықорқыныштыңерекшеүрейліжәнекүңгірт

сезімдер тудыратын жағдай жыныс мүшелерінен айырылу екенін

байқатады. Оған қоса, басқа мүшелерден айырылу алдындағы үрейдің

әсерін күшейте түсетін де осы жағдай екенін жоққа шығара алмайды.

Жүйкесі бұзылған емделушілердің жағдайын талдап, «кастрациялық

комплекстің» детальдары мен оның науқастар өміріне қаншалықты әсер

ететінінанықтағанда,бұлмәселегеқатыстыкүмәнніңбәрісейілді.

Олаздесеңіз,психоаналитикалықтеорияныңкезкелгенқарсыласынкөз

бенжыныстықмүшеденайырылуалдындағықорқыныштардыңбір-біріне

қатысыжоқдегендідәлелдеуүшін«Құмадам»жайлыәңгімегежүгінуден

сақтандырар едім. Оның себебі төменгі сұрақтарда. Неліктен көзден

айырылудан қорқу әкенің өлімімен соншалықты тығыз

байланыстырылады? «Құм адам» махаббаттың қиратушысы ретінде

неліктен пайда болады? Ол байғұс Натаниэлді оның қалыңдығынан

ажыратып, қалыңдығының ағасы, өзінің досын араздастырады; ол оның

екінші махаббат объектісі, сұлу қуыршақ Олимпияны қиратады, ал өзін

қайтаданқолыжеткенКларасыменбақыттыөміркүтіптұрғансәттеөлімге

итереді. Әңгіменің осы да өзге қасиеттері, кастрация мен соқырлықтың

арасындағы қатынасты жоққа шығарсақ, мағынасыз болып көрінеді. Ал

«Құмадамның»орнынакастрацияменқорқытатынәкеніңбейнесінқойсақ,

бәрітүсініктіболыпшығакеледі.

Біз «Құм адамның» тылсым әсерін балалық шақтағы кастрациялық

комплекстің үрейімен байланыстырамыз. Тылсым сезімі осындай

инфантильдіфакторданшығадыдегенпайымғатоқтағанкездебізгедереу

тылсымның өзге мысалдарын да осы фактормен байланыстыра

тұжырымдаудың қажеттілігін есепке алу керек болады. «Құм адам»

әңгімесінен Йенчтің тылсымды байланыстыратын тағы бір дүниені

айқындап көрсеткенін көреміз. Ол – тірі секілденіп көрінетін қуыршақ

тақырыбы. Оның ойынша, тылсым – сезімдерді ояту үшін аса ыңғайлы

жағдай. Тылсым объект жанды ма, жансыз ба деген интеллектуалды

белгісіздік күйі байқалғанда және жансыз объект жанды сияқтанып

көрінгенде туындайды. Қуыршақтардың балалық шақпен тығыз

байланысты екенінде күмән жоқ. Сәби кездегі ойындарында балалардың

жандымен жансыз заттардыасаажырата бермейтініқуыршақтарына тірі

адамдардай қарағанды ұнататыны есімізде. Әлдебір әйел науқасымның

«сегізжасқадейінқуыршақтардыңтірілетінінеиланатынедім»дегенібар.

Бұл жерде де балалық шақтан қалған әсерлердің ізін көру қиын емес.

Қызығы,«Құмадам»әңгімесіндебалалықшаққатәнбұрынғыүрейдіояту

жайлыайтыладыда,«тіріқуыршақ»алдындағықорқынышбаяндалмайды:

балақуыршақтыңтірілгеніненқорықпайды,қайтасонықалауыдамүмкін.

Демек, бұл жерде тылсым сезімнің бастауы – осы мысалдағыдай

инфантильдік қорқыныш емес, қайта инфантильдік ынтызарлық немесе

тіптіжайғанаинфантильдіксенім.Бұлтұстақарама-қайшылықбарсияқты

көрінеді;олайболуыдамүмкін.Алайдабұлтекқанакүрделену,қиындау.

Бұлбізгекейінірекзерттеуіміздітүсінугеқажетболады.

Хоффманн – әдебиеттегі тылсым тақырыбының өлшеусіз шебері. Оның

«Сайтансусыны»(The Devil’s Elixir) романы нарративтің тылсым әсеріне

жатқызуға сұранып тұрған тақырыптардың бүтін жиынтығын ұсынады;

бірақ дәл осы жерде мазмұнын сығымдап жеткізу біз үшін тым күрделі.

Кітаптың соңына қарай оқырманға соған дейін жасырын болып келген,

оқиғағатүрткіболғандеректердіңбәріашылады;нәтижесіндеосыныңбәрі

оқиғаны одан әрі шиеленістіреді. Автор бір-біріне ұқсас тым көп

материалды бір жерге шоғырландырған. Содан да шығарманы түсіну

қиындайтүседі,бірақ әсеріқалады. Біз тылсым сезімдітудыратынеңбір

айқын мысалдарды таңдауға, сонымен шектеле тұруға тиіспіз, олар да

балалық шақ әсерлерінен тарай ма дегенді анықтап көруге болады. Бұл

тақырыптардыңбәрі«егіз»феноменіменбайланысты;оғанқоса,сюжеттік

желініңәркезеңіндежәнеәртүрліформадакездесебереді.Сыртқыкелбеті

бірдей болғандықтан, бірдей деп қабылдануға тиіс кейіпкерлер бар. Осы

қатынастардың шиеленісуі қайсыбір менталды процестердің бір

кейіпкерден екіншісіне берілуінің нәтижесінде туындайды, біз мұны

«телепатия» дейміз. Бірі екіншісінің білгеніне, күйініші мен сүйінішіне

ортақтасады, басқамен бірігеді, нәтижесінде өз «Меніне» күмәнмен

қарайды,болмасаоның орнынаөзгенің«Менін»қояды.Демек,«Меннің»

екіге жарылуы, «Меннің» бөлінуі, «Меннің» алмасуы жүзеге асады. Бір

нәрсенің қайтып орала беруі

11

–



бірнеше ұрпақтар бойы бірдей бет-

әлпеттердің, мінездердің, тағдырлардың, қылмыстық әрекеттердің, тіпті

есімдердіңқайталануынакуәболамыз.

«Егіз» (double) тақырыбы Отто Ранктің (1914) осымен аттас еңбегінде

егжей-тегжейлі қарастырылады. Онда егіздің айнадағы бейнелерге,

көлеңкелерге, қорғаушы күшке, рух пен ажалдан қорқу жайлы ілімге

қатысы зерттеліп, бұл идеяның эволюциясы айқындала түседі. Әуелгіде

егіз«Менді»ажалдансақтайтынкепілРанкайтпақшы,«ажалдыңәлеуетін

барынша жоққа шығару»; сонымен қатар «өлмес» жан тәннің бірінші

«егізі» болған. Түстің тіліндегі ажалдан құтқару үшін тұлғаның екіге

жарылуын ойлап табудың өз аналогі бар. Ол – кастрациялық үрейін

гениталды символдыңзораюымен әрі күшеюімен жеткізуді сүйетін жан.

Сол мақсат ежелгі мысырлықтарды қайтыс болған адамның бейнесін

әлдебір мықты материалда сақтап қоюға ұмтылдырды. Мұндай идеялар

адамдардың өзіне деген шексіз сүйіспеншілігінен, алғашқы адамның да,

сәбидіңдеруханиөміріндебасымтүсетінәуелгінарциссизмнентуындады.

Алайда бұл кезеңдерден өткеннен кейін «егіз» ұғымы өз мағынасын

өзгертеді. Ол мәңгілік өмірдің кепілдігіне жүрудің орнына ол, ажалдың

тылсымхабаршысынаайналады.

«Егіз» туралы түсінік әуелгі нарциссизммен бірге жойылуға міндетті

емес.Себебі«Меннің»дамуының кейінгі сатыларында жаңа мағынағаие

болады.Біртіндеп«Меннің»ішіндеөзінбасқаэгоғақарсықояалатын,өзін

бақылауменсынауғақабілеттіжәнебізге«ар-ұят»ретіндебелгіліерекше

инстанция пайда болады. Есі ауысқан кездегі патологиялық жағдайды

бақылау барысында осы менталды объект изолоциялық күйге енеді әрі

эгодан ажыраған күйде дәрігерге байқалып тұрады. «Менге» объекті

секілдіқарайалатынәлеуеттіинстанциябардегенсөз–адамөзінбақылай

алуға қабілетті деген сөз; бұл егіз туралы ескі түсінікті жаңа мазмұнмен

толтырып, оған көптеген дүниелерді (оның ішінде, алғашқы қауымдық

құрылыста қалып қойған, көне заманда еңсерілген нарциссизмге

қатыстыныңбәрін)телугемүмкіндікбереді.

Бірақегіздегенімізэгоныңсынынақарсылығыбарсоңғыматериалғана

емес. Мұнда сондай-ақ біз қиялымызда ажырағымыз келмейтін, әлі

орындалмаған, бірақ болашақта болуы мүмкін жағдайлар сыртқы

жағымсыз жағдайлар қиратқан эгоның барлық ұмтылыстары және Азат

Ерік (өзін-өзі басқарушы) иллюзиясын нәрлендіретін біздің

тұншықтырылған қиратушы импульстеріміздің барлығы бар.

(Салыстырыңыз:Фрейд,1901б,ХІІбөлім,Б).

Осылайша егіз тұлғасының айқын (manifest) мотивациясын көргеннен

кейін мұның ешқайсысы тылсымдықты аса түсіндірмейтінін мойындауға

мәжбүрміз; патологиялық менталды процестер жайлы білгенімізге

сүйенсек, сол құрылымнан оны «Меннен» сыртқа әлдебір бөгде дүние

ретінде проекциялайтын, ештеңе де өзін қорғауға деген ұмтылысты

түсіндіреалмайды.Ақырында,«егіз»дегенөтеертедепайдаболған,содан

бері өткерілген, сол дәуірлерде неғұрлым жағымды сипаттарға ие болған

қандайдабірқұрылымекенінайтакетукерек.Өздіндеріндеорындарынан

тайдырылған соң, Құдайлардың сайтандарға айналғаны сияқты егіз үрей

тудыратынзатқаайналды.

Хоффманн пайдаланған эголық буырқанулардың басқа да формаларын

«егіз»тақырыбыменқатарбағалауғаболады.Ондабізэгоныңөзінбағалау

сезімінің дамуының жекелей фазасында жатқан, эгоның өзін сыртқы

дүниеден, басқа адамдардан толықтай ажыратып алмаған кезіне кері

қайтуды қарастырамыз. Менің ойымша, осы факторлар тылсым әсерін

тудыруға ішінара жауапты, алайда олардың нақты қатынасын ажыратып,

анықтауоңайемес.

Бірдейнәрсеніңқайталанусәтіәрбірадамдатылсымәсертудырадыдеп

айту ағаттық болар еді. Менің байқауымша, белгілі жағдайларда және

комбинацияларда бұл сөзсіз тылсым сезімін тудырады. Оған қоса, тіпті

бейне бір түс көргендегі сияқты дәрменсіздік күйін тудырады. Бірде

Италияныңқайсыбіршағын қаласының бейтаныс көшелерімен серуендеп

жүріп,сипатын айнымайтануға болатын бір көшесіне түсіп кеттім.Онда

шағын терезелерден бастарын шығарып қарап тұрған, бетін әлем-жәлем

бояған әйелдерден басқа ешкім жоқ еді, келесі бұрылыста бұл пәлелі

орыннан тайып тұруға асықтым. Бірер уақыттан кейін тағы да біраз

мақсатсыз серуендеп жүріп, тура сол көшеге қайтадан тап болғанымды

байқадым.Бұлжолыөзіме назар аудартыпалдым. Демек,бұл көшені тез

арада тастап қашсам да, айналма жолдар арқылы қайтадан сол жерге

оралыппын.Солсәттеменіәлдебіртылсымсезімбиледіжәнеоданкейінгі

серуендеуден бас тартып, осыдан аз ғана бұрын өзім жанынан өткен

алаңды тапқанда қалай қуандым десеңізші... Тура сол дәрменсіздік пен

тылсым сезімін бастан кештім. Алайда бұл жағдайға абайсызда қайтып

келу мотиві ғана ұқсас, бірақ басқа сипаттары мүлде бөлек жағдайларға

ортақ.Мәселен,айналаныкенеттентұманбастыделік,біркісітауішіндегі

ормандаадасыпкетсе,өзіталайретжүргенсоқпақтытабаалмаса,одансоң

жолтабамдепжүріпқандайдабірбелгісібаржергеайналыпоралаберсе,

адам тура сол тылсым сезімдерді бастан кешер еді. Болмаса бейтаныс

қараңғыбөлмеде,есіктіне жарық жағатынтүймені іздепжүріп басқа бір

жиһаздарғақайта-қайтасоғылаберседе,гротескілікәсірелеуарқылыМарк

Твенкүлкігеайналдырғандайжағдайорыналғандатағыдасолсезімдердің

құрсауындақалареді.

Басқа сипатта болған алаңдаулар кезінде де білінетін, абайсызда

қайталанатын дүниелер, өзге жағдайларда қалыпты көрінетін оқиғаға

қатыстыжазмышжайлыойтудырады.Гардеробқатапсырғансырткиімім

үшін мысалы, 62 деген нөмір алсам, кемедегі каютамның есігінде тура

сондай нөмір тұрғанын көрсем, алғашында мән бермеуім мүмкін. Бірақ

мағынасыз болып көрінетін бірнеше оқиға қатар келсе, мәселен, осы 62

саны бір күнде бірнеше рет кездессе, яғни осы сан мен араласқан

жерлердің бәрінде қонақүй бөлмесі болсын, мекенжай немесе теміржол

вагоныболсын,кемдегенде,бірдүниеніңбөлшегіретіндеқайта-қайтакөз

алдыңыздакөлбеңдейберсе,жағдайөзгеріп,мұнықабылдауымызбасқаша

сипат алады. Біз мұны «тылсым» деп қабылдаймыз; оған қоса, ырым-

жырымғасенбейтіндердіңөзіоданқайсыбірқұпиямағынаіздеп,мәселен,

өзінеберілгенөмірдіңұзақтығыдепойлауымүмкін.

Бұданөзгежағдайды

қарастырайық: әйгілі физиолог Герингтің еңбектерін зерттеумен

айналысыпотырғанкезімде,бұрынмұндайесімдікісілердітанымасамда,

бірнешекүнқатарынанәртүрліелдерденсолаттасадамдарданхаталдым

делік.Жақындаәлдебіржаратылыстанузерттеулерінтәжірибеденөткізуші

ғалым (Каммерер, 1919) мұндай жағдайларды белгілі заңдылықтарға

бағындырып, тылсым сезімді мүлдем ажыратып алмақ болды. Бұл оның

қолынан келді ме, келмеді ме деген мәселеде өкім айтуға тәуекел етпес

едім.

Мұнда ұқсас сәттердің оралып отыруын білдіретін бұл сәйкестіктердің

тылсымәсерінинфантильдіпсихологияданшығаружайынкеңірекбаяндай

алмаймын;оқырманғаосымәселенітүрліконтекстетереңірекқарастырған

және бүгінде толық аяқталған басқа бір еңбек ұсынуға тиістімін.

Дәлірегі, бұл тылсым әсер жанның бейсана бөлігінде инстинктілі

импульстердентуындайтын«өктемқайталаулардың»үстемдікхаліндеөзін

танытады. Бәлкім, бұл – инстинктілердің өзінің қазынаға бай табиғатына

тәуелді, ләззат алу принципіне итермелейтіндей өте күшті әрі жанның

белгілі қырларын сайтани сипаттармен толықтыратын дүние, әсіресе жас

баланың ұмтылыстарында айқын көрінеді және неврозға шалдыққан

науқастың белгілі өмір жолында үстемдік танытып жатады. Жоғарыдағы

тұжырымның барлығы осы өктем қайталауларды есімізге сала алатын

дүниелердітылсымретіндесезінуімізгедайындайды.

Алендіталдаптүсіндіруқиынмұндайаспектілерденназардытылсымның

жоққа шығаруға келмейтін мысалдарына аударатын кез келген секілді.

Олардыталдаубіздіңтұжырымымыздыңдұрыс-бұрыстығынанықтапбере

аладыдепүміттенеміз.

«Поликраттыңсақинасы»(TheRingofPolycrates)

дегенәңгімедеМысыр

патшасыөзінқонаққылатынПоликраттанүрейленіп,онытастапқашады.

Себебі Поликраттың нені қаласа да, тілегі бірден орындалатынын,

мейірбантағдыроғанқамсызөмірсыйлағанынкөргенде,мұны«тылсым»

деп бағалаған. Оның жолы болғыштар Құдайлардың қызғанышынан

сескенуі керек деген ойы нанымсыздау; оның түпкі мағынасы аңызға

шомып, бүркемеленіп тұр. Сондықтан күнделікті тіршілікке жақындау

басқабірмысалкелтірейік.Обсессивтіневроздан(obsessionalneurotic)азап

шеккен бір емделушімнің сырқатнамасына

20

оның шипажайға барып

емделіп,жағдайыбіразтәуірленгенінтүртіпжазыпкеткенекенмін.Алайда

хал-ахуалының жақсарғанын шипажайдың дәрілік суының ем-домымен

емес, әлдебір тартымды медбикенің бөлмесіне жапсарлас бөлмеде

тоқтауыменбайланыстырсакерек.Кейіншипажайғақайтыпкеліп,дәлсол

бөлменіталапеткенде,олорындаәлдебірқартмырзатұрыпжатырдегенді

естиді. «Ендеше оның жаны жаһаннамға кетсін», – дейді ол. Екі аптадан

соң қарияның жүрек талмасы ұстап, көз жұмады. Пациентім мұны

шынымен де өз бойынан өткен «тылсым» құбылыстың тәжірибесі деп

түсінді. Оның қарғысы мен қарияның өлімі арасындағы уақыт айырмасы

өте жақын болған жағдайда немесе науқас соған ұқсас көптеген өзге де

түйіскен оқиғаларды байқаса,тылсым сезіміодан да күшті болареді.Ол

расындаосындаймысалдардытапты,бірақолғанаемес:меніңалдымнан

өткенобсессивтіневрозғашалдыққанжандардыңбарлығыбасынаносыған

ұқсас жағдайларды өткізген. Өздері бір кісі жайлы ойласа, көптен бері

көрмейкеткенәлдебіртанысыменкездесіпқалатыныоларүшінүйреншікті

жайт.«Пәленшедетүгеншеденкөптенберіхабаржоқ»десе,ертесінесодан

хат алатыны анық. Әсіресе жазатайым оқиғалар мен өлім-жітім олардың

алдын ала ойлауынсыз болмайды. Олар мұндай жағдайларды «көбіне»

айтқаны айдай келетін, «күні бұрын сезу» деп мүлде қарапайым мәнерде

түсіндіреді.

Ырымға сенудің ең тылсым және кең тараған түрі «көз тиюден» қорқу.

БұлжайлытолықзерттеудігамбургтіккөздәрігеріЗелигманнан(1910–11)

табамыз.

 Бұл – үрейдің қайнар көзі турасында ешқандайда күмән

болмаған секілді. Қолында құнды, бірақ қолжетімді, қорғаштауды қажет

ететін әлденесі бар адам өзгелердің көре алмауынан қорқады, бөгде

жандарға өзі сезінуі мүмкін қызғанышты проекциялайды (жамайды).

Мұндай импульстер сөзден болмаса да, көзқарастан байқалады.Сонымен

біргеәлдекімөзгелердіңқатарындакөзгетүсетінбелгілерменерекшеленсе,

бұл қызғаныш айрықша күшке ие болғандықтан, оны әрекетке

айналдырадыдепқабылдайды.Демек,адамдардыңқорқатыннәрсесі–қара

ниет, оған қоса, қайсыбір нышандардың осы қара ниеттің орындалар

әлеуетібарекенінбілдіретіні.

Тылсымныңбұлмысалдарықайсыбірпациентімнің«ойдыңқұдіреті»деп

жеткізгенін пайдалана отырып айтқым келетін принципке тәуелді.

 Енді

біз қандай аймаққа ауысқанымыз жайлы тарқатып айта аламыз. Тылсым

жағдайлардың анализі бізді әлем жайлы көне анимистік дүниетанымға

жетелейді, олардың ерекше белгілері – әлемді адам рухтарымен толтыру,

адамныңжандүниесіндеболыпжатқанпроцестердінарциссистіктұрғыдан

асыра бағалауы, ойдың құдіреті мен соған құрылған магиялық техника,

басқаадамдар мен заттарға мұқият белгіленген сиқырлыкүштерді(мана)

дарыту және адам дамуының осы кезеңіндегі шексіз нарциссизмнің

қоршаған орта шындықтарына қарсы қойған түрлі фантазиялық

туындылары. Әрқайсысымыз да тұлғалық даму кезінде осы арғы

аталарымызғатәнанимизмсатысынанөткенсекілдіміз.Бойымызданоның

нышандары әлі де табылып қалады. Сондықтан қазір бізге «тылсым»

болып көрінетіннің бәрі осы анимистік рухани әрекеттерге барып

тірелетіндіктен,олардыңсыртқашығуына,көрсетілуінеитермелейді.

Дәл осы жерде шағын зерттеуімнің мазмұнын ашып көрсететін екі

ескертуді атап өткім келеді. Біріншіден, психоаналитикалық теория, кез

келген эмоциялық аффект, мейлі қандай түрі болсын, тұншықтырудың

(репрессия) нәтижесінде үрейге айналады дегенде қателікке ұрынбаған

десек,қорқыныштыжағдайларарасындақорқыныштыкүйдіңбұданбұрын

тұншықтырылған, ал қазіргі уақытта қайта оралып жатқан дүние екенін

мысал етіп көрсетуге болатын оқиғалар шоғыры болуы тиіс. Сонда осы

қорқыныш тылсымды құрайтын еді; ол о бастан қорқынышты болды ма,

әлде қандай да бір басқа аффектімен бірге жүрді ме, қалай болғанда да,

тылсымболыпшығады.Екіншіден,тылсымныңқұпиятабиғатырасындада

осындайболса,«dasHeimliche»(жайлы,қарапайым)сөзініңнеліктентілдік

қолданыс кезінде өзіне қарама-қарсы ұғымға, яғни das Unheimliche-ге

(тылсым,үрейлі)айналғанынтүсінеаламыз;себебітылсым–жаңанежат

нәрсе емес, керісінше,ішкі дүниемізде баяғыдан бар, тек қана репрессия

(тұншықтыру) процесінің әсерінен жаттанып қалған дүние. Тылсым мен

тұншықтырудың байланысы бізге Шеллингтің тылсым деген жасырын

қалуғатиісболғанымен,бетінеқалқыпшыққандүниедегенанықтамасын

түсіндіріпбереалады.

Енді бізге өзіміздің түсінгенімізді тылсымның басқа да мысалдарын

талдауарқылытағыбірреттексеруғанақалды.

Адамдарғаажал,аруақтарменолардыңоралуыжайлыдүниелердіңбәрі

тылсым болып көрінеді. Қазіргі көптеген тілдер біздің «ein unheimliche

Haus» деген немісшедегі сөзімізді «ластанған үй» немесе «қара күштер

жайлаған мекен» деп сипаттап аударатынын анықтадық. Негізінде, өз

зерттеуімізді тылсымның осы (бәлкім, анағұрлым күшті) мысалынан

бастасақ, жөн болар еді. Бірақ олай еткеніміз жоқ, өйткені тылсым бұл

жерде қорқыныштыға тым жақын, кейде қорқынышты деген мазмұнмен

көлегейленіп,көрінбейқаладыдеугеболады.Алайдакезкелгенқабаттағы

сезімдеріміз бен ойларымыз алғашқы қауымдық кезден аса өзгере

қоймаған,көненіңбәріжұқағанажамылғыменбетібүркеуліжатыр,біздің

өлімге қатынасымыз секілді соншалықты бұзылмай сақталып жеткен.

Аталған консерватизмімізді екі нәрсе түсіндіріп береді: бастапқы

эмоциялық реакцияларымыздың күші мен ғылыми біліміміздің

шектеулілігіһәмбұлыңғырболуы.Біздіңбиологиямызөлімдегенбарлық

тірі мақұлықтың жазмышы ма, әлде өмірдің ішіндегі тұрақты қашып

құтылуғадаболатынжағдаймадегенмәселегенақтыжауапбереалмады.

«Ажалсызадамжоқ»дегенбарлықоқулықтардажалпығаортақтұжырым

ретінде басылып жүргенімен, ол ешбір адамды сендірмейді, сондай-ақ

қазіргібейсанамыздабұрынғыдағыдайөзіміздебіркүніөлеміздегенойға

орын аз.

 Діндер жоққа шығаруға болмайтын жеке адамның өлімінің

мағынасынаәлікүнгеталасып,одүниелікөмірбардепүкімшығарыпжүр;

үкіметтерфәнидегіөмірдіөзгертугеболадыдегенсенімдіқолданбайынша,

тірілердіңарасындағытәртіптісақтайалмаймыздепесептейді.Біздіңалып

шаһарларымызда көше-көшенің бәрінде аруақтармен байланысқа түсуді

үйретеміз деген хабарландырулар толып тұр; оған қоса, көптеген

данышпандар мен терең ойшылдар, әсіресе өмірлерінің соңына қарай

мұндайбайланысмүмкіндегенпайымғатоқтаған.Бұлмәселедежабайылар

сияқтыойлайтындығымыздан,бойымыздаөлілергеқатыстықорқыныштың

күштілігіне таңғалудың да қажеті жоқ. Алғашқы қауымдық қоғамнан

қалған бұл үрей қит етсе сыртқа шығуға әзір. Шамасы, ол әлі де көне

мағынаға ие болу керек. Аруақтар жер бетіндегі өздерінен ұзағырақ өмір

сүрген тірілердің дұшпанына айналғандықтан, жаңа өмірге оларды ертіп

кеткісікеледі.Өлімгеқатыстыбұлежелгітүсінігіміздіесепкеалаотырып,

тылсым ретінде қабылданып, қайталанатын, алғашқы қауымдық

дүниедегідей қарабайыр үрейлеріміздің тылсым әлдене болып қайта бас

көтеруінің міндетті шарты саналатын репрессия (тұншықтыру) қайда

қалды деп сұрақ қоюымыз мүмкін. Бірақ тұншықтыру да осында. Ресми

түрде білімді деп саналатын адамдардың бәрі өлгендердің рухы елес

ретінде көзге көрінеді дегенге сенбей мұндай елестердің көзге көрінуі

мүмкін емес деп санайды; оларды көрінеді деп санау ұзақта қалған және

сирекжүзегеасатын жағдайларменбайланысты емеспе? Басынан бастап

өлілерге қатысты екіұшты, амбивалентті түсінік қоғамның жоғарғы

табындаәлсіредіде,құрметкөрсетукүйіндеекіұштыемессипатынтапты.

Бұғанендіазғанаойқоссақжеткілікті,себебі–анимизм,сиқыр,дуалау,

ойдың құдіреті, өлімге қатынас, мақсатсыз қайталау мен кастрациялық

комплексүрейлінітылсымғаайналдыратынбарлықфакторлардықамтиды

депайтааламыз.

Біз ниеті жаман деп ойласақ, тірі адамды да тылсым деп атауымыз

мүмкін.Алайдажалғызмұныңөзіаздықетеді.Оныңжаманниетіәлдебір

аса ерекше күштердің көмегімен бізге залалын тигізе алады дегенді

қосуымыз керек. Бұл жерде «Геттаторе» (Gettatore, итальян тілінде

«құюшы»дегенмағынаныбілдіреді.–Ред.)

жақсымысалболаалады.Бұл

– Шеффердің «Жозеф Монфор» атты кітабында поэтикалық түйсік пен

терең психоаналитикалық сезімталдық танытып, ұнамды образға

айналдыраалғанримдікырымныңқаһарлыдатылсымбейнесі.Бірақбұл

құпия күштер бізді қайтадан анимизмге алып келеді. Мефистофельді

құдайшыл Гретхеннің қабылдауында аса тылсым қылатыны құпия

күштердіңбарекеніжайындағыкүңгіртболжамғана.

SiefühltdassichganysichereinGenie,

VielleichtsogarderTeufelbin.

Олменіәлдебіррух,

Бәлкім,тіптісайтандепойлайды.

Эпилепсиядан, есуастықтан қалатын тылсым әсер де сол бастаудан

шығады.Сауатсызадамолардыөзжақынындабардепсанамаған,бірақөз

тұлғасының шалғайларынан сезе алатын құдіретті күштердің көрінісі деп

бұлыңғыр болса да қабылдауға қабілетті. Орта ғасырларда мұндай

көріністердің бәрін еш күмәнсіз Ібілістердің әсері деп психологиялық

тұрғыдан дұрыс дерліктей түсіндірді. Шын мәнінде, сондай құпияларды

ашып көрсететін психоанализдің өзі көп адамдардың ойында тылсым

ретіндеқабылданса,таңғалмасем.Ұзақауырғанбірбойжеткенніңсауығып

кеткенінен кейін біраз уақыт өткен соң, менің өзім де анасынан осыны

естідім.

Гауфтың ертегісіндегідей

 жұлынған аяқ-қолдар, кесілген бас, иықтың

түбінен ажыратылған білек немесе Шеффердің жоғарыда аталған

кітабындағы өзінен-өзі билей жөнелетін аяқтарда тылсым әлдене бар.

Әсіресе соңғы мысалдағыдай қосымша бір қабілетке ие болған кезде

осылай көрінбек. Бұл тылсымның кастрациялық комплекске барып

тірелетінінбілеміз.Көпадамдарөлідепесептеліп,тірідейкөміліпқалуды

ойғаалғанкездетылсымқорқыныштысезеді.Психоанализғанабізгебұл

үрейлі қиялдың өзге, әуелгіде тылсым болмаған, қайта жанға жайлы

ананың құрсағында болу фантазиясының трансформациясы екенін

үйретті.

Анимизм және менталды аппараттың жұмыс істеу әдісі еңсерген

мәселелер жайлы бұрынғы жазбаларымызда айтылса да, жалпылама

мазмұнда қосымша ескертпелерді қоса кеткім келеді;менің ойымша, бұл

арнайыатапөтугелайық.Тылсымәсерқиялменшындықтыңарасындағы

шекаражойылабастағандатуады.Бізосығандейінқиялпатшалығынатән

депсанағаннәрсекенеттеншынайыөмірдепайдаболса,символтолықтай

өзі таңбалап жатқан нәрсенің функциясы мен мағынасын өзіне сіңіріп

алады, яғни адам сол символға барлығын таңып жібереді. Магиялық

практиканықамтитынтылсымныңайтарлықтайбөлігідәлосықұбылысқа

табан тірейді. Неврозға шалдыққандардың менталды әлемінде үстемдік

ететін инфантильді элемент психикалық шындыққа тым қатты байланып

қалудан, соған айрықша маңыз беруден келіп шығады, осының жолында

материалды болмысын кейінге ысырып, құдіретті күшке сенумен, ойдың

қуатын артық бағалаумен қатар жүреді. Блокада кезінде, Дүниежүзілік

соғыстыңқызғаншағындақолымаағылшынныңStrandMagazineжурналы

түсті.Оныңішіндеасақызықемесөзгежазбаларқатарындаесімдеқалған

бір әңгіме бар еді. Шығармада дайын үйге көшкен жас жұп туралы сөз

болады.Үйдің ішінде қолтырауынпішініндегі оюларыбар оғаштауүстел

де бар. Кешке қарай бөлмені кісі шыдамастай иіс алып кетеді; ерлі-

зайыптылар қараңғыда әлденелерге соқтығысып қалады; баспалдақтың

бойымен сырғып келе жатқан әлденелерді көргендей болады. Қысқасы,

автор жаңағы үстел қолтырауындардың елесін шақырды немесе ағаш

құбыжықтар түнде тіріледі дегенді меңзеп, бізге білдіртеді. Бұл аса бір

шебер жазылмаған, ортаңқол ғана әңгіме болатын, бірақ ондағы

тылсымныңәсеріайрықшакүштішыққан.

Мұныменшектелмейтініанықболсада,мысалдардықорытындылауүшін

психоаналитикалықтәжірибедентағыбіржағдайдыайтакетпекпін;олжай

ғана сәйкестік болмаса, біздің тылсым жайлы теориямызды тамаша

толықтырады. Көбінде неврозға шалдыққан ер адамдар әйелдің жыныс

мүшесіоларүшінтылсымбірдеңедегендіайтады.Бұл–unheimlichмекен,

адаматаулыныңбұрынғыHeim-іне(үй),бәрімізобастаөмірсүргентуған

мекенгекіруқақпасыіспеттес.«Махаббат–туғанмекеніңдісағыну»деген

сындыәзіл-шыныаралассөзбар;адамқайкездедетүсіндеөзінеәлдеқалай

танысмекендікөргендейболып,«мынажермағантаныссияқты,бұлжерде

мен болғанмын» десе, оны ананың жыныс мүшесі не құрсағы деп

түсінуімізгеболады.

Бұлжағдайдадаunheimlichбіркездеheimisch–өте

жақын болған жер; «un» (un) жұрнағы – репрессияны (тұншықтыруды)

білдіреді.

III

Бұлталқылаудансоң,оқырманойындаәлдебіркүмәнбаскөтеруімүмкін;

ендіолардыжинастырыпұсынуғамүмкіндікбар.

«Тылсым»(unheimlich)–құпияғатолытаныс(heimlich-heimisch)дегенсөз

– тек репрессияны бастан кешірген және қайтып оралған дүние,

тылсымныңбәріосышарттардыорындайды.Бірақбұлнегіздематериалды

сұрыптап,топтаутылсымныңқұпиясынашпайтындайкөрінеді.Сірә,біздің

жағдайымызқайтаоралмастай.Сондықтантұншықтырылғанқалаулардың

импульсі – жеке адамның да, алғашқы қауымдық кезеңдегі ата-

бабаларымыздыңда,еңсергентәжірибелерідетылсымдажатыр.

Бізұсынғанфактілердідәлелдейтінмысалдарымыздыңбарлығынадерлік

баламатабылатыныннемесетіптіқарама-қарсыдәйеккелтіругеболатынын

дажасырыпқалмаймыз.Айталық,Гауфтыңшабылған қолжайлыертегісі

тылсымкүйдеәсеретеді.Оғанқоса,бұләсердікастрациялықкомплекспен

байланыстыруға болады. Ал Геродоттың Рампсинит қазынасы жайлы

әңгімесінде патшайым қолынан ұстап қалғысы келетін ұры, өз қолының

орнына бауырының кесілген қолын қалдырып, сытылып кетеді. Бұл

мысалда ешқандай тылсым әрекет жоқтығына мен ғана емес,

оқырмандардың көпшілігі де келісер еді деп ойлаймын. Ал Поликраттың

лезде орындалатын тілектерінен біз де Мысыр патшасы секілді

әсерленеміз. Алайда ертегілеріміз лезде орындалатын тілектерге толы,

бірақ олар тылсым болып көрінбейді. «Үш әйел» деген ертегідегі әйел,

шұжықтыңиісінеқызығып,өзідесондайшұжыққақұмартады,шынында

да, табан астында алдындағы табақта шұжық пайда бола қалады. Оған

кейіген күйеуі мына шұжық мисыз әйелімнің танауына ілініп қалса деп

тілейді. Расында да, сол мезетте шұжық әйелдің мұрнынан салбырап

тұрады.Мұныңбәріқызықтыәрікүлкіліболғанымен,ешқандайдатылсым

әсербайқалмайды.Ертегілердеойментілектіңқұдіретіанимистікдеңгейге

көтеріледі. Алайда тылсым деп сипаттауға келетін бірде-бір ертегіні

білмейдіекенмін.Біз тылсымәсер жансыз заттардың,қуыршақтардыңне

суреттердің тірілуінен туады дегенді естідік. Бірақ Андерсонның

ертегілеріндеүйдіңкерек-жарақтары,жиһаздарменқалайысолдаттіріліп

кетеді. Десе де дәл солардай тылсымнан алыс ештеңе жоқтай көрінеді.

Пигмалионның әсем мүсіні тіріліп кеткенде, оны да тылсым деп

қабылдауымызекіталай.

Өлім секілді көрінген жағдай мен қайта тірілуді біз аса тылсым

тақырыптар ретінде қабылдаймыз. Бірақ ондай дүниелер ертегі үшін

үйреншікті жағдай; дегенмен Қар қызының қайтадан оянатын сәтін

қалайша тылсым деп атауға болады? Жаңа өсиеттегі ғажайыптар мен

өлгендердің тірілуі де ешқандай тылсым әсер қалдырмайды. Дегенмен

сөзсіз тылсым әсер сыйлайтын, бір заттың қайта оралу тақырыбы көп

жағдайда мүлдем басқа әсерлерді тудырады. Мысалы, біз атап өткен бір

ертегідеолкүлдіргіәсертудыруүшінқолданылады;дәл сондай көптеген

мысалдар келтіруге болар еді. Тағы бір жерлерде күшейту мақсатында

қолданылады. Одан бөлек: үнсіздіктің, жалғыздықтың, қараңғылықтың

тылсымәсеріқайданшықты?Бұларбалалардыңүрейін (тылсымнангөрі)

тудыратын факторлар екеніне қарамастан, тылсымның пайда болуындағы

қауіптің рөліне нұсқамай ма? Әрі-беріден соң, өлім туғызатын сұмдық

тылсымсезімүшінмаңыздыдептапқанболсақ,интеллектуалдыбелгісіздік

күйікөріністапқансәттітұтасыменелемейқояаламызба?

Ендешетылсым әсерініңпайда болуынжоғарыдаайтылғаннанбасқада

материалдық жағдайлардың да анықтайтынын қабылдауға дайын

болуымыз қажет. Дәл осы бастапқы нәтижемен тылсымға қатысты

психоаналитикалық қызығушылық тоқтайды, қалғаны эстетикалық

зерттеудіталапететіндейкөрінедідепайтуымызғадаболареді.Олайеткен

жағдайда тылсым тұншықтырылған Heimischen-нен туындайды деген

ойымыздыңқандайсалмағыболареді?

Тағы бір бақылауымыз күдіктердің түйінін шешуде бізге жол көрсете

алады: біздің гипотезамызға қарсы келетін мысалдардың түгелге жуығы

қиял патшалығынан, елестету шабытымен жазылған туындылардан

алынған. Бұл бізге бастан кешіретін тылсым мен тек елестету түріндегі

немесе кітаптан оқылатын тылсымның арасын ажырата алуымыз тиіс

дегендібілдірсекерек.

Тылсым ретінде өмірде бастан кешіретін дүниелер өте қарапайым

шарттарғабайланған,бірақөтекөпжағдайлардықамтиды.Меніңойымша,

біздіңшешімтабуғадегенталабымызбенкеліскендіктен,тұншықтырылған

әрі бұрыннан таныс дүниеге жетелейді. Мұнда да дәл түсетін мысалдар

арқылы біз айқынырақ тани алатын материалды салмақты және

психологиялықтұрғыданмаңызбереотырып,аражігінажыратуқажет.

Ойдыңқұдіретімен,тілектіңлездеорындалуымен,залалтигізетінқұпия

күштермен, өлілердің қайтып келуімен байланысты тылсымды алайық.

Мұндатылсымәсерінтуғызатыншартпенсанаспауғаболмайды.Бізнемесе

біздің алғашқы қауымдық арғы аталарымыз бұл мүмкіндіктерді шындық

деп қабылдады, бұл заттардың шындығына күмән келтірген жоқ. Қазір

ондайға сенбейміз, ондай ойлау үрдісінен өтіп кеттік, алайда жаңа

түсініктергеқатыстыөзіміздітолықтайсенімдісезінбейміз;ескітүсініктер

әлідебіздіңсанамыздыңтүкпірлеріндеөмірсүріп,растаудытағатсыздана

күтеді. Шетке ысырылған, ескі сенімдерімізді растайтын әлдене шын

мәніндебасымызғатүскенжағдайдабізтылсымсезімінетапкелеміз,оны

мынадай пікір анық танытады: жай ғана қарғыспен адамды өлтіруге

болатыны рас, өлілер әлі де өмір сүргенімен, тірі кезінде өзінің қатысы

болған орындарда көрінеді және т.б. Өз ішіндегі анимистік нанымдарды

біржолата жеңгендер үшін мұндай сипаттағы тылсым жойылады.

Тілектердіңтаңқаларлықтайдереуорындалуы,бірмекенжайданемесебір

уақытта бастан кешу бұйырған беймаза сезімдердің қайталануы, ең

алдамшы көріністер мен ең сезікті тысырлар оны адастыра алмайды,

«тылсымнан» болатын қорқыныш деп айтуға болатын үрей оны

қорқытпайды. Бұл жерде мәселе шындықты тексеружайында болыптұр,

яғниқұбылыстыңматериалдықшындықретіндегіорнынтанумәселесі.

Тылсым–тұншықтырылғанинфантильдікомплекстерден(яғникастрация

комплексінен, құрсақта болу фантазияларынан) таралған кезде мәселе

басқа; бірақ бұл тектес тылсым сезімдерді тудыратын әрекеттер шынайы

өмірдежиікездесеқоймайды.Шынайыөмірдегітылсымнегізіненбірінші

топқажатады(осығандейінгіпараграфтаайтылғантопқа).Қалайболғанда

да, екі топ арасындағы айырмашылық, теориялық тұрғыдан алғанда, өте

маңызды. Тылсым инфантильді комплекстерден тарайтын кезде

материалдық шындық мәселесі туындамайды; оның орнын психикалық

шындық басқан. Мұндағы мәселе қандай да бір мазмұнның шын екеніне

сенуденбастартужайлыемес,қайтасолмазмұндытұншықтыруменсол

тұншыққан мазмұнның қайтып келуі жайында боп тұр. Біріншіде таныс

түсініктұншықтырылса,екіншісіндесоныңшындық(материалдық)екеніне

илану сезімі тұншықтырылады. Алайда бұл соңғы сөз орамындағы

сипаттама күмәнсіз «тұншықтыру» (репрессия) терминін әдепкі

шекарасынан шығарып жібереді. Осы жердегі психологиялық

айырмашылық пен анимистік сенім тап келетін халді аз-кем болса

еңсерілгенкемелдікретіндеесепкеалсақ,орындыболареді.Демек,біздің

қорытындымыз мынау: бала кезде бастан өткен, кейін тұншықтырылған

тылсым әсерлер қайсыбір жағдайлармен қайтадан жанданған жағдайда,

артта қалған алғашқы қауымдық сенім түрлері тағы да расталғандай күй

кешкенде жан әлемінің тәжірибесінде тылсым өзін тағы да танытады.

Шебержымдастыражазуменмөлдіркүйдежеткізудіңарқасындамәселені

бұратартпаймұндайайқындалғантылсымныңекітүрлісипатынәрдайым

бөле жара айқындау мүмкін бола бермейтінін мойындауымыз қажет.

Алғашқықауымдықнанымтүрлеріинфантильдікомплекстерменөтетығыз

байланысты екенін жадымызда тұтсақ, бұл бөле-жара айқындау мүмкін

емесшекараныңбұлыңғырлығынасоншалықтытаңғалмаседік.

Әдебиетте (яғни қиялдан туған әңгімелерде) сипатталатын тылсым

жекелейалып талдауғатұрарлық.Ең әуелі,олшынайы өмірдекездесетін

тылсымнангөрітебіреніскетолы,соңғынытұтастайбасыпозады,сонымен

бірге шынайы өмірдегі жағдайларда орын алуы мүмкін емес мүлдем

басқаша дүние. Тұншықтырылған мен еңсерілгеннің арасындағы

кереғарлық терең модификацияға ұшырамай әдебиеттегі тылсымға ене

алмайды;өйткеніқиялпатшалығыныңтіршілікетушартыоныңмазмұнын

шындық ретінде тексерілуден босатылған. Белгілі бір деңгейде

парадоксалды деп айтуға болатын нәтиже мынау: біріншіден, шынайы

өмірдетылсымболуымүмкіндүниелердіңкөбікөркемшығармадатылсым

саналмайды; екіншіден, өмірдегіден гөрі, көркем шығармада тылсым

әсерлердітудырудыңжолдарыкөбірек.

Шығарма авторының біздің шынайы әлеммен сәйкес келетін не одан

мүлде бөлек дүниелерді сипаттауды таңдауға мүмкіндігі бар. Біз оның

таңдауын кезкелгенжағдайда қабылдаймыз. Мәселен, ертегілер шындық

әлемінобастантастапкеткенжәнеанимистікжүйедегінанымтүрінөзіне

ашықтан-ашық ыңғайлап алған. Тілектердің орындалуы, құпия күштер,

ойдыңқұдіреті,жансыззаттардытірілту– мұның бәрі ертегілердеәдепкі

жағдайлар әрі олар ешқандай да тылсым сезімін тудырмайды. Өйткені

тылсымсезімніңпайдаболуыүшін мүмкін еместаңғажайыпты«еңсеру»,

бәлкім, шынымен де, мүмкін шығар деген ойдың бас көтеруімен көрініс

табатын ішкі қайшылықтың тууы талап етіледі. Оған қоса, мұндай

қайшылықты сезімді ертегі әлемінің постулаттары о бастан жоққа

шығарған. Тылсым жайлы болжамымызға қайшы келетін ертегілер

ұстанымымыздың бірінші бөлімін растайды: қиялға құрылған оқиғалар

әлеміндекөптегендүниелертылсымемес.Оларшынайыөмірдеорыналса,

тылсымәсергеиеболатынеді.Ертегілергеқатыстыбасқадафакторларбар,

оларғакейінірекқысқашатоқталыпөтеміз.

Қиялыұшқырқаламгерертегіәлеміндейболмасада,белгілібірдеңгейде

ойданшығарылғанәлемді жаратуға ерікті.Олқұрастырған әлем шынайы

өмірден өзгешеленіп тұрады, себебі өлгендердің аруағы мен сайтани

рухтар секілді дүниелерді шығармаларына арқау еткен. Мұндай

шындықтан алыс фигуралар дәл осындай поэтикалық алғышарттар

аясындасуреттелгенкездеөздеріндебарболуыықтималтылсымәсерлерді

жоғалтады. Дантенің «Тамұқ» (Inferno), Шекспирдің «Гамлет» (Hamlet),

«Макбет» (Machbet), «Юлий Цезарь» (Julius Caesar) трагедияларындағы

табиғаттан тыс күштер қорқынышты болуы мүмкін, бірақ олардың

тылсымдығыГомердіңҚұдайларыныңтартымдыәлеміненартықемес.Біз

суреткерұсынатынқиялдантуғаншындыққақарайпайымдауқалпымызды

ыңғайлаймыз. Оған қоса, елестер, аруақтар мен рухтарды өзіміз

материалдықшындықішіндеқалайбарболсақ,олардадәлсондайқалыпта

тіршілік ететіндей көреміз. Бұл жағдайда да тылсымның барлық іздерін

айналыпөтеміз.

Жазушышынайыөмірдісипаттаймындегенкезіндежағдайөзгереді.Бұл

жағдайда, шынайы өмірде тылсым сезімдер тудыруға қызмет ететін

жағдайлардыңбәрінқабылдайды.Демек,шынайыөмірдетылсымәсерібар

дүниенің бәрі шығармада да солай әсер етеді. Бірақ бұл жерде суреткер

тылсымды шынайы өмірдегі мүмкін мөлшерінен айтарлықтай зорайтып

немесекөбейтіпұсынаалады;сөйтіп,шынайыөмірдемүмкінемес,мүмкін

болса да, өте сирек кездесетін оқиғалардың жүзеге асуына жағдай

жасайды. Ендешебізгееңсерілгендепсаналғанырымдарымызға қатысты

тұстасатқындықжасайды,алдымен,шынайыөмірдіуәдеетіп,кейіноның

шекарасынаншығыпалдайды.Оныңқиялынантуғаноқиғаларынөзіміздің

басымыздан кешкен дүниелердей жанымызға жақын қабылдаймыз;

алданғанымызды білгенімізде тым кеш болады, жазушы өз мақсатына

жетті, алайда таза әсерге қол жеткізді деп айтпаған болар едім. Біздің

бойымызда бейне бір өзімізді алдағымыз келгеніне күйінеміз де, көңіл

толмаушылық сезіміне бөленеміз. Мен мұны Шницлердің «Көріпкелдік»

әңгімесін Die Weissagung (The Prophecy) оқыған соң және соған ұқсас

таңғажайыпқабірбүйірінбұрыптұратыншығармалардыоқығандаайқын

сезіндім. Жазушының қоржынында осы қанағатсыздықтан құтқаратын,

соныменбіргеөзмақсатынажетумүмкіндіктерінарттыратынтағыбірәдіс

бар. Оның мәнісі ұзақ уақыт бойы қаламгердің өзі бейнелейтін, ойдан

шығарылған әлемнің алғышарттарын біздің анықтауымызға мүмкіндік

бермеуінденемесекітаптыңаяғынадейіносындайшешушітүсінікберуден

баршеберлігіменқулығынсалыпқашқақтауында.Жалпыалғанда,мұнда

мынадай жағдай іске асады: қиял шынайы өмірде мүмкін емес тылсым

сезімінтудыратынжаңаықтималқұбылыстарғажолашады.

Турасынайтқанда,бұлкүрделісезімніңбарлығыеңсерілгендүниелерден

ғана туатын тылсымға қатысты. Тұншықтырылған комплекстерден

тарайтын тылсым сезімінің қабаттары анағұрлым берік және қиял

араласқан туындыларда, бір жағдайды ғана есепке алмайтын болсақ,

шынайы өмірдегідей ықпалды болып қала береді. Еңсерілген дүниелерге

қатысты тылсымның екінші түрі бұл қасиетін өмірде де, материалдық

шындыққа негізделетін әдебиетте де көрсетеді. Алайда қиялдан туған

поэтикалықшындықтардамұныжоғалтыпалуымүмкін.

Поэтикалықеркіндікпенсоныменжапсарласкелетінартықшылықтарды

тылсым сезімін тудырарда пайдаланатын ойдан шығарылған туындылар

жоғарыдаайтылғанойларарқылыжоққашығарылмайды.Шынайыөмірге

қатысты өзімізді пассив күйде ұстап, материалдық дүниелердің әсеріне

ұшыраймыз;бірақжазушығакелгенде,асаиілгішпіз:біздібелгілібіркүйге

бөлейді, бойымызда үміттерді оятып, сезімдік процестерімізді басқа

бағытқабұрыпжіберуімүмкінжәнедәлсолбірғанаматериалдыңнегізінде

айтарлықтайтүрлішеәсертудыраалады.Мұныңбәрібаяғыданбелгіліәрі

кәсіби эстеттер тарапынан тереңірек бажайланған. Бұл зерттеу саласына

аяқасты келіп қалдық, өзіміз қарастырған тылсымның анықтамасы мен

белгілі мысалдар арасындағы қайшылықты тарқатып айтқымыз келді.

Сондықтан да бұл мысалдардың кейбіріне дәл қазір қайта оралғанымыз

жөн.

Жоғарыдабіз«Рампсинитқазынасы»әңгімесіндегікесілгенқолнеліктен

Гауфтың ертегісіндегі шабылған қол секілді тылсым әсер етпейді деген

сұрақ төңірегінде ойландық. Бұл сұрақ тұншықтырылған комплекстерден

тарайтын тылсымның беріктігін анықтағанда, бізге бұрынғыдан да

маңызды болып көрінеді. Жауап беру оңай. Геродоттың әңгімесінде біз

патшайымның сезімдеріне емес, «шебер ұрының» теңдессіз қулығына

басымдықбереміз.Патшайымтылсымәсергебөленуімүмкін,тіптіталып

қалған да шығар, біз сезім атаулыдан айырылды деп ойлауға бейілміз,

өйткеніөзіміздіоныңорнынаемес,ұрыныңорнынақоямыз.Біздіәлдебір

тылсымға таңырқаудан құтқаратын басқа әдістер Нестройдың

«Жыртылған», (Der Zerrissene) «Абыржыған адам», (The Torn Man)

фарсындақолданылады:өзінкісіөлтірдімдепсанайтынқашқын,әрлюктің

қақпағынкөтергенсайыноныңастынанөзініңжалғанқұрбаныныңелесін

көреді. Ақырында, «Мен жалғыз ғана адамды өлтірдім ғой, бұлар неге

көбейіп кеткен?» – деп жанұшырады. Біз оған дейін не болғанын

білгенімізбен,бейшараныңқорқынышынаортақтаспаймыз;демек,олүшін

тылсым болып көрінетін дүние бізге күлкілі әсер етеді. Оскар Уайльдтің

«Кантервильдікелесіндегі»(CantervilleGhost)сияқтышынайыелестіңөзі

бойымыздакемдегендеүрейдідеоятаалмайды,себебіжазушыиронияға

жүгініп, оны күлкі қылады. Қиял әлемінде эмоциялық әсерлер де солай

материалтаңдауғакелгендетымазатболуымүмкін.Ертегіәлеміндеүрей

сезімі,алтылсымсезіміболсамүлдетуындамауғатиіс.Бізмұнытүсінеміз,

сондықтансоғанұқсасдүниелердікөрмегенболамыз.

Жалғыздық, үнсіздік пен қараңғылық сияқты факторлар жайлы көп

адамдарда соншалықты сөніп те қалмаған балалық қорқыныш сезімімен

байланысты дегеннен басқа ештеңе айта алмаймыз. Бұл мәселенің

психоаналитикалық тұрғыдан талдануын өзге бір еңбегімізден табуға

болады.

Қысқартылғансөздертізімі

G.S.–Фрейд,GesammelteSchriften(12-том),Вена,1924–34.

G.W.–GesammelteWerke(18-том)Лондон,1940жылданбастап.

C.P.–CollectedPapers(5-том)Лондон,1924–50.

Ескерту.StandardEd.–Фрейд,StandardEdition(24-том)1953жылдан

бастап.

Ескертпе

1. (Бұл басылымда ағылшыншаға аударылғанда «uncanny» деп берілген неміс сөзі –

«unheimlich»,тікелейтәржімаласақ«жайсыз»(unhomely).Әлбетте,ағылшыннұсқасынеміс

сөзініңтурабаламасыемес).

2. (МақалажазылғануақыттаБіріншідүниежүзіліксоғысжаңааяқталғанеді).

3. (Жоғарыдағы мәтіннен кейінгі аудармадағы бірнеше деректер, негізінен, дәйексөздердің

қайдан алынғанын нұсқайтындар түсіп қалған. Сілтеме үшін біз Сандерстің сөздігінде

берілген күйінде үзіндіні неміс тіліндегі Фрейдтің түпнұсқа жазбасындағыдай толығымен

беріпотырмыз,теккейбірқатебасылғансөздертүзетілді).

4. (Британдық ағылшын тілі нұсқасындағы «canny» кең таралған «shrewd» – сұңғыла деген

мағынасыменбірге«жағымды»,«жайлы»дегендідебілдіретінінайтакетукерек).

5. (OxfordEnglishDictionary-ге(Оксфордағылшынтілісөздігі)сәйкес,дәлсондайекіұштылық

ағылшынның«canny»дегенсөзінедетән:жиікездесетін«айлалы»дегенмағынаменқоса

«жұғымды»,«жайлы»дегенұғымдыбілдіреді).

6. (түпнұсқасында ғана (1919) «Schiller» – Шиллердің орнына «Schleiermacher» болып қате

басылғансекілді).

7. Хоффманның «Шығармалар жинағы» (Sämtliche Werke) , Грисбах Ред., «Құм адам» (The

Sand-Man) аудармасы Дж.М. Коен аударған «Хоффманның сегіз әңгімесі» (Eight Tales of

Hoffmann)жинағынаенген:Лондон,PanBooks,1952).

8. Фрау Д. Ранктың байқауынша, бұл есім «coppella» – «қазандық» (металл балқытатын

қазандық. – Ред.) деген сөзбен Натаниэлдің әкесін өлімге душар еткен химиялық

операциялармен және «сорро» – көз шарасы деген сөздермен байланысты. (1919 жылғы

алғашқы басылымдарды санамағанда, басқа нұсқаларында бұл ескерту қатеcімен осы

беттегіКоппелиусесімініңбіріншіреткездесетінтұсынатіркелгенсияқты).

9. (Шын мәнінде, Хоффманның өз материалын бейнелі түрде сипаттауы бізді (олардың

элементтерін бастапқы реттілігі бойынша реконструкциялай алмайтындай деңгейде)

шатастырып жіберген жоқ. Натаниэлдің балалық шағы жайлы әңгімеде оның әкесі мен

Коппелиустың тұлғалары әке болмысы (father-imago, қалыптасқан стереотипі) екіге

жарылатын қос қарсылықты білдіреді; бірінші оны соқыр қыламын деп қорқытқаны

кастрациялаймындегендімеңзептұрса,екінші«жақсы»әкеолүшінарашатүседі.Барынша

тұншықтырылған комплекстің бөлігі «жаман» әкеге өлім тілеу, ақырында «жақсы» әкенің

көзжұмуындакөріністабады.АлКоппелиуссолүшінжазықтыболыпшығады.Қосәкенің

бұлжұбыкейінірек,НатаниэлдіңстуденттікжылдарындапрофессорСпаланцанименоптик

Копполаның бейнелерінде қайтып оралады. Профессордың өзі әкеге қатысты топтық

оқиғалардың мүшесі, Коппола болса заңгер Коппелиуспен бір кісі екені байқалады. Олар

бұрынғыдай құпия шаруаның төңірегінде жұмыс істегеніндей, қазір де бірігіп қуыршақ

Олимпияныжасап шығарады; профессор,тіпті Олимпияның әкесіретіндеаталады. Бұл –

қосарлана әрекет жасау, оларды әке болмысының бөлінушілігі ретінде мәлім қылады:

механикпеноптиктіңекеуідеНатаниэлдің(Олимпияныңда)әкесіболды.Балалықшақтағы

қорқыныштыкөріністеКоппелиус,Натаниэлдіңкөздерінжайынақалдырғансоң,тәжірибе

ретінде оның қол-аяғын бұрап көреді; демек, оған механиктің қуыршаққа төнгеніндей

төнеді. «Құм адамның» бейнесінен тысқары секілді көрінетін бұл жалғыз қасиет

кастрацияның жаңа эквивалентін танытады; сонымен бірге Коппелиустың өзінің кейінгі

әріптесі, механик Спаланцанимен ішкі бірегейлігін нұсқап, бізді Олимпияны басқаша

қабылдауға дайындайды. Бұл қуыршақ Натаниэлдің балалық шағындағы өз әкесіне деген

фемининдікқатынасыныңкөрінісіекеніанық.Оның әкесі, Спаланцани мен Коппола, әрі-

беріден соң, Натаниэлдің әкелер жұбының жаңа редакциялары, реинкарнациялары ғана.

Спаланцанидің оптик Натаниэлдің көздерін қуыршаққа салу үшін ұрлады деген сөзін

(жоғарыдан көріңіз) басқаша түсіндіруге болмайды және бұл сөздер Олимпия мен

Натаниэлдің бірегейлігіне дәйек бола алады. Олимпия, құдды Натаниэлдің, адам ретінде

алдынаншығатындиссоциацияланғанкомплексі(өзінкем сезінуі);сондай-ақНатаниэлдің

сол комплекске басыбайлы бағынушылығы оның қуыршақ Олимпияға деген ақылға

қонбайтын махаббатынан көрініс табады. Біз мұндай махаббатты «нарцистік» деп атай

аламыз және мұның құрбаны болған адам неліктен өз сезімінің шынайы, сыртқы

объектісінен бас тартатынын түсіне аламыз. Өзінің кастрациялық комплексі (өзін кем

сезіну) арқылы әке тұлғасына фиксацияланған әйелді жақсы көре алмайтын бозбала

жағдайының психологиялық шындығы көптеген науқастардың мысалында бұлтартпастай

дәлелденген.Олардыңбастанкешкеноқиғаларындафантастикалықэлементтераздауболса

да,студентНатаниэлдікінеқарағандатрагедиялықсипатыешкемемес.

Хоффманныңөзібақытсызотбасыныңұрпағыеді.Үшжасындаәкесіотбасынтастапкете

барды, олармен қайтып қосылған жоқ. Гризебахтың Хоффманның еңбектеріне кіріспеде

келтіретіндеректерінесенсек,әкесіекеуініңарасындағықатынасылғидажазушыныңжан

жарасыболыпты.

10. InternationalZeitschriftfürPszchoanalyse(5,308)журналыалғашшығабастаған1919жылғы

нөмірлерініңбіріндегі«Varia»дегенайдарменберілгенқысқашаескертпебар.«S.F.»деген

лақапатпенберілгенбұлжазбаныФрейдкетелугеәбденболады.Оныосыжердеатапөту

аса қажет болып саналмаса да, оған кешіріммен қарауға болады. «Е. Т. А. Хоффманн

сананың қызметі жайлы» (E.T.A. Hoffmann on the Function of Consciousness) деген

тақырыптағы жазба былай жалғасады: «Патологиялық ақыл-ой жағдайларын шебер

сипаттайтын (Die Elixire of Teufels) (II бөлім, р. 210, Хессенің ред.) атты шығармасында

Шенфельд санасынан уақытша айырыла бастаған кейіпкерін былай жұбатады: «Бұдан не

шығады? «Сана» деп аталатын менталды функцияны айтамын, бұл өзі қарғыс атқан

қуыршақ жинаушыны шатастыратын бақылаушы, кеден бақылаушы басшысының

орынбасары, өзінің сүйкімсіз бюросын біздің жоғарғы қабатымызға орнатып, кез келген

дүние-мүлік шығып кетуге тырысқан кездің бәрінде: «Сәлеметсіз бе! Экспортқа тыйым

салынған... бұл заттар осында қалуы керек... осында елдің ішінде» деп дікілдеп тұратын

секілді).

11. (Бұл«фаза»Ницшенің«Заратуштраосылайдеген»(AlsoSprachZarathustra)философиялық

романыныңжаңғырығысияқтыкөрінеді.BeyondthePleasurePrinciple-дің(1920g),Standard,

18,22,(«Қанағаттанупринципініңарғыжағында»)ІІІбөлімінде«бірзаттыңқайта-қайтабой

көрсетуі»дегенұқсастіркестітырнақшаныңішінеалады).

12. (Салыстырыңыз:5,357.«Түсжору»(TheInterpretationofDreams,StandardEd).

13. Ақындарадамжаныекігежарылдыдегендетанымалпсихологтерадамэгосыныңжарылуы

туралы айтқанда, олардың меңзейтіні – осы сыни әрекет пен эгоның қалған бөлігі

аралығындағыбөлініс(эго-психологиясаласыныңішінде)сондай-ақпсихоанализдіңэгомен

бейсанажәнетұншықтырылғандүниеарасындатапқанекіантитезаемес.Бұлекіантитеза

арасындағы айырмашылықтың белгілі бір деңгейде жойылуының себебі эгоның сыны

арқылыжоққашығарылатындүниелердіңішіндегіеңбастысы,тұншықтырылғаннәрселер

екенірас.(Фрейдбұлсыниәрекеттіөзініңнарциссизмжайлыеңбегінің(1914c)ІІІбөлімінде

кеңінен талқылаған еді. Ол кейінірек өзінің «Топтық психология» (Group Psychology)

(1921c)еңбегініңXIбөлімінде«эго-идеал»(1923b)«МенжәнеОл»(TheEgoаndtheId)ІІІ

бөліміндегі«суперэгоға»дейінкеңіді).

14. Эуердің «Прагалық студент» (Der Student von Prag) Ранктың «егіздерді» зерттеуінің

бастамасыретіндекейіпкерөзініңқарсыласындуэльдеөлтірмеугеуәдебереді.Бірақдуэль

болатынжергебаражатыпөзінің«егізін»көреді,олмұныңқарсыласынәлдеқашанөлтіріп

тастағанболыпшығады.

15. Гейне,DieGötterimExil.

16. (МаркТвен,ATrampAbroad,Лондон,1880,1,107).

17. (Фрейд1918жылы62жасқатолғанкелгенеді).

18. Бұл бір жылдан кейін «Қанағаттану принципінің арғы жағында» (Beуond the Pleasure

Principle,1920)дегентақырыппенбасылғанеді.Мұндааталған«қайталауғамәжбүрлеуші»

факторлардың көптеген айқын көріністері сол еңбектің ІІ және ІІІ бөлімдерінде

дамытылады. «Қайталауға мәжбүрлеуді» Фрейд осыған дейін де, бес жыл бұрын

жарияланғантехникалықжазбасындаклиникалықфеномендепсипаттағанеді(1914g).

19. (ШиллердіңпоэмасыГеродотжазбаларынанегізделген).

20. «NotesuponacaseofObsessionalNeurosis»(1909d)(Standard,10,234)

21. (Немістілінде«сұқтыкөз»(derböseBlick),тікелейаударғанда«залымкөзқарас»–theevil

eye).

22. (Елірмесібар(obsessional)науқасоны«Көртышқан»(RatMan)депатайтын(1909d)Standard

Ed.10,233cілтеменіқараңыз).

23. «Тотемжәнетабу»(Totem and Taboo) (1912–13)дегенкітабымдағы «Анимизм,сиқыр мен

ойдыңқұдіреті»(Animism,MagicandtheOmnipotenceofThoughts)дегенмақаланықараңыз.

Мынадай ескертуді енгізген болатынмын: «Біз өз ойымызша ондай ескі нанымдардан

арылдықдегенкезде«тылсым»дегенәсердіойдыңқұдіретінжәнеанимистікойлауәдісін

растайтындүниелергетелиміз».(StandardEd.13,86.).

24. (Бұл Фрейд осы жазбаны даярлайтын кезде басып шығарумен айналысқан «Қанағаттану

принципінің арғы жағында» (Beуond the Pleasure Principle, 1920) кітабында айтарлықтай

маңызғаие.Standard18,44сілтеменіқараңыз).

25. (Фрейд адамдардың өлімге қатынастарын өзінің «Соғыс пен өлім туралы толғаныстар»

(Thoughts for the Times on War and Death, 1915b) еңбегінің екінші бөлімінде кеңінен

сипаттады).

26. Салыстырыңыз:«Тотемжәнетабу»(TotemandTaboo)(StandardEd.13,66).

27. (Тікелейаударғанда(жамандық)«шашушы»не(сұқкөзін)«қадаушы».Шеффердіңроманы

1918жылыбасылғанболатын).

28. (Ол сезеді, қазір шын мәнінде данышпанмын; бәлкім, сайтан шығармын! Гете, «Фауст»

(Faust)Ібөлім,(16көрініс),БаярдТэйлордыңаудармасы).

29. «Кесілгенқолжайлыәңгіме»(DieGeschichtevonderabgehauenenHand).

30. (ЖоғарыдағыФрейдтің«Қасқырадам»жайлыталдауының(1918b)VIIIбөлімінқараңыз).

31. (Салыстырыңыз:«Түсжору»(TheInterpretationofDreams),(1900a)StandardEd.,5,399).

32. (Фрейдтің«Жоққашығару»(Negation,1925h)еңбегінқараңыз).

33. «Егіздің»әсерідесолтопқажататындықтан,әлдекімніңөзбейнесінкүтпегенжерденкөріп

қалуының әсері қандай болатынын бақылау қызықты болар еді. Эрнст Мах мұндай екі

бірдейбақылауын өзінің «Әсерлер анализі»(Analyseder Empfindungen, 1900, 3) еңбегінде

қарастырды.Біріншіжағдайдаолөзініңалдындаөзбейнесітұрғанынтүсінгендекәдімгідей

ыршып түседі. Екінші рет омнибусқа кірген бейтаныс жанды жақтырмай қалады да:

«Неткеназып-тозғанкісі»,–едідепойлайды.Менсоғанұқсастағыбіроқиғаныайтыпбере

аламын.Вагонжарығыкөрінгенкупемдеотырғанедім,әдеттегіденқаттышайқалғанпойыз

меніңкупеметиіптұрғанжуынубөлмесініңесігінжұлқыпкепжіберді.Солсәттехалатпен

жүргіншібаскиімінкигенегдетартқанеркісікіріпкелді.Екікупеніңортасындағыжуыну

бөлмесінен шыққан кісі менің жаныма қателесіп келген екен деп ойладым. Оған жол

нұсқайындепорнымнанатыптұрып,жаңағыбейтаныскісіашықесіктіңтерезесіненқарап

тұрған өзім екенін түсініп, қымсынып қалдым. Оның сыртқы көрінісін мүлдем

ұнатпағанымдыайтааламын.Біздің«егіздеріміз»қорқытқанМахта,мендеолардыбірден

тани алмадық. Алайда біздің оларды ұнатпағынымыз «егізді» әлдебір тылсым деп

қабылдайтынархаикалықреакцияныңқалдығыемеспеекен?

34. (Балалардың қараңғылықтанқорқуы туралы талдауды Фрейдтің «Үш эссе» (ThreeEssays)

үшіншісініңVбөліміненоқыңыз(1950d)StandardEd.,7,224).

Пайдаланылғанәдебиеттертізімі

Фрейд,З.(1900a)DieTraumdeutung,Vienna.G.S.,2–3;G.W.,2–3.(33,35,51–2,102,103,128,152,

156,235,245)(TheInterpretationofDreams,1955;StandardEd.4–5).

Фрейд,З.(1901b)ZurPsychopathologiedesAlltagslebens,1904.G.S.,4;G.W.,4.(148,236,272)(The

PsychopathologyofEverydayLife,StandardEd).

Фрейд,З.(1905d)DreiAbhandlungenzurSexualtheorie,G.S.,5,3;G.W.,5,29.(5,81,106,115,126,

133,177,182,252)(TheEssaysontheTheoryofsexuality,1949;StandardEd.,7,125).

Фрейд,З.(1909d)«BemerkungenübereinenFallvonZwangsneurose»,G.S.,8,269;G.W.,7,381.75,

103,123,149,195,239,240.)(Ауд.«NotesuponaCaseofObsessionalNeurosis»,C.P.,3,293;Standard

Ed.,10,155).

Фрейд,З.(1912–13)TotemandTabu,Вена,1913.G.S.,10,3;G.W.,9.(6,59,114,218,241,243,262)

(TotemandTaboo,Лондон,1950;Нью-Йорк,1952;StandardEd.,14).

Фрейд,З.(1914c)«ZurEinführungdesNarzissmus»,G.S.,6,155;G.W.,9.(6,59,129,136,194,236)

(Ауд.«OnNarcissism:anIntroduction»,C.P.,4,30;StandardEd.,14).

Фрейд,З.(1914g)«WeitereRatschlägeZurTechnikderPsychonalyse:II.Erinnern,Wederholenand

Durcharbeiten»,G.S.,6,109;G.W.,10,126(159,239).

(«Recollecting,RepeatingandWorkingThrough(FurtherRecommendationsontheTechniqueof

Psycho-Analysis,II),C.P.,2,366;StandardEd.,12).

Фрейд,З.(1915b)«ZeitgemäßesüberKriegundTod»,G.S.,10,315;G.W.,10,324.(242)(«Thoughts

fortheTimesonwarandDeath»,C.P.,4,288;StandardEd.,14).

Фрейд,З.(1918b(1914))«AusderGeschichteeinerinfantilenNeurose»,G.S.,8,439;G.W.,12,29.

(123,126,166,178,198,201,244)(Ауд.«FromthehistoryofanInfantileNeurosis»,C.P.,3,473;

StandardEd.,17,3).

Фрейд,З.(1920g)JenseitsdesLustprinzips,Вена.G.S.,6,191;G.W.,13,3.(86,194,218,234,238,

242)(Ауд.BeyondThePleasureРrinciple,Лондон,1950;StandardEd.,18,7).

Фрейд,З.(1921c)MassenpsychologieundIch-Analyse,Вена.G.S.,6,261;G.W.,13,73.(27,236)

(Ауд.GroupPsychologyandtheAnalysisoftheEgo,Лондон,1922;Нью-Йорк,1940;StandardEd.,18,

69).

Фрейд,З.(1923b)DasIchunddasEs,Вена.G.S.,6,353;G.W.,13,257.(6,102,182,194,236)(Ауд.

TheEgoandtheId,Лондон,1927;StandardEd.,19).

Фрейд,З.(1925h)«DieVerneinung»,G.S.,11,3;G.W.,14,11.(81,245)(Ауд.«Negation»,C.P.,5,181,

StandardEd.,19).

Гримм,Дж.жәнеУ.(1877)DeutschesWörterbuch,4,Лейпциг.(225–6).

Йенч,Е.(1906)«ZurPsychologiedesUnheimlichen»,Psychiat,neurol.Wschr.,8,195.(219–21,226–

7).

Каммерер,П.(1919)DasGesetzderSerie,Вена(238).

Мах,Е.(1900)DieAnalysederEmpfindung,2,Йена(248).

Ранк,О.(1914)«DerDoppelgänder»,3,97(234–6).

Сандерс,Д.(1860)WörterbuchderDeutschenSprache,Лейпциг(221–5,253–6).

Зелигман,С.(1910–11)DerböseBlickundVerwandtes,Берлин(240).

ТӨРТІНШІТАРАУ

Көпшілікпсихологиясыжәнеэгоныталдау

ЗигмундФрейд

1921жылыжазылғанбұлэсседеФрейдкейінгіпсихоанализүшінмаңыздыұғым–бірегейлік

жайлы пайымын ұсынады. Баланың ата-анасының және басқа да тәрбиелеуші ең жақын

әлеуметтік ортасының бейнелерін игеру қабілеті кейінгі объектілік қатынастар теориясының

негізін құрады. Ол «меннің» әлеуметтік сипатын, қалайша басқалармен қатынас барысында

қалыптасатынын түсіндіруге тырысады. Фрейд мұнда «кастрация» мен «кастрациялық

комплекстің»айтарлықтайкүмәндіидеяларыныңәлеуметтіксипатынатоқталады.Бұлидеялар

балалардаболатынбеймазакүйдітарихижәнежергіліктімәденитуындыларарқылықатетүрде

психологиялықжәнеантропологиялықпринциптергеайналдырған.Осыәлеуметтікзерттеудегі

кез келген жас тұлғаның, мейлі, қыз ба, ұл ма, жыныстық есею барысында сезінетін күйін

Фрейдтің«кастрациялықүрей»депатауықатеталдаунемесеүрейгеберілгенұшқарыанықтама

болып көрінуі мүмкін. Жоғалту үрейі ересек өмірдегі жыныстық бірегейлік бетпе-бет келетін

әлеуметтік идеал талаптарын қанағаттандыру қабілетімен көбірек байланысты. Ересек тұлға

ретінде бірегейлікке қол жеткізудің жолы өзін анасымен немесе әкесімен бірегейлендірумен

жәнеоларғаеліктеугетырысуменжүзегеасады.

Бірегейлену – психоанализде басқа адамға эмоциялық тұрғыдан

байланудыңеңалғашқыкөрінісі.ОлЭдипкомплексініңдамуындамаңызды

рөлатқарады.Жасұлбалаөзініңәкесінеерекшеқызығушылықтанытары

белгілі. Әкесіне еліктеп өсіп, сол сияқты болғысы келеді, барлық жерде

оның орнын басуға ұмтылады. Былайша айтқанда, ол әкесін өз идеалы

ретіндеқабылдайды.Бұлқатынастыңқызбаланыңәкесіне(жәнежалпыер

адамдарға) қатысты пассив немесе фемининдік (әйелдік) позициясына

қатысыжоқ;бұл,керісінше,тазамаскулиндік(еркектік)қатынас.БұлЭдип

комплексіменкереметүйлеседі,соғандайындыққасептеседі.

Әкесіменбірегейленуменбіргебірдейуақыттанемесесәлкейіндеубала

анасынақатыстыдашынайыкатексис-объектсанайтынынтасындамытуға

кіріседіде,оғанарқасүйейтінобъекттипіретіндеқарайды.Осылайшаол

екітүрліпсихологиялықынтықтықтыбайқатады:анасынақатыстытікелей

сексуалды құштарлық пен әкесімен идеал ретінде бірегейлену. Екеуі де

қатарласып, белгілі бір уақытқа дейін бір-біріне қандай да бір ықпал

жасамай және кедергі келтірмей өмір сүре береді. Рухани, психикалық

өмірдіңтоқтаусызалғажылжып,бірізгетүсуінеорай,олекеуіақырында

түйіседі,осытүйісудіңарқасындақалыптыЭдипкомплексітуындайды.Ұл

бала шешесіне жақындайын десе, әкесінің кедергі келтіріп тұрғанын

көреді. Сөйтіп, әкесімен бірегейлігі дұшпандық реңк табады да, ақыр

аяғында, ол тұтастық әкесінің орнын басуға деген қалаумен алмасады.

Бірегейлік, шын мәнінде, әу бастан амбивалентті, яғни құбылмалы; ол

мейірімділікті паш етудің құралы болыпта,біреудің көзін құртуды қалау

болып та оп-оңай өзгере алады. Ол либидолық құрылымның бастапқы

оральдіфазасыретіндеәрекететеді.Әрекетбарысындасүйіктіһәмбағалы

объектісін ауызға салып жей отырып ассимиляциалайды. Каннибал,

білетініміздей, бұл көзқарасынан айнымайды: ол дұшпандарына қарсы

олардыжегісікелетіндейынтықтыққаиеболғандықтан,текжақсыкөретін

адамдарынғанаынтызарлықпенжалмайды.

Әкеменбірегейліктіңосыданкейінгітағдырыоп-оңайкөздентасаболуы

мүмкін.Былайшақалыптасуыдаықтимал:Эдипкомплексініңөңіайналып,

әке сексуалдыинстинкттертікелейқанағаттабатынфемининдік (әйелдік)

позициядағыобъектретіндеқабылдануыдағажапемес;мұндайжағдайда

әкемен бірегейлену әкені ынтықтық объектісі ретінде қабылдаудың

алғышартына айналады. Жас қыз баланың анасымен қажетті қарым-

қатынасыдадәлосылайөрбиді.

Әкемен бірегейлену мен әкені объект ретінде таңдаудың арасындағы

айырмашылықтыңформуласынкөрсетуоңай.Біріншіжағдайдаәкесияқты

болғысы келсе, екінші жағдайда әкесіне қол жеткізгісі, яғни әкені

иемденгісі келеді. Бұл жердегі айырмашылық осы ынтықтық эгоның

субъектісінің айналасында ма, әлде объектісіне қатысты бола ма деген

мәселенің төңірегінде. Бірінші ынтықтық сексуалды объектіні таңдауға

дейін жалғасады. Бұл айырмашылықты метапсихологиялық тұрғыдан

түсіндіріп беру өте қиын. Бұл жерде мынаны естен шығармау керек:

бірегейленупроцесіэгоныоныңөзіидеалретіндетаңдағанбасқаадамның

үлгісіндеқалыптауғаұмтылады.

Тым күрделеніп кеткен байланыс ішіндегі невроздық симптом

құрылымымен күрмелген бірегейлікті ашып көрсетуге тырысып көрелік.

Мысал ретінде кішкентай қызды алайық: анасы қандай сырқатқа

шалдықса, сол симптомдар оның да бойынан көрінеді. Ол үшін жан

қинайтын жөтелді мысал етсек те болады. Ауру түрлі жолмен жұғуы

мүмкін. Бұл Эдип комплексі туындатқан анамен бірегейленудің көрінісі

десекқателеспеспіз;ананыңорнынбасуғабағытталғандұшпандыққалауы;

оған қоса, бұл симптом әкеге махаббат объектісі ретіндегі сезімінің

көрінісі.Баласананыңөзінкінәлісезінусезімініңықпалындақалаотырып,

анаменорынауыстырудыжүзегеасырады:«Сенанаңныңорнындаболуды

қалап едің, енді солсың, қалай болғанда да, оның азабын тартып

жатырсың» деген жазғырудың аясында қалады. Бұл – истериялық

симптомның қалыптасуының тұтастай механизмі. Бір жағынан алғанда,

жақсыкөретінтұлғағабағытталғансезімдегісимптомменбірдей;мәселен,

Дора

әкесініңжөтеліносылайқайталайды.Бұлжағдайдаосынәрселердің

мәнін тек былайша түсіндірер едік: бірегейлену объектіні таңдау

әрекетініңорнынбасты,алобъектінітаңдауболсабірегейліктіңалдында

регрескеұшырады.Бірегейленуэмоциялықбайланыстыңеңалғашқыжәне

түпнұсқа формасы дегенді естідік. Симптомдар қалыптасатын,

тұншықтыру (репрессия) және бейсана механизмдері үстем болатын

жағдайларда объектіні таңдау қайтадан бірегейлікке төнеді. Сөйтіп, эго

объектінің қасиеттерін қабылдайды. Бұл бірегейлікте эго кейде жақсы

көріп,кейдежеккөретінадамныңкөшірмесінжасайтынын айрықшаатап

өткенжөн.Сондай-ақбұлекіжағдайдадабірегейлікішінара,өтешектеулі

аядаболатынынәрі объектретіндетұлғаныңтекбіреуінғанакөшіретінін

естеншығармауқажет.

Симптомның қалыптасуындағы үшінші, айрықша көп болатын және

маңызды жағдай – бірегейлену өзі көшіріп жатқан тұлғамен қатынас

объектісі ретіндегі байланысты толықтай назардан шығарып тастайды.

Мысалы, интернатта оқитын қыз құпия сүйіктісінен қызғанышын

қоздыратын хат алады да, оны истериялық күйде қабылдап, талмасы

ұстайды.Мұныбілетінкейбірқұрбыларыосыталманыөздерінедарытып

алады,яғнибізайтатындай,менталдыинфекцияжолыменжұқтырады.Бұл

жердебіреудіңорнындаболумүмкіндігіненнемесесонықалаудантуатын

бірегейлік механизмі әрекетке көшеді. Осыған қарағанда, өзге қыздар да

құпия ғашықтық сезімдерін бастан кешкісі келетіні анық. Кінәлі сезіну

сезімінің ықпалымен өздері аңсаған күйдің бейнетін де қабылдауға әзір.

Оларсимптомдардыжайғанажанашусезіміарқылыжұқтырдыдепойлау

қателік болареді.Керісінше, жан ашу текқана бірегейліктентуындайды,

оның дәлелі – осындай инфекция немесе имитация интернатта оқитын

қыздарарасындапайдаболғанұнатусезімікезіндежоғарыболады.Алоған

қатысыжоқ,бұрыннанбарұнатусезімібұлкездегіденгөрібәсеңкөрінеді.

Бір эго екінші эгомен бір пункт бойынша маңызды аналогияны сезінеді:

біздің мысалымызда бірдей эмоцияға ашықтық, осы негіздегі бірегейлік

осы пунктте қалыптасады. Олар біртіндеп патогенді жағдайдың

ықпалыменбірегейліктұлғаэгосытудырыпжатқансимптомғақарайорын

ауыстырады. Осылайша, бірегейлік симптом арқылы екі эгода да бар,

тұншықтырылуықажетболғанқұпиябірорынныңнышаныболады.

Бұл үш бастаудан алынып, мұқият зерттелген дүниелерді былайша

топтастыруға болады: біріншіден, бірегейлік – объектімен эмоциялық

байланыстың ең бастапқы формасы; екіншіден, ол регрессивті жолмен

либидолық ынтықтық объектісіне орын беріп, алмастырушыға айналады,

яғниинтроекцияәдісіменобъектініэгоғакөшіргенсияқты;үшіншіден,бұл

– сексуалдық инстинкттің объектісі саналмайтын басқа қандай да бір

тұлғамен ортақ қасиетті байқаған кез келген сәтте бас көтеруі мүмкін.

Ортақ қасиет маңызды һәм мәнді болған сайын ішінара жүретін осы

бірегейлену процесі сәтті жүзеге аса бермек, бұған қоса, жаңаша

ынтығудыңбасталуынадажолашады.

Ескертпе

1. МеніңThreeEssays[StandardEdition, 7 (1905),р. 198] зерттеуімдіжәне Абрахамның«The

FirstPregenitalStageoftheLibido»,SecretPapersofPsycho-Analysis(Лондон,1927)еңбегінің

XIIбөлімінқараңыз.

2. Менің«FragmentofanAnalysisofaCaseofHysteria»жазбамда,StandardEdition,7 (1905),

рр.82–3.

БЕСІНШІТАРАУ

Психоаналитикалықтәжірибеде«Меннің»

қызметінқалыптаушы«айна»кезеңі

ЖакЛакан

ЖакЛаканның«Жазбалар»(Ecrits,1966)аттыкітабы структуралистікпсихоанализбағытында

жазылған әйгілі еңбектердің бірі болды. Лаканның еңбектері эгоға сөгіс немесе «Мен»

психологиясы және Фрейдтің адам өміріндегі бейсана әлеуетіне деген сеніміне қайтып оралу

ретінде қабылданды. Солай бола тұра, оның еңбектері Фрейдті маңыздылығы жағынан

қайтаданжаңашажазыпшығуғабағытталған.Ол«Менді»мәдениеткеенгізеді.Біздіңбәрімізді

де өзіміз дүниеге келген символдық тәртіп қалыптастырған, бұл тәртіп біздің сексуалдық

бірегейлігімізбенотбасымыздағыорнымыздыанықтайды.Символдардыжасапүйренгенде,біз

балалық шақта өзімізді қоршаған объектілер әлемінен ажырауды да үйреніп, тәуелсіз

тұлғалығымызға ие боламыз. Сонымен бірге әлденені жоғалтқандайкүй кешеміз. Оның орны

ешқашантолмайды,адамзаттыңбарлықтілегісоныңтөңірегіндетоғысады,жоғалғанбүтіндікке

қайтып оралуды аңсайды. Лакан мұндай аңсауды, сананың бұл түрін «қиялдағы» ылаң деп

атайды. Эгоның белсенділігін анықтайтын да сананың осы «нарцисстік бөлшегі». Лакан

Фрейдтің «эгоның сананы билеймін деуі – өзін алдау» деген пайымына басымдық берді. Эго

жете алмайтын, біле алмайтын дүние – біздің болмысымызды қалыптастыратын, бірақ өзін

осындайанықтаудыңауытқуыретіндеқұрайтынсанағабейтанысболыпқалаберетіншындық,

құштарлық, түйсіктер, бейсана процестердің әлемі. 1949 жылы жазылған бұл әйгілі

мақаласындаЛакан«Мен» жайлы ұғымды сипаттайды.Бұл бүтіндік небірлікжайлыжасанды

түсініктерді, қиялдағы бірегейліктер арқылы қалыптасуды жалған құрылым деп қабылдайтын

ұғымеді. Лаканның полемикасы Англия мен Америкадақалыптасабастаған эго психологиясы

өкілдеріне қарсы бағытталған болатын. Себебі ол психоанализ сана мен бейсана арасындағы

қатынаспеншектелмей,«меннің»бүтін кешенінәлеуметтікортаменбайланыстақарастырғаны

жөндегенпікірдееді.

Онүшжылбұрынғысоңғыконгресіміздеөзімтаныстырған«айна»кезеңі

(mirrorstage) ұғымы содан бері француз тобының тәжірибесіндетұрақты

орын алды.Алайда мен сіздердіңназарларыңызды бұл мәселеге тағыбір

рет аударғым келеді. Әсіресе бүгін, себебі психоанализдің тәжірибесі

көрсеткендей,менайтпақмәселе«Меннің»құрылуынанықтайтүседі.Бұл

– «когитодан» (cogito – латынның «ойдағы», «ойланамын» деген сөзінен

шыққан. Бұл түсінікті алғаш рет философ Р. Декарт қалыптастырды)

шығатынкезкелгенфилософияғатікелейқарсыкелетінтәжірибе.

Кейбіреулеріңіз үшін бұл ұғым салыстырмалы психологиямен

түсіндірілетін адам мінез-құлқының сипаттарынан бастау алады. Адам

баласынәрестеліктен ендішыққанбалалықкезеңніңқысқағана бөлігінің

өзінде де ойлану қабілетімен қаруланып үлгереді де, шимпанзеден асып

түседі. Ол сол уақыттың ішінде айнадағы бейнесін тани алады. Айнаға

қараған сәтте сәбидің күлімдеген мимикасы Aha-Erlebnis-тан (кенеттен

болатын ішкі тәжірибе) білінеді. Бұл жағдайды Кохлер «ситуациялық

апперцепция»депатайдыда,интеллектініңәрекетіндегімаңыздысатыдеп

қабылдайды.

Әлідебелсендібұләрекетмаймылдыңайнағақарағанынанмүлдебөлек.

Бала бір сәттік бақылау жасап, бейнеден маңызды ештеңе таппаған соң,

аңырып тұрып-тұрып, өз жөніне кете беретін маймыл сияқты емес; сәби

бірденайнағатүрліишараларжасап,тексеріпкөреді.Сәбиондайәрекеттер

арқылы бейнеде болжанған (assumed in the image) қозғалыс пен сыртқы

ортадағы көрініс арасындағы, виртуал кешен (virtual complex) мен ол

қайталайтыншындықарасындағы қатынасты,дәлірегі,баланыңөзденесі

және оның айналасындағы адамдар мен заттар арасындағы қатынасты

ойынформасындатексеріпкөреді.

Болдуиннің кезінен белгілі болғандай, мұндай әрекетті сәбидің алты

айлық кезінен байқауға болады. Емшектегі нәрестенің айна алдында дәл

солай әрекет етуі бізді таңғалдырады. Ол әлі жүре де алмайды, тіпті өз

бетінше тұра да алмайды. Бірақ өзге кісінің не қайсыбір құрылғының

көмегіментүрегептұрған(Франциядабізоны«trotte-bébé»депатаймыз)өз

бейнесін көргенде, шаттанғаны сондай – жаңағы тіреуіштің көмегіне

сүйенбей,бейненіңбірсәттіккескінінанықтайтүсуүшінсәлеңкейіңкіреп

ұмтылыпқалады.

Бұләрекеттіонсегізайғадейінменұсынғанмағынадатүсінугеболады.

Бұл мағына паранойялық сана жөніндегі ойларымен сәйкес келетін

адамның ішкі әлемінің онтологиялық құрылымы сияқты; осыған дейін

проблемалықболыпкелгенлибидолықдинамизмдідеайқындайды.

«Айна»кезеңінтолықмағынасындағыбірегейлену,дәлірегі,субъектөзіне

әлдеқандайобраздыбейімдегендебастанөткеретінтрансформацияретінде

түсінген абзал. Мынаны да атап өткен жөн: «имаго» (imago) деген көне

терминнің теорияда пайдаланылуы бейненің дәл осы сатылық әсерге

бейімділігінбілдіреді.

Өзінің айнадағы көрінісіне шаттанған жаратылыс моторлық әлеуетінің

әлсіздігіне, әлі де әлжуаз қалыпта тұрғанына, тіпті өз бетімен ас іше

алмайтынына қарамастан, үлгі боларлықтай белсенділік танытып,

символикалық матрицаны қалыптайды. Тіл оған субъект қызметін жан-

жақты түзіп бергенге дейін-ақ, өзгемен бірегейлену диалектикасында

объектігеайналардандабұрын,«Мен»оныңбойындабастапқы(primordial)

формадаорнығыпүлгереді.

Бұлформаны,бізалғашқырегистргеенгізгімізкелсе,«мінсізМен»

(28)

депатауымызғаболареді.Себебіолекіншікезектегібірегейліктергедежол

ашады. Ал бұлардың либидолық тұрғыда қалыпқа салынуын

(нормалануын) осытерминнен танимыз.Мұндағы маңыздымәселе – бұл

форма эгоның дәнекерлігін, қоғам оған (эгоға) талаптарын таңбай тұрып,

қиялдағымен қатар орналастырады. Оны жеке индивидпен шектеуге

келмейді.Бұл–диалектикалықсинтез,өзшындығынасәйкессіздікті«Мен»

ретінде тарату кезінде қаншалықты табысты болуына орай, субъектінің

қалыптасуына(ledevenir)симптомсыз,«асимптоматикалық»тұрғыданғана

жауапберетінпроцесс.

Мәселе мынада: субъектінің қиялындағы өз мүмкіндіктерінің дамуын

жүзеге асыратын тәннің бүтін пішіні оған «гештальт» (тұтас форма

немесеқұрылым)ретіндеғанаберіледі.Атапайтқанда,сыртқыкөріністегі

бұл форма құрылымдалғаннан гөрі құрылымдаушы. Ол аз десеңіз,

субъектіні түрлі-түсті өлшемге (un relief de stature) сай жарқырататын,

симметрияда жанды мақұлық атаулыны сезіндіріп, әртүрлі қимыл-

қозғалыстың ағысына қарама-қарсы күйге енгізетін нәрсе. Мазмұны түр

және тек-тұқыммен байланысты деп қарастырылатын бұл гештальттың

қозғаушысипатыәлікүнгемойындалмасада,өзінетәнкөрінісініңосыекі

қырымен-ақ«Меннің»менталдытұрақтылығыныңсимволысаналады,бұған

қоса,өзініңжаттандырушыфункциясыналдыналаболжапбіледі;мәселен,

адам өз ішіндегі «Меннің» проекциялап, мүсіндермен байланыстырса,

гештальтосыбірегейліктерменшырмалады,тіптіадамөзін,өзіненбасым

түскен құбыжықтармен, керек десеңіз, автоматпен байланыстырса,

«гештальт»екіұдайқатынастаосыформаныаяқтауғаұмтылады.

Шынтуайтында,имаголарүшін(күнделіктітәжірибеміздежәнебұлыңғыр

символдық шындық аясында

 имаголардың бүркемеленген бет-жүздерін

көру секілді артықшылығымыз бар) айна бейнесі көрінетін әлемнің шегі

секілді, егербіз галлюцинациякезінде және түсіміздекөрінгентәніміздің

бейнесіне арқасүйесек, бұлтұлғалық қасиетімізбопшығама?Мейлі,ол

кесел болсын немесе объектіленген проекция болсын, немесе тіпті

психикалық, гетерогенді шындықтар болсын, өзін көрсетер кезде пайда

болатынекіншінұсқамыздаайнааппаратыныңрөлінсезінеаламызба?

«Гештальттің» ағзаға әсерлер тудыруға қабілетті болуы биологиялық

эксперименттердің бірсыпырасымен дәлелденген, мұның өздігінен

психикалық себептілік идеясына жат екендігі соншалықты – оның

нәтижелері бұл термин арқылы сипаттала алмайды. Дегенмен ұрғашы

кептердің жыныс безінің жетілуі үшін ол өз түрінің, яғни

тұқымдастарының арасынан кез келген жыныстағы бір кептерді көрсе

жеткілікті; осы шарттың өзіне, сондай қажетті әсерге, айнаның көрсету

аймағына индивидуумды жай ғана орналастыру арқылы қол жеткізуге

болады. Әр жерге көшіп-қонып жүретін шегірткенің жағдайы да сол

сықылды. Жеке формадан қаптаған шегіртке тобына қарай алмасудағы

көбеюпроцесіиндивидуумбелгілібірсатыдатекқанаөзіменбірдейтүрдің

бейнелікықпалынатүссе жетіпжатыр.Бұл,әрине, шегіртке өзініңтүріне

тән, айырмашылығы соншалықты білінбейтіндей қимыл-қозғалыста жан

бітіп,көшіп-қонғандаболатынпроцесс.Гомеоморфтыбірегейліксанатына

жататын мұндай фактілерсұлулықтыңмәнін эрогендіжәне форматүзуші

мағынадаауқымдыраққарастыруғаалыпкеледі.

Алайда гетероморфты бірегейлік шарты ретінде қарастырылатын

миметизм фактілері тірі ағза үшін кеңістіктің маңыздылығы мәселесін

көрсететіндіктенғанабіздіңқызығушылығымыздытудырады.Өйткенібұл

сұрақтарға жауапты аспаннан түскендей көрінетін бейімдеу

заңдылықтарынан гөрі психологиялық концепциялар лайықты деңгейде

ұсына алады.Бізгебұл мәселеніРоджер Кайуаның(ол кездеөте жас, өзі

тәрбиеленген әлеуметтану мектебінен кеткеніне де көп болмаған) қалай

шешкенін еске алсақ та жеткілікті. Ол осы құбылысты «әйгілі

психастения»дегентерминдіқолданыпжарыққашығарды,аталғантермин

арқылы морфологиялық миметизмді дереализацияланған әрекеттердің

кеңістіктетұтқындалуыдепкөрсетті.

Мен өзім әлеуметтік диалектикада адам танымын паранойя секілді

құрылымдайтын не нәрсе екенін, неліктен адам танымы қалау мен

құштарлық күшінің аймағына қатысты алғанда, жануарлармен

салыстырғанда ауқымды автономияға ие және, бұған қоса, неліктен адам

танымы сюрреалистер мазасыз қалыпта шектеулілік деп санағандай осы

«болмашы шындық» (ce peu de réalité) ішінде айқындалады дегенді

көрсеттім. Бұл ойларым мені әлеуметтік диалектикаға дейін-ақ айна

кезеңінде айқын көрінген кеңістіктің тұтқынында қалуды түйсінуге

жетелейді. Әлеуметтік диалектика адамның табиғи шындығына

органикалық жетіспеушілік арқылы ықпал етуді көздейді, өйткені

«табиғат»сөзікезкелгенмағынағаашық.

Менүшін бұдан былай «айна»кезеңініңфункциясыимагоныңағза мен

оныңшындығыныңарасындағынемесеInnenwelt(ішкі әлем) мен Umwelt

(қоршаған орта) арасындағы қатынасты орнататын қызметінің жекелеген

мысалыретіндеқабылданады.

Алайда адамның табиғатпен бұл қатынасы ағзаның ішкі ядросындағы

белгілі бір ыдырау процесіне байланысты өзгереді. Мұны «Бастапқы

ыдырау» дейміз. Бастапқы ыдырау мазасыздық белгілері мен жаңа туған

кездегі моторлық координациядағы ақаулармен білінеді. Пирамидалық

жүйенің анатомиялық тұрғыдан жасалып бітпегендігі жайлы объективті

көзқараспенанаағзасындагуморалдықалдықтардыңтабылуыменайтқан

пікірді,адамныңдүниегекелуіннақты спецификалықертежүзеге асқан

мезгілсіздікнемесешалалықфактісіретіндебекітіпбереді.

Тағыбірайтакететінжайт–эмбриологтарбұлдеректердіорталықнерв

жүйесінің жоғарғы аппаратының артықшылығын көрсету үшін

«фетализация» деген терминмен анықтайды. Әсіресе ми қыртыстарына

хирургиялық жолмен қарайтын болсақ, оны ағза ішіндегі айна ретінде

қабылдауғаболатындайойғажетелейді.

Бұлдамужекетұлғаныңқалыптасуынтарихитұрғыданпроекциялайтын

уақыттықдиалектикаретіндебастанкешіріледі.«Айна»кезеңі–өзініңішкі

түрткісі жетіспегендіктен алға озуды көздеу арқылы дамитын драма;

кеңістіктік бірегейленудің қақпанына түсіп қалған субъекті үшін

бөлшектенген тән бейнесінен оның өзін «ортопедиялық» деп атайтын

формабүтіндігінеқарай,ақыраяғында,субъектініңбүтінақыл-ойдамуын

бұлжымас құрылыммен белгілейтін әлдебір жаттандырушы бірегейліктің

сауыт-сайманы түсінігіне дейін кеңейетін фантазиялар кезегі. «Innenwelt-

тен» «Umwelt-ке» дейінгі шеңберді бұзып шығу – эгоны растаудың

шешілмесквадратурасын(шешіміжоқкезкелгенміндет)тудырады.

Теориялық сілтемелер жүйесіне термин ретінде өзім ендірген бұл

«бөлшектеген» дене – аналитикалық импульс индивидуумның агрессивті

дезинтеграциясының белгілі бір деңгейімен түйіскенуақытта үнемі түске

кіреді.Сонансоңолаяқ-қолыденеденажыратылғаннемесеэкзоскопияда

көрсетілген мүшелер формасында, жон арқасы күдірейіп, адамның ішек-

қабатынақтаруғакірісетінбейнедекөріністабады.Бұл–визионер-суретші

Иероним Босх XV ғасыр биігінен болжап, мәңгілікке кенеп бетінде

қалдырған модерн адамның қиялдағы шыңы. Бірақ бұл форма «морт

сынғыш» линиялар түрінде тіпті органикалық тұрғыдан да сезіліп,

фантазиялық анатомияны айқындап береді, истерияның шизоидтік және

спазмоидтіксимптомдарындаанықбілінеді.

Соған байланысты «меннің» қалыптасу процесі кісінің түсіне қамал не

стадиондар бейнесінде енеді. Бұл – ішкі аренасын құрылыстық қоқыр-

соқыр мен батпақтардан тұратын жиектеуіне дейінгі сыртқы қоршауынан

бөліп тұратын, субъектінің шалғайдағы айбынды ішкі сарайын іздеумен

әбігерге түсетін күрестің өзара қайшылықтағы қос алаңы. Бұл сарайдың

пішіні (кейде сол сценарийде қатар келген) «идті» таңқаларлық тұрғыда

сипаттайды. Сол сияқты менталдық тұрғыдан біз инверсия, изоляция,

редупликация (екіге жарылу), жойылу, орын ауыстыру сияқты обсессивті

невроздың механизмдерін көрсету үшін метаформалары кенеттен

субъектінің өз симптомдарының көрінісі ретінде пайда болатын, жүзеге

асқанқорғанушыбекіністердіңқұрылымдарынтабамыз.

Бірақ тек осы субъективті мысалдарға ғана сүйенсек, оларды тілдік

әдістер арқылы қабылдауға итермелейтін тәжірибе шарттарынан қанша

жерден босатқымыз келсе де, біздің теориялық талпыныстарымыздың

жазғыруға боларлық осал тұсы көрініп қала береді, себебі бұл мысалдар

ақылғасыйымсызабсолюттісубъектілергепроекцияланады.Солсебептен

де мен объективті дәйектерге негізделген бұл гипотезада символдық

редукцияәдісінебағыттаушымодуляторіздедім.

Мисс Анна Фрейдтің тамаша жұмысының бірінші бөлімінде

келтірілгендей, ол эгоның қорғанысында генетикалық тәртіп орнатады.

Соныменқатар(көпшіліктіңсырттантонпішуінеқарсытүрде)истериялық

тұншықтыруды (репрессия) және оның қайта оралуын инверсия мен

изоляциялық процестерге қарағанда, анағұрлым архаикалық сатыға

жатқызады. Бұған қоса, инверсия мен изоляцияны айналық «меннен»

әлеуметтік «менге» бұрылысты ескертуші паранойялық жаттануға

алғышартретіндекөреді.

«Айна» кезеңі аяқталатын сәтте, өзіне ұқсас түрдің имагосымен

бірегейлену процесі мен бастапқы қызғаныш арқылы (балалық

транзивитизм құбылыстарын талдауларында Шарлотта Болер мектебі

тамаша айқындап кеткен) «Менді» бұдан былай әлеуметтік тұрғыдан

ойластырылған жағдайлармен байланысқа түсіретін диалектикалық

драманыңнегізінқалайды.

Дәл осы сәтте адам танымындағы ақпараттың барлығын басқаны қалау

сезімімен медиациялауға, яғни осы екеуінің ортасынан елеп-екшеуге,

басқамен бәсекелестік арқылы абстрактілі эквиваленттері бойынша өз

объектілерін қалыптастыруға итермелейді. Сол арқылы адам өз менінен

инстинкттердіңкезкелгенхабарынанқауіпкөретінаппаратжасайды,тіпті

ол табиғи есею сұранысы болса да... Бұған қоса, адамның осы есею

процесініңнормағасайжүруі,Эдипкомплексіндегісексуалдыобъектімен

болатын жағдай секілді, ендігі мәдениеттің медиациясына да тәуелді

болады.

Бастапқы нарциссизм термині мен түсінігі арқылы осы сәтке тән

либидолық салымды айқындаған аналитикалық доктринаны ойлап

табушылар семантиканың латентті сипатын тереңнен ұққанға ұқсайды.

Cоныменқатарбұлтерминосылибидоменсексуалдылибидоарасындағы

динамикалыққарама-қарсылықтыдаашыпкөрсетеді,яғнимұныалғашқы

аналитиктернарцисстік либидоның меннің жаттандырушыфункциясымен

айқын байланысын түсіндіруге тырысқан кезде қолданған, ол үшін

қиратушы инстинкт пен өлім инстинктін де мысал еткен. Бұл агрессивті

күй басқаға қатысты кез келген қарым-қатынаста босап шығады, тіпті

самаритандыққатысатынкөмеккөрсетуқарым-қатынасыкезіндеболсада,

бұлагрессияараласпайқоймайды.

Шын мәнінде, олар болмыс пен жоқтық жайлы қазіргі философияда

барынша қозғалған экзистенцияның негатив қырына дәл осы жерде

тоқталыпөткен.

Алайда,өкінішкеорай,олфилософияэгонысананыңөз-өзінежеткілікті

күйі деп танып, осы шеңберде ғана қарастырған, ал, негізінде, эго өзін

құрайтын сананың бір күйі ретіндегі méconnaissances-пен (толыққанды

біле алмау) байланысты, бұл – эго өзін сеніп тапсыратын автономия

иллюзиясы. Дәл осы méconnaissances-тан туатын қиялдың самғау сәттері

айтарлықтай деңгейде психоаналитикалық тәжірибенің нәтижелерімен

үндеседі,алэкзистенциялықпсихоанализдідәйектеугекелгендешарықтау

шегінежетеді.

Қоғамның ендігі утилитарлықтан басқа функцияны мойындаудан бас

тартқан тарихи ниеті мен әлеуметтік байланыстың концентрациялық

формасы алдындағы индивидуум үрейінің кульминациясында

 туындап

жатқан тығырықтар үшін экзистенциализм өзін сөгеді: еш жерде

аутенттілігі анықталмайтын түрменің қабырғаларында өтіп жатқандай

еркіндік, қандай да бір жағдайды еңсеруге таза ақылдың дәрменсіздігін

көрсететін тарапшылдықты талап ету, сексуалды қатынасты вуайеристік-

садистік қырынан идеалдандыру; өзіне қол салу арқылы ғана мақсатына

жететін индивидтер; гегелдік өлім арқылы ғана қанағат таба алатын

басқаныңсанасы.

Біздің барша тәжірибеміз осы түсініктерге қарсы шығады, себебі бұл

түсініктер бізге эгоны «перцепция-сана жүйесіндегі» орталық орынды

иеленуші ретінде қабылдауымызға немесе «шындық принципі» ретінде

ұйымдастырылған құбылыс ретінде тануымызға мүмкіндік бермейді. Бұл

принцип – көбіне таным диалектикасына түбегейлі қарсы алдын-ала тон

пішетінғылымисыңаржақтықтыңкөрінісі.Біздіңтәжірибеміз,АннаФрейд

тамаша сипаттағандай, эгоны оның барлық құрылымында сипаттайтын

«méconaissance» (толыққанды біле алмау) қызметінен бастауымыз керек

екенін көрсетеді. Өйткені Verneinung (жоққа шығару) оның айқын

формасынтанытады,оныңәсері«ид»өзінайқынкөрсетуденқашыпқұтыла

алмайтындайаймаққашыққанғадейінкөбінежасырынқалабереді.

Сөйтіп, біз «Меннің» қалыптасуындағы инерцияның сипатын түсіне

аламызжәнеолжерденневроздыңеңауқымдыанықтамасынтабааламыз;

субъектінің ситуацияға икемделуі бізге есуастықтың ең жалпылама

формуласын береді. Бұл – жындыхана қабырғаларының ішінде қалған

есуастыққанаемес,қаһарлыайқай-шуыменәлемніңқұлағынтұндыратын

ессіздік.

Неврозбенпсихоздертідәлпсихоанализтаразысыныңекібасысекілді;

ол біз үшін жан құмарлығының мектебі саналады. Тұтас қауымдастыққа

оның төндірер қаупін есепке алар болсақ, бізге қоғамдағы құмарлық

дүмпуінбәсеңдетудіескертеді.

Қазіргізаманғыантропологияденқоязерттегентабиғатпенмәдениеттің

осытүйіскенжерінтекпсихоанализғанақиялдағықұлдықтүйіні ретінде

мойындады,оныәрдайыммахаббатқанашешіпнемесебөлшектепотыруы

тиіс.

Мұндай міндет үшін біз филантроптың, идеалистің, педагогтің тіпті

реформатордың қызметінің негізінде жатқан агрессияға толықтай сіңіп

кететінальтруистіксезімдергесенбейміз.

Субъектіден субъектіге дейін сақтап отыратын үмітімізде психоанализ

«Мынау сен» (Thou art that) дейтін экстатикалық шектің соңына дейін

пациенттіалыпжүреді,олшектетүбіндебірөлімменбітетінтағдырының

кілттеріашылады, бірақ нағызсаяхаттың басталарнүктесіне алыпкелу–

бізсекілдіқарапайымпрактиктердіңқолындатұрғаннәрсеемес.

Ескертпе

1. Мақаланың өн бойында мен Фрейдтің «мінсіз мен» (Ideal-I) дегеніне балама ретінде

пайдаланған тіркесті, ол қаншалықты оғаш болып көрінсе де, сол күйінде қабылдадым,

басқаешқандайтүсініктемебермедім.

2. Салыстырыңыз:КлодЛеви-Стросс,«Құрылымдықантропология»(StructuralAnthropology),

Xбөлім.

3. Салыстырыңыз: «Психоанализдегі агрессия» (Aggressivity in Psychoanalysis), р. 8.

«Жазбалар»(Écrits)р.180.

4. «Concentrationnaire» концентрациялық лагерьлердің өмірін сипаттау үшін Екінші

дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан термин (бұл мақала 1949 жылы жазылған).

Белгілі бір жазушылар оны «қазіргі заманғы» өмірдің көптеген аспектілеріне қатысты

қолданатынболды.

АЛТЫНШЫТАРАУ

Өтпеліобъектілерменфеномендер

Д.В.Уинникотт

Дональд Вудс Уинникотт – объектілік қатынастар (object relations) теориясына маманданған

ағылшын психоаналитигі. Оның еңбектерінің қатарында «Ойын мен шындық» (Playing and

Reality,1971)және«Баламенотбасы»(TheChildandtheFamily,1957)аттыәйгілікітаптарыбар.

Алғашқы«менемес»(not-me)иеленудізерттеу

Кіріспе

Сәбилер дүниеге келе салысымен, жеке қалғанда оральді эротогенді

аймақты және ондағы түйсіктерді қанағаттандыру үшін жұдырықтарын,

саусақтары мен бас бармақтарын пайдаланады. Сондай-ақ ол сәби, ұл

немесе қыз болсын, уақыт өте келе, қуыршақпен ойнауға әуестенеді.

Аналардың көпшілігі өз балаларына арнайы объектілерді пайдалануға

рұқсатберіп,сәбилераталғанобъектілергебауырбасадыдепүміттенеді.

Бұл екі феномен өзара байланысты, алайда олардың арасында уақыт

интервалы бар және бастапқы сатыдан кейінгі сатыға дейінгі дамуды

зерттеутиімдіболуыықтимал.Соларқылыбұғандейінназараударылмай

келгенмаңыздыклиникалықматериалдыпайдаланумүмкіндігітуады.

Алғашқыиелену

Анаболудыңқызығыменшыжығынжақсыбілетіндерсәбилердіңәдетте

алғашқы«менемес» иеленуін (not-me possession) пайдалану кезіндеанық

байқалатын түрлі паттерндерден хабардар. Бұл паттерндер сәбилердің

қылықтарынананықбайқалыптұрады.

Дүниеге жаңа келген нәрестенің жұдырығын ауызға салу әрекетінен

басталып,арықарайқуыршаққа,жұмсақнемесеқаттыойыншыққабауыр

басуғаайналатыноқиғаларбарысындаәртүрліерекшеліктердіаңғарамыз.

Бұл жерде оральдық мазасыздық (oral excitement) пен оны

қанағаттандыруданөзгедемаңыздымәселеніңбарекеніанық.Бұданбөлек,

өзге де маңызды құбылыстарды зерделеуге болады. Олардың қатарында

мыналарбар:

Объектініңтабиғаты;

Сәбидіңобъектіні«менемес»ретіндеқабылдауқабілеті;

Объектініңорнысыртта,іште,солекеуініңаралықшекарасында;

Сәбидіңобъектініжасау,ойлаптабу,өндіруқабілеті;

Объектілікқатынастыңбауырбасуғаұласуы;

Бас бармақ пен жұмсақ аю ойыншығы, оральді эротизм мен шынайы

объектілік қатынас арасындағы тәжірибенің өтпелі аймағын (transitional

area) сипаттау үшін «өтпелі объект» пен «өтпелі феномен» деген

терминдердіенгіздім.Бұлтерминсоныменқатаралғашқышығармашылық

әрекетпенбұғандейінинтроекцияланғандүниеніңпроекциясысаналатын

құбылыс арасындағы, алғашқы кездегі борышкер сезімді аңғармау мен

қарыздар екенін мойындаудан туындайтын жай-күйдің арасын да

сипаттайды(мәселен,«Рақметде!»депбалалардыүйретеміз).

Осы анықтамаға сәйкес, сәбидің былдыры мен одан сәл ересектеу

балақайдың ұйықтар алдында әндер мен әуендерді ыңылдайтыны өтпелі

феноменретіндеөтпеліаймақтыңішіндеболады.Нәрестеніңөзденесінің

бөлігі емес, әйтсе де сыртқы шындыққа жататын құбылыс ретінде де,

толықмойындалмағанобъектілердіпайдалануда«өтпеліфеномен»аясына

кіреді.

Тұлғаралық қатынастар тұрғысынан алсақ та – барша фантазиясын,

саналыда,бейсаналыда,мұныңішінде бейсаналығатұншықтырылғанды

дақалдырмайадамифункциялардыңшығармашылыққырынандамуының

баршасын қоса есептегенде – жалпыға ортақ адам табиғаты жайлы

тұжырымайтуқисынсыз.Адамдардысипаттаудыңсоңғыжиырмажылдағы

зерттеулерденшығатынтағыбіржолыбар–олбірлікдеңгейінежеткенәр

тұлғаның(әрісыртқы,әріішкішектейтінмембранасыбар)ішкішындығы

жұтаңнебай,мамыражайнеқақтығыстыішкіәлемібардегенгесаяды.

Менің айтпағым – осы екі түсініктемеге қажеттілік бар болса, бізге

үшіншісідекерек;адамөмірініңүшіншібөлігібар.Бізелемейқоймайтын

бөлігі – ішкі шындық пен сыртқы өмір бірдей үлес қосатын

тәжірибелердің (бастан кешкеннің) аралық аймағы. Бұл – әлі шешімін

таппағанмәселе.Себебіоныңатынанешқандаймәлімдемежасалғанжоқ.

Ішкіжәнесыртқышындықтарынбір-біріненбөлек,бірақөзарабайланыста

ұстауғатиісадамбаласыүшінолдемалысорныболуыкерекдегендіғана

естігенсекілдіміз.

«Шындықты тексеру», қабылдау (perception) мен апперцепцияның

арасында анық айырмашылықты көрсету – әдепкі жағдай. Мен мұнда

сәбидіңшындықтытануменқабылдауғақабілетсіздігі,солшындықтытану

қабілетініңоянуы(дамуы)арасындағыаралықсатыжайлыайтқымкеледі.

Демек иллюзияның сәбиге рұқсат етілген, ал ересектерде өнер мен дін

сияқты қызығушылықтар аймағына тән болмысын зерттеудемін. Біз

иллюзиялық тәжірибеге қарсы емеспіз; қаласақ, иллюзиялық

тәжірибелеріміздіңұқсастығынегізіндежиналып,топтасааларедік.Бұл–

адам баласы үшін топтасудың табиғи жолы. Егер ересек адам өзгелердің

сеніміне қол сұғып, оларды өздерінікі емес иллюзияларға сенуге (сол

иллюзиялардыөзіменбөлісуге)күштесе,бұл–ессіздіктіңбелгісі.

Осы тұста кішкентай баланың Тедди аюын немесе сәбидің алғаш рет

жұдырығын (бас бармақ, саусақтарын) пайдалануын меңзеп тұрмағаным

түсінікті болар деп үміттенемін. Объектілік қатынастың алғашқы

объектісін жекелей алып зерттеуді міндет етіп қоймаймын. Мен алғашқы

иелену, сондай-ақ субъективті және объективті тұрғыдан қабылданған

дүниелердіңарасындағыаралықаймақжайлыайтқымкеледі.

Жекепаттернніңдамуы

Психоаналитикалық әдебиетте «қолдың ауызға баруы» мен «қолдың

жыныстық мүшеге баруы» арасындағы прогресс жайлы зерттеулер жетіп

жатыр,бірақшынайы«мен-емес»объектілердіигеругежетелейтінжолдар

жайлы жазылған еңбектер азырақ болуы ықтимал. Сәби өзінің даму

барысындаертеме,кешпе,өзіненбасқа(otherthanme)объектілердіжеке

паттернде біріктіруге бейім келеді. Белгілі бір деңгейде бұл объектілер

ананыңомырауыныңорныналмастырып,жұбатушыретіндеқызмететеді.

Бірақменіңталқылапотырғанымбұлмәселеемес.

Кейбірсәбилербасбармақтарынаузынасалғанда,білегінжоғары-төмен

қозғалтып, соның әсерінен өзге саусақтары бетін сипайды. Ауыз өзге

саусақтарғаемес,басбармаққақатыстыбелсендіболыпқалады.Жоғарғы

ерінді яки өзге бөліктерді сипалайтын саусақтар, ауызға қатысты, бас

бармақтангөрімаңыздыболуынемесебіртіндепмаңыздылыққаиеболып

кетуі ықтимал. Ол аз десеңіз, бұл сипалау әрекеті неғұрлым тікелей бас

бармақ,ауызбірлігінсізжекелейәрекететуімүмкін.(Фрейд,1905.Хоффер,

1949.)

Әдеттегі жағдайда бас бармақты сору секілді аутоэротикалық әрекетті

күрделендіретінтөмендегілердіңбірікөріністабады:

1. Екіншіқолыменсәбисыртқыобъектіні,мысалы,төсекжабдығының

не жамылғының бір бөлігін саусақтарымен бірге аузына салады;

немесе

2. киімнің басқа бір бөлшегі

 қолына ілінеді де, бала оны не сорады,

немесе киімді сормаса да уысынан шығармайды. Табиғи түрде

пайдаланылатын объектілер қатарында майлықтар мен (уақыт өте

келе) қол орамалдары бар, бұл не нәрсенің табан астында, нақты

қолжетімдіболғанынабайланысты;немесе

3. алғашқы айларда сәби жүннен жасалған бұйымдарды уыстап, өзін

сипалайтынын аңғаруға болады.

 Жүннен жасалған бұйымның

қылшықтарынжұтыпжіберетінжағдайлардакездеседі;немесе

4. «мам-мам» деген дыбыстармен, былдырлаған сөздерімен,

 ауыздан

шығатын өзге де уілдермен (anal noises), алғашқы музыкалық

ноталарменқатаржүретінсөйлеугедегенұмтылысы.

Ойлаунеқиялдауосықызметтікәрекеттерменбайланыстыдепболжауға

даболады.

Осылардыңбәрінмен«өтпеліфеномендер»депатаймын.Сондай-ақ(кез

келген сәбиді бақыласақ) сәбидің ұйқыға кететін кезінде аса маңызды

болыпшығатынәлдебір затне феноменпайда болуымүмкін. Бәлкім, бір

уысжүннежамылғыныңякикөрпеніңбұрышы;немесесөз;болмасаәуен,

маннеризм. Бұл беймазалықтан, әсіресе депрессивті беймазалықтан

қорғаныс қызметін атқарады (Иллингуорф, 1951.) Cәби әлдебір жұмсақ

объектігенемесежамылғыға «бауырбасып»қалуымүмкін,сондықтанол

объекті менің қойған атауыма сәйкес, «өтпелі объект» деп аталатын

объектігеайналады.Ата-аналароныңқаншалықтымаңыздыекенінтүсініп,

жолғашыққандаөздеріменбіргеалыпжүреді.Анасыбұлобъектігекірлесе

де,исішықсадатиіспейді,себебіоныжусасәбидіңжатырқапқалатынын

біледі;бұлжағдайдаобъектініңмағынасыменмаңызыжойылуыықтимал.

Менің болжамыма сәйкес, өтпелі феномен паттерні 4–6–8–12 айлық

кезден байқалады. Мен әдейі әр түрлі жас ерекшелігін атап отырмын,

себебіәрбаланыңөзіншедамитынынескеруімізкерек.

Сәби кезде қалыптасқан паттерндер балалық шақтың өн бойында

сақталуы мүмкін. Сөйтіп, әуелгідегі жұмсақ зат ұйықтайтын кезде яки

оңаша қалған кезінде немесе депрессиялық көңіл-күйдің қаупі төнгенде

абсолютті түрде қажетті болып қала береді. Дені сау кезде сәбидің

қызығушылықтараясыбіртіндепкеңейебереді,ақыраяғында,депрессивті

беймазалықтөніптұрғанкүнніңөзіндесолқызығушылықсақталады.Өте

ерте жастағы арнайы объектіге немесе белгілі бір әрекет паттерніне

қажеттілік кейінірек, (одан) айырылу (deprivation) қаупі төнген кезде де

қайтаданкөрінісберуімүмкін.

Бұл алғашқы иелену сәбиліктің алғашқы кезеңінен тарайтын, неғұрлым

тікелей аутоэротикалық әрекеттерден бөлек, оларды қамти да алатын

арнайы техникалармен бірге пайдаланылады. Біртіндеп сәбидің өмірінде

Теддилер,қуыршақтарменқатты(материалдарданжасалған)ойыншықтар

пайдаболады.Ұлбалаларбелгілібірдеңгейдеқаттыойыншықтарғабейім

тұрады, қыздар «отбасы» болып ойнауға болатын ойыншықтарға әуес.

Алайда өзім «өтпелі объект» деп атайтын бастапқы «мен емес»

объектіні пайдалануда қыздар мен ұлдардың бір-бірінен елеулі

айырмашылығыжоқ.

Сәби ұйымдасқан (топтасқан) дыбыстарды шығара бастағанда («мам»,

«та», «да»), өтпелі объектіні білдіретін «сөз» пайда болуы ықтимал. Бұл

алғашқы объектілерге берілген атау көп жағдайда маңызды болып

саналады. Сондай-ақ олардың арасында кейде ересектер қолданатын

сөздердің фрагменттері де кездеседі. Мысалы, «баа» деген өтпелі

объектінің атауы болуы мүмкін. Ал «б» ересектердің «ботам», «балам»

сияқтысөзқолданысынаналынуыықтимал(түпнұсқадаbear,baby).

Кейдесәбидеананыңөзіненбасқаөтпеліобъектініңболмауыдамүмкін.

Болмаса эмоциялық дамудағы кезектіліктің бұзылатыны сондай – сәби

өтпелі кезеңнен рақаттана алмай қалады, яғни объектілерді пайдалану

кезегі бұзылады. Алайда бұл кезек жасырын (бүркемелі) түрде сақталуы

мүмкін.

Қарым-қатынастағыарнайықасиеттердіңқысқашатүйіні

1. Сәби объектіні иеленуге құқым бар деп санайды, біз онымен

келісеміз.Алайдабұлжағдайдабасынанбастапбелгілібірдеңгейде

(объектінің) құдіретін жоққа шығару (abrogation of omnipotence)

орыналады.

2. Сәби объектіні аялай тербетеді, айналып-толғанады, оған қоса,

зақымдайды.

3. Сәбидіңөзіненбасқаешкімбұлобъектініөзгертпеуікерек.

4. Олзат–инстинктілімахаббат,соныменбіргежеккөрушілік;олтаза

агрессиякөріністеріненкейіндеаманқалуыкерек.

5. Соған қарамастан, ол сәбиге жылуы бар, қозғалатын болмаса

текстураға ие өзінше «тірі» және өз шындығы бар болып көрінуі

керек.

6. Біздіңойымызша,объектсырттанкелді,оғанесіксырттанашылды,

алайда сәбидің түсінуімүлде бөлек. Дегенменоліштен де шыққан

жоқ,галлюцинацияемес.

7. Объект біртіндеп «декатексиске» (арылудың алдындағы өзі «бауыр

басып қалған» әлденеден, әлдекімнен бойын аулақ салу. – Ред.)

ұшырайды; әйтсе де, жылдар өте ол түбегейлі ұмытылмайды, одан

гөрісананыңәлдебіртүкпірінде(limbo)қалады.Демекденісаукезде

өтпелі объект «ішке кетпейді», ал ол жайлы сезім міндетті түрде

тұншықтырылады деген сөз емес. Ол ұмытылған жоқ және ол

жоқталмаған. Өтпелі феномендер диффузияланғандықтан, ол

мағынасынжоғалтады,«ішкіпсихикалықшындық»пен«екіадамға

ортақ сыртқы дүние» аралығындағы күллі аралық аймаққа, демек,

күллімәдениалаңғажайылады.

Бұл тұста менің субъектілерімнің, яғни ойын яки артистік

шығармашылықты бағалау, діни сезімдер, түстер, фетишизм, өтірік пен

ұрлық,махаббатсезімініңпайдаболуыменжоғалуы,есірткігетәуелділік,

жабысқақ рәсімдердің бойтұмары (the talisman of obsessional rituals) т.б.

қатарытолығады.

Өтпеліобъектініңсимволизмгеқатынасы

Жамылғының(болмасаөзгебіробъектінің)бірбөлшегіананыңомырауы

секілдібөлшек-объектінің(part-object)символыболатынышындық.Соған

қарамастан, мәселе оның символдық құндылығында емес, өзектілігінде.

Мәселе оның омырау (не ана) болуында емес, омырауды (не ананы)

алмастыратынында.

Символизміскеқосылғанкездесәбиқиялменфактінің,ішкіжәнесыртқы

объектілердің, бастапқы жасампаздық (primary creativity) пен қабылдау

(perception) арасындағы айырмашылықты анық сезеді. Алайда өтпелі

объектдегентермин,меніңше,айырмашылықпенұқсастықтықабылдауға

қабілеттіболуғамүмкіндіктуғызады.Символизмніңуақыттантарайтынын

(the root of symbolism in time) белгілейтін, сәбидің толық субъективтен

объективке дейінгі жолын сипаттайтын термин керек. Өтпелі объект

(көрпенің бір бұрышы т.с.с.) дегеніміз – тәжірибеге (бастан өткеруге)

байланыстыпрогрессжолындаөзімізкөретініміз.

Символизмнің табиғатын толық түсінбестен, өтпелі объектіні түсінуге

болареді.Символизмдітұлғаныңөсуіпроцесіндеғанатиісіншезерттеуге

болатындай және оның мағынасы ауыспалы болуы мүмкін секілді.

Мәселен, Исаның (Иисус Христос) денесінің символы саналатын діни

сипаттағыанттықабылдаурәсімікезіндегіжамылғыны(waferoftheBlessed

Sacrament)қарастырайық.Рим-католикшіркеуіоныдене,алпротестанттық

шіркеу дененің алмастырушысы (substitute), дененің өзі емес, оны еске

түсіру ретінде қабылдайды десем қателеспейтін шығармын. Қалай

болғандада,екіжағдайдадаолсимволболыпсаналады.

Бірде шизофрениямен ауыратын емделушім Рождестводан кейін,

рождестволықдастарханүстіндеөзінжеу(жаңағынауқасты)мағанұнаған-

ұнамағанытуралысұрадыжәне«менішыныменжедіңізбе,әлдетекқана

қиялыңыздажедіңізбе?»дегенсұраққойды.Соңғысұраққаберілетінекі

жауаптың да оның көңілінен шықпайтынын білдім. Өйткені оның

психикасындағыекігежарылушылықекібірдейжауаптыдаталапетіптұр

еді.

Өтпеліобъектініңклиникалықсипаттамасы

Ата-аналар мен балаларға қатысы бар кез келген адам үшін олардың

қарым-қатынасындашексіз,сантүрліиллюстративті(көрнекі),клиникалық

материалбарекеніанық.

Келесімысалдароқырманғаөздерініңкүнделікті

тәжірибесінде кездесетін ұқсас жағдайларды (материалдарды) пайымдау

үшінғанаұсынылыпотыр.

Ағайындыекеу:ертеиеленудегіайырмашылықтар

Өтпелі объектілерді пайдаланудағы бұзылу (distortion). Дәл қазір сау

адамды шартты түрде «Х» деп алсақ, оны есею кезінде белгілі бір

қиындықтарғатапболдыделік.«Х»дүниегекелгенкездеоныңанасы«ана

болудыжаңаданүйреніпжатқан»еді.Солтәжірибесініңарқасындакейінгі

балаларынтәрбиелеудекейбірқателіктердіайналыпөтеалды.«Х»дүниеге

келгенде оған қарайласатын ешкім болмады. Сондықтан да ана

беймазалығының сыртқы себептері дебареді.Ол өзінің аналықміндетін

аса ыждаһаттылықпен орындап, жеті айға дейін баланы омырауынан

ажыратқан жоқ. Бұл процесс тым ұзаққа созылғанын өзі де сезді, сөйтіп

тұңғышын емшектен шығару қиын болды. Сәби «Х» ешқашан бас

бармағын не өзге саусақтарын сорған жоқ, сондықтан омыраудан

шығарылған кезінде «орнына ештеңе алған жоқ». Онда емізік, бөтелке

секілді тамақтанудың өзге формалары болмаған. Оның анасына деген

іңкәрлігіөтеертеқалыптасты,сондай-ақоланасынғанакерекетті.

Біржасқатолғаннанкейін«Х-те»ойыншыққоянпайдаболды.Олсоны

тербетіп ойнайтын, ақырында, ойыншық қоянға деген бауыр басу сезімі

кәдімгі жанды қояндарға ауысты. Ол қоянмен бес не алты жасына дейін

ойнады. Қоян бұл жағдайда жұбатушы (comforter) рөлін атқарды, бірақ

ешқашан да өтпелі объектіге айналған жоқ. Ол сәбидің ажырамас

бөлігіндей болғанымен, өтпелі объект ретінде анасынан маңыздырақ

болған жоқ. Жеті айлығында емшектен ажыратылғанда, баланың

мазасыздығы демікпеге(астмаға)ұласты,науқастанып, көп жылдан кейін

ғанажазылды.Есейгеншағындатуғанқаласынаналысырақжерденжұмыс

табуға құлшынды. Оның анасына деген ынтызарлығы әлі де күшті.

Медициналықтұрғыдаолқалыпты,денісаудегенанықтамағасайкеледі.

«Х»үйленгенжоқ.

Өтпелі объектіні типтік қолдану. «Х-тің» інісі «Ү» өте қалыпты даму

процесін бастан өткерді. Оның үш бірдей дені сау балалары бар. Оны

анасы төрт айында еш қиналмастан емшектен шығарды.

 «Ү» алғашқы

апталардың өзінде бас бармағын соратын, «бұл оған емшектен шығуды,

ағасына қарағанда, жеңілірек өткеруге септесті». Емшектен

шығарылғаннанкейінкөпұзамай,беснеалтыайлығындажамылғысының

тігісіаяқталғантұсынаузынасалаберетінболды.Олезуіненбіржапырақ

жүншығыптұрсақуанатынжәнеоныменөзтанауынқытықтайтын.Бұлар

көп ұзамай оның «баа-сына» айналды. Бұл – топтасқан дыбыстарды

қолданудыүйренгенкезіндеөзіойлаптапқансөз.Біржасқатолғанкезінен

бастап, «Ү» жамылғының шетін қызыл түсті галстукті жемпірмен

алмастырды. Бұл – депрессивті (уайымға берілгіш), ағасында болған

жағдайдағыдай«жұбатушы»емес,«емізік»(қуыснәрсе)болатын,бұлоны

тыныштандыратын. Менің «Өтпелі объект» дегенде меңзейтінім осы

құбылыседі.«Ү-нің»сәбикезіндеоған«баа-сын»береқалса,оныбірден

аузына салып, жайланатын. Ұйықтайтын уақыты таяп қалса, бірнеше

минуттың ішінде көзі ілініп кететін. Бұл кездегі бармақ сору оның 3–4

жасына дейін жалғаса берді. Ол есейген кезінде де бір кезде бармағын

сорғанын,соныңнәтижесіндебармағындапайдаболғанқатайғантерініде

ұмытқанжоқ.Олқазіргікезде(әкеретінде)өзбалаларыныңбармақсоруы

мен «баа-ны» (төменде кестеде көрсетілгендей жамылғыны баланың

былдырлапайтқаны)қолдануларынақарсыемес.

Бұл отбасындағы қалыпты дамыған жеті баланы салыстыру үшін

төмендегікестедемынадайдеректержинақталған.

Басбармақ Өтпеліобъект Баланыңтипі

Х Ұл 0 Ана Қоян(жұбатушы) Анағабайланған

Ү Ұл + «Баа» Жемпір(емізік) Еркін

Егіздер Қыз

Ұл

0 Емізік Ойыншықесек(дос) Кешесею

0 «Ии» Ии(қорғаушы) Жасырынпсихопат

Ү-тіңбалалары Қыз 0 «Баа» Жамылғы(қолпаштау) Дұрыс(жақсы)дамыпкеледі

Қыз + Басбармақ Бармақ(қанағаттану)

Ұл + «Мими»* Объектілер(талғау)

* Түсі, ұзындығы, көлеміне қарай ерте жастан бастап талғаудан өтіп топталатын бір-біріне ұқсас

көптегенжұмсақзаттар.–Ред.

Ата-аналармен сұхбаттасқан кезде отбасындағы барлық балалардың

ертеректегі әрекеттері мен қолданған заттары жайлы ақпарат алу өте

маңызды мәселе. Бұл шешесіне балаларының ерте жастағы қылықтарын

ескетүсіріп,олардыбір-біріменсалыстыруғамүмкіндікбереді.

Өтпелі объектілерге қатысты ақпаратты көп жағдайда баланың өзінен

алуғаболады.Мысалы,Энгус(11жас9айғатолған)ағасының«қаптаған

Теддилері мен заттары бар екенін» және оған дейін «кішкентай аюлары

болғанын» айтып, одан кейін өз жайына көшті. Өзінде ешқашан да

Теддилерболмапты.Жіпкебайланғанқоңырауболыптыжәнеонышетінен

түртіпжатыпұйықтайдыекен.Жіпүзіліпкетсе,бәрібітедіекен.Өзіқатты

ұялатынтағыбірзатболыпты:ол–қызылкөздерібарқызылкүреңқоян.

«Ол маған ұнамайтын. Жүрген жерімде лақтырып жүретінмін. Қазір ол

Джеремиде.Меноныоғансыйладым.Қоянбұзықболғансоң,Джеремиге

сыйлай салдым. Ол комодтан құлай беретін. Кейдеәлі де маған қонаққа

келеді.Оныңмағанқонаққакелетініұнайды».Бірдеқызылкүреңқоянның

суретінсалғандаөзітаңғалды.Жасыналайыққалыптышындықсезімібар

бұлонбіржасарбала өтпеліобъектініңқасиеттеріменәрекеттеріжайлы

айтқанда, кішкентай сәби сияқты сөйлейтінін атап өткен жөн. Кейінірек

анасыменсөйлескенімде,олЭнгустіңқызылкүреңқояндыұмытпағанына

таңғалды.Олонытүрлі-түстісуреттенбірдентаныды.

Бұл тұста қосымша клиникалық материалды әдейі келтірмей отырмын.

Еңбастысебебі–мұндайжағдайлармысалретіндеөмірдесиреккездеседі

дегендей әсер қалмасын деген ой. Өтпелі феномендер жайлы немесе

олардыңжоқекенітуралыкезкелгендерлікклиникалықжағдайдақызықты

деректерболады(Стивенсон,Оливe,1954).

Теориялықзерттеу

Қабылданған психоаналитикалық теорияның негізінде келесідей

нәтижелердіатапөтугеболады.

1. Өтпеліобъектананыңомыраунеалғашқықатынас(firstrelationship)

объектісініңорнынажүреді.

2. Өтпеліобъектшындықтытексеруқабілетінедейінболатынпроцесс.

3. Сәби өтпелі объектіні құдіретті (сиқырлы) бақылаудан оны

манипуляциялау (бұлшықеттік эротизмді пайдалану мен өз

қимылдарыныңүйлесімділігіненрақаттану)кезеңінеөтеді.

4. Өтпелі объект, ақыр аяғында, фетиштік объектіге айналып, сондай

қалыпта ересек сексуалдық өмірдің сипаты ретінде сақталуы

ықтимал. (Бұл тақырыпты дамытқан Вульфтің [1949] еңбегін

қараңыз).

5. Анальдік-эротикалық құрылымның (anal-erotic organisation)

ықпалыменөтпеліобъектнәжістіңорныналмастыруымүмкін(бірақ

олбасқасебептермениістеніп,кірлейді).

Ішкіобъектігеқатынас(Кляйн)

«Өтпелі объект» ұғымын Мелани Кляйн енгізген «ішкі объект»

ұғымыменсалыстыруқызықболареді.Өтпеліобъект–ішкіобъектемес

(ішкі объект – менталды ұғым), меншік. Сонымен бірге ол (сәби үшін)

сыртқыобъекттеемес.

Былайдеугеболады:Ішкіобъекткөзітірі,баржәнесәбигеұнайтынкезде

(оны тым зеріктірмесе) өтпелі объектіні пайдалануы мүмкін. Бұл ішкі

объектінің қасиеттері өз кезегінде сыртқы объектінің (ананың омырауы,

ана, яки ана орнындағы адам (mother figure), сәбиге деген қоршаған

ортаның қамқорлығы) тіршілігіне және мінез-құлқына (behavior) тәуелді.

Сыртқы объектінің жағымсыз болуы немесе түбегейлі болмауы жанама

түрдеішкіобъектініңөліміненемесеүнеміізіненқалмайдыдегенжалған

сенімге (persecutory quality) алып келеді. Сыртқы объектісі ұзақ уақыт

болмаған бала үшін ішкі объект маңызын жоғалтады, содан кейін ғана

өтпеліобъекттемағынасынжоғалтады.Тиісінше,өтпеліобъект«сыртқы»

омырауды ауыстыруы мүмкін, бірақ ол мұны жанама жолмен, «ішкі»

омыраудыңорнынажүруарқылыжүзегеасырады.

Өтпелі объект ешқашан да ішкі объект секілді сиқырлы (magical)

бақылауда да, ет пен сүйектен жаралған кәдімгі анасы сияқты сыртқы

бақылаудадаболмайды.

Иллюзияжәнеоныңжойылуы(Illusion-Disillusionment)

Бұл мәселеге, өзімнің нәтижелі үлесіме әзірлік ретінде, балалардың

эмоциялық дамуы жайындағы көптеген психоаналитикалық еңбектерде

табиғисияқтықабылданатын(takenforgranted)кейбірмәселелерге,оларды

практикадатүсінуоңайболсада,арнайытоқталыпөткенімжөнболар.

Анасы жеткілікті дәрежеде жақсы бола алмаса,

 сәбидің ләззат алу

ұстанымынаншындықұстанымынанемесебастапқыбірегейлікке(primary

identification) я болмаса сол бірегейлік шекарасынан тыс өтуі әрі

соңғысының шектерінен шығуы мүмкін емес (Қараңыз: Фрейд, 1923, р.

14).

 Жеткілікті деңгейдегі жақсы «ана» (баланың өз анасы болуы шарт

емес) – баланың қажеттіліктеріне белсенді түрде бейімделе алатын жан,

баланыңбұлқажеттіліктерібаланыңқабілетініңжетілуінесәйкесбіртіндеп

азая түседі. Ана бейімделу процесіндегі баланың кейбір кемшін тұстары

менфрустацияныңнәтижесісаналатынқылықтарынатөзімділіктанытады.

Әрине,сәбидің туғананасы өзгеадамдардангөрісәбиіменжақсы қарым-

қатынас жасайды, себебі бұл белсенді бейімделу балаға еркін, сабырлы

назар салуды талап етеді. Ал сәбиге деген қамқорлықтың нәтижесінде

табысты болуы ананың ақыл-ойының дамуына немесе интеллектуалдық

білімінеемес,бұліскеқаншалықтыжан-тәніменберілгенінебайланысты.

Жақсы ана болу, жоғарыда айтып өткенімдей, өз сәбиінің

қажеттіліктеріне толық дерлік бейімделуден басталады. Уақыт өткен

сайын,сәбиназардантысқалудыүйренгенсайынбұлбейімделудіңдеңгейі

бәсеңдейді.

Сәбиоғандегенананазарыныңбіртіндепазаятүсуінекелесіжолдармен

көндігеді:

Жиі қайталанатын жағдай: сәбидегі фрустрация сезімі ұзаққа созылмайды дейді. Әуелгіде,

әрине,олөтеқысқамерзімдіболуыкерек.

Процестісезінуініңұлғаюы.

Психикалық(менталды)қызметтіңбастауы.

Аутоэротикалыққанағаттыңіскеқосылуы.

Еске түсіру, қайталай бастан өткеру, қиялдау, түс; өткен шақ, осы шақ, келер шақтардың

бірігуі.

Бәрі дұрыс болса, сәби өзінің фрустрациясын да пайдалы бағытқа

жұмсауды үйренеді. Өйткені өз қажеттіліктеріне толық бейімделмеу

объектілердің шынайы, демек, сүйікті және жеккөрінішті болуына алып

келеді. Бұдан шығатыны– бәрі дұрыс болса, оның қажеттіліктеріне тым

ұзақ көңіл қою сәбидің тепе-теңдігін бұзады, мұндай бейімделу сиқыр

сияқты,алөзінмінсізұстайтын(behavesperfecly)объектгаллюцинациядан

артықболмайды.Қалайболғандада,әуелгідесәбитолықтайназараударуды

талап етеді. Тиісті көңіл бөлінбесе, сәби сыртқы шындық жайлы пікірді

қалыптастыраалмай,оғандегенқарым-қатынасынбастанөткеруқабілетін

дамытаалмайды.

Иллюзияменоныңмаңызы

Өмірінің алғашқы кезеңінде анасы оған жүз пайыз дерлік

бейімделгендіктен,сәбидіңсанасындаанамныңомырауыөзімніңбөлшегім

екендегениллюзияқалыптасады.Бұл–сәбидіңбастапқытүсінігіндеоның

сиқырлы құзіретіндегі зат секілденеді. Жалпы сәбиге қамқорлық жасау

жайлыайтқанда,мазасыздану арасындағытынышкезеңдержайлыдадәл

соны айтуға болады. Құдіреттілік тәжірибе фактісі ретінде қабылданады.

Ананың міндеті – сәбидің осы иллюзиясын біртіндеп жою; бірақ

бастапқыда әрекет етпесе, ананың бұл бағыттағы кейінгі талпыныстары

нәтижесізболады.

Басқаша айтқанда, омырау баланың жақсы көру қабілетінен немесе

қажеттілігінен қайта-қайта «туады». Сәбиде біз «ананың омырауы» деп

атайтын субъективті феномен дамиды.

 Сәби төсті қай жақтан, қашан

«тудыруға» дайын болса, анасы сол кезде сол тұстан омырауын тоса

қалады.

Адамбаласыдүниегекелісіменобъективтіқабылданушыменсубъективті

түсініктінің арақатынасы мәселесімен бетпе-бет келеді. Әуелгіде анасы

балаға тиісіншекөңіл қоймаса,бұл мәселеніңшешімі кейінолесейгенде

ешкөмегінтигізбейді.Менмұнда меңзеп отырғанаралықаймақ– әуелгі

креативтілік (жасампаздық) пен шындықты тексеруге негізделген

объективті қабылдаудың арасындағы сәбиге қолжетімді аймақ. Өтпелі

құбылыстар иллюзияны пайдаланудың ерте сатыларын көрсетеді, ал

иллюзиясызадамныңөзгелерсыртқыдепқабылдайтынобъектіменқатынас

идеясыныңмәніжоқ.

19-суреттің мәні мынада – әр индивидтің ерте дамуының әлдебір

теориялықнүктесінде, анасы қамтамасызететінбелгіліжағдайлардасәби

өзінің өсіп келе жатқан қажеттіліктеріне жауап беретін, өз кезегінде

инстинкттердің шиеленісінен туатын әлденелер жайлы идеяны түсінуге

қабілетті.Сәбиобастанненіңжасалып,неніңіскеасатынынбіледідеуге

болмайды.Осытұста баланыңанасы пайда болады.Олбалаға омырауын

тосып,онытамақтандыруғаәзірлігінбілдіреді.Осылайшаананыңсәбидің

қажеттіліктеріне бейімделуі сәбиде өзінің әлдене жасауға қабілеттілігіне

сәйкес келетін сыртқы шындық бар деген иллюзияны қалыптастырады.

Басқашаайтқанда,сәбигеанасыберетіннәрсеоныңтүсінетіндүниесімен

сәйкеседі. Бақылаушыға бала шынымен де анасы ретінде қабылдап

жатқандай көрінеді, бірақ бұл толық ақиқат емес. Сәби анасының

омырауын дәл өзінің орнында ғана қабылдайды. Ана мен баланың

арасындаайырбасжоқ.Психологиялықтұрғыдан,сәбиөзініңбірбөлшегі

болып саналатын емшекті емеді, ал анасы өзінің бөлшегі болған сүтін

береді.Психологиядағыөзараайырбасидесыаллюзияғанегізделген.

20-cуретте иллюзия аймақтарына өтпелі объектілер мен өтпелі

феномендердің, менің ойымша, негізгі қызметтерін иллюстрациялайтын

арнайыпішінберілген.Өтпеліобъектпенөтпеліфеномендерадамбаласы

үшінеңмаңыздынәрседен–оныңтәжірибесініңсенімдіқорғалғаннейтрал

аймағынанбасталады.Өтпелі объекттуралыой қозғағанкездесәби мен

біздің арамыздағы үнсіз келісім мәселесі дегенді айту керек. «Сен мұны

өзіңойлаптаптыңба,әлдебұлсағансырттанжапсырылдыма?»деген

сұрақ орынсыз. Бұл жерде ешкімнің де бұл сұраққа нақты жауап

күтпейтініменмұндайсұрақтыңөзіқажетсізекенімаңызды.

Әуелгідегі сәбидің жасырын мазасыздығы уақыт өте келе байқалатын

мәселеге айналады. Себебі ананың иллюзия тудырудан кейінгі негізгі

міндеті–солиллюзияныжою.Бұлміндетемшектеншығаруғадейінжүріп,

кейін де бұл ата-аналар мен тәрбиелеушілердің міндеттерінің бірі болып

қала береді. Басқаша айтқанда, бұл иллюзия мәселесі адам баласының

бәрінеортақмәселеніңбіріжәнеешбірадамонытүбегейлішешеалмайды;

тіпті оны теориялық пайымдау теориялық шешімге әкелсе де осылай

болмақ. Бұл иллюзияны «біртіндеп жою процесінде» (gradual

disillusionmentprocess)бәрідұрысболса,фрустрациякезеңібасталады,біз

оны«емшектеншығару»депатаймыз.Алайда,бұлжағдайда,біземшектен

шығаруменбайланыстыфеномендержайлыайтқанда(бұлмәселегеКляйн

асажітіназарсалды),емшектеншығарудыңнегізіндежатқан,иллюзияның

пайда болуы мен оның біртіндеп жойылуына мүмкіндік туғызатын

процестіңбарыншамалаймыз.Иллюзияның«тууыменжойылуы»(illusion-

disillusionment) тоқтаса, сәби емшектен шығаруға тиісінше дайындала

алмай қалады, ал ондай жағдайда емшектен шығару жайлы айтудың өзі

орынсыз.Жайғанаемізудітоқтатуемшектеншығаруемес.

Қалыптыбаланымысалғаалаотырып,біземшектеншығарудыңерекше

мағынасынкөреміз.Бұләрекеткебаланыңкүрделіреакциясынбайқағанда,

бізмұның«иллюзиянытудыруменжоюдың»қалыптыпроцесініңнәтижесі

екенінжақсыбілеміз,солсебептіемшектеншығаружайлыайтқанда,бұл

реакцияныелемеуімізгеболады.

Шындықты қабылдау міндеті ешқашан аяқталмайды деуге де негіз бар.

Ешбірадамбаласыішкіжәнесыртқышындықтыбайланыстыруміндетінен

бос емес және бұл міндеттен құтылу әлі толығымен зерттелмеген (өнер,

дін)аралықаймаққатәнекенінемеңзелініпотыр(Салыстырыңыз:Ривиер,

1936). Бұл аралық аймақ ойынға берілген кішкентай баланың ойын

аймағыментікелейсабақтастықта.

Аралық аймақ балалық шақта сәби мен қоршаған әлемнің арасындағы

қарым-қатынастыбастауүшінқажет.Олертеректегіасамаңыздыкезеңде

аналық міндеттің дұрыс орындалуының арқасында ғана пайда болуы

мүмкін.Мұныңбәрінеауадайқажеттісі–сыртқыэмоциялықортаныңжәне

физикалық ортадағы өтпелі объект не объектілер секілді жекелеген

элементтердің(уақыттағы)жалғастығы.

Сәби үшін өтпелі феномендердің қолжетімді болуы ата-аналардың

объективті қабылдауға тән шиеленісті интуитивті мойындауымен

байланысты; біз сәбиді өтпелі объект бар жерде субъективтілікке не

объективтіліккеқатыстысынғаалмаймыз.

Ересек адам өзінің субъективті феномендерін бізге объектив ретінде

қабылдатуға тырысатын болса, біз оның есі ауысқан деп табамыз. Ал

ересек жан өзінің аралық аймағын өзгелерге мойындатуға талап қоймай

рақаттанатын болса, біз онымен байланысқа шығатын өзіміздің аралық

аймақтарымызды мойындаймыз. Ол аз десеңіз, біздің аралық

аймақтарымыздағысәйкестіктердітапқанымызғақуанамыз.Бұл–өнер,дін

немесефилософиядағытопмүшелерініңарасындакеңтарағанжағдай.

Мен Вульфтің жоғарыда аты аталған еңбегіне айрықша назар аударғым

келеді. Онда өзім өтпелі объектілер немесе өтпелі феномендер дейтінге

мысалболаалатынклиникалықматериалдаркелтірілген.Бұл тұстаменің

көзқарасым мен Вульфтің көзқарасы арасында айырмашылық бар, әрі ол

менің осы терминдерді қолдануым мен оның «фетиш объект» деген

терминді қолдануынан анық аңғарылады. Вульфтің еңбегін зерделесеңіз,

«фетиш» сөзін пайдалану сексуалды ауытқулардың жалпы теориясына

тиесілі әлденені балалық шаққа апарып тіркейді. Меноның мақаласында

сәбидің өтпелі объектісін «салауатты әуелгі тәжірибе» ретінде

қарастыратын тұсын таппай отырмын.Бірақөзбасымөтпеліфеномендер

әмбебап және салауатты деп санаймын. «Фетиш» сөзінің мағынасын

қалыпты феномендерді белгілейді деп кеңейтетін болсақ, біз, сірә, бұл

терминніңбағасынжоғалтыпаларедік.

Мен аналық фаллос жайлы адасушылықты (delusion) түсіндіру

мақсатындаіскеқосылғанобъектінісипаттауүшін«фетиш»сөзінқалдырар

едім.Оданәрі барып, біз аналықфаллостыңиллюзиясына, әмбебапжәне

патологиясызидеяғаорынқалдыруымызкерек дередім.Бізендіназарды

«объект» деген сөзден «иллюзия» деген сөзге бұрсақ, сәбидің өтпелі

объектісіне жақындаймыз. Тәжірибе алаңында универсалды иллюзия

ұғымымаңызды.

Бұдан шығатыны – біз өтпелі объектіні потенциалды аналық фаллос,

бірақәуелгіденомыраудеуімізгеболады.Демекбұл–сәбидіңөзіжасаған

әрі сырттан ұсынылған зат. Менің ойымша, сәбидің өтпелі объект пен

жалпы алғанда өтпелі феномендерді пайдалануын зерттеу фетиш объект

пен фетишизмнің бастауларына жарық түсіре алады. Алайда зерттеуді

фетишизмнің психопатологиясынан бастап, содан кейін өтпелі

феномендерге келсеңіз, маңызды әлденелердің жоғалатыны анық. Себебі

өтпелі феномендер тәжірибе бастауларына және салауатты эмоциялық

дамуғатиесілі.

Қорытынды

Бұлмақаладаменденісаусәбидің,негізінде,алғашқыиеленуіменқарым-

қатынасында көрініс табатын ең әуелгі тәжірибелерін кең ауқымда

бақылауғатырыстым.

Алғашқыиеленуаутоэротикалықфеномендер,жұдырықпенбармақсору

кезеңіне жататындықтан, ол алғашқы жұмсақ ойыншық, қуыршақ, қатты

ойыншықтардың пайда болуымен жалғасады. Ол сыртқы объектімен

(ананыңомырауы)және ішкі объектілермен(сиқырменинтроекцияланған

омырау)байланысты;бірақолардыңекеуінендеайырмашылығыкөп.

Өтпеліобъектілерменөтпелі феномендертәжірибеніңбастауларындағы

иллюзияаймағынатиесілі.Баланыңертеректегідамуыананыңөзсәбиінің

қажеттіліктерінебейімделебілуқабілетінің арқасындаболуымүмкін,бұл

баланыңұғымындаөзібірдеңежасауғамүмкіншілігібарекенінрастайтын

шындық туралы иллюзияны тудырады. Сыртқы не ішкі шындықтардан

салыстырмалы түрде тәуелсіз саналатын тәжірибенің бұл аралық аймағы

сәби тәжірибесінің негізгі бөлігін құрайтындықтан, индивидте өмір бойы

өнер,дін,қиялменшығармашылыққызметпенбайланыстысақталады.

Солсебептіиллюзияныңжағымдымағынасыжайлыайтуғаболады.

Сәби өтпелі объектіден біртіндеп, әсіресе мәдени қызығушылықтары

дамикеле,алшақтайтүседі.

Психопатологияда:

«Тәуелділік» (addiction) деген өтпелі феномендер әлі де ықпалды ерте

сатығарегрессиядептүсінугеболады.

Фетишизмді аралық аймақта сәбидің ертеректегі тәжірибесінде туатын,

аналық фаллос жайлы адасушылыққа (delusion) байланысты арнайы

объектініңнеобъекттүрініңбелсенділігідепсипаттауғаболады.

«Патологиялықөтірікайту»(pseudologiafantastica)менұрлықтыжеке

тұлғаның өтпелі объектімен байланысты тәжірибе үздіксіздігін сақтап

қалуғадегенбейсаналыталпынысыдепсипаттауғаболады.

Ескертпе

1. Британ Психоаналитикалық қоғамының алдында 1951 жылы 30 мамырда оқылған

баяндамағанегізделген.Int.J.Psycho-Anal.,XXXIVтом,1953.

2. Бұлтұстажітімәнберіліпотырғансөз«объект»емес,«иелену»екенінескертекетукерек.

Психоаналитикалық қоғам мүшелеріне таратылған жазу машинкасымен басылған

нұсқасында, бір ғана тұсында қателікпен, шын мәнінде, («иелену» дегеннің орнына)

«объект»сөзінқолдандым,бұлпікірталаскезіндегітүсінбеушіліктергеалыпкелді.Алғашқы

мен-емес объект, әдетте, ананың омырауы саналатыны аталып өтті. Оқырмандар

Фэйрбрэйннің(1952,р.35)«өтпелі»дегенсөзінежиіназараударады.

3. Сәбидің жамылғы-қуыршағы туралы мысалды Джеймс Робертсонның «Екі жасар бала

ауруханаға барғанда (Трависток клиникасы)» (A Two-year-old Goes to Hospital (Travictock

Clinic))фильміненкездестіресіз.Сондай-ақРобертсонменсеріктесавтордысалыстырыңыз

(1952).

4. Бұл тұста, сірә, «жүн жинау» терминінің қолданысына түсініктеме қажет секілді: өтпелі

немесеаралықаймақтымекендеу.

5. Салыстырыңыз,Скотт(1955).

6. Осы мәселеге арналған бір мақалада тамаша мысалдар бар. Вульф (Fetishism and Object

ChoiceinEarlyChildhood,Psychoanal.Quart.1946,15,р.450)дәлосыфеномендізерттейтіні

анық,бірақолмұны«фетишобъектілер»депатайды.Бұлтерминніңдұрыс-бұрыстығымен

үшінанық емес, ол жайлы алда айтып өтемін. Мен өз мақаламды жазып бітіргенгедейін

Вульфтің жазбасы жайлы білген жоқпын. Алайда әріптестерімнің бірі осы мәселені

зерттеугетұрарлықдептауып,зерделегеніменүшінерекшеқолдауменқуанышболды.Сол

сияқтыАбраһам(1916)менЛинднерді(1879)қараңыз.

7. Анасы«емізукезіндебірбөтелкесүтберудұрысшешімекенінтұңғышынақарапұғынды»,

бұл – өзі үшін алмастырушылардың позитив құндылығына жол ашу, нәтижесінде, «Х»-ке

қарағанда,екіншібаласынемшектеншығаруоңайырақболды.

8. Фрейдтіқараңыз(1921),р.65.

9. Марийон Мильнердің (1952, р. 181) бала өмірінің алғашқы сатысындағы ананың бұл

тараптағы жеңілісінің бір әсерін, ең маңызды әсерін, (менің ойымша) талқылағаны анық.

Ананыңөзміндетіндұрысорындайалмауысебебіненмұндажақсыменжаманобъектілерді

тиісіншеажыратаалмайтынэгоныңуақытынанертерекдамуыорыналады.Иллюзиякезеңі

(не менің «өтпелі фазам») бұзылады. Қалыпты өмірдегі түрлі әрекет барысында немесе

анализ жүргізу кезінде жеке тұлға иллюзия тұрақтайтын құнды орынды іздейтін болып

көрінуіықтимал.Бұлорайда,иллюзияныңжағымдытұсыбілінеді.Сондай-ақбұлмәселені

талқылағанФрейдтіқараңыз(1950).

10. Мұндааналық қамқорлықтыңкүллі техникасынқамтып отырмын.Біріншіобъект омырау

деген кезде, «омырау» деген сөз ана денесінің бөлшегі ретінде ғана емес, аналық

қамқорлықтың техникасын білдіреді деп сенемін. Баласын бөтелкедегі сүтпен

қоректендіргендеде,жеткіліктідәрежедежақсыанаболуымүмкін(меніңойымсолай).Бұл

– «омырау» сөзінің кеңірек мағынасы болса, терминнің түпкілікті мағынасына аналық

техникалар қоса қарастырылса, сәбидің ерте дамуы туралы Мелани Кляйн мен Анна

Фрейдтің түсіндірмелерінің арасында байланыс бар. Олардың арасындағы жалғыз

айырмашылық – олардың жазылу уақыты; бұл болмашы ғана айырмашылық болашақта

өзінен-өзіғайыпболады.

Сілтеме

Freud,Sigmund(1923).TheEgoandtheId.StandardEdition,Vol.19.

Hoffer,Willi(1949).Mouth,Hand,andEgo-Integration.Psychoanal.StudyChild,3/4.

Klein, Melanie (1932). The Psycho-Analysis of Children. Rev. edn. London: Hogarth Press және the

instituteofPsycho-Analysis,1949.

Milner,М.(1952).AspectsofSymbolisminComprehensionoftheNot-Self.Int.J.Psycho-Anal.,33.

Riviere,Joan(1936).OntheGenesisofPsychicalConflictinEarliestInfancy.Int.J.Psycho-Anal.,17.

Stevenson, О. (1954). The First Treasured Possession: a Study of the Part Played by specially Loved

ObjectsandToysintheLivesofCertainChildren.Psychoanal.StudyChild,9.

Wulff,M.(1946).FetishismandObjectChoiceinEarlyChildhood.Psychoanal.Quart.,15.

Түпнұсқабасылымдеректері:D.W.Winnicott,«TransitionalObjectsandTransitionalPhenomena»from

PlayingandReality,pp.229-242.BasicBooks,1980.Taylor&Francisрұқсатыменқайтабасылды.

ЖЕТІНШІТАРАУ

Жарақат»

зерттеулеріжәнеОңтүстікАҚШ

әдебиеті

ЛизаХинричсен

ЛизаХинричсен–Арканзасуниверситетініңағылшынтіліпрофессоры.Олмодернжәнеқазіргі

заманғы оңтүстік әдебиетіндегі жан жарақаты, қиял мен бұрмалаудың рөлдері жайлы

қолжазбаларды қайта зерделеумен айналысуда. Хинричсен PhD дәрежесін Бостон

университетіндеалған.

Оңтүстіктің әдебиеті мен сыны мәдениеттің дамуындағы жад, жарақат

пен тарихтың рөлін бұрыннан мойындайтын. Бірақ «Оңтүстіктің ақыл-

ойы» (The mind of the south) жайлы сыни ілім тарихи тұрғыда шешілуін

талап ететін мәселелер тудырды. Эдип комплексі салдарынан болған

беймаза қалыпты да, қызығушылықтарды да сипаттайтын ондай

жұмыстардың көпшілігі Фолкнер тілге тиек еткен «Өткен шақ ешқашан

өлмейді.Олтіптіөткеншақемес»(81)дегенойдықайталап,бекітетүсуге

қызмет етті.

 Алайда постмодерндік және постотаршылдық, гендерлік,

жарақат және жад туралы зерттеулердің ізімен оңтүстік жайлы ғылыми

дискурстаржақындаөзтарихиқұрылымын,репрезентациясымендамуын

қайтақарайбастады.Сөйтіп,өзіндікбірегейлікмәселелерін(selfidentity),

тарих, қоғамдастық ұғымдарын зерделеп, есте сақтау деген түсініктің

мағынасын күрделендіріп жіберді. Теориялық негізі мен әдіснамасын

Оңтүстік зерттеулерінің «жад» және «тарих» жайлы негізгі ұғымдарына

мұрағақалдырғанжарақатзерттеулерінесүйенутеориялықтұрғыдасоған

иіліп әкелінген «Жаңа Оңтүстік зерттеулерінде» барған сайын жиі

кездесетін болды.

 Бұл эссе қазіргі заманғы жарақат теориясының пайда

болуынашолужасайды.Аталғантеориялардыңоңтүстіктіңәдебисынына

ықпал еткенін атап өтіп, Оңтүстік әдебиетіндегі жарақат ойындарының

көрінісінің рөлін бағалайды. Сондай-ақ құлиеленушілік, бөлінушілік,

нәсілшілдікпенсаясиқуғын-сүргінсекілдіоқиғалардытүсінудегіжарақат

теориясының қаншалықты пайдалы екеніне баға береді. Жарақатты

тарихиландыруменконтекстеу–бұлұғымдағыжарықшақтардымойындау,

оның сипаттаушы термин әрі ұйымдастырушы категория ретіндегі

шектеулерінтүсіну.«Жарақат»дегентерминәубастафизикалықмағынаға

ие болғанымен, ол грекше мағынасы «жара» дегенді білдіретін сөзден

шығады. Оның негізгі мәні – инвазивті дене зақымы; қазіргі заманғы

ғылымдаЖан-МартинШарко,ПьерЖане,ДжозефБрюйержәнеЗигмунд

Фрейдеңбектеріндефизикалыққанаемес,менталдымағынаға(реңкке)ие

болып, жеке тұлғаға ғана тиесілі емес, ұжымдық процестерді де білдіре

бастады. Джудит Херман (1992) атап өткендей, жарақат «кезеңдік

амнезияны»бастанкешірді,себебі«субъектітудыратынқайшылықтардың

күштілігі сондай – ол дүркін-дүркін анафемаға айналады» (7); Херман

байқап өткендей, ол қандай да бір қитұрқы әлеуметтік және саяси

қозғалыстармен бірге қоғамдық санаға әлсін-әлсін киіп-жарып, өз орнын

тауыпжатады.

Терминнің тарихы көрсеткендей, «жарақат» – заманауилықпен тығыз

байланысты ұғым. Бұл ұғымның кәсіби кодификациясы, негізінен,

медициналық ойлаудың төрт басты бағытынан тарады: англо-америкалық

сот медицинасы, француздың истерия (hysteria) зерттеулері, немістің

әлеуметтікмедицинасыжәнеқазіргізаманғысоғыспсихиатриясы(Лернер

менМикале21).Жарақатжайлызаманауитүсінік1860жылдарытеміржол

апаттарында зардап шеккендердің эмоциялық есеңгіреуден кейінгі

(aftershocks)жарақатбелгілерін(соматикалықсимптомдарды,қайталанушы

жүріс-тұрыстарды) атап көрсеткен британ дәрігері Джон Эричсеннің

еңбектерінен бастау алады; кейінірек Берлин неврологы Пол Оппенхейм

бұл психикалық күйге «жарақаттық невроз» деген атау берді (Лейс, 3).

Жарақат жайлы ертеректегі зерттеулер Шарко мен Жаненің, кейінірек

Брюйер мен Фрейдтің «Истерия туралы зерттеулер» (Studies on Нysteria,

1895) еңбегінде пайда болды, адам және медицина ғылымдарын

соматикалық негізделген үлгілерден субъективтіліктің психологиялық

модельдерінеқарайқайтабағдарлануыныңбөлшегінқұрады.

Бірінші дүниежүзілік соғыстың бұзып-жарып кіруімен және одан

көптеген сарбаздардың миынан жарақат алып, санасы өзгеріске ұшырап

оралуымен байланысты аталған мәселе қайта қаралды. Соғыс жылдары

жазылғанФрейдтің«Қанағаттанупринципініңарғыжағында»(Beyondthe

PleasurePrinciple,1920)еңбегіэгоғаішкіжәнесыртқышабуылмәселесін

зерттеп, жарақат анықтамасын әскери метафоралар арқылы түсіндіреді:

«Қорғаныс сауытын бұзып кіруге қабілетті кез келген сыртқы қоздыруды

біз«жарақаттыққоздырудепатаймыз»,–депжаздыол,ағзаэнергиясының

қызметіндегі кең өлшемдегі бұзылушылықты және кез келген мүмкін

болатын қорғаныс өлшемін іске қосуды» да «жарақаттық қоздыруға»

жатқызаотырып(33).Алайдакейбірзерттеушілердіңпікірінше,Фрейдтің

бұл мәселе туралы ең маңызды зерттеуін Екінші дүниежүзілік соғыс

кезінде Англияға аласталған шағында жазған еңбегі «Мұса және

монотеизм»(Moses and Monotheism,1939) кітабынан кездестіреміз. Мұнда

жарақаттыңкүрделіөткіншіаспектілеріжайлыбарыншахабардарФрейд,

иудейлік монотеизмді «ұмыту» мен теміржол апатынан кейін физикалық

тұрғыда сап-сау кетіп, бірақ уақыт өте келе, кешігіп жететін психикалық

жәнемоторикалықаурубелгілерінензардапшеккенжандардыңбойындағы

латентті(жасырын)симптомдардысалыстырады.«Мұсажәнемонотеизм»

сондай-ақ әдіснамалық тұрғыдағы өзгерісті көрсетеді: Фрейд жарақатты

түсінудің бастауларын жеке тұлғалық емес, ұжымдық феномен ретінде

дамытады.Бұлзаманауитеориялықеңбектердедауғаіліккенқозғалыседі.

Ол бұл қозғалыстың трансгенеративті тұрақтылығын түсіндіруге күш

салады.

Осы күнгі жарақат зерттеулері 1980 жылдардан басталады. Бұл кезде

Американың психиатриялық ассоциациясы «Жарақаттан кейінгі стресс

бұзылушылығын (ЖКСБ)» (Post-Traumatic Stress Disorder – PTSD) ресми

түрдемойындады.ДжудитХерманменЭннУайтхедатапөткендей,ЖКСБ-

ніңформалдытүрдемойындалуысоғыстыңпсихологиялықәсерлеріжайлы

қоғамдық сана-сезімнің өсуін діттеген Вьетнам ардагерлерінің агрессивті

саясикампанияларыныңнәтижесіболатын.Уайтхеджазатындай,бұл–аса

маңызды мәдени құбылыс. Себебі олар «психиатриялық бұзылушылық

(disorder)бүтіндейортаныңәсерінемесеересекөмірдеорыналғанжарақат

салушы оқиғаның көпке созылатын психологиялық нәтижелері болуы

ықтимал» екенін кең көлемде мойындатты (2004, 2). Жарақаттың әдеби,

мәдени және этикалық астарларын түсінуге тырысқан гуманистік ілімнің

дербес зерттеу аймағы ретінде «жарақат зерттеулері» 1990 жылдардың

басында айқындала бастады. Тарих, саясат пен этиканың «шын дүние»

мәселелерінеқатыссызнемесенемқұрайдыболыпкөрінгенмәденикезеңде

этикалықжәнесаясиәлеуетібаргуманистікзерттеулердіжандандыруүшін

әдебиет теориясында жарақат зерттеулері алға шықты. Кэти Карут(1995,

1996), Шошана Фелман (1992, 2002) мен Джофри Хартман (1994, 1996)

жарақат пен әдебиет арасындағы қатынастың ізашар зерттеушілеріне

айналды. Олар психоаналитикалық теория мен әдебиеттің жарақат қалай

өткерілетіні, естесақталатыны әрі көрініс табатыны жайлы өзара күрделі

сұхбат жүргізу жолын қарастырды. Фелман мен Дори Лобтың «Куәлік:

әдебиет,психоанализбентарихтағыкуәболудағдарысы»(Testimony:Crisis

of Witnessing in Literature, Psychoanalysis and History, 1992), Каруттың

«Жарақат:жадтантабылғанжаңалықтар»(Trauma:ExplorationsinMemory,

1995) атты жарақат жайлы зерттеулері әдеби сыншылар,

әлеуметтанушылар, архивистер, киногерлер мен психиатрлардың

жұмыстарын біріктіретін пәнаралық диалогке айналдыруды көздеген

межелі редакторлық еңбектер болды. Каруттың «Сұрауы жоқ тәжірибе:

жарақат, нарратив және тарих» (Unclaimed Experience: Trauma, Narrative

andHistory,1996)еңбегісолардыңізіменбасылдыда,көпұзамайжаңадан

пайда болған саладағы («жарақат теориясы» термині [72] бірінші рет

«Сұрауы жоқ тәжірибе: жарақат, нарратив және тарих» кітабында

аталады)ықпалды басылымғаайналды. Солтұстапсихологтерменәдеби

сыншылар тасымалға (transference), сублимация (sublimity), психикалық

пысықтау (working through) мен назар аудартуға (acting out), уақытында

ысырылып қалған әрекет пен жарақаттың кешігіп жеткен мағыналарына

назар аудара отырып, Холокост зерттеулерін жаңа психологиялық және

әдеби өлшемдермен кеңейтуге кірісіп кеткен еді. Доминик Ла Капраның

(1996, 1998, 2000), Джеймс И.Йоңның (1988, 1993), Эрик Сантнердің

(1993), Роберт Джей Лифтонның (2000), Марианна Хирштің (1997,

2012)жәнеМайкл Ротбергтің (2000,2009) еңбектеріөзгелердіңқатарында

жарақаттық тәжірибе ретінде Холокост репрезентацияға қалай

фундаменталдыталаптарқоятынынтүсінугетырысты.

Карут пен Фелманның еңбегін Американың психиатриялық

ассоциациясының (АПА) «Менталды бұзылудың диагнозы мен

статистикалық нұсқаулығындағы» (Diagnosis and Statistical Manual of

Mental Disorders) жарақат анықтамасының жаңғырығы деуге болады.

Өйткені олар Бессел А. Ван дер Кольктің еңбектері мен Фрейдтің

таңдамалы жазбаларына сүйенеді; cонымен біргеоқудың деконструктивті

һәм постструктуралистік үлгілерін қолданады. Негізінде, бұл еңбек

жарақатты бастан өткерудегі диссоциацияның рөлін, медициналық

үлгілердіңәдеби үлгілерге көшірілуінің дұрыстығын, АПА-ның ЖКСБ-ға

қатыстыанықтамасыныңәдеттеәлеуметтікекендігінаңғартады.Сонымен

біргесаясимәселеретіндеқабылданатындүниеніңжекепсихопатологияға

айналдыратын процеске қалай қатысатыны турасында бұрынғыдан да

ауқымды сыни талқылауларға жол ашады. Каруттың пікірінше, жарақат

фундаменталды негізде репрезентация дағдарысын қамтиды; Каруттың

еңбегі қиындық, ажырау, апория мен мүмкін еместік секілді

постструктуралистік троптарды айрықша атап көрсетіп, жарақаттық

тәжірибенің бұрынғы білім жүйелерімен бірігіп кете алмайтынын,

керісінше, уақыт аралығында радикалды ығыстырылып қалғанын

баяндайды. Оның анықтамасында «жарақат» «бірінші кезекте белгісіз»

күйде қалып, «жеке тұлғаның өткен шағындағы қарапайым зорлық-

зомбылық немесе әдепкі оқиғаларында кездеспейді, одан гөрі

ассимиляцияланбаған қалпында, белгісіз сипатында аман қалушының

мазасын алу үшін кейінірек қайтып оралады» (4). Карут пен Фелманның

еңбектері жарақаттаушы оқиға мен нарративтің мүмкіндігі арасында

қарама-қайшылыққаденқояды;олекеуісынижәнеэтикалықпрактиканың,

сонымен бірге оқу мен тыңдау әдістерінің де өзгеруі қажет екенін баса

көрсетеді. Өйткені мұнда өзара субъективті күйге бөлену жарақаттың

дауысқа айналуында куәлік етуші ретінде маңызды рөл ойнайды, (Карут

IX). Фелман «Куәлік: әдебиет, психоанализ бен тарихтағы куә болу

дағдарысы»(Testimony:CrisisofWitnessinginLiterature,Psychoanalysisand

History, 1992) еңбегінде жазатындай, куә болу куәлік ету әрекетін талап

етеді және бұл, оның ойынша, «басып-жаншудың саяси өлшемі мен

қарсыласудыңэтикалықөлшемдерін»қамтиды(12).

Аталғанеңбектергедегенсыникөзқарастардаболды.СусаннаРадстоун,

мысалы, оның негізін құраушы субъективтілік моделі мен оның

референциялық репрезентация теорияларына қатысын сынаған болатын.

Ал,РутЛейс«Жарақат:шығутегі»(Trauma:AGenealogy,2000)кітабында

Каруттың құрбандар мен қылмыскерлер арасындағы айырмашылықты

жоятын ұғымды әмбебаптандыруға барынша қарсы шыққан еді. Соған

қарамастан, бұл жарақат зерттеулеріндегі доминантты үлгіге айналды.

КарутпенФелманныңбұлеңбегініңжалғасыпкележатқанмаңыздылығы

олардың Фрейдтің концепцияларын, деконструкция әдісі және

постструктуралистік оқу үлгісімен електен өткізіп, дамытуында жатыр.

Карут пен Фелманның жазбаларына сүйенетін, жауап беретін көптеген

әдебижәнемәденизерттеумәтіндерініңқатарындамынадайеңбектербар:

Лори Викройдың «Заманауи фикшндегі жарақат пен аман қалу» (Trauma

and Survival in Contemporary Fiction, 2004); И.Энн Капланның «Жарақат

мәдениеті:баспасөзбенәдебиеттегіүрейменжоғалтусаясаттары»(Trauma

Culture: The Politics of Terror and Loss in Media and Literature, 2005); Ли

Гилмордың«Автобиографияныңшектеулері:жарақатпенкуәлікету»(The

Limits of Authobiography: Trauma and Testimony, 2001); Нэнси К. Миллер

мен Джейсон Тугоның «Шектен шығу: жарақат, куәлік ету және

қоғамдастық» (Extremities: Trauma, Testimony, and Community, 2002);

ДжудитГринбергтің«Жарақатпенүй:9/11-денкейін»(TraumaandHome:

After 9/11, 2003); Дебора М. Хоровицтің «Әдеби жарақат: Американың

әйелдеркөркемәдебиетіндегісадизм,жадпенжыныстықзорлық»(Literary

Trauma:Sadism, Memory, and Sexual Violence inAmerican Women’sFiction,

2000);МишельБалаевтың«Америкалықромандардағыжарақаттабиғаты»

(The Nature of Trauma in American Novels, 2012); Сара Андерсонның

«Жарақат, ессіздікпен дененіоқу»(Readings of Trauma, Madness, and the

Body,2012); Джули Гудспик-Чадуиктің «Қазіргі заманғы әйел жазушылар

және соғыс: Дж. Барнес, H. D және Г. Стейн еңбектеріндегі жарақат пен

әйелтәні»(ModernistWomenWritersandWar:TraumaandtheFemaleBody

inDjuanaBarnes,H.DandGertrudeStein,2011);ДженниферЛ.Гриффиттің

«Жарақаттықиелену:Африкалықәйелдердіңжазбаларыменөнеріндегітән

менжад»(TraumaticPosession: The Body and Memory in AfricanAmerican

Women’sWritingandPerformance,2009);ЭннРоттың«Кеңтарағанжарақат

мәдениеті:массмедиадаөзгелердіңазабынсату»(PopularTraumaCulture:

Selling the Pain of Others in the Mass Media, 2011); Энн Цветковичтің

«Сезімдер архиві: жарақат, сексуалдық және лесбиандық қоғамдық

мәдениет» (An Archive of Feelings: Trauma, Sexuality, and Lesbian Public

Culture,2003)т.б.

Кітаптардың тақырыптары айтып тұрғандай, «жарақат» теориясы әдеби

форманың саясаттары мен эстетикаларын зерттеушілерге ғана емес,

кеңірек алғанда, қоғамдық мәдениет, бұқаралық медиа, гендер, нәсіл,

сексуалдық саясаттарын зерделейтін ғалымдар үшін де қызығушылық

тудыратыныанық.Бұлсалакөптенберіөз-өзінесынкөзіменқарапкелді.

Ал жаңа зерттеулердің тасқыны ұғымның тарихын жаңадан зерделеді.

МаркМикалеменПолЛернердің«Жарақаттыөткеншақ»(TraumaticPast,

2001)жәнеРоджерЛакхерсттің«Жарақатмәселесі»(TheTraumаQuestion,

2008)сияқтыеңбектеріжарақаттыңқалайтарихитұрғыдақұрылымданып,

әлеуметтік контекстке тәуелді болатынын кеңінен зерттейді. Ал Джефри

Александр (2004, 2012) мен Артур Нилдің (1998) ізденістері жарақаттың

ұлтшылдық, империализм һәм саясат дискурстарына қатынасын

қарастырады.КалиТальдің«Азапәлемі:жарақатәдебиетіноқу»(Worldsof

Hurt: Reading the Literature of Trauma, 1995) еңбегі жүйелі зорлық-

зомбылық күнделікті өмірді қалай қалыптайтынына ерекше көңіл

аударатынфеминистіксаясаттарғанегізделеді.ТалХолокостқакуәлікетуге

қатысты, Вьетнам соғысы ардагерлері жазған әдебиетті және инцест пен

балазорлығысияқтықылмыстардыңқұрбаныболғанәйелдердіңжарыққа

шыққан куәгерлік жазбаларына қатысты сыни әдістерді талқылайды да,

жекелеген куәлік жазбалардың әлеуметтік маңызына ден қояды. Сол

сияқты, «Сериялық кісі өлтірушілер: Американың жарақат мәдениетінің

өліміменөмірі»(SerialKillers:DeathandLifeinAmerica’sWoundCulture,

1998) деген зерттеуінде Марк Селтзер қоғамдық сфераның құрылуын

азаптану мен зорлық-зомбылықтың патологиялық визуализациясы

төңірегінде зерделейді. Жарақат жайлы ізденістердің көптігінің бір

нәтижесі – қай жерден де құрбандықты көруге бейімділік дамыды:

«Тарихтар» (Hystories, 1998) еңбегінде Элейн Шоуалтер Америка Құрама

Штаттарындағыистериялық«құрбандық»мәдениетінсынайды.Ал«Пост-

жарақаттық мәдениет: тоқсаныншы жылдардағы жаралану мен оған

түсініктеме беру» (Post-Traumatic Culture: Injury and Interpretation in the

Nineties, 1998) еңбегінде Кирби Фаррел жарақат қалайша «көркем

шығармашылықтың қозғаушысы, басып-жаншитын дүниенің асау

саналардыигеруінетүсіндірмеқұрал»(x)болыпшыққанынталқылайды.

«Ұжымдық жарақат» теорияларына қызығушылықтың күрт артуы

құрбандықтың баршаға ортақтығы мен шектеулілігі жайлы мәселені

көтерді.МорисХолбуочстің«ұжымдықжад»(1925)тұжырымынанбастап

Фрейдтің «Мұса және монотеизм» еңбегіндегі пайымдарында, Кэй

Эриксонның (1976) еңбегінде,Артур Г. Ниллдің (1998), Рон Эйерманның

(2001)жәнеПьерНораныңlieuxdemémoireжайлыконцепциясында(1984–

1992) бұл мәселе талқылана бастады.Сонымен қатар Пол Коннертонның

«Қоғам қалай есте сақтайды» (How Societies Remember, 1989), Джефри

Александрдың «Жарақат: әлеуметтік теория» (Trauma: A Social Theory,

2012)сияқтыпостотарлықжарақатпеназаматтықинституттарғажітіназар

салатынкеңкөлемдізаманауиеңбектердеұжымдықжарақатпенұжымдық

жад маңызды мәселе болып қала берді. Кейбір теоретиктер жеке

жарақаттан ұжымдық жарақатқа көшу ың-шыңсыз өтеді деп болжаса,

өзгелер қарапайым метафоралық сипаттағы бұл ұлғаю интеллектуалды

тұрғыда редуктивті және саяси тұрғыда жауапсыз болуы мүмкін деген

қауіптерінжеткізді.«Тарихтыжазу,жарақатжайлыжазу»(WritingHistory,

Writing Trauma, 2000) еңбегінде Доминик Ла Капра сияқты кейбір

сыншылар Холокост секілді тарихи оқиғаларға деген ұжымдық жауапты

сараптау үшін «acting out» (Фрейдтің қайталанып келетін бейсаналы

әрекеттер мен фантазияларды сипаттауүшінпайдаланатынтермині)және

«working through» (бейсана қайталауларды тұтқындай алатын,

интерпретация көмегімен өзгерген қайталау) психологиялық

категорияларын қолданады. Алайда «ұжымдық жарақатты» тұжырымдау

барысында бірқатар теориялық түсініспеушіліктер орын алып келеді:

ұжымдықтопішіндежарақатдәлқалайшақабылданады?Ұжымдықнемесе

коммуналық зорлықтың психологиялық мәселеден гөрі саяси не

идеологиялықмәселедепқарастырылғаныжөнболар?

Ақырында, бұқаралық мәдениет «жарақаттың» психоаналитикалық

анықтамасын кеңейтіп жіберген соң, оның анықтамасы күрделене түсті.

Джефри К. Александр мұны «күнделікті өмір мен тіл қолданысында

қамтылу»(2)депатады.Сондай-ақжарақаттыңкөптегенпсихикалықжәне

мәденикүрестердің«жадсаясаттарына»(memoro-politics)метафораретінде

шектеусіз пайдаланылуы көбінесе назарды жеке тұлғадан басқа жаққа

бұрып әкетеді. Феминист психотерапевт Лаура С.Браун, мәселен, қара

нәсілді адамдардың, әйелдердің, гейлер мен лесбиандардың, төменгі тап

өкілдерінің және мүгедек жандардың жарақаттық тәжірибелері көбіне

есепке алынбайтынын айтты, себебі жарақаттың қазіргі таңдағы

анықтамалары Батыс қоғамындағы басымдыққа ие топтардың

тәжірибелеріне негізделген. Браун өз түсінігімізді кенеттен болатын

апаттық жағдайлардан «қитұрқы (insidious) жарақаттарға» дейін

кеңейтуіміз керек дегенді айтады. Оның пайымынша, «қитұрқы жарақат»

дегеннің«осысәттетәнніңсаулығынатөнгенжантүршігерлікқауіпболуы

міндеттіемес,бірақол–адамныңжаныменрухыназаптау»(107).Сөйтіп,

азаптың айналасындағы саясат, қауымдастық, институттар, тәжірибелер

мен қоршаған орталар сияқты дүниелерге қайта назар аударылады.

Солайшаауырсынудың(pain)белгілібіртүрлерінебасымдықберіледі.

«Жарақат»жәнеОңтүстікАҚШ

«Жарақатты» анықтау, тарихи контекске лайықтаудағы қиындықтарға

қарамастан,белгілібірзерттеулерлегі«жарақат»зерттеулерініңОңтүстікті

жекелеген мәдени және психологиялық қақтығыс орны ретінде

сипаттаудың пайдалы болуы ықтимал екендігіне емеурін танытты.

Оңтүстік АҚШ көп уақыт бойы жарақаттың мекені ретінде қабылданды.

Бұл–Американыңқатыгездігікөріністабатынжәне«сақталатын»кеңістік,

оныңтарихы –халықтыкүштеп қоныстандырудыңжәне диаспоралардың

тарихы. Бұл ұғым Американың жергілікті халықтарының геноциді мен

көшірілуі, құлдық, миграция, афро-америкалықтарды қоныстандыру,

күшпенжасалатын жалақысыз жұмыс,қатыгезәрекеттермен зорлықшыл

институттарды қамтиды. Ұмыт қалған тарихтың сезімдегі ізі әлі де бар,

оныңтарихисанадамұрабопқалғанмәніқазіргізаманғыоңтүстікжазба

мәдениетіндеайқынсезіледі.БарбараЛаддайтатындай,

«Оңтүстік жайлы жазатындар үшін ауызша баяндау (orality) мен орындаушылықты

(performance) түсіндіру яки репродукциялауда жад әлі де маңызды болып қалып отыр. Ол

шығармалардың жасырып немесе айтпай қалатынын, әсіресе АҚШ-тың (не нәрсені де тікелей

қабылдайтын)тарихнамасыөзініңмәденинатурализмгеадалдықтанытамыздепжасырыпқалған

дүниелердіашудамаңызды»(1636).

Жалпылама ұғым ретіндегі жарақатқа тарихи тұрғыда ерекшелік пен

жергіліктілік сипат беруде оңтүстік зерттеушілері уақыттық және

кеңістіктікмемориалдардың(нарратив,рәсім,тарих,монументтер)әртүрлі

қызметін пайымдап келді. Олар сондай-ақ өткенді еске алудың саяси

қолданысын, мәдени жад пен мәдени амнезияның арақатынасын,

эстетикалық репрезентация мен мемориализация (есте сақтау, естелікке

айналдыру) түрлерін зерттеді. Сонымен қатар Оңтүстіктің саяси және

нарративтарихындағы«қарсыжадтың»(countermemory)әлеуетінжеткізді.

Оңтүстік кеңістігінің тарихи және мәдени ерекшеліктерінен тамыр

тартқанда, жарақат зерттеулерінің сөздігі мен парадигмасы осы саланың

жад пен тарихы жайлы көптен бері мызғымай келген негізгі ұғымдарды

оданәрітеориялауғамүмкіндікберді.Алайдабұлсаладаәлідежасалатын

жұмыс көп, әсіресе аймақтағы бірегейліктердің (identities) тарихи

күрделілігіменәртүрлілігінеқатысты.

Оңтүстік зерттеушілері жеке және тарихи «жарақатқа» бұрыннан зейін

қойып келді, бірақ оны үнемі солай атаған жоқ. Тарихшы К. Ван

Вудуардтың оңтүстік тарихының «жүгі» (1993) және оның жеңілу

тәжірибесі жайлы пікірі оңтүстікті тарихи санаға басыбайлы жұтылып

кеткенаймақретіндекөрсетеді.«Бетіменкеткентарих:Оңтүстікжазушысы

мен өткені (The Immoderate Past: The Southern Writer and History, 1977)

кітабында К. Хью Холман, Луи Д.Рабин (1989) сияқты тарихшылар

Оңтүстікхалқыныңжадқаасажоғарымәнберетінінбайқайды.ЭннГудвин

ДжоунспенСюзанДональдсбаспағадайындаған«Беймазаденелер:гендер

жәнеОңтүстікмәтіндері»(HauntedBodies:GenderandSouthernТexts,1997)

жинағы немесе Патрисия Йегердің «Ластық пен Құштарлық: 1930–1990

жылдардағы оңтүстік әйел жазушыларының шығармашылығын қайта

құрастыру»(DirtandDesire:ReconstructingSouthernWomen’sWriting,1930–

1990, 2000) кітабы, сондай-ақ әлеуметтанушы Авери Ф. Гордонның

«Тылсыммәселелер:беймазалылықпенәлеуметтанушылыққиял»(Ghostly

Matters:HauntingandtheSociologicalImagination,1996)сияқтыеңбектерде

мәтіндердіңкөпшілігі«haunting»дегенметафоранықолданды.Осылайша,

тылсым гротескілі және таңқаларлық сөздерді пайдалана отырып,

жарақаттың адамның ақылға салып, сараптау қабілетіне бағынбайтынын

көрсеткендейболды.

Одан бергіде, «Бұл жадылар қайдан шықты: тарих, жад және Оңтүстік

бірегейлік» (Where These Memories Grow: History, Memory, and Southern

Identity, 2000), «Оңтүстіктің тарихы: нәсіл мен жадтың қақтығысы» (The

Southern Past: A Clash of Race and Memory, 2005) сияқты еңбектерінде

Фиджу Брандаж оңтүстік тарихының мағынасы мен қолданылуын

зерттейді.Зерттейотырып,тарихтыңбелгілібірнұсқаларыныңсаясижәне

идеологиялықжұмысына жіті мән береді.ОлардыңқатарындаАзаматтық

соғысқабасымдықберіп,оныақнәсілдіоңтүстіктіктерүшін«жарақатты»

болды деп анықтайтындары бар. Себебі бұл саяси және идеологиялық

жұмыстар қара нәсілді қарсы жадтардың (countermemories) Азаматтық

құқық қозғалысына қаншалықты үлес қосқанын ескере тұра,

ақнәсілділердіңнәсілдікбасымдығыменәлеуетінқалыптастырды.«Жеңілу

мәдениеті:ұлттықжарақат,жоқтауменқалпынакелужайлы»(TheCulture

of Defeat: On National Trauma, Mourning, and Recovery, 2003) еңбегінде

ВольфгангСшивелбушАзаматтықсоғыстанкейінгіОңтүстіктіңжағдайын

айқындаған. Ол мұны франко-прусстық соғыс пен Франциядағы және

Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Германиядағы секілді «ұлттық

жарақат»депатайды.Сондай-ақәскерижеңілістенкейінөткендіаңсайтын

мәдени озықтық турасындағы мифтер сол жеңілісті ақтап алу үшін

гүлденіпсалаберді.ТараМакФерсон«Диксидіқайтақұру»(Reconstructing

Dixie, 2003) кітабында атап өтетіндей, бұл бейнелі қиял әдістерінің

жаңғырығы әлі де естіледі. Себебі Оңтүстік – «құлдықтың және өткенді

аңсаудың алып өндірісінің орны» (3). Әрі географиялық кеңістік әрі

қиялдағыорынсаналатынАҚШ-тыңоңтүстіктегібилікқұрылымдарыүшін

әлеуметтік және жеке жадтың ара-қатынасын зерттейтін орынды

қалыптастырады,оғантәжірибеніңдискурсивтіқұрылымыдакіреді.

КөптегенсыниеңбектерОңтүстікАҚШ-тыңәдебиетінАзаматтықсоғыс

пен «Жоғалған Себеп» (Lost Cause) мифологиялары жайлағаны жайлы

зерттесе,жарақат пен жад теорияларыОңтүстіктөңірегіндегі дискурстың

өзге аспектілерінің өнімді бөлшегі болды. Плантацияны жадтың орны

ретіндеқарастыратынеңбектер,мәселен,ДжессикаАдамстың«Оралудың

жарақаттары»(WoundsofReturning,2007) мәдени жарақаторны ретіндегі

«құлдықтан кейінгі плантацияны» туризм мен тұтынушылық мәдениет

қалай өзгертіп жібергені жайлы қалам тартты (5). Елизабет Кристин

Расттың «Құлдықтан кейінгі қиялдағы плантация» (The Plantation on the

PostslaveryImagination,2009)плантациялықдәуірдегіөмірсүруменойлау

жүйесініңтарихишекараларғабағынбайтыныбірнешебуынғаәсерететінін

жазады. Өзге жұмыстар зорлық-зомбылыққа толы тарихи оқиғаларды

әдебиет қалай есте сақтап, эстетикаландырғаны жайлы айтады. Мәселен,

Харриет Поллак пен Кристофер Метрес редакциялаған «Әдеби жад пен

қиялдағы Эммет Тиллдің бейнесі» (Emmett Till in Literary Memory and

Imagination, 2008) жинағы нәсілдік тарихтағы аса маңызды кезеңді

зерттейді.Бұл еңбектен Тиллдің жабайы өлім жазасы Уиллиям Брадфорд

Хью, Джеймс Болдуин, Лангстон Хюджс, Гуендолин Брукс, Одри Лорде,

ЭннМуди,НиколасГильен,ЭймСезар,БебеМурКэмпбел,ЛьюисНордан

секілдіжазушылардыңшығармашылығындақалайкөріністапқанынкөруге

болады.МетресТиллдіңайуандықпенөлтірілуіРонЭйерманның(құлдық

пен афро-америкалық бірегейлік жайлы еңбектерінде) «мәдени жарақат»

немесе «әлеуметтік тіндегі көз жасы» дейтіні ретінде қызмет ететініне

ерекше назар аударды (Метрес 17). Тиллдің жарақаттық өлімі сондай-ақ

ТедАткинсонның«Ауырартиллерия:ФолкнерлікәулеттіккүнәменЛьюис

Норданның «Көкжалдың ысқырығындағы» жарақаттанған пішін»

(HellhoundonHisTrail:FaulknerianBlood-guiltandtheTraumatizedFormof

Lewis Nordan’s Wolf Whistle, 2011) еңбегінде де зерттелген еді. Мұнда

Аткинсонның айтуынша, Норданның сюрреалды, өзгешелеу

(дефамилиризацияланған) стилі «авторға жапсырылған шектеуші және

тынышынанайырушы(haunting)тарихи,мәденинарративтерді»көрсетеді.

ОлардыңқатарындаОңтүстікжайлыайтудегенніңнеекенінеФолкнердің

әсерін қарастыру да бар, бірақ онымен ғана шектеліп қалмаған. Өзге де

негізгі «тарихи жарақаттар» мен олардың оңтүстік әдебиетіне ықпалы да

зерделенді.ДэвидЭ.Дэвис(2011),мәселен,КэтринЭннПортердің«Жадау

ат, жүдеу салт атты» (Pale Horse, Pale Rider) хикаяты мен ондағы 1918

жылғы тұмау пандемиясының көрінісін зерттеді; Даниель И.Ким (2009)

Сюзан Чойдың «Шетелдік студент» (The Foreign Student) шығармасына

корей соғысының ықпалын қарастырды;Джули Бакнер Армстронг (2011)

Мэри Тернердің тергеусіз сотының бірқатар әдеби, журналистік және

артистік репрезентация әсеріне назар аударды. Олардың қатарында Жан

Тумердің «Кейн» (Сane) романындағы «Кабнис» (Cabnis) бөлімі мен

Анджелина Уэлд Гримкенің «Голди» (Goldie) әңгімесі де бар; Лиза

Хинричсен (2008) Бобби Энн Мейсонның «Елде» (In Country)

романындағыВьетнамсоғысыныңықпалынегжей-тегжейлібаяндады.

Қосымшаеңбектерэкономикаменэстетиканыңауқымдырақмәселелерін

зерттеу барысында жекелеген «тарихи жарақаттар» әлеуметтік

құрылымдардақалайкөріністапқанынаденқояды.МинроузГуинбаспаға

дайындаған The Southern Literary Journal журналының 2008 жылдың

көктеміндегіарнайысанытарих,жад,ұмытумәселелерінеарналғанеді.Ал

Руф Сальваджио, Сюзан В. Дональдсон, Даниел Кросс Тернер, Ребекка

Марк, Перл Мак Хейни және басқалар Оңтүстіктің әдебиеті мен

киносындағы интермәтіндік, өткенді аңсау, меланхолия, сублимация

мәселелеріненазарсалды.Соныменбіргежарақатзерттеулерініңсыниәдіс

ретіндегімаңызынбасакөрсетті.МеланиБенсонТэйлордың«Мазасыздық

тудырған есептеулер: постотарлық Оңтүстік әдебиетіндегі бірегейлік

экономикалары 1912–2002» (Disturbing Calculations: The Economics of

Identity in Postcolonial Southern Literature 1912–2002, 2008) деп аталатын

«капитализм жарақаты» жөніндегі жұмысында сандар мен есептеулердің

құрылымдары жарақатты паттерндерді қалай мәңгілікке қалдыратыны

жайлы жазады. Оның пікірінше, оңтүстікті капитализм мен колониализм

ретінде қабылдайтын түсініктер әлеуметтік және нәсілдік иерархияларды

анықтауға әрі жеке адамның бағасы мен бірегейлік түсінігін

қалыптастыруғақызмететеді.Ал«ЖергіліктіОңтүстіктіқайтақұрастыру:

Америкалықүндісәдебиетіменжоғалғансебеп»(ReconstructingtheNative

South:AmericanIndianLiteratureandtheLostCause,2012)еңбегіндеБенсон

Американың жергілікті халықтарының қудаланып көшіп-қонуын,

экономикалықигіліктерденайырылуын,соныменбіргежағдайдықалпына

келтіруді зерделеп, оңтүстіктің әдебиет сыны америкалық үндістердің

тарихына көз жұма қарайтынын және жарақаттық өшіру жолдарын

қалыптастырғанын баса айтады. Майкл Крейлинг «Ол жерде болмаған

оңтүстік: постоңтүстік жад пен тарих» (The South That Wasn’t There:

Postsouthern Memory and History, 2010) еңбегінде жад тақырыбына ден

қояды. Мартин Боунның «кейінгі Оңтүстікке тән» және Скотт Роминнің

механикалық тұрғыда репродукцияланған және баспасөз қалыптастырған

«кейінгі Оңтүстік» ұғымдарына арқа сүйей отырып, Крейлинг жад пен

тарих орталық орын иеленетін әртүрлі мәтіндер мен фильмдерді

қарастырады. Ол Холокост пен жарақат зерттеулері секілді күрделі

мәселелердің құлдық нарративін есте сақтаумен қалай байланыстыруға

болатынын зерттейді. Ол сондай-ақ Тони Моррисонның «Сүйіктім»

(Beloved) сияқты негізгі каноникалық мәтіндерде ұжымдық жадтың

ойнайтынрөлітуралыдаізденіпті.Оданбергіде,ДаниельКроссТернердің

«Оңтүстіктегі жолайырық: поэзия, жад және трансмәдени оңтүстік»

(SouthernCrossing:Poetry,Memory,andtheTransculturalSouth,2012)деген

еңбегі оңтүстіктен шыққан көптеген ақындардың шығармашылығын

қарастырған. Олардың қатарында Роберт Пенн Уоррен мен Джеймс

Дикиденбастап,БеттиАдкок,ЧарльзРайт,ЮсефКомунякаажәнеНаташа

Третеуейлер бар. Тернер ұжымдық есте сақтауға қатысты процесс

теорияларын діни, ұлттық және трансмәдени деңгейлерде қайта

қарастырады. Сонымен бірге «жарақатты» өткенді аңсау, бастапқы және

картографиялықжад,қарсыжадсияқтыжадтыңөзгеаспектілеріменқатар

зерделейді.

Жарақат теориясы әдебиеттің тестимониялық (куәлік ету) әлеуетіне

басымдық береді. Бұл Оңтүстік зерттеулердегі әдебиеттің күрделі

тарихтарға куәгер болатын жекелеген түрлерінің эстетикалық әлеуетіне

екпін қоюмен үндескен. «Куәлік ету» (Testimony) кітабында Фелман мен

Лауб көрсететіндей, «тарихтың нәтижелі, жалғасушы, бірақ шешілмеген

дағдарысымен күресемдеген адам әдебиетке мойын бұруыкерек. Себебі

«әдебиет дәлме-дәл көрсетілу мүмкіндігі жоқ және тарихтың өзі

куәландырылаалмайтынтарихішіндегідағдарысқакуәгер,бәлкім,жалғыз

куәгерболмақ»(xviii).ЭдвардП.Джонстың«Бізбілетінәлем»(TheKnown

World, 2003), Шерли Энн Уиллиамстың «Деза Роуз» (Dessa Rose, 1986),

ВалериМартиннің «Меншік» (Property, 2003) және Октавия И. Батлердің

«Киндред» (Kindred, 1979) атты шығармалары сияқты жаңа-құлдық

нарративтері тарихта таңбаланудың, жазылып қалудың мазмұнын да,

пішінін де қайта қарастырады. Сөйтіп, ол жазбалардың өшірілу арқылы

қалай қайта жаңғыртылып, құрастырылғаны жайлы постмодерндік

сұрақтар қояды.Уильям Стиронның«НатТернердіңмойындаулары»(The

ConfessionsofNatTurner,1967),АлексХейлидің«Тамырлар»(Roots,1976)

жәнеЭрнестГейнстің«ДжейнПитманныңөмірбаяны»(TheAuthobiography

of Miss Jane Pittman, 1971) секілді бірқатар еңбектер бағзыға қайтып

оралып,нәсілдікқатыгездіктіңтүп-тамырларыменсалдарынкөрсетуүшін

өткенгеүңіледі.Лилиан Смиттің «Арманныңтас-талқанын шығарғандар»

(Killers of the Dream, 1949) және Энн Мудидің «Миссисипиде бой жету»

(ComingofAgeinMississipi,1968)сияқтыәдебимемуарларжанжарақатын

әкелетін тарихи оқиғалардың жеке жадтарға ықпалын баса айтады.

Морисонның«Сүйіктім»(1987)секілдізаманауимәтіндеріжарақатжайлы

шығармаларға ерекше әсер етті. Бұл шығармадағы физикалық және

эмоциялық жарақаттың бейнеленуін объекті ретінде қарастырған басқа

жұмыстардыңда саныкүртартты.Романда эстетикалықжаңалыққа толы

мәнерде бейнеленген жеке оңалу мен күрделі әлеуметтік-саяси мұра

арасындағықарым-қатынаснегізгізерттеунысаныболды.Дж.БруксБусон

(1999) сияқты сыншылар шартты деңгейде жарақаттың әсеріне айна

ұстағандай әсер ететін әдеби техникаларды қалай қолданатынына жіті

назар аударды. Бұл романның сол зорлық-зомбылықты оқиғаларға қайта-

қайтаайналыпсоғатынынжәнеондағыағысынанжаңылғануақыт,кешігу

құрылымдарына, маңызды ақпаратты бүгіп қалуына және уысынан

жібермейтін өткен шақтың елес бейнесінде көрініс табуына

(литерализациясына) назар аударылады. Роджер Лакхерст – «Жарақат

мәселесі»(TheTraumaQuestion,2008)кітабыныңавторы;ол«Сүйіктімнің»

мәртебесін «әдеби жарақат зерттеулеріндегі формативті мәтін» деп

анықтайды (90). Ал Эвелин Джаффе Шрибердің «Том Моррисонның

романдарындағы нәсіл, жарақат және үй» (Race, Trauma and Home in the

NovelsofTomMorrison,2010)дегенеңбегіндеМоррисонромандарындағы

құлдық және атадан балаға өткен «жарақат» мәселелері зерттеледі,

«құлдықтыңбастымәденижарақатына»ерекшезерсалынады.(1)

УильямФолкнердіңшығармашылығыда«жарақат»теориясыныңкөзімен

жіті зерттелді. «Фрейд, Фолкнер, Карат: әдеби форманың жарақаты мен

саясаттары» (Freud, Faulkner, Caruth: Trauma and the Politics of Literary

Form, 2007) және «Фолкнер, жарақат және қылмыстық жанрдың

қолданысы» (Faulkner, Trauma, and Uses of Crime Fiction, 2007)

мақалаларында Фолкнердің «жарақат» теориясына қатынасын зерделейді.

Ричард Годеннің «Уильям Фолкнер: күрделі сөздердің экономиясы»

(WilliamFaulkner:AnEconomyofComplexWords2007)мен«Еңбекжайлы

көркем шығармалар: Уильям Фолкнер және Оңтүстіктің ұзаққа созылған

революциясы» (Fictions of Labour: William Faulkner and the South’s Long

Revolution, 1997) сияқты еңбектерінде Фолкнердің кейінгі шығармалары

оңтүстіктегі модернизацияның кешігуінің экономикалық һәм нәсілдік

жарақаттары екенін атап көрсетіп еді. Екі кітапта да Годден Фолкнер

жазуының стилистикалық аспектілерін туындай беретін әлеуметтік

жарақаттармен, оның негізін құрайтын еңбек жарақатымен

байланыстырады.Ал«Тіптідеөткеншақемес:Фолкнер,Ларсенжәневан

Вектеннің шығармаларындағы нәсіл, тарихи жарақат пен субъективтілік»

(«Not Even Past»: Race, Historical Trauma, and Subjectivity in Faulkner,

Larsen, and Van Vechten, 2010) деген еңбегінде Дороти Стрингер

Фолкнердің «Ғибадатхана» (Sanctuary) мен «Монах әйелді жоқтау»

(RequiemforaNun, 1951) шығармаларын зерттеу нысанынаайналдырған.

ОлДжудитБатлер,ДжоанРивиерменФрeйдтіңеңбектерінесілтемежасай

отырып, Фолкнер романдарындағы нәсіл мен жыныс туралы

фантазияларды бейнелеу тәсілдерін ашып, жарақаттың нәсілденуін

дискурсивфеноменретіндекөрсетеді.ФолкнерСтрингердіоқубарысында

қаранәсілділерге қарсы нәсілшілдікті әшкерелеп, оның институттанғанын

айтып,құлдықтыұлттықтарихпенжекебірегейліктіңнегізгіқұрылымдық

анықтауышыретіндесипаттайды.

Ұжымдық жад мәселелері көптен бері оңтүстік зерттеулерінде негізгі

мәселе болды. Себебі Азамат соғысынан кейінгі Американың әр буыны

құлдықтың құрылымдық және буындық жадты игеруі қажет еді.

Ақнәсілділердіңбасыммәдениетіқұлдықжайлыұжымдықжадты(Азамат

соғысыменоныңізіменкелгеназаматтықбелсенділікғасырытарапынан)

моральдық, саяси яки экономикалық қателік деп қабылдаса, афро-

америкалықтар әлі де жалғасып жатқан дискриминация тәжірибесіне

негізделгенқарсыжадтыұстанады.ЛиЭннДак«Ұлттыңаймағы:Оңтүстік

модернизм, сегрегация және АҚШ ұлтшылдығы» (The Nation’s Region:

Southern Modernism, Segregation, and U.S. Nationalism, 2006) деген

еңбегіндетамашаашыпкөрсеткендей,ақнәсілдіОңтүстікхалқыэтностық

мәселелерді құлыптап тастайтын есте сақтаудың арнайы жолдарымен

шектелген. Осы кітапта дәйектелгендей, оңтүстіктің ақ нәсілді халқының

бұқаралық есте сақтау стратегиялары тарихи тұрғыда «ақнәсілділердің

басымдығы секілді дәстүрлі болып саналатын құндылықтарды уақытқа

аномальді қатынасты сақтап қалған мәдениеттің бұлжымас элементтері

ретіндеұсынады» (159). Оңтүстіктіңкерікеткен,қиратылған, антимодерн

ретінде құрастырылуы ұлттық деңгейдегі ауқымдырақ

қызығушылықтардыңбөлшегіболды.Бұлқызығушылықаталғанаймақтың

күллі Америка халқына қатысты оғаштығын және ұлттық нәсілшілдік

әрекеттердің локализацияланып, сақталатын орны ретінде көруге тиіс

болды. Сондықтан да оңтүстіктің ерекше-мыс бірегейлік дағдарысы деп

есептелетін ұғымдар – нәсілшілдік жарақат, ақнәсілділердің құрбанға

айналуы (victimization) және Американың «бейкүнәлігі» сияқты ұлттық

деңгейдегіәуестіктердіңбөлшегі.

Дебора Кон және Джон Смит (2004) сияқты зерттеушілер Оңтүстікті

жарақаттыңжекелегенкеңістігіретіндеамерикалықерекшеліктіңішіндегі

өзгешелік ретінде қабылдап келгенімізбен, ендігі оның оқшауланған

сипатынан «көңіл сергіту» қажеттігін еске салды. Олар, керісінше,

Оңтүстік пен дамушы елдердің арасындағы кешігіп келген капиталистік

модернизацияның, құлдықтың, еңбек пен шикізаттарды пайдаланудың

ұқсас экономикалық тарихы арасындағы байланыстарды ашу маңызды

екенін де ескертті. Соңғы жылдарда, оңтүстік зерттеулердің аясында

жарақатты трансатлантикалық жағдайларда қарастырған жұмыстар пайда

болды:ДэйвЭггерстіңКатринадауылынанкейінжазғанроманы«Зейтүн»

(Zeitoun, 2009) сириялық иммигрант пен оның Америкада туған отбасы

жайлы. Ал Эрна Бродбердің «Луизиана» (Louisiana, 1994) атты

диаспоралықроманыОңтүстікАҚШпенКарибаралдарыныңбайланысын

бейнелейді.Синтия Ширердің «Аспандағы ойын автоматы»(The Celestial

Jukebox,2004)америкалыққытайсатушысыменафрикалықиммигранттың

оқиғаларын қатар баяндап, оларды әлемдік поп-мәдениет өнімдеріне

айналғанамерикалықәндердіңсаундтрегінебетпе-бетқояды.МоринРайан

секілдізерттеушілерЛанЦаоның«Маймылкөпірі»(MonkeyBridge,1997)

секілді романдарда Оңтүстік Вьетнам мен Оңтүстік АҚШ арасындағы

жарақаттық тәжірибе қалай көрініс табатынын зерттеді. Сол сияқты

Вьетнам соғысының «жарақатын» бейнелеген Джейн Энн Филлипс,

ДжеймсУэб,УинстонГрум,БарриХанна,РобертОленБатлерсекілдіөзге

де жазушылардың шығармашылығы жайлы оңтүстіктің көзімен қараған

зерттеулер жүзеге асты. Сонымен бірге«Қос оңтүстіктегі тарихпен жад:

кейінгіоңтүстікжәнеамерикалықиспандықфикшн»(HistoryandMemory

in the Two Souths: Recent Southern and Spanish American Fiction, 1999)

еңбегінде Дебора Кон, «Америкадағы құлдықтан кейінгі әдебиет: ақ-қара

түстіотбасылықпортреттер»(PostslaveryLiteratureintheAmericas:Family

PortraitsinBlackandWhite,2000)шығармасындаДжорджХандлиОңтүстік

АҚШ,ЛатынАмерикасыжәнеКарибаралдарынаортақжарақаттарихтары

арасындағыбайланыстардызерделеді.

Олаздесеңіз,Катринадауылынан(2005)кейінАфрикадан,Франциядан,

Испаниядан, Кариб аралдарынан тамыр тартатын Жаңа Орлеан ұлттық

жарақат пен ғаламдық азап ошағына айналды. Жарақат теориясымен

айналысатынізденушілерүшінжақсызерттеуматериалынаайналғанпост-

катриналықәдебиеттің көбейіп келе жатқан қатарында Джон Бигуенеттің

«Сукөтеріліпкеледі»(RisingWater,2006)және«Ақберен»(Shotgun,2009)

секілді әйгілі пьесалары бар; сондай-ақ Том Пиаццаның «Босқындар

қаласы»(CityofRefuge,2008)дегенроманыжәнеоның«ЖаңаОрлеаннеге

маңызды?» (Why New Orlean Matters, 2005) пост-катриналық полемикасы

да сол қатарда;Джеймс Ли Буркенің «Ұшып кеткен қалайышатыр» (The

TinRoofBlowdown,2007)романымен«Исатеңізгекетті»(JesusOuttoSeа,

2007) әңгімелер жинағы; Жасмин Уардстың «Salvage the Bones» (2011)

романы;КрисРоуздың«Шатырдаөлгенмен»(IDeadinAttic,2005,2007)

мақалалар жинағы; Джерри Уардстың «Катрина қағаздары: жарақат пен

қалпына келу журналы» (The Katrina Papers: A Journal of Trauma and

Recovery, 2009) және Джошуа Кларктың «Су секілді жүрек» (Heart Like

Water, 2007) сияқты мемуарлары; Рэймонд МакДэниел, Патрисия Смит

жәнеКэтиФордтыңпоэзиясы;ДжарретЛофстед,ДжоЛонгоның«Кейінгі

өмір: пост-катриналық Жаңа Орлеаннан көркем шығармалар» (Life in the

Wake: Fiction from Post-Katrina New Orleans, 2007) сынды көптеген

жинақтар да осытұрғыда қарастырылған. Бірқатар графикалық романдар

жарақат жайлы жазу мәселесіне қатысты визуалды әрі нарративтік

жаңашылдықтар әкелді. Олардың қатарында Брэд Бенисчектің

«Ревакуация»(Revacuation,2007),МэттДжонсонның«Қаражауын»(Dark

Rain, 2011) және Джош Ньюфелдтің «Жаңа Орлеан апаттан кейін» (A.D.:

New Orleans After the Deluge, 2009) атты шығармалар айрықша атап

өтерлік. Бұл пьесалар, өлеңдер, эсселер, мемуарлар мен графикалық

романдардың көпшілігі саяси һәм эстетикалық тұрғыдан мәлімдеме

жасады. Олар жеңіліс тапқан дағдарыс менеджментінің кемшіліктерін,

эндемиялық нәсілдік және экономикалық теңсіздікті, қоршаған ортаға

келтірілген залалдың әлі де беті қайтпағанын, сонымен бірге апаттың

жарақаттық ықпалына әсер еткен адамзаттың немқұрайдылығы мен

қайғыға ортақтасу мәселелерін көрсетті. Постотарлық кеңістік ретінде

әлемдік оңтүстік теориялары мен Оңтүстік АҚШ

концептуализацияларының жарақат зерттеулерімен қатар алынуы қазіргі

теориялардың негізгі аспектілерін қайта қарауға қажеттілік туып

отырғанынкөрсетеді. Себебібұрынғыжарақатжайлытүсінікті,негізінен,

Батыс медициналық және психологиялық институттары анықтаған.

СондықтандаолБатысоқиғаларыменпроцесіненегізделген.КэтиКарут

бізөмірсүріпжатқан«апаттықғасырда»«жарақаттыңөзімәдениетарасын

байланыстыра алады» (1995, 11) деген болатын. Алайда батыстық

теориялықжәнедиагностикалықүлгілербатыстықемесконтекстергеқалай

аударылатыны түбегейлі зерделенбеді. Сол батыстық емес контекстерде

жад ұғымдары ғылыми айналымдағы басым батыс ұғымдарына қалай

қарсы шығып, қайта қарайтыны әлі де жете зерттелген жоқ. Карут

айтпақшы, «тарих деген біздің бір-біріміздің жарақатымызға деген

қатысымыз» болса, «Қажетсіз» (Unclaimed, 24) шығармасы, Батыс

тарихының кейбір ізденушілерінің айтуынша, отаршылдық жарақат

тарихтарымен тығыз байланысты. «Мәдениетаралық перспективадағы

жарақат пен бөліну: бар болғаны, Солтүстік америкалық феномен емес»

(Trauma and Dissociation in a Cross-Cultural Perspective: Not Just a North

AmericanPhenomenon,2006),«Мәртебеөсіретінайырмашылықтар:жарақат

пен жоғалту мәселелерін қарастырудағы мәдени мәселелер» (Honoring

Differences:CulturalIssuesintheTreatmentofTraumaandLoss,1999,2010,

2011) сияқты мақалалар жинақтары мәдени айырмашылық пен жарақат

арасындағы байланысты қарастырды. Джил Беннет, Сэм Дюран, Линда

Хатчеон, Дэвид Ллойд, Ребекка Саундерс сияқты постотарлық кезеңнің

теоретиктері мен сыншылары отаршылдықты ұжымдық жарақат тудыру

деп қабылдауды ұсынды. Постотарлықты пост-жарақаттық мәдени

формацияретіндесенімдітүрдеқайтаконцептуализациялады.(Демек,бұл

жарақат жайлы қалыптасқан ой-пікір ағынының көп этапты процеске

айналғандығын көрсетеді.– Ред.) Ал осы уақытта оңтүстікке қатысты

зерттеулерінде ізденушілер бұл қатынастарды енді ғана қарастыра

бастаған-ды.

Жарақаттың концептуалдық «тікенектігіне» және күрделі тарихына

қарамастан, оңтүстік туралы зерттеулер оған тұрақты көңіл қоюға

бекінгендей. Оңтүстік АҚШ жайлы ізденушілер ескірген аймақтық

ерекшелік үлгісінен бас тартып, ғаламдық оңтүстікті зерттеуін

жалғастыруда.Солсебептіжарақаттықмұраныңорныретіндегіплантация,

ұжымдық мәдени жарақатты концептуализациялау секілді, қызығушылық

нысаны бола береді. Мәдени, тарихи, саясижәне әлеуметтік тәжірибелер

тізбегіндежарақатдегенніңнеекенінзерттейтінсалыстырмалыеңбектерөз

кезегін күтуде. «Оңтүстіктің» монолиттік өзгешелігі жайлы аңыз

деконструкцияланған сайын, аймақтың ішкі ала-құлалығы нәсілдік және

этностық, әсіресе африкалық, америкалық және жергілікті америкалық

бірегейлік пен жарақаттың қатынасы жайлы ойлаудың күрделі әдістерін

ынталандырады.ХХғасырдыңаяғыменХХІ ғасырдыңбасындағыәліде

баяндалып келетін Катрина, 9/11 және нәсілдік, жыныстық пен

экономикалықжарақаттәжірибелеріжайлықосымшазерттеулержүргізілуі

керек.Оңтүстікзерттеулерібұқаралықмедиа,киноменоныңқабылдануы

мәселелері төңірегінде топталса, Элисон Ландсберг «жасанды жад» деп

атайтыннемесе бұқаралық мәдени қатынас пентұтынушылыққа әкелетін

адамқызметініңақшалайқұнғаиеболуы(коммодификация)тудырғанжад

жайлы зерттеулер де ізденіске сұранып тұр. Алайда оңтүстік әдеби

зерттеулерінің тілдік тұрғыдан маңыздылығы мен тарихи уақыт пен

орынның ерекшеліктеріне деген тұрақты адалдық әдебиет нарративтің

эстетикалық әлеуеті арқылы жарақатты қалай бейнелейді

(конфигурациялайды) әрі қайта бейнелейді (рефигурациялайды) деген

мәселедегікүрделіжұмыстыдамытудыжалғыстырады.

Ескертпе

Correspondencе:EnglishDepartment,UniversityofАrkansas,333KimpelHall,Fayetteville,AR72701,

USA.Email:lhinrich@uark.edu

1. RequiemforaNun-де(1950)сілтемекелтірілген.Сондай-ақУ.Дж.КэштіңThe Mindof the

South(1941)еңбегінқараңыз.

2. ЖаңаоңтүстікзерттеулеріAmericanLiteratureжурналының2001жылғы«ViolencetheBody»

and «The South» дегенарнайы санындағы кіші Хьюстон Э. Бэйкермен Дана Нельсонның

«зияткерлік,көптарапты,ревизиялық(қайтақарау)күрделіліктергежолашатын»және«ескі

шекаралар мен аймақтардың қиыншылықтарын» қабылдайтын һәм «Оңтүстіктің жаңа

зерттеу картасын құрастыратын» «жаңа оңтүстік зерттеулері» қажет деген ұсынысынан

басталады (243). Ол ұсыныс «University of Georgia Press-тің» Жаңа оңтүстік зерттеулері

сериясында жалғасын тапты. Кэтрин МакКи мен Аннет Трефзердің «American Literature»

журналының «Global Contexts, Local Literatures: The New Southern Studies» (2006)

санындағыжарияланымдарындажәнеДжонСмитпенДебораКонныңбаспағадайындаған

«LookAway!TheU.S.SouthinNewWorldStudies»(2004)жинағындадабұлпроцессоданәрі

жалғасады. Аталған жобалар Оңтүстік жайлы тұрақсыздандырылған көзқарасқа сүйеніп,

оныжаңанысіңіругедайынәрісергекқұрылымретіндеұсынады.БұлОңтүстіктібұлжымас

мәдени және географиялық шектеулерден тұратын оқшау кеңістік ретінде қабылдаған

таптаурынкөзқарастың,сөзжоқ,сеңінбұзады.

Сілтеме

Adams, Jessica. Wounds of Returning: Race, Memory, and Property on the Postslavery Plantation.

ChapelHill:TheUniversityofNorthernCarolinaPress,2007.

Alexander,JeffreyC.Trauma:ASocialTheory.Cambridge:PolityPress,2012.

Alexander,JeffreyC.etal.CulturalTraumaandCollectiveIdentity.Berkeley:UniversityofCalifornia

Press,2004.

Anderson,Sarah.ReadingsofTrauma,Madness,andtheBody.NewYork:PalgraveMacMillan,2012.

Armstrong,JulieBuckner.MaryTurnerandtheMemoryofLynching.Athens,GA:UofGeorgiaPress,

2011.

Atkinson,Ted,«Hellhound on HisTrail: Faulknerian Blood-guilt and the TraumatizedForm of Lewis

Nordan’sWolfWhistle».TheSouthernLiteraryJournal.44.1(Fall2011):19–36.

Baker,HoustonA.Jr.,andDanaD.Nelson.«Preface:Violence,theBody»and«TheSouth».American

Literature73(2001):243.

Balaev,Michelle.TheNatureofTraumainAmericanNovels.Evanston,IL:NorthwesternUP,2012.

Benischeck,Brad.Revacuation.NewOrleans:PressStreet,2007.

Benson, Melanie. Disturbing Calculations: The Economics of Identity in Postcolonial Southern

Literature,1912–2002.Athens:UniversityofGeorgiaPress,2008.

Biguenet,John.RisingWater.Unpublished,2006.

Biguenet,John.Shotgun.NewYork:DramaticsPlayService,2009.

Bouson,J.Brooks.QuietasIt’sKept:Shame,Trauma,andRaceintheNovelsofToniMorrison.SUNY

Press,1999.

Brodber,Erna.Louisiana.London:NewBeaconBooks,1994.

Brundage,W.Fitzhugh.TheSouthernPast:AClashofRaceandMemory.Cambridge:HarvardUP,2005.

Brundage,W.Fitzhugh.WhereTheseMemoriesGrow:History,Memory,andSouthernIdentity.Chapel

Hill:UofNorthernCarolinaP,2000.

Breuer,Joseph,andSigmundFreud.StudiesonHysteria.NewYork:BasicBooks,2000.

Brown,LauraS.«NotOutsidetheRange:OneFeministPerspectiveonPsychicTrauma».Explorationsin

Memory.Ed.CathyCaruth.Baltimore:JohnHopkinsUP,1995.100–112.

Burke,JamesLee.TheTinRoofBlowdown.NewYork:SimonandSchuster,2007.

Butler,Octavia.Kindred.NewYork:Doubleday,1979.

Cao,Lan.MonkeyBridge.NewYork:Penguin,1997.

Caruth,Cathy,ed.Trauma:ExplorationsinMemory.Baltimore:JohnHopkinsUP,1995.

Caruth, Cathy. Unclaimed Experience: Trauma, Narrative and History. Baltimore: John Hopkins UP,

1996.

Cash,W.J.TheMindoftheSouth.NewYork:Knopf,1941.

Clark,Joshua.HeartLikeWater:SurvivingKatrinaandLifeinItsDisasterZone.NewYork:FreePress,

2007.

Cohn,Deborah.HistoryandMemoryintheTwoSouths:RecentSouthernandSpanishAmericanFiction.

Nashville:VanderbiltUP,1999.

Connerton,Paul.HowSocietiesRemember.CambridgeUP,1989.

Craps,Stef,andMichaelRothberg,eds.TransculturalNegotiationsofHolocaustMemory.Spec.issueof

Criticism:AQuarterlyforLiteratureandtheArts53.4(2011).

Craps, Stef, «Wor(l)ds of Grief: Traumatic Memory and Literary Witnessing in Cross-Cultural

Perspective».TextualPractice24.1(2010):51–68.

Cvetkovich, Ann. An Archive of Feelings: Trauma, Sexuality and Lesbian Public Feelings. Durham:

DukeUP,2003.

Davis, David A. «The Forgotten Apocalypse: Katherine Anne Porter’s Pale Horse, Pale Rider»,

«TraumaticMemory,andtheInfluenzaPandemicof1918».TheSouthernLiteraryJournal,43.2.(Spring

2011).55–74.

Duck, Leigh Anne. The Nation’s Region: Southern Modernism, Segregation, and U.S. Nationalism.

Athens:UofGeorgiaP,2006.

Eggers,Dave.Zeitoun.SanFrancisco:McSweeney’s,2009.

Eyerman,Ron.CulturalTrauma:SlaveryandtheFormationofAfricanIdentity.Cambridge:Cambridge

UP,2001.

Farrel,Kirby.Post-TraumaticCulture:InjuryandInterpretationintheNineties.Baltimore:JohnsHopkins

UP,1998.

Faulkner,William.RequiemforaNun.NewYork:randomHouse,1951.

Felman,Shoshana,andDoriLaub,M.D.Testimony:CrisesofWitnessinginLiterature,Psychoanalysis,

andHistory.NewYork:Routledge,1992.

Felman,Shoshana,andDoriLaub,M.D.TheJuridicalUnconscious:TrialsandTraumasintheTwentieth

Century.Cambridge,MA:HarvardUP,2202.

Forter,Greg.«Faulkner,Trauma,andUsesofCrimeFictioninACompaniontoWilliamFaulkner(edR.

C.Moreland),Malden,MA,USA:BlackwellPublishing,2007a.doi:10.1002/9780470996881.ch23.

Forter, Greg. «Freud, Faulkner, Caruth: Trauma and the Politics of Literary Form». Narrative 15(3),

(2007b).259–285.

Freud,Sigmund.BeyondthePleasurePrinciple.Trans.Ed.JamesStratchey.NewYork:Norton,1961.

Freud,Sigmund.MosesandMonotheism.Trans.KatherineJones.NewYork:Vintage,1939.

Gaines,Ernest.TheAutobiographyofMissJanePittman.NewYork:DialPress,1971.

Gilmore,Leigh.TheLimitsofautobiography:TraumaandTestimony.Ithaca:CornellUP,2001.

Godden,Richard.FictionsofLabour:WilliamFaulknerandtheSouth’sLongRevolution.NewYorkand

Cambridge:CambridgeUP,1997.

Godden, Richard. William Faulkner: An Economy of Complex Words. Princeton, NJ: Princeton UP,

2007.

Goodspeed-Chadwick,Julie.ModernistWomenWritersandwar:TraumaandtheFemaleBodyinDjuna

Brarnes,H.D.,andGertrudeStein.BatonRouge:LouisiansStateUP,2011.

Gordon,Avery.GhostlyMatters:hauntingandtheSociologicalImagination.Minneapolis:Universityof

MinnesotaPress,1996.

Greenberg,Judith.TraumaatHome:After9/11.Lincoln:UniversityofNebraskaPress,2003.

Griffirhs,JenniferL.TraumaticPosessions:TheBodyMemoryinAfricanAmericanWomen’sWriting

andPerfromance.Charlottesville,VA:UofVirginiaP,2009.

Halbwachs, Maurice, The Collective Memory. Trans. Francis J Ditter, Jr. and Vida Yazdi Ditter. NY:

HarperandRow,1925.

Haley,Alex.Roots.NY:Doublwday,1976.

Handley, George: Postslavery Literatures in the Americas: Family Portraits in Black and White.

Charlottesville:UofVirginiaP,2000.

Hartman, Geoffrey: «On Traumatoc Knowledge and Literary Studies». New Literary History. 26.3.

(1995).

Herman,Judith.Traumaandrecovery.NY:Perseus,1992.

Hinrichsen,Lisa.«ICan’tBelieveItwasReallyReal»:«Violence,Vietnam,andBringingWarHomein

BobbieAnnMason’sInCountry».TheSouthernLiteraryJournal40.2(2008).232–248.

Hirsch, Marianne. Family Frames: photography, Narrative and Postmemory. Cambridge: Harvar UP,

1997.

Hirsch,Marianne.TheGenerationofPostmemory:VisualCultureAfterHolocaust.NewYork:Columbia

UP,2012.

Holman,C.Hugh.TheImmoderatePast:TheSouthernWriterandHistory.Athens:TheUofGeorgiaP,

1977.

Horovitz,Deborah M. Literary Trauma: sadism, Memory,andSexualViolencein American Women’s

Fiction.Albany,NY:SUNYPress,2000.

Johnson,Mat.DarkRain:ANewOrleansStory.NewYork:Vertigo,2011.

Jones, Anne Goldwyn, and Susan V. Donaldson, eds. Haunted Bodies: gender and Southern Texts.

CharlottesvilleandLondon:UPofVirginia,1997.

Jomes,EdwardP.TheKnownWorld.NewYork:Amistad/HarperCollins,2003.

Kaplan, E. Ann. Trauma Culture: The Politics of Terror and Loss in Media and Literature. New

Brunswick,NJ:RutgersUP,2005.

Kim,DanielY.«BledInLetterbyLetter»:Translation,Postmemory,and theSubjectofKoreanWar:

HistoryinSusanChoi’sTheForeignStudent’7AmericanLiteraryHistory21.3(2009):550–583.

Kreyling, Michael. The South That Wasn’t There: Postsouthern Memory and History. Baton Rouge:

LouisianaStateUP,2010.

LaCapra,Dominick.HistoryandMemoryAfterAuchwitz.Ithaca,NY:CornellUP,1998.

LaCapra,Dominick.RepresentingtheHolocaust:History,Theory,Trauma.Ithaca,NY:CornellUP,1996.

LaCapra,Dominick.WritingHistory,WritingTrauma.Baltimore:TheJohnsHopkinsUP,2000.

Ladd,Barbara.«LiteraryStudies:TheSouthernUnitedStates,2005».PMLA.No.5.Volume120,2005.

1628–1639.

Landsberg,Alison. Prosthetic Memory: The TransformationofAmericanRemembranceintheAgeof

MassCulture.NewYork:ColumbiaUP,2004.

Lerner,Paul,andMarkMicale.TraumaticPasts:History,Psychiatry,andTraumaintheModern Age,

1870–1931.Oxford:OxfordUP,2001.

Leys,Ruth.Trauma:AGenealogy.Chicago:UofChicagoP,2000.

Lifton,RobertJay.TheNaziDoctors:VedicalKillingandthePsychologyofGenocide.NY:BasicBooks,

2000.

Lofstead,JarrettandJoe,Longo.Lifein the Wake:FictionfromPost-KatrinaNewOrleans.NO,LA:

NOLAFugeesPress,2007.

Luckhurst,Roger.TheTraumaQuestion.London:Routledge,2008.

Martin,Valerie.Propertu.NY:NanA.Talese/Doubleday,2003.

McPherson, Tara. Reconstructing Dixie: race, Gender, and Nostalgia in the Imagined South. Durha,:

DukeUP,2003.

Miller,NancyK.,andJasonTougaw.Extremities:Trauma,Testimony,andCommunity.Champaign,IL:

UofIllinoisP,2002.

Moody,Anne.ComingofAgeinMississippi.NY:DialPress,1968.

Morrison,Toni.Beloved.NY:Knopf,1987.

Nader,Kathleen,NancyDubrow,andB.HudnallStamm.HonoringDifferences:CulturalIssuesinthe

TreatmentofTraumaandLoss.NY:Routledge,1999.

Neal, Arthur G. National Trauma and Collective Memory: Major Events in the American Century.

Armonk,NY:M.E.Sharpe,1998.

Neufeld,Josh.A.D.:NewOrleansAftertheDeluge.NY:PantheonGraphicNovels,2009.

Nora,Pierreed.LesLieuxdemémoire.Sevenvolumes.Paris:EditionGallimard,1984–1992.

Piazza,Tom.CityofRefuge.NY:harperCollins,2008.

Piazza,Tom.WhyNewOrleansMatters.NY:HarperCollins,2005.

Pollack,Harriet,andChristopherMetress,edsEmmettTillinLiteraryMemoryandImagination.Batton

Rouge:LouisianaStateUP,2008.

Rhoades,GeorgeF.,andVedatSar,Eds.TraumaandDissociationinaCross-CulturalPerspective:Not

JustaNorthAmericanPhenomenon.NY:Routledge,2006.

Rose,Chris.IDeadinAttic.NO,LA:CRBooks,2005.

Rose,Chris.IDeadinAttic.NY:SimonandSchuster,2007.

Rothberg,Michael.MultidirectionalMemory:rememberingtheHolocaustintheAgeofDecolanization.

Stanford:StanfordUP,2009.

Rothberg,Michael.TraumaticRealism:TheDemandsofHolocaustRepresentation.Minneapolis:Uof

MinneapolisP,2000.

Rothe,Anne.PopularTraumaCulture:SellingthePainofOthersintheMassMedia.NewBrunswick,

NJ:RutgersUP,2011.

Rubin,LouisD.TheEdgeoftheSwamp:AStudyintheLiteratureandSocietyoftheOldSouth.Baton

Rouge:LouisianaStateUP,1989.

Russ,ElizabethChristine.ThePlantationinthePostslaveryImagination.NY:OxfordUP,2009.

Santner,Eric.StrandedObjects:Mourning,MemoryandFilminPostwarGermany.Ithaca:CornellUP,

1993.

Schreiber, Evelyn Jaffe. Race, Trauma, and Home in the Novels of Toni Morrison. Baton Rouge:

LouisianaStateUP,2010.

Seltzer,Mark.SerialKillers:DeathandLifeinAmerica’sWoundCulture.NY:Routledge,1998.

Schivelbusch,Wolfgang.TheCultureofDefeat:OnNationalTrauma,Mourning,andRecovery.Trans.

JeffersonChase.NY:MetropolitanBooks,2003.

Shearer,Cynthia.TheCelestialJukebox.Berkeley,CA:CounterpointPress,2004.

Showalter,Elaine.Hystories:HystericalEpidemicsandModernMedia.NY:ColumbiaUP,1998.

Smith,Jon,andDeborahCohn.LookAway!TheU.S.SouthinNewWorldStudies.Durham:DukeUP,

2004.

Smith,Lillian.KillersoftheDream.NY:Norton,1949.

Stringer,Dorothy.«NotEvenPat»:Race,HistoricalTrauma,andSubjectivityinFaulkner,Larsen,and

VanVechten.NY:FordhamUP,2010.

Styron,Willaim.TheConfessionsofNatTurner.NY:RandomHouse,1967.

Tal,Kali:WorldsofHurt:readingintheLiteraturesofTrauma.Cambridge:CambridgeUP,1995.

Taylor, Melanie Benson. Reconstructing the Native South: American Indian Literature and the Lost

Cause.Atjens:UofGeorgiaP,2012.

Turner,DanielCross.SouthernCrossings:Poetry,Memory,andtheTransculturalSouth.Knoxiville:Uof

TennesseeP,2012.

Vickroy,Laurie.TraumaandSurvivalinContemporaryFiction:Charlottesville:UofVirginiaP,2002.

Ward,Jerry.TheKatrinaPapers:AJournalofTraumaandRecovery.NO,LA:UNOPress,2009.

Ward,Jesmyn.SalvagetheBones.NY:Bloomsbury,2011.

Whitehead,Anne.TraumaFiction.Edinburgh:EdinburghUP,2004.

Williams,SherleyAnne.DessaRose.NY:WilliamMorrow,1986.

Woodward,C.Vann.TheBurdenofSouthernHistory.BatonRouge:LouisianaStateUP,1993.

Yaeger,Patricia.DirtandDesire:reconstructingSouthernWomen’sWriting,1930-1990.Chicago:Uof

ChicagoP,2000.

Young,JamesE.WritingandRewritingtheHolocaust.Bloomington:IndianaUP,1998.

Young,JamesE.TheTextureofMemory.NewHaven:YaleUP,1993.

СЕГІЗІНШІТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.КорольЛир:

корольдіктітрансферлеу

ДжеффриСтерн

Джеффри Стерн – Психоанализ институтының зерттеулер және клиникалық бөлімдерінің

түлегі,факультетмүшесі.ОлЧикагоуниверситетініңпсихиатриябөліміндедәрісоқиды.Сондай-

ақ Шекспир және кино саласы бойынша өзі сабақ беретін Раш университетінің психиатрия

факультетініңмүшесі.

Лирдіңкорольдіктітрансферлеуі(тақтыбасқағааударуы–Ред.)оныңөзі

жол бергісі келмеген трагедияға алып келеді.

 Лирдің жоспары – өзінің

мұрагерлік жайлы шешімін жариялау арқылы үш қызының арасындағы

жанжалды болдырмау, корольдікті соларға бөліп беріп биліктен кету.

Колриджденбергісыниәдебиеттеосышешімдіақымақтықретіндебағалау

үйреншікті құбылыс болды. Бірақ Гарри Джаффа бұл «нақты саясаттың»

күрделі болмысында шыңдалған көшбасшының стратегиясы екенін

бұлтартпастай дәлелдеді.

 Сүйікті Корделиясына Гонерил мен Реганның

арасынанкорольдіктіңқақортасынанорынойыпберуімен,оғанбилікпен

жердің қомақты бөлігін ұсыну арқылы ол өзінің жасы үлкендеу, қауіпті

қыздарының бір-бірімен күш таластыруын немесе Корделия мен оның

шетелдіккүйеуінеқарсыкүшбіріктірумүмкіндігіназайтатүседі.

Корольдің бұл жоспарының жария яки саяси жағын былай қойғанда,

оның жеке басқа қатысты да психологиялық мәнісі бар. Мемлекетті

осылайшабөлу (әрине,асамаңыздымәселе)жеріненайырылуғана емес,

өзінің «менін» бөлшектеу, жүрегін, яғни Корделияны жоғалтумен бірдей.

Корделияны жасы кіші деп жанынан жібергісі келмегенімен, уақыт

дегеніне көндіреді. Ол кенже қызынан айырылуды өмірден баз кешу деп

қабылдайды. Оның тұрмысқа шығу тойынан кейін Лир «өлімге қарай

ыңғайланады» (1.1.41)

 Ол қызын жібергісі келмейді. Өйткені «кенжесі»

Корделия–Лирдің«көзқуанышы»(11.82,83).Корольдіктібөлуменодан

айырылу арқылы ол уақыттан қулығын асырмақ, қызы өзін тастап

кететіндей жағдай туса, соның алдын алмақ. Өзінің сүйікті қызына

корольдігініңтізгінінұстатуғададаяр.Қызынөзжанындаұстапқалуүшін

бәріне әзір. Корделияға өзіне тиесілі еншісін бөліп беру арқылы кенже

қызыныңкүйеуіменбіргетеңізасыпкетуінежолбермеугебелбуады.

Оны

Британияны басқаруға баулып, жанында қалдырмақ. Король өзін біржола

«мейірімдіқызыныңқолдарынатапсыруға»ниеттенген(11.123–24).

Алайда Гамлет секілді, Лир де бұл мақсатынан кешігіп қалған еді. Әр

қыздың үлесі бұған дейін жеке-жеке шешіліп қойған: Кент пен Глостер

екеуіКорнуэлменАлбанигенебұйыратынынәңгімеқылады:

КЕНТ: МенкорольгеАлбангерцогіненгөріКорнуэлгерцогікөбірекұнайтыншығардепедім.

ГЛОСТЕР: Бәріміздің ойымыз да солай болатын. Бірақ корольдің өз игілігін осылай бөлгеніне қарағанда,

бүйрегініңкімгебұратынынайыруқиын.Қарақылдықақжарғандай.Жіліктіңмайлыбасыныңкімге

түсетінідебелгісіз.(Ә.К.)

(ІІ.1–7)

Бургунди Корделияның күйеуі қандай игілікке ие болатынын жақсы

түсінеді:

Неатасаңыздапейілмін,

Түккетұрмасқұрдымнәрсе

Сірә,түспесаузыңызға.(Ә.К.)



(ІІ.194–96)

Қалай болғанда да, оның сарайына «кенже қызының қолын сұрап

келушілеркөпеді»(үзіндітүпнұсқасақталған)(1.46)жәнеоларғакороль

тарапынан әлі жауап берілмеген. Стэнли Кавелл, «Махаббатты айналып

өту»(TheAvoidance ofLove)деген тамаша эссесінде Лирдің корольдіктен

бас тартуы оның түбіне жететінін, ақырында өзін махаббатқа лайық

емеспіндегенқолайсыздықтыңқұрсауындақалдыратынынталдапжазған.

Лирдің жоспары тағы бір бұранданың бұралуын талап етеді: бұл –

корольдіктенбастартқандағайыпболатынқұрметтіқайтараалатыншебер

жүріс. Сондықтан да ол қыздарының сезімдерін таразыға салуды құп

көрген.

Корделияның болашақ күйеуінің есімін атамас бұрын атқарылуы керек

болғанбұлрәсімдеЛирқыздарынаеншібөліпберіп,қайтарымынамәңгілік

сүйіспеншілік жайлы ант қабылдауға тиіс еді. Бұл рәсімнің

ұйымдастырылу сипаты да, ішкі есебі де – үйлену; Корделияға (Лирдің)

үйлену рәсімі іспетті. Қызға үйленгісі келетін үміткерлер бұл рәсімге

қатыспайды.Лиргесерт

беруарқылыКорделияоғанкүйеугешығады,бұл

қыздың Бургундиге бермек сертінің күшін де, өзін де (толықтай болмаса

да) жоятын еді. Лир Корделияға үйленгісі келгендердің алдын орайды,

оныңбұләрекеті–қыздыңмахаббатыменадалдығынүзілді-кесілдіталап

ету.ГонерилменРеганғақатыстыдасолай–оларөздерініңкүйеулерінен

гөріәкесінжоғарыбағалайтынынайтып,сертбергендеғанақыздарынажер

бөліп бермек. Лирдің өзі айтпақшы, оның «ішкі есебі» – (1.36) жаңа

королева(лар)ғаүйленуарқылыөзібастартқанкорольдіктіқайтарыпалу.

Қыздарының үлесін олардың сезімін іспен дәлелдеуі емес, махаббат

сертімен өлшеуі арқылы Лир түбінде сөздердің әрекеттерді білдіріп қана

қоймай,оларғатеңесетінжаңатәртіптіорнатқысыкеледі.Бұғандейіноның

билігіне жер мен иелік кепілдік болса, бұдан кейін жерсіз де өкілеттігін

сақтапқалуүшінЛиргежаңапатшалықкерек,олпатшалықтаісжүзінде

«корольдегенатақпенжүзнөкерге»(1.136)иеболатындәрежегетеңкелер

еді.

Тілсимволикалықемес,турамағынасындағыәрекетретіндеқабылданса,

артығырақ жақсы көретін бала асырыңқырап айтады. Демек, сөздер

махаббаттың нағыз (бәлкім, жалғыз) өлшемі болып шығады. Мұндай

қисынға сәйкес, өз корольдігінің ең үлкен бөлігін өзін ерекше жақсы

көретінбаласынабөліпберуіорынды.Әрине,олКорделияныбасқалардан

асыптүседідепкүтеді.Оныңбұлайшаойлауынасебептежоқемес:«Оның

үніжұмсақеді,/майда,төмен,әйелгетәнеңтамашақасиет»(5.3.276-77).

Реган мен Гонерил бұл тергеуге қатысуға құштар. Себебі сөз бен істің

арасындаешқандайбайланысболмаса,іс-әрекетбұданбылайтаңбалаушы

ментаңбаланушығақосылмаса,әлеуеткеқызылсөздіңөзіғанаиеболады.

Демек, Корделия қандай еншіден үмітті болса, бұлар соған талаптануға

бейіл. Олар жай ғана жылы сөйлеу арқылы корольдікке қол жеткізуі

мүмкін; жақсы көрудің өзі айдалада қалады. Корделия сол себепті де

ашулы.Сылдыр сөзбәрінен асып түсетін саясиойында оның шын сезімі

құнсызданыпкетеді.Онысөзбенайтыпжеткізу,солсезімдіөзәпкелерінің

сезімімен теңестіру, басқаша айтқанда, жалған айту болып шығар еді.

Шынында да, тек қана өтірік, бұл бақталастықта мағынасын жоғалтқан

сөздерғанажеңіскежетереді.СолсебептідеКорделиятілқатпайды.

Сыншылар Корделияны шындықты ұстанатыны үшін мақтайды, ал

тәкаппар бірбеткейлігін сын тезіне салады. Оны кінәлайтындар Лирдің

жоспары жап-жақсы ойластырылған, ол әкесінің айтқанына көнген

жағдайда,қойылымкомедиялықсипатқаиеболаредідегендіайтады.Әрі

қысқа болмақ. Бұл жағдайда менің топшылауым сәл бөлек. Шекспир

Лирдіңжоспарыныңжүзегеасуыжайлыпьесажазсада(демек,Корделия

Бургундигетұрмысқашығып,әкесінебас-көзболады),түбіндебәрібірсол

трагедияға жолығар еді. Оның Корделияға деген ашуы қыздың теріс

қылығынан емес, корольдің өзінің қауқары кетіп бара жатқанына көне

алмауынантуындапжатыр.Оныңашуынтудыратыны–сүйіктікенжесінің

күйеуге шығуы (күйеуге қалай, кімге шығатыны да емес, басқа біреуге

қосақталып өзінен жырақ кететіндігі) және соның нәтижесінде әкесі мен

қызыныңқарым-қатынасыныңөзгеруі.Корделияоғанқаншақамқорболса

да,көңілітолмаседі.Себебіқызыныңкөңіліндеөзібұрынғыдайүстемдік

құрмайтынына, өзінің орнын әлдебір келімсектің келіп басатынына көне

алмас еді. Мәселен, Лирдің Гонерилдің суық немқұрайдылығынан

жәбірленуін алайық. Бұл, сайып келгенде, король Корделияның

қамқорлығына өткен күннің өзінде алдынан шығар қорлығы, тек соның

жылдамжеткенбірнұсқасы.СебебіЛирдіңқаһары,жеме-жемгекелгенде,

уақытқа қарсы долылық, қартаюға, жарықтың сөнуіне қарсы кәрлену.

КүндердіңкүніолКорделияменатқұйрығынүзісугемәжбүр(бәлкім,оның

күйеуінің соңынан құрлыққа кетем деген шешімінен кейін, бірақ себеп

маңызды емес). Содан кейін шағынып, Гонерилге барудан басқа амалы

қалмайды.МұнытамашамүмкіндікдептүсінгенГонериләкесініңәлеуетін

пайдаланып, Реганмен одақтасып Корделияға қақпан құруы ғажап емес.

Кенже сіңлісінің көзін жойғаннан кейін ғана ол Лирді кері итеріп, біз

білетінпьесаныжалғастыратынеді.Меніңойымша, Лирдіңтрагедиясы–

жағдайдың (ситуацияның) трагедиясы емес, мінездің трагедиясы және

бәрібірөлімменаяқталатынқасіреттіқойылым.

Корделия жайлы қарама-қайшы концепцияларға қайта оралсақ, оның

қылығы (кейде өзімшіл де бірбеткей, кейде шындыққа құмар) туралы

пікірталастарЛирдіңреакциясына(қалайқабылдайтынына)негізделеді.Ал

Лирдің әрекеті (реакциясы) міндетті түрде Корделияның не айтқанына

тәуелдіемес.Олкенжесініңжауабынақаншалықтытаңырқап,ашуыкелсе

де, өзге таңдау жасауына да болар еді. Өйткені Лирді ашуландыратын

қызының «не айтасың» деген сұраққа дөрекілеу кейіпте «ештеңе» деген

сөзідеемес,одангөріКорделияның«сыйға–сый,сыраға–балдыбілемін»

дегенсөздеріғой:

Тақсырием,өзіңізсізжарықдүниегежаратқан,

Асырадыңыз,бақтыңыз,қақтыңыз.

Сыйға–сый,сыраға–балдыбілемінменде,

Қадіртұтыпбасыңызды,

Орындаймынсөзіңіздіекіетпей.

Алмынаекіапамның

Болсарасайтқандары,

Бұлдүниедеекеуіде

Бірсіздіғанасүйедіекен,–

Ендешекүйеугенегетиедіекен?!

Менолардайөзәкемді

Өліп-өшіпсүюүшін

Кіреалмаймынжатқұшаққа.(Ә.К.)(1.1.96–104)

Джаффа осы тұста Лир Корделияның шын сөзін әспеттеп әкетуіне де

боладыдегендіайтады.Олмұнымахаббатқазынасыныңқұпиясынашатын

қорғасындайшындықдепқабылдауыдамүмкінеді.«Венециякөпесі»(The

Merchant of Venice) комедиясында Порцияның науқас әкесі қызына

үйленгісі келген үміткерлерге үш сандықтың бірін ашыңдар деп

бұйырғанда, бұл сынақтың жауабы осы іспеттес болатын).

 Одан бөлек,

Корделияның әпкелеріне шабуылы, анықтап айтқанда, әпкелерінің

күйеулері бола тұра, әкемізді жақсы көреміз деген сөздеріне қарсылығы

оның өзінің шынайы сүйіспеншілігін қорғауға талпынысы деуге болады.

Осы кезде күйеуге шықпаған жалғыз қыз – өзі, демек, Лирге түбегейлі

байланғандаөзі.НегеКорделияшындығынсезімінебағындыраалмайды,

негеЛирқызыныңсөздерінөзінетиімдіжағынантүсінбедідепсұрауғада

болады.Олкүллікорольдігінде,өзініңбүкілөміріндесолжоспарғатігіп

отыремеспе?

Жауап мынау: менің ойымша, Лир Корделия көрсететін сүйіспеншілікті

азсынадыда,онықабылдағысыкелмейді,себебіқызқоятыншарттародан

Лирдіңөзіжоққашығарғысыкелетіндүниелердіқабылдауынталапетеді.

Неке өз сүйіспеншілігін екіге жаруы тиіс дегенді баса айту арқылы,

КорделияЛирденөзініңбасқажанменкөңілқосуынаризалығынсұрайды.

Демек, Лирден уақыттың «өзгересің және жеңілесің» деген трагедиялық

талабын қабылдауды өтінеді. Болашақ деген өткенге оралмау екенін,

қызыңды басқаға беріп тұрып, одан толық махаббатты талап етудің

орынсыздығын, корольдіктен бас тартып тұрып, король болып қалудың

мүмкін емесін, өлімге қарай бет алып бара жатып, мәңгілік өмір сүре

алмайтынын мойындау керектігін айтады. Басқаша болғанын қалаудан

немесе солай деп бой бермеуден ештеңе өзгермейтінін алға тартады. Ол

мұндайшындықтыөзесімінқойыпүлестіреалмайды,жасауқылыпбереде

алмайды.Олқайтаоданбастартадыда,қызынжасаусызқалдырады.Тіпті

ГонерилменРеганныңсылдырсөзініңжанындаКорделияныңшындығын

дәріптеп, кенже қызды қорғаштаған Кентті де қуып жібереді. Есесіне екі

қызжақсысөйледі,Лирмақсатынажетпекболса,бұлардыңайтқанышын

сөзекеніндәлелдеп,көзжеткізуікерекеді.

Оныңкорольдікқызметтенбастартатұрып,«корольдегенатынқанағат

тұтуға» деген шешімі, қыздарын өзінің шешелеріне айналдыруы

мәдениеттің Эдиптік заңының аяғын аспаннан келтіреді. Себебі бұл –

әлеуметтік тәртіпке сай өзінің орнын табу үшін инцестік нысаннан бас

тартудыталапететінзаң.Сөйтіп,олтілектіңорындалуынемес,құрсөздер

мен қарабайырлыққа тіпті жалмауыздық ашқарақтыққа жол береді. Өзін

«өзнәсілінөзіжегенмағантуыстүзтағысы»(ІІ,116–18)

депсипаттайды.

АлКорнуэлменАлбанигеКорделияныңүлесінөзараортағасалып,«жұтып

қоюды» (1.28) тапсырады. Қиял емес, өтірік жеңеді. Эдмунд хаттарды

ойдан шығару арқылы адал ұлға айналады, ал Гонерил жұбайын алдап,

Реганекеуідебергенсерттеріненайнып,әкелерінжергеқаратады.Лирдің

бұйрықтары жүзеге аспай, оның қалауларын қанағаттандыратын

әрекеттерге айналуын тоқтатады. Сайқымазақ оған «саны жоқ нөлсің»

дейді(1.4.189–90).ГонерилменРеганоны«нөкерлерініңсаныназайтуға»

(1.245) мәжбүрлегенде, (жүз күзетшінің бірін де қалдырмай босатып

жібергенде) шынымен де, корольдің жағдайы соған жақындайды. Лирдің

сөздері бар ықпалынжоғалтып,оныңбұйрығын орындайтын жанбаласы

қалмағанда,Лирашушақырып,есіненадасады.

Қыздарының сүйіспеншілігін таразыға салған тергеу мақсатына

жетпегенде, оның ессіздігі еселене түсетін секілді. Ол ашу үстінде

ақылымнан адаспадым ба деп қарғанады. Бұйрығы орындалғандай солай

болып шығады. Оның көзіне орындық Гонерил болып, күрке сот залы

болыпкөрінеді; ол – «басынан бақайына дейін король» (4.6.107). Алайда

есінен адасу да оны Корделияның әке мен күйеудің арасында екіге

жарылған махаббат шындығының қайғысынан құтқара алмайды. Оның

әйелатаулыныжеккөруініңнегізіндежатқандаосы–шындық.Лирәйел

затын «екіжүзді құбыжық» деп қабылдайды: «Әйел деген әуелде /тең

жартысыпендеде/теңжартысыперіғой»(II.124–27)[тікелейаударғанда,

«белден жоғары қарай олар Құдайға (әкеге) тиесілі де, белден төмен

сайтанның сапалағы (күйеуіне, Корделияның жағдайында Франсқа

тиесілі)]:«Өрт те содан, дерт те содан, тажал да содан, ажалда содан...»

(М.Ә.)* (II.128–29). Әйелдің сексуалдығы Лир үшін осынша құбыжық

болыпкөрінетінсебебідесол.ОлқызыныңФрансқаынтызарболуынатөзе

алмайды.Солсебептідеолмұнықұбыжықбейнесіндеелестетеді,бейнелі

түрдемерездейді,бұл–Шекспирдіңзаманындағылар«француздерті»деп

атағанжыныстықауру.

Қыздарының сезімін таразылағаны секілді, мұнда да Лир қайғыны

жұбанышқа айналдырғысы келеді. Оның үрейін ұшыратын Корделияның

жыныстық қатынасқа қабілеттілігі болғандықтан, ол өзін мұның игілігіне

сендірер еді. Гонерил мен Реганның жасанды сүйіспеншілігінен опық

жеген ол «өңірін гүлмен (арам шөппен) безендіріп шығады» (4.6.80 s.d).

Сөйтіп, Корделияныңқолдаушысысайқымазақтыңорнына табиғи, демек,

сексуалдыққатынастықорғаушыболыпшығады.

Ол тіпті «тұтқынмын ба, шынымен, / тағдыр әбден сайқымазақ қылды

ғой»дейді(II190-91).ЛирГлостердімұндайқылмысыүшінкешіругеәзір:

«Азғырдың ба әйелді? /Ол бүгінде күнә емес, жазаламайды ол үшін/

ендеше, пендем, өлмейсің» (I.111). Себебі жыныстық қатынас – табиғи

әрекет: «Ондай-ондай күнәдан /адам түгіл әуеде / ұшып жүрген шыбын-

шіркейдің өзі құр емес» (М.Ә.) (II. 112–13). Бірақ, әрине, Лирға қауіп

төндіретінГлостердіңемес,Корделияның«көзінешөпсалуы».Себебіоның

Франсқатұрмысқашығуын өзінедеген адалдығын бұзу депқабылдайды,

ал оның қиялында қыздардың сезімін таразылау Корделияның өзіне

адалдығын сертпен бекітеді деген үміті жатқан еді. Ол «жұптасуға жол

беруге»дайын(1.114).Корделияныңқорғауынанайырылуынасебепболған

жағдайдың өзі – ұл бала; өзгеден туған өз ұлы қорған болуы ықтимал:

«Тусаңдар, тек ұл туыңдар. Әскер керек Отанға» (I.117) (М.Ә.) дейді.

Мұндай балалар, оның түсінігінде, Лирге өз қыздарынан артық қамқор

болмақ. «Глостердің әлгі бір некесіз туған баласы/ менің некелі туған

қыздарымның қасында/қайырымды жан боп шықты ғой» (М.Ә) (II.114–

116). Алайда қыздарының сәби сүюі туралы ой олардың сексуалдығы

туралы, әйелдің екіге жарылған болмысы жайлы жан төзгісіз идеяны

тудырады:

Мынаутұрғанәйелдің

Бет-аузынақарасаң,тұныптұрғаниман,рахым,

Періштедепқаласың,

Төсектекөрсең,аленді,

Құтырғанқұзғынсияқты

Тірідейқақтарсөліңді.(Ә.К.)(ІІ.120–25)

Қызының осындай болуы, оның даусызболмысынан қорқу Шекспирдің

өзгебіртрагедиялықәкебейнесі–Брабанционыазаптағанболатын.Әйел

жаратылысының құпия екіжақтылығы Дездемонаны әкесінен өзге бір

ықпалға бағынуға мәжбүрлейді. Брабанцио қызын түбегейлі «некеге

қарсы»(1.2.68)дейді.«Қызымменің,Бұзаремес,/өзімомын,ұялшақ/еді

барынша,ендісол/тегіне,жасына,еліне,намысынақарамай/көрсешошыр

неменісүйдідесекімсенер(М.Ә.)(1.3.96–98).Олқызынәлдебірішірткі,

сиқырмен алдап түсіргені анық деп сенеді. Алайда Дездемонаның сенат

алдындаәкесінеқарапайтқансөзіКорделияныңЛиргеайтқанынаұқсас:

Әке,мойнымдаекіқарызбар.

Тірлігімде,тәрбиемдесізбенен,

Өмірменентәрбием

Сіздісыйлауменөсірді,

Қызыңызбоптұрғанда

Қарыздаредімменсізге.

Бірақенді,міне,ерімбар,

Біркездеменіңөзанам

Әкесіемес,сіздіқұрмететкендей.

Мендеқолдыберемінмаврға–меніңеріме.(Ә.К.)(II.183–91)

Лир секілді, Брабанцио да қызының көкейіндегісін түсінеді де, оның

күйеуіне деген ынтызарлығын құбыжық деп қабылдайды. Сондықтан

жанашыртіптіадалЯго

Брабанциоғабылайдейді:«Қазіросысәттекәрі,

қарабірқошқар(аппақ)тоқтыңыздықашырыпжатыр...»(1.1.89–90)және

«қызыңызбенмаврекеуідәлқазірқосарқасыбархайуанғаұқсап,айқасып

жатыр» (М.Ә) (1.112) дейді. Бұл Брабанционың бұрыннан қиялында бар,

қорқыныштыкөрінісболыпшығады:«Шошыпедімтүсімнен,тіптіауызға

алсам,жантүршігеді»(1.143).

Ақылынан алжасқан Лирдің ойынша, ол қызының махаббатын иеленсе,

күйеу баласымен иық тірестіріп, «қосалқы» күйеу болу керек: «Мен

ешқандай өкінішсіз өлемін, [Жасанған күйеу секілді] Мұңаюдың жөні

жоқ»,–дейдіол(М.Ә.)(4.6.198).Корделиякележатырдегенқызметшінің

сөзіне солай жауап беріп, ол шынымен де өліп қалдым деп ойлайды:

«Табыттанменіқайтасуыракөрмеңіз»(4.7.70).Осығандейінгінекежайлы

түсінде ол өзін Франциядамын деп ойлайды, ояна сала: «Мен

Франциядамын ба?» – деп сұрайды. Демек, Корделияның күйеуінің

орнында. Франс – оның күйеу баласы; қолынан келсе ұрланып барып

өлтірер еді. Оның қиялы Лирді тағы да өртейді, бұл жолы ұят өртейді,

физикалық тамұқ моральдық тозаққа айналады. «Сен, шамасы, періштесі

пейіштің.Алменболсам,тұтқынымынтамұқтың.Тозақоты–ендіменің

сыбағам. Қорғасындай күйдіріп барады көз жасың» (М.Ә.) (II.47–49).

Өйткені ол Корделияны өлтірген өзінің күнәһар (инцестік) ойлары деп

санайды, себебі ойларын істерінен ажырата алмайды: «Сен періштесің.

Өлгеніңді көргенмін» (1.50). Қызын тірідей көрген ол, ұйқыдан емес,

өлімненоянғандайәсердеболады:«Табыттанменіқайташығаракөрмеңіз»

(1.46). Себебі табыт оны қорқынышты күнәсінен құтқарады. Сол сияқты

қызының кешіре білетіні оны есуастықтан емдейді. «Осыған да тәубе

етіңіз,ханшайым,/ Алысқандықойып,сабасына түсіпті»,–дейді дәрігер

(11.80–81). Корделияның келуі Лирді қуанышқа бөлейді, оның қызымен

біргеболужайлыескіқиялықайтаоянады:«Онанда,қайта,дұрысшығар

тасзындан,отырайықсондаторғайдайболыптордағы/Аяғыңажығылып,

кешірім сонда сұраймын, Абақтыда шерімізді әбден тарқатып /

Көбелектердіңкөлбеңінеқызығып,/Қысқартамызұзақкүндікөр-жермен»,

– дейді Лир (5.3.8–9). Олар Францияда емес, Лирдің «өз корольдігінде»

(4.7.78); Францияның өзі жойылды, түрме қабырғасында (5.3.18). Мұнда

Лирдіңқиялына сенсек, олар мәңгілік өмір сүреді, ән салып,дұға жасап,

ескіертегілердіайтып,құпияментыйымсалынғанныңдәмінтатпақ;«Жер

үстінің шындығын қалт жазбай бағып» көрмек (II.18–19); тыйым

салынғанның құпиясын ашты өзіне, «заттардың құпиясын» (1.16), екеуі

«Тәңірінің секілді екі ғайып ерен шілтені» (1.17) болып өмір сүрмек.

Оларды«Тәңірініңөзіжебейді»,себебі«ендіекеуібірге»(II.20–21).

Лирдіңбасынанкешкендеріоныңынтызарлығыныңсипатынболмасада,

оның риторикасы мен ниетін өзгертті. Бұрын ол Корделияның махаббат

сертіналғысыкелсе,ендіолөзініңмахаббатыжайлығанаайтады.Ендіол

«король деген атын» (1.1.136) сақтап қалуға құштар емес. Сүйіскен

жандардыңтұтастығыжайлықиялыабақтыныңөзінсиқырғаайналдырып

жібереді.Кавеллбылайжазады:

«Ол пьесаның басында іздегенін аяғында тапты… сиқырлы некедегі жұптасу… олардың

сүйіспеншілігіғана(Лирүшін)бәрінқұрбанетугелайықты.Оныңқиялындамахаббатпенөлім

туралы ойлар қатар жүретіндіктен, ол өлімді сезімін білдіргені үшін төлейтін баға не мәңгілік

тыныштықдепқабылдайды».

Солайболуғатиіс.Бұл–әлемдісақтайалмайтын,әлемдесақталыпқала

алмайтын, әлемді өзі үшін құрбандыққашалатынмахаббат. Бұлмахаббат

әке,күйеужәнеұлдыңарасындағынемесеәйел,қыз,ананыңарасындағы

айырмашылықты жою арқылы лингвистика, психика және әлеуметтік

құрылым қашанда тәуелді болатын айырмашылықты жояды. Ақыр

аяғында,ЛирКорделияныңдемалыпжатқанын,недемсізекенінажырата

алмайды, қызының даусын үнсіздіктен, оның өлімін өмірінен айыра

алмайды. Лирдің сөздері бұдан былай өздері білдіре алмайтын әрекетке

айналады: ол қалыңдығын құшқан күйеу секілді, өз баласының денесін

құшақтап өледі. Бұл – пьесаның қатыгез әділдігі, Фрейдтің мәдениет

заңыныңкөрінісі,инцест(қаныбіржақынжандарарасындағыжыныстық

қатынас.–Ред.)күнәсіүшінберілетінжаза–өлім.

ІІ

Мұның бәрін айта тұра, Лирдің құштарлығының және пьесадағы

құштарлықтың сипаты туралы көп нәрсені ашып айтқанымыз жоқ. Оның

Корделиядан талап ететіні – ақылынан алжаспай тұрғанында сексуалды

сипаттағы емес, аналық қамқорлық. Кан да солай түсінеді. Ол

Корделияныңаналыққамқорлығынасенімдіболуүшіноған«үйленер»еді.

(Бұл бір жағынан, дәулеті мен мәртебесін сақтап қалудың да бір жолы

тәрізді.–Ред.)Шынмәнінде,оныңашуыншақырғанжәнеақырыақылынан

алжастырған – қыздарының тарапынан осындай қамқорлықты таба

алмағаны, сезіне алмағаны. Оның «зейнетін кенже қызының мейірімді

қолдарынатапсыруға»(11.123–24)дегенниетіаяқастыболғанда,Корделия

оғанөзіталапеткеншексізадалдықтыуәдеетуденбастартқандабарып,ол

қаһарына мінеді. Сайқымазақ оны «үлкен қыздарыңды анаңа

айналдырдың» деп келемеждейді. Ал қыздары ол талап еткен анаға тән

сезімталдықтыкөрсетпегенде,оныоданәрідолдандырады.«Көпкүттірмей

тамағыңды тез әкел» деп талап етеді ол Гонерилдан (1.4.9–10), ал, қызы

оғанкүлмейқарағанда,«Кейінгікездеқабағыңашылмайтынболыптығой,

неге тымырайып жүрсің?» (11.186–87) деп налиды. Оның өзі мен

қызметшілерікөрсеткен«шаршаңқықұнтсыздығы»(1.3.13)оныңөзініңкім

екенінекүмәнінтудырады:«Айтыңдаршы,менкімміносы,Лирмінбе?Ал

Лир болсам, құдіретім қайда қаһарлы? (1.4. 222–23); ал қыздың

«нөкерлеріңнің көзін құрт» деген талабына (1.245) ол қарғыспен жауап

қатады. Өзіне аналық мейірім көрсетпегені үшін ол қызын «бала көрмей

өт» деп қарғайды. – «Уа, тәңірім, тар құрсағын кеңітпе, тас емшегін

жібітпе, қалсын қара тас болып» (1.276) дейді. Аяушылық табу үшін

Реганды пана тұтпақ болған ол, бұл қызының да тұңғышы Гонерилмен

сыбайлас екеніне көзі жетеді. Аналық махаббат әлеміне енуге деген

үмітінен бас тартуға мәжбүр Лир «Адам деген әзәзілдің әулеті / Түгел

қырылып /Тігерге тұяқ қалмасын!» (3.2.79) дейді. Өзі іздеген аналық

мейірімдітаппағанкорольЖерАнаныңқұрсағыныңқұрғапқалуынтілеп,

адаматаулыныңкөзіжойылсындеугедейінбарады.

Оның ашуға булығатыны да сол мейірімге мұқтаждығынан. Жаураған,

суғамалшынған,ашулы,қабағынанқаржауғанолайдаладажалғызқалады.

Сайқымазақтың бала сияқтысың деп жазғырғаны рас болғандықтан,

регрессивті жағдайдан ол өзі іздеген қамқорлықты қыздарынан емес,

аналықсипаттағыерадамдардантабады.Кент,Глостер,Сайқымазақоған

лашық тауып, құрғатып, киімін ауыстырып, тамақ береді, жылытады,

тыныштандырады,ақыры,ұйықтатады.

Лирдің корольдікті трансферлеуі оның бойында, шынтуайтында, тіпті

оның патшалығында психоаналитикалық мағынадағы трансференсті

туғызғандай көрінеді. Бұл әрекеті оның өмірінің осы кезеңінде пәрменді

балалықсезімдеріменкөзқарастарыныңоянуынбілдіреді.Психоанализде

трансференс – пациенттің өзінің психологиялық өткенін есіне түсіре

алмауы немесе еске алмауы. Сол себепті бұл – «меннің» өзіне қатысты

мәліметтерінің, өткен өмірінің, танымының жоғалған бұлағы. Лирдің

корольдігін трансферлеуі, психологиялық трансференс мінез-құлқы

тұрғысынанқарағанда,меніңойымша,бұрынғыішкіқайшылықтардысол

кездегіжағдайдыңөткіртүрдеқайтақопаруын,оныңөзібейсаналытүрде

соны тудырып жатқанын байқатады. Лирдің корольдікті трансферлеуін

оның Корделиядан айырылуына қатысты трансференс дағдарысымен

байланыстырған жөн. Бұл дағдарысты, пьеса бізден талап ететіндей,

анадан айрылу көзқарасы тұрғысынан, дәлірегі, ана орындауға тиіс

функциялардыңжоғалуыретіндеинтерпретациялайтынболсақ,бізқоятын

психоаналитикалық сұрақ мынадай болуы тиіс: Корделиядан айырылу

қандайоқиғанықайталаптұр?

Әрине, пьеса Лирдің өз анасы жайлы жақ ашпайды. Оның ертеректегі

өмірі туралы да ақпар бермейді. Бірақ психологиялық өмір тарихының

құрылымындағы

 ананың орнын басатын өз әйелі, яғни балаларының

анасы о дүниелік екенін білеміз. Корделия да, Гонерил мен Реган да

аналарының есімін атамайды, тек Лир бір рет қана ашу үстінде көрден

тұрғызып, қайта ажырасар едім дегенді айтады. Демек, Шекспир оның

ертеректедүниеденөткенінмеңзейтінсекілді.Шынындада,Лирдіңөзінің

кенжесіне айтқан сөзі король көңілінде Корделияның марқұм анасының

орнын басқанын болжауға итермелейді. Бұл Лирдің Корделияға деген

айрықша сезімін және оның қалыңдықтың әкесі ретіндегі осы қызына

деген ерекше қимастығын түсінуге мүмкіндік береді. Алайда бұл не

себептен «оның бұрын да «мақұл» емес адам екенін» (яғни өзінің не

қалайтынынбұрындадұрысұқпағанын,білмейтінін)(1.1.294–95)түсіндіре

алмайды. Сондай-ақ Корделияның некесіне қайғыруы, не қызы өзінің

көңілін қайтарды деп санағаннан кейінгі ашуы мен бірбеткейлігі де

түсініксізқалады.

Менің ойымша, Лирдің ашу мен ұятқа деген бейімділігі, Корделияның

махаббатын бөлісе алмауы және кенже қыздың сатқындығы деп

қабылданғансөзіненкейінгіқаһарыХейнцКохат«менніңжетіспеушілігі»

(deficit of the self) деп атайтынды меңзейтіндей. Мұны тәкаппарлықты

зерттейтін әдебиет сыншылары патологиялық нарциссизм немесе

трагедиялық кемшілік дейді. Бұл жетіспеушілік – оның бала кезіндегі

анасымен (не анасының орнында болған қамқоршысымен) қатынасының

ізі,якиолжанжарасынантуындайды.Солсебептіөзісезетінессіздік«(өз)

жүрегінде қалай ұлғайып келе жатқанын» сезеді, «бұл – шеше» дейді

(2.4.55)

14

Себебі адамның қауіпсіз «мені» ертеректегі ана-бала

матрицасында қалыптасады. Кохат адамның осындай «мені» – баласын

жанынанартықкөретінананыңсүйіспеншілігі«жоғарымәртебелісәбиін»

көргенде жүзінде ойнақшып шығатын жылы жарқылдың нәтижесінде

қалыптасадыдегендіайтады.

Балаға деген аналық сезімталдықтың арқасында, яғни қажеттілікті

қанағаттандырушыбасқа(ана) арқылы «айналану» процесі жүзегеасады,

Кохут мұны «мен-объект»

16

деп атайды. Сөйтіп, бала өзін бағалауын

басқару үшін ішкі психикалық құрылымын дамытады. Бала мұқтаж

болатын осы сезімталдықтың көрсетілмеуі дамуға, яғни жүйелі «меннің»

дамуына кедергі келтіреді. Мұндай психологиялық толыққандылық

болмағанжердебалаөзініңнарцисстікгомеостазынсақтаптұруғақажетті

айналануын қанағаттандыру үшін басқаларға тәуелді болып қала бермек.

Кохатмұндайжетіспеушілігібарадамдардыңбасқалардыңмойындауымен

жақсыкөруінеайрықшамұқтажболатынынаназараударады.Бұлдегеніміз

– Лир секілді «мақұл емес», яки өздеріне не керектігін толық білмейтін,

түсіне алмайтын жандар. Осылайша Шекспирдің нағыз шарықтау шегіне

жеткен (квинтэссенциалды) нарцисстік Лирі өзін жақсы көретін ер

адамдармен қоршайды. Кент Сайқымазақ секілді оған адал ер-азаматтар

Лирдің қыздары секілді «екіжүзді құбыжық» емес. Олардың

ешқайсысының әйелі, баласы жоқ және негізгі қасиеті де адалдық.

Сайқымазақ корольді жақсы көретіндіктен сайқымазақ болып жүр, ол –

сенімдіқызметші.СолсебептіЛирталапететінсезімталдықкөрсетілмеген

кезде, яғниол«айналанбаған»(notmirrored) кезде, оның «мені» жоғалып

баражатқандайболады:«Мұндаменібілетінжанбарма?»(1.4.222),–деп

сұрайды ол. «Кім екенімді айтар адам бар ма өзі?» (1. 226). Сайқымазақ

айтпақшы,«Лирдіңкөлеңкесіне»айналды(1.227).

«Мен-объектілер»өзінбасқару(реттеу)қызметінатқаратындықтан,олар

қызғыштай қорылады. Олардың назарындағы болмашы өзгерістердің өзі

«меннің» тепе-теңдігін бұзып, сенім жетіспеушілігінің көрінісі ретінде

қабылданады.Субъектінің«мен-объектіні»бақылай алмауыоның өз дене

мүшесін басқара алмауымен теңдей болып көрінеді. Бұл психикалық

бөлшектену сезімін тудырады. Сөйтіп, ашу арқылы сыртқа шығады.

Мұндай объектілерді жоғалтудың өзі – жарақаттық тәжірибе, олардың

өлімініңөзібейсаналы түрдесатқындық, еріктітүрдетастап кетуретінде

қабылданады,бұл–жетімкөңілбалалардыңбәрінеортақсезім.Сондықтан

Лирдің марқұм әйелі туралы жалғыз ауыз сөзінің өзі бұл әйелдің

сатқындығы жайлы қиялды оятатыны таңқаларлық емес. Ол Глостердің

сарайындаРеганғаашуланғанда,бұлқызыөзінкөргендеқуанбаса(сыртқа

тебетін болса) «сүйегі әбден қуарған суырып алып моладағы шешеңді,

бұзбақшыедімнекемді»дейді(2.4.129–30).

Пьесадағы Лирдің Корделиядан қасіретті ажырауының хикаясы, бәлкім,

оның балалық шағындағы уызына жарымай өскендігінің хикаясы болар.

(Корделияның анасы бір нұсқада аталады, басқа нұсқасында мүлде

аталмайды, бұл жердегі әңгіменің аздап жұмбақтау болатыны да

сондықтан. – Ред.) Алайда Корделияны жоғалту сияқты емес, Лирдің

әйелінен айырылу тарихы король үшін пьеса құрылымында жасырулы

нарциссизмдағдарысыныңрезолюциясын(шешімін)қамтиды.Себебіоны

Корделиябейнесіндегіжаңа«мен-объектімен»қалдырмақ.Бұлжаңа«мен-

объект» оның сезімтал нарцисстік (өзін ерекше жақсы көріп, өзіне-өзі

сұқтану.Бұлтүсініккөнегрекмифологиясындағыерекшекөркембозбала

Нарциссадан бастау алады. Ол судағы бейнесін көріп өзіне-өзі ғашық

болған.Ақырында,ажарынаөзініңкөзітиіп,олжадыланыпқалады.–Ред.)

тепе-теңдігін қорғауға анағұрлым лайықты, себебі жұбайының

сүйіспеншілігікүйеуіменбалалардыңарасындатеңдейбөлінгенболатын.

Корделияда «(оның) махаббатының жартысын, қамқорлығы мен

борышының жартысын» (1.1.102) бөліп беретін ана жоқ, ол түбегейлі

Лирге тиесілі. Cондықтан ол осы баласын ерекше артық көреді, оны

«көзқуанышым»(1.82)депатайды.Солсебептіқызыныңалдағынекесіне

қатысты Лирдің бақытсыздық сезімін түсіну қиын емес. Корделияны

жоғалту ол үшін орны толмас (айналанушы/аналық) «мен-объектінің»

жоғалуымен бірдей. Ақыр аяғында, бұл Лирдің «менін» тұңғиыққа

жоғалтуына,ақылынанадасуынаалыпкеледі.

Ескертпе

1. Drs.АрнольдГолдберг,ГенриЗейденберг,ДжарлДираджәнеДжерриУиннергеосыэссені

жазубарысындамағанкөрсеткенкөмегіменталқығасалғанойларыүшіналғысымшексіз;

солсияқтыпрофессорДэвидБевингтонменРичардСтриерге,әсіресеөзімніңәкемРичард

Стернгеқарыздармын.

2. Алан Блуммен Гарри В. Джаффа, Shakespeare’s Politics-тегі «The Limits of Politics: Кing

Lear,ActI,scenei»(NY:BasicBooks,1964),рр.113–145.

3. Шекспирден алынған дәйексөздердің бәрі Дэвид Бевингтон баспаға дайындаған The

CompleteWorksofShakespeare(Glenview,III.:Scott,Foresman,1980)шығармаларжинағынан

алынды.

4. Джаффасенімдітүрде,Бургундиягерцогі–мәртебелісүйіктікүйеубалаекеніндәлелдейді

(рр. 124–25) және сол себепті Лирдің жоспары – Бургундия герцогі мен Корделияның

Францияғакетуініңалдыналу.

5. MustWeMeanWhatWeSay?еңбегіндегі«TheAvoidanceofLove:AReadingofKingLear»

(NY:CharlesScrinber’sSons,1969)рр.267–353,әсіресер.289.

6. Джаффаның пікірінше, қыздарының сезімдерін таразыға салу арқылы Лир Гонерил мен

Реганныңбасқаша қабылдағысыкелмеуі – үлестерінқабылдатуүшінойластырылғанайла

(рр.128–29).Бірақ,меніңше,бұлоныңанықнегіздемесіғана.

7. ЛиндаИ.Босстың«TheFatherandtheBrideintheShakespeare»,PMLA.97(1982),325–47,

жәнеАрпадПонц,«PsychopathologyofShakespeare’s«KingLear»,AmericanImago,9(1952)

рр.57–58қараңыз.

8. рр.128–29.

9. КоппелияКанбылайшажазады:

«Пьесаашу-ызағатолып,«иінінендемалыптұр».Олтістеуменжеміружайлықиялдарға,

әсіресе балаларын жейтін әке мен әкелерін жейтін балалар жайлы қиялдарға толы»...

Корделия әкесін махаббатпен нәрлендіруден бас тартқанда, Лир ашу үстінде оны жұтып

қойғысыкеледі.

Канның «The Abcent Mother in King Lear» деген тамаша эссесін оқыңыз. Rewriting the

Reneaissance:theDiscoursesofSexualDifferenceinEarlyModernEuropeкітабында,баспаға

дайындаған Маргарет У.Фергюсон, Морин Куиллинганжәне Нэнси Дж. Викерс (Chicago:

ChicagoUniversityPress,1986),рр.33–49,әсіресерр.41–42.

10. ЭнтониБерджестіңболжамынасәйкес,бұлжолдарданәйелзатынадегенжеккөрушіліктің

кемерінен асып тұруының себебі – Шекспирдің өзі де пьесаны жазубарысында мерезден

зардапшеккеншығардейді.(Shakespeare[London:JonathanCape,1970],р.186,рр.220–22).

11. Стефен Гринблатт «(социология) профессоры (Даниел) Лернер «эмпатия», демек,

жанашырлық деп айтатынды Шекспир «Яго» деп атайды» дейді. (Renaissance Self-

Fashioning:FromMoretoShakespeare(Chicago:Univ.ofChicagoP,1980),225).

12. Рр.297–98(жоғарыдадәйексөзкелтірілген:5-ескертпе).

13. Sigmund Freud, «The Theme of the Three Caskets» The Standard Edition of the Complete

PsychologicalWorksofSigmundFreud,23vols,ed.JmaesStrachey(London:TheHogarthPress,

1966),vol.12,289–301.

14. Кан Лирдің аналық қамқорлықтан айырылуының нәтижесінде оның болмысының

тұншықтырылғанфемининдікбөлігіқайтаоянатынынайтады.Лир«Қаһарымақайтамінер

қайрат бер /қатын құсап сорғалатпай сорымды!» дейді. Демек, өзінің әйелдік сипаты бас

көтергеніүшінұялады.СолсебептіКаноныңдертінhystericapassio-дан(гректің«hustera»–

жатыр деген сөзінен), яғни «жылжымалы» жатырдан (адасқан жатыр – wandering womb)

туған деп есептейді. Лир өзінің «өршіп келе жатқан азабын», яғни феминдік бөлігін –

жатырын«төмендегі»өзорнынатүсіріп,қалпынакелтіреді(рр.33–34).Лирдіңөзішіндегі

басқаруға көнбейтін жатырына ашулануы оның Гонерил мен Жер Ананың жатырының

өндірушіәлеуетінқиратуғадегенниетіндетүсіндіреді(рр.33–34).

15. TheAnalysisofSelf(NewYork:InternationalUnivs.Press,1971).«TypesofMirrorTransferences»

депаталатын5-бөлімінің105–32бб.қараңыз.

16. Кохат «мен-нысандарды» «меннің» бөлшегі ретінде өткерілетін нысандар» (демек, өзге

адамдар)депсипаттайды.«Сәбимұндайнысандытүбегейлібасқарғысыкеледі.Бұл–ересек

адамныңөзгеадамдардангөріөзденесінбасқарғысыкелетінінеұқсассезім».(pp.XIV,26–

27)

17. рр.27,33.

*У.Шекспир.«КорольЛир».–Ауд.Ә.Кекілбаев.

https://kitap.kz/books/bota_korollir/read#epubcfi(/6/2(id1)!/4/286/1:0)

*«Отеллодан»дәйексөздер;М.Әуезовтіңаудармасынаналынды:

У.Шекспир. «Отелло». Ауд. М.Әуезов. https://kitap.kz/books/bota_otello/read# epubcfi

(/6/2(id1)!/4/1218/1:0)

ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория

Дүниедегіеңоғашөлшем:ЕлизабетБишопжәне

тежеу

ЛиЗиммерман

Ли Зиммерманның Елизабет Бишоп өлеңдерін талдауы объектілік қатынастар теориясы

көзқарасы тұрғысынан жазылған. Қарабайыр қозғаушы күштер (drives) мен олардың

қоршауында қалған, бірақ солармен күрескісі келетін эгоның арасындағы шиеленіске назар

салғаннан гөрі (фрейдтік үлгі) Зиммерман «Меннің» және «басқаның» арасындағы

шекараларды сипаттайтын тіл қолданысын зерттейді. Ол әсіресе Бишоптың ана бейнесімен

(motherfiguers),якианасыменқатынастағыбалаларжайлыөлеңдерінталдайды.ЛиЗиммерман

ХофстрауниверситетіндеХХІғасырдағыАмерикаәдебиетінендәрісоқидыәріTwentiethCentury

Literatureжурналыныңредакторы.

ЕлизабетБишоптыңсоңғы кітабыныңбеташарөлеңі «Күткенде»(In the

WaitingRoom)депаталады.Олбалалықшақтабастанөткергенқорқыныш

сезіміжайлы:

Төңкеріледөңгеленгендүние

Суыққаракеңістіккеқұлады.

Балакөңілсезіндідежылады.(160)

(А.Ә.

)

Хелен Вендлерден бастап, көптеген оқырмандар бұл тәжірибені «бас

айналу деп сипаттады (1977, 37). Вендлердің өзі бас айналуды

«метафизикалық күдік» деп түсіндірсе де, мен осы бір балалық шақ

естелігіндененәрсегеқауіптөніптұрғанынакеңіректоқталғымкеледі.

Ол жаңа шумақты бастап береді, ал осы шумақтың соңғы жолы

бастаулардыңтабандылығынмойындайды:«Көтеріпжүрумүмкінеместей

кешегікүн»(181).Бұлерте«құлауды»басқашатағықалайтүсінеаламыз?

Бұл сұраққа жауап іздеудің бір жолы – аталмыш үзіндіні Бишоптың

негізгі троптарының айқын мысалы ретінде қарастыру. Демек, мәселе

Бишоптың «Күткенде» өлеңінен кейінгі Крузосы «оғаш өлшем» (weird

scale) (164) дейтіннің тұрақсыздандыру қаупінде. Джеймс Мерилл «өз

жұмыстарында Бишоп ойнақы салыстырмалы өлшемдерді жақсы

көретінін» атап өтіп, «Крузо Англияда»

 Ақ (Crusoe’s England) өлеңінде

«Крузоныңсыбызғысыжербетіндегі«еңоғашөлшемді»ойнайды»дегенді

айтады(1989,256).АлайдаМериллдіңбұлсөздеріаталғанөлеңүшінтым

көңілдісекілденіпкөрінеді.ӘсіресеВендлердің«Бишоптыңөлеңдері...екі

жиілік, яғни дәстүрлі таныс және бейтаныс қолданыс арасындағы

тоқтаусызтолқымалыдірілдібосатады»дегенсипаттамасыменқатаралып

қарағанда, (1977, 32) осындай әсер қалдырады. Десе де, ертеректегі

маңызды талдаулардың қатарында Дэвид Калстоунның талдауы мұндай

«ойнақылықтар»мен«тоқтаусыздірілдердің»қаупінанықкөрсететіндей...

«Бишоптыңөлеңдеріндегіөлшемдердіңәдеттентысжәнеәдепкіқұбылуы»

дейдіол,–әлемгеұдайыдәлбіржоғалыпкетуқаупітөніптұрғандай,оны

қайта қалыптауға (реконструкциялауға) талпынысты көрсетеді» (1977,13)

(12).

«Күткенде» мен соған байланысты кейбір еңбектердегі тұрақсыздық

тропын негізге ала отырып, Бишоптың құпиялы өлшемі тұспалдайтын

қауіп жайлы зерттегім келеді. Мұны біз көптеген сыншылар Бишоптың

жазуүлгісіндеүлкенмаңызғаиедейтін

«жоғалту»қаупідепатайаламыз.

Оның жұмыстары үшін осы «жоғалту» нені білдіретінін тереңірек тану

мақсатында мен психоаналитикалықкөзқарас тұрғысынан талдау жасауға

талпынып көрмекпін. Бұл осыған дейінгі Бишоптың шығармаларын

саралаған көптеген еңбектерге тән лакандық көзқарасқа қарсы

келгендіктен, Д. У.Уинникот пен У. Р.Бионның объект-қатынас

тұжырымдарына

жүгінемін.

Бұл дәстүр тілдің рөліне Лакандікінен мүлде бөлек көзқарас танытады.

Джейн Флакс Лакан мен Уинникот арасындағы кереғарлықтарды анық

көрсетеді. Лакан үшін тіл «өзін-өзі тудырған жоқ. Ол жат (alien) және

жаттанушы (alienating) болуға тиіс. Тіл мен оның заңдары субъектіге

«сырттан» – «жат» мәдениет тарапынан жапсырылғандай қабылданады»

(1990, 96–97). Уинникот үшін мәдениет, оның ішінде тіл де бар, таза

объективті де, таза субъективті де емес ішкі және сыртқы әлемдер

арасындағы «потенциалды кеңістікті» қамтиды. Сыртқы әлемнің

«жеткіліктідәрежедежақсы»көріністабуынесепкеалаотырып,жекетұлға

«ішкі шындықтың кейбір бөлшектерін процеске әкелу арқылы жағдайды

шығармашылтұрғыдаөзгертуімүмкін»(Флакс,1990,119).

Барбара Шапиро «қазіргі клиникалық зерттеулердің көбі субъективтікті

құраудағы тілдің үстемдігі жайлы Лаканның пікірімен келісетін секілді»

дегенді айтады (1994, 22). Ол Дэниел Стерннің «әлем сәбиге сырттан,

анасы арқылы беріледі. Бірақ оған берілуге тиіс тағы бір ой бар... Ол

сәбидің субъективтілігі мен ананың объективтілігі арасындағы аралық

позицияғаие(жәнесондықтан)ортақтәжірибе»дегенкөзқарастағыкейінгі

теоретиктердің есімдерін тізіп шығады (Шапиро, 1994, р. 23 дәйексөз

келтірілген).

КристоферБоллас,Питер Рудницкий атап өткендей, «тілдің

теориясын лаканшылдар үшін альфа мен омеганы объект қатынасы

аясында қарастырады. Олар вербалды емес аффектілер лингвистикалық

репрезентациядан бұрын жүретінін мойындайды» (1993, xvi–xvii). Лакан

үшін адамзат атаулының бәрі тілге бекітілген және бұлжымайтындай

бірдейжолмен келеді. Уинникот пен оның әріптестері үшін біздің тілмен

беттесуімізбұрыннанбар«мен»жәнеәлемарасындағықарым-қатынасқа

қатысады.Олбіздіңәрқайсысымызүшінміндеттітүрдеәртүрліболады.

Бұл әдістің біздің ерте балалық шақтағы қарым-қатынасымыздың

жағдайларын (шарттары), өзіміздің тіліміз бен өзге мәдени

формациялардыбастанқалайөткеретініміздіқалыптайтыныасамаңызды.

Уинникот «мәдени тәжірибені» «жеке тұлға мен қоршаған ортаның (әуел

бастағы объект) арасындағы потенциалды кеңістікте» орналасқан деп

қабылдайды(1967,100).Соныменбіргеол«аралықаймақты»не«өтпелі»

тұстағы «адам баласының ішкі және сыртқы шындықтарды бір-біріне

қатысты,бірақбөлекұстауміндеті»үшінасамаңыздыдепсанайды(1953,

2). Марион Милнер де сол бала кездегі «әрқайсысымыздың ішіміздегі

«айқын» бейтаныстан танысты тауып, біз үшін сыртқы әлемді жасап

шығарғансәттерінебасаназараударады(1955,18).Бірақбұлпоэтикалық

өзгешеліксәттері,тууымүмкінаралықаймақықтималы(ішінараболсада)

сыртқы ортаға байланысты. Уинникоттың «потенциалды кеңістігі ана-

бейнегенеқоршағанортаэлементтерінетәуелдісәбидіңсенімділіксезіміне

қатысты ғана пайда болады» (1967, 100). Осыған қоса, Милнердің

қарастыратыны – «бейтаныстан танысты табуды мүмкін ететін ішкі және

сыртқыжағдайлар»(1955,16).

Бионның «тежеу» (containment) жайлы түсінігі, менің ойымша, осы

«жағдайларды» ашып көрсету Бишоптың шығармаларын

жандандыратынын зерттеуге тамаша мүмкіндік береді. Одан арғы

теориялық зерттеулерге көшпес бұрын мен Бишоптың өлеңдеріндегі

тұрақсыздықтропыныңасажиікездесетінінтереңірекқарастырғымкеледі.

Оның Дарвинді әспеттеген, дәйексөз ретінде жиі келтірілетін мына

сөздеріналыңыз:

«Дарвиндіоқығанадамоныңтүпсіз,қаһармандықзерттеулеріненөсіпшығатынкөркем,дәлелді

тұжырымдарғатаңдайқағар еді.Бұлбейсаналынеавтоматтытүрдесолайболады.Содан кейін

кенет еркінсу, ұмытшақ фраза шыға келеді. Оқырман оның пайымдарының оғаштығын сезіп,

жападан-жалғыз жас жігіттің деректер мен кішкентай детальдарға қадалған, беймәлім дүниеге

жеңілтектікпенсырғыпбарып,сүңгіпкететінкөздерінкөреді».

(1966,288)

Бұл сондай-ақ автопортрет екені де анық, алайда бейтаныс дүниеге

сүңгудегі жасырын беймазалық мұнда «жеңілтектік» деген сөзбен

бүркелген. Өзі үшін жазған кезде, Бишоп мұндай сүңгудің қаупі жайлы

нақтырақайтады. Оның1935 жылғы, Еуропағатұңғыш рет жасаған,өзін

бағдарынанжаңылдырғансаяхатыкезіндекемежурналындақалдырғанекі

жазбасынан(оларКалстонныңеңбегіндекелтірілген)мұныанықбайқауға

болады. Бишоп суға қарап тұрып, «сал ағаштағылар – жалаңаяқ

бейшаралар кеме бортына өрмелеп бара жатқанындай» әлдене көзіне

елестейтінін жазады (Калстон, 1989, 20). Тамақтанып отырғанда, екі рет

«түбіне жететін физикалық және психикалық дертті» сезгендей, әлдене

ізіне түскендей күйге бөленетінін айтады. «Бұл әлдекім әлемнен бөлініп

қалғандай әрі әлемнің бар қызығушылығы меланхолияның қараңғы,

күкірттісұрбұлтындатұныпқалғандай»сезімеді(21).

Калстон 1935 жылғы сүңгу мен сырғу сезімі кейінгі «Күткендегідей»

жеңілтекемес,қайтаауырсезімніңкүтіптұрғаныналдыналасезетінінатап

өтеді. Алайда мұндай бағдардан жаңылу сезімін Мериллдің

«ойнақылығымен», Вендлердің «тоқтаусыз дірілімен», Калстонның

«әдеттен тыс дағдылы өлшемнің өзгеруімен» байланыстыратын болсақ,

Бишоптың шығармаларының әр жерінен қауіп пен беймазалықтың бас

көтеретінін аңғарар едік. Оның алғашқы кітабы «Имансыз» (The

Unbeliever) өлеңімен ашылады. Оның бұл кейіпкері сыртқы әлемнен

түбегейліқымталыпалған,ол«мачтаныңтөбесінде»ұйықтайды/«көздері

қаттыжұмылған».ҰйықтапжатыпДарвинніңсырғанауыменсүңгуіжайлы

мазасызданып,«Құлапкетпеуімкерек/Төмендетолқыпжатқантеңізменің

құлағанымды қалайды. Ол біздің бәрімізді жұтып қойғысы келеді» дейді

(22). «Шатырда ұйықтау» (Sleeping on the Ceiling) өзгеше өлшемнің

абыржытар,бағдарданжаңылдырарқұбылуыменашылады.

Шатырдасондайтып-тымық!

Бұл–Конкордаорыны.

Кішкентайкристалдышам

сөніптұр,субұрқаққараңғығашомған.(29)(Ә.И.)

«Жындыкөбелек-адам»(TheMan-Moth)дасолайбасталады.Бұлөлеңнің

алғашқы жолы оқиғаныңболғанжерінұсына отырып,орын ауыстырады:

«Мұндажоғарықарай»(14).Бұлөлеңніңтақырыбыдакішкентайөлшемді

(moth – жынды көбелек) орташа өлшеммен (man – адам) және ірімен

(тақырып mammoth – «зіл» деген сөздің қате жазылуынан алынған)

араластырады. Қалыпқа сыймайтын өлшемдердің оғаштығы ертеректегі

қарым-қатынастардыңбәрінеәсеретеді.Мысалы,«Теміржол»

(ChemindeFer)өлеңініңбастапқыжағынанмұныанықаңғаруғаболады:

Теміржолдыңбойыменжалғыз,

Жүрегімауырлапжүріпкелем.

Арамызтымжақынеді,

болмаса,бәлкім,тымалыс.(8)(Ә.И.)

Балакездегіжүрегінжаралапкеткен«байланыстар»меноларданкейінгі

тұрақсыздық екінші кітаптағы «Лабазда» (At the Fishhouses) өлеңін

қорытындылайды. Мұнда сыртқы дүние жайлы білім «тас кеуделігінен»

тарайдыжәнесолсебептісенімсіз,ешқандайізқалдырмай«ағыпқанабара

жатқан»жоқ,мазаныаларлықтай«ұшырылады»(66).

Үшінші кітаптағы «Тауқұдырет» (Sandpiper) деген өлеңінде құстардың

байбаламы осыіздің жоқ екенінкөрсетеді. «Әлем осылайжиі шайқалуға

тиісті екенін» және «беймаза судың толқыны / келіп-кетіп жатқанын»

білетін ол, жағажайда құмның түйіршектерін құмарта зерделейді («ешбір

детальтымкішкентайемес»),олДарвинсекілді,«сүңгіпкеткен,/іздегені–

әлдене, әлдене, әлдене» (131). Соңғы кітабында «Күткендеден» бөлек,

Крузоның оғаш өлшемді аралын табамыз. Бұл да алып толқындардың

мекені,мұндаәлем(жанартауларатылғандасұрапыл)шайқалуғаміндетті»

болатыны сондай – бұл жанартаулардың төбесі «ұшып кеткен». Сенуге

болатын өлшем ғайып болады. Ал ойдың өзі заттарды қайта құрастыра

алмайды:

Айтып-айтпайнекерек,елуекі

бейшара,ұсақжанартауымбареді.

Меноларғаөрмелерем,

Бірнешеретсырғанап.

Жанартауларөліеді,күлүйілгентөбедей.

Отырарембиігініңжиегінде,

Санайтынем,ояныпжатқанөзгесін

Жалаңашжәнешабандау,ұшыпкеткенбастары.

Жанартаулардыңөлшеміосындайболсаегерде,

Меналыпқаайналарем;

Алменалыпқаайналсам,

Ешкілерментасбақалардың,

Нешағалалар,нежағаласқантолқындардыңөлшемі

Қандайекенінойлауғадәтімбармаседі.(16)(Ә.И.)

Өлшемнің мұндай оғаштығы «тас кеуделігінен» немесе сүңгу мен

сырғанаудан ғана емес, сонымен бірге Бишоптың бала кезінде басынан

өткергендерінқұрайтынмәденирепрезентациядандатарайды.«Бастауыш

сынып»(PrimerClass)дегенмемуарындаолөзініңмектепкеалғашбарған

кезін есіне түсіреді. Бұл – мәдениеттің сыртқы пішіндерінде көрініс

табудыңертетәжірибесі.Солкездіңөзіндежетімдігіненқорланғанол«мен

әжемнен,мектептенқайтыпкелгенімше,өліпқалмауынөтінетінмін»дейді

(6).

 Кішкентай Елизабет мағыналы символдарға мұқтаж ғана емес, ол

солардың ықпалында секілді. Ол «қолмен жазылған сандардың ұзақ

бағандарына» қызығады, бірақ олар ол «Жаңа Шотландияда бастауыш

сыныпқабарғанда,түбегейлішешілмегенқұпияболыпқалаберді»(4).Ол

ораулы тұрған екі картаға ғашық; оның бірі канадалық, ал екіншісі

дүниежүзілік (10). Бұл символикалық репрезентацияларды жарты жолда

өзініңқатынасы орынтепкенпотенциалды кеңістікте кездестіргісікеледі,

әріолкарталарды«жайыпжіберіп,қайтаданжинап,күллімемлекеттермен

провинциялардыөзқолымменұстапкөрсем»дейді.

Алайда бұл алғашқы сабақтар ішкі және сыртқы әлемдер арасында

делдалдық ете алмайды немесе оқушыларға бейтаныс әлемдегі танысты

ашуға көмектеспейді. «Біз әңгімелеспейтінбіз, ойнап, әлденелерді

құрастырып, сурет салмайтынбыз, тіпті жанжалдаспайтынбыз да. Шағын

ғана еденге шегеленген парталар мен орындықтарда бір-біріміздің

артымыздан тізіліп отыратынбыз (4). Елизабет сол карталарды қолымен

ұстап көрмеді, көп ұзамай бірегейлік пен орынның тәртіпті

репрезентацияларытекқанашатастыраалатынынаңғарды.Себебіөлшем

оғашталыпкетеді:«Канаданыңөлшемібүкілғаламменбірдейдегенәсерде

қалдым, бірақ әйтеуір бір жолдармен әлем Канадаға, не Канада әлемге

сыйыптұрды»(10).

Бишоптың тұрақсыздық тропын түсіндірудегі негізгі сыни талдаулар

белгісіздіктің постмодернистік және феминистік жасанды әрекеттеріне

сәйкес, мұны ақынның мағынаның қатып қалған, тұншықтырғыш

құрылымдарына қарсылығы деп түсінеді. Барбара Пейдж «соңғы сөздің

түйінделуіне қарсы Бишоп бейресми және тұрақсыз позициялауды артық

көреді»дегендібасаайтады(1993,210).БонниКостеллооның«визуалды

және концептуалды құрылымдарға қарсы шығатын перспектива мен

өлшемдіманипуляциялауларын»синтаксистіктұрғыдаталдайды(1991,5).

Сюзан МакКейб үшін Бишоптың поэзиясы «бөлшектенген «менін»

мойындайтұра,дәстүрлі«мен»түсінігіныдыратыпжібереді»(1994,XVI).

БұлДэвидДжаррауейдіңЖижектеналынған,Бишоп«мендіктің»жалпыға

ортақ (табиғи, қалыпты) түсініктеріне көз жұмып, олардың орнына

«меннің» гипотетикалық (демек, синтетикалық, жасанды) нұсқаларын

құрастырады» (1998, 250) деген пікірімен үндесболды. Ли Эдельманның

«Күткенде» туралы әйгілі мақаласы сынның «сол дауысқа ауырсынудың

«оһ!» дейтінін айтып отыр; тікелей анықтама, құрылым, не орын тауып

беруге деген ынтызарлық идеологиялық соқырлық, истериялық ишара

ретіндеабыройданайырылды»депқорытындылайды(1985,107).

МұндайсыникөзқарастағыБишоптыңшығармаларыавторитарлықжәне

әмбебап құрылымдарға қарсы шығатыны, жекелеген мен

болжанбайтынның өміршеңдігіне құшақ жаятыны анық. Соңғы өлеңі

«Сонеттен»(Sonnet)көруге болатындай, Бишоптасырғымалы жеңілтектік

бар:«босатылған,кемпірқосақ-құс…өзіқалағанжаққаұшады,гей!»,–деп

шаттанадыол(192),өлеңніңсексуалдықастарыншеберқиыстыраотырып.

Алайдабұлеркіндіктітолықбағалайалуүшіноғантөнгенқауіптідеестен

шығармау керек. Бишоптың кеме күнделіктерінен оқығанымыздай, «ол

әлемнен ажыратылып қалуды» «меланхолиямен» және «туған үйді

сағынумен» теңестіреді. Ал Калстоун байқағандай, «оның ойында

бағдардан жаңылу (дезориентация) мен көштен қалу қаупі қатар жүреді»

(1989,21).

Демек, Бишоп бас тартқан не нәрсе десеңіз, ол – Эдельман мен өзге

көптеген зерттеушілер болжамаған дүние – сыртқы құрылымды сөзсіз

жаттандырушы (alienating) не тұншықтырушы деуге болмайтыны. Бретт

Миллиер оның шығармаларынанөз «мені» мен жазмыш билеген әлемнің

сұмдық жаттығынбір мезетте сезінуді» байқайды (1993,23). Вендлер «үй

дегеннің әрдайым құпиялы болатынын» (1977, 33) қалыпты жағдай деп

қабылдайтын секілді. Бірақ әлемнің қанша бөлігі жазмышқа бағынады?

Негеөзгешетұрпаттылықтекқанажантүршігерлікболуытиіс?Үйдеген,

Милнердің (B11) сөзімен айтқанда, «бейтаныстан танысты табуға» еш

мүмкіндікқалдырмайтын,міндеттітүрдетекқанақұпиялыорынба?

Миллиер мен Вендлерді «лаканшыл» деуге келмейді, бірақ олардың өзі

Лаканның символдық тәртіптің (symbolical order) тұрақтылығы жайлы

ойын қабылдайды. Бұл – белгісіздік жайлы жиі кездесетін постмодерндік

әспеттеугебіртүрліқырынкелетінпайым.ДжейнФлаксЛаканның«әлдене

өзін-өзі тудырмайтын болса, ол жат немесе жаттандыратын болуы тиіс»

деген ойға қалай келгенін зерттейді (1990, 96). Сөйтіп, ол өз көзқарасын

«Фрейд пен Лаканға қарағанда постмодернизммен көбірек үндесетін»

қатынастықкөзқараспенсалыстырады.Себебіол«адамтабиғаты»туралы

«қатып қалған… көзқарас» талап етпейді (110). Уинникот пен оның

британдық әріптестері үшін көп нәрсе адамның сәби кездегі өзгелермен

қарым-қатынастарына тәуелді. Себебі бұл өзгелер «меннің»

қажеттіліктерінемызғымасқұрылымдар(шекаралар)орнатып,жатқылады;

не тұлғаның бас көтеріп келе жатқан диспозициясымен көңіл толарлық

деңгейде қатынасқа түседі. Сөйтіп, «өзі қалаған бағытқа ұшуға» яки

тәртіптерге ойнақы түрде қарсы тұруға қабілетті «менді»

қалыптастырады.

 Флакс әділетті түрде Лаканға телитін «субъекті мен

басқа,«мен»жәнемәдениетарасындағыәрдайымболатынайырмашылық»

«кеңістік» ретінде қайта қарауға тұрарлық дүние (126-27), мұнда

диспозиция соншалықты қолайсыз емес, ол позицияда тұрған басқаға

қатыстықандайдабірқолайлықатынасбарысындагүлденіпшығакеледі.

Белгілі бір деңгейде сол объект қатынаcы перспективаларын әдебиет

және сыни теоретиктері іліп алыпкеткендіктен,Уинникот– қазіргі таңда

шешуші тұлғаның бірі. Бірақ көптеген психоаналитиктер үшін У.Р.

Бионның жұмыстары да соншалықты маңызды. Өз басым оның «тежеу»

(containment) туралы ұғымы, потенциалды кеңістіктің нәзіктігі (fragility)

Бишоптың шығармаларындағы оғаш өлшемдердің (weird scale)

мүмкіншілігі мен беймазалықтары жайлы ойлану үшін аса пайдалы деп

санаймын.

 Бион үшін сәбидің жиі шиеленісті (intense) ішкі күйін анасы

сабасына түсіру керек. Бұл – сыртқы мен ішкінің арасындағы қатынасты

қалыптастырудың, ойлау мен бастан өткерудің де негізі. Бион тежеудің

психоаналитикалық емдік шарада (сессияда) қалай әрекет ететінін

былайшасипаттайды:

«Сырқат әбден меңдеп кеткен кезде өлім жайлы үрейлі ойлардан құтылу үшін, ол өз

қорқыныштарынбөлшектейді.Мұндағы идея, бөлшектенгенқорқыныштар«менге»орынтеуіп,

әрі сонда ұзағырақ аялдаса, менің психикам олардың өңін айналдырып жіберер еді; осылайша

олар қауіпсіз түрде қайта интроекцияланған болар еді… Жанашыр ана – сәбиі күресіп жатқан

қорқыныш сезімін проекциялық парапарлық (projective identification) арқылы, өзі де басынан

өткергенінеқарамастан,бейтарапкөзқарастыұстанаалатынана»(1959,103–4).

«Қалыпты даму» деп аталатын дамуға келсек, ол Бион «анаға тән

арманшылдық» деп атайтын күйдегі және белсенді айналау (active

mirroring)процесінеқатысушықамқоршынықамтиды.

«Сәби мен омырау арасындағы қарым-қатынас сәбиге анасында өліп бара жатқандай сезімді

проекциялауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ омырауға уақытша тұрақтауын төзімді еткен соң,

сәбидіңпсихикасыосысезімдіқайтаинтроекциялайды.Сондағанақалыптыдамуорыналады.

Егеранасыпроекциянықабылдамаса,сәбиөзініңөліпбаражатқандайсезімдерініңмағынасынан

айырылғанынсезеді.Солсебептіолтөзугеболарлықтайөлімқорқынышынемес,атаусызүрейді

интроекциялайды».(1962b,116)

ХаннаСигалатапөткендей,аналарғатәнарманшылдықпайдаболыпкеле

жатқан «меннің» «менталды тұрақтылық» тәжірибесінің бастауы болып

табылады:

«Сәбидежантөзгісізбеймазалықболғанда,олбұлсезімдерінанасынапроекциялауарқылыосы

күймен күреседі. Ананың жауабы – беймазалықты мойындау мен сәбидің көңілін табуға

қажеттінің бәрін жасау. Сәбидің түсінігіне сәйкес, ол өз объектісіне адам төзгісіз әлденені

проекциялағандайкүйдеболады.Алайдаобъектініңоғантөзугешамасыжетеді…Олосылайша

өзінің бастапқы беймазалығын ғана емес, тежелумен өзгерген беймазалықты да қайта

интроекциялай алады. Сондай-ақ беймазалықты тежеуге қабілетті объектіні интроекциялайды.

Беймазалықтытүсінугеқабілеттісыртқыобъектініңтежеуі–менталдытұрақтылықтыңбастауы»

(1981,134–35).

Тежеуәуелденпресимволдықболғанынақарамастан,Бионныңбастапқы

қатынас жайлы көзқарасында тіл – жаттануды түбі бір болдырмай

қоймайтын құрылым болмаса да, тежеуге апаратын жолдардың бірі, ал

тежеудің өзі, сәйкесінше, тілдің мағыналы қолданысына қол жеткізетін

амалдыңбірі.

 Бион «өз эмоцияларын сөздертүрінде тежеуге тырысқан»

науқас жайлы жазады… Ол жеткізгісі келетін мағынаны (айтқысы

келгенін) білдіруге тиіс бұл сөздер эмоциялық күштермен бөлшектенеді

(фрагментацияланады).Албұлардыолтекқанавербалдытүрдежеткізгісі

келген-ді. Вербалды құрылымдар оның эмоцияларын «тежей алмайтын»

(1970, 94). Тежей алмаушылық «бар мағынадан айырылудың» шиеленісті

менталды жағдайына, демек оның соңынан келетін «менталды

тұрақтылықтың»бұзылуынағанаемес,соныменбіргеБион«атаусызүрей»

деп атайтын не Уинникот «ойға сыймайтын беймазалық», ананың жоқ

болуынан (сәбидің жанынан табылмауынан) туындайтын «өткір

конфузиялық күйге» жетелейді (1967, 97).

 Өз кезегінде, әлемнің өзі

ендігәрісенімді түрде осындаболмайтын секілденеді. Себебі сырқатөзін

шынайы объектілермен, «өзіндік заттармен» (things-in-themselves) емес,

мағыналарынан айырылған… оғаш объектілермен қоршалғандай сезінеді

(Бион,1962a,99).

Бұлқұбылыстызерттеугепоэтикалықтұрғыданқызығушылықбілдірген

жалғызБишопемес.УалласСтивенс«Қазіргізаманғыпоэзияжайлы»(Of

Modern Poetry) еңбегінде заманауи өлеңнің алдында тұрған асуларды

сәбидіңқиналысынескетүсіретінкейіптесипаттайды.Ол«жаңасахнаны

құрастыруүшін»және«жергіліктісөздердіүйрену»үшін,«ерадамдармен

бетпе-беткелу»және«cолуақыттыңәйелдерімен/кездесу»үшінмаңызды

кеңістіктіңәлдебірмағынасындамытуыкерек(1990,174–75).Алайдаөлең

бір мезетте сәбидің өзі және оның объектісі ретінде қызмет етеді. Өзін

айнадан көрсету кезінде, «дәл өзі естігісі келетінді қайталауға» қабілетті

болған шақта, ол «екі адамның/ эмоцияларын жеткізгендей болады; бұл

бейне – екі эмоция біреуге айналып кеткендей». Мұндай сезімталдық

арқылы өлең «Дыбыстарды / ақылды толық тежейтіндей/, кенет дұрыс

болыпестілетіндейетеді».Тежеуөнеріретіндегіпоэзиясондай-ақДжеймс

Мерриллдің «Сандовердің өзгермелі жарығы» (The Changing Light at

Sandover)өлеңініңденегізіболыптабылады.ОндаВҚұдайыДиджеймен

Джейэмге олардың шынайы субъектін ашып береді: «МЕНІҢ ҰЛЫМ

(Мекайыл)СЕНДЕРДІҢСАНАЛАРЫҢАСӘУЛЕТҮСІРДІ.МЕНІҢҰЛЫМ/

ОЛАРДЫ/ТЕЖЕЙТІНҚАРАҢҒЫКҮШКЕАЙНАЛДЫРДЫ»(1982,493).

Бұл бағытта жұмыс істейтін жалғыз ақын болмаса да, Бишоп осы

мәселелергеәубастанжәнежүйелітүрденазараударыпкеледі.Ол:«Мені

бірбүтінетіпұстаптұрғанненәрседептаңқалатынуақыттардабар,ол–

жан түршігерлік уақыттар», – дейді (Уехрде дәйексөз келтірілген: 1981,

325). Ал оның қойындәптері кесілген қол жайлы «әлемде жалғыз қалу

дегеносы»дейді(Пейдж,1993,197).Осымысалдардыңекеуіндедеоның

еңбектеріндежиіназараудартатын«жоғалту»тежейалмаушылықретінде

қабылданады.

АлоқырмандарБишоптыңшығармаларында«адамдармен

заттардың арасындағы байланыс болмашы ғана, тіпті жоқ» дегенді

қайталай айтатын болса (Ломбарди, 1995, 103), оның «ұлы субъектісі»

«біздің шындықтың оғаштығын және шындыққа сәйкессіздігін ашып

көрсету» екенін аңғартса (Эшбери, 1977,8), олар мұндай тежей

алмаушылық Биондық «оғаш объектілер» әлемін тудыратынын түйсікпен

сезгенідепбілукерек.

Бишоптың ерте балалық шағындағы анасымен ара-қатынасы «Ауылда»

(In the Village) деген өмірбаяндық новелласында көрініс табады.

Калстонның пікірінше, «Бишоптың көптеген өлеңдеріне негіз болатын

өмірлік маңызы бар өзегі» (1977,16) осы анасымен қарым-қатынасы

болатын. Новелла анасының аурухадан Жаңа Шотландияға қайтып

оралуынан басталады. Елизабеттің әкесі бұл есін білмейтін бала кезінде

қайтыс болған. Сондықтан қыз нағашы ата-әжесі мен әпкелерінің

қарауында болатын. Оның шешесі бұл жерде көп тұрақтамайды. Көп

ұзамай келесі ауруханаға жол жүруі керек. Сол ауруханада қайғылы ана

мәңгілікке қалады. Осы кезде анасын соңғы рет көрген Бишоп, бар

болғаны,бесжастаеді.Новеллаайран-асыр қалдыратын отбасы тарихын

ұсынады: «Алғашқыда әпкесі үйге сәбиімен келген. Содан соң баласын

қалдырып,қайтакетті.Кейінүйгебіроралдыда,анасыменбіргетағыкетті;

енді,міне,қайтаданүйдеотыр»(1984,252).

Бәрінен бұрын «күңгір үн» болды дейді новелла. Бұл күңгір үн

табиғаттың өзін де, баяндаушының қабылдаушы санасын да көктей

өткендей «күңгір үннің жаңғырығы Жаңа Шотландиялық ауылдың

аспанында қалықтап тұрды. Оны ешкім естімейді; ол сол жерде мәңгіге

қалықтаптұр,солкіршіксізкөкпеңбекаспандағышағынтаңба...Күңгірүн

ешкімге естілместен жадта, осы шақта және осы екеуінің арасындағы

жылдардақалықтаптұрды»(251).Баяндаушыәлемініңқұрамдасбөліктері,

қабылдаудың тініне қоса тоқылғанкүңгірүнөлшемініңоғаштығыжайлы

ассоциация бірінші параграфта көрініс табады: «күңгір үн менің

ауылымныңшегінедейінжетереді.Шіркеумұнарасыныңтөбесіндетұрып,

қоңыраутаяқшасынсілкіпқал,солкездеоныестисің»(бұласпаптаеркін

ойнауүшінөзіңалыпболуыңкерекнемесешіркеукішіреюікерек).

Ана–күңгірүнніңкөзі.Бесжылбұрынкүйеуіөлгендеқаражамылғалы

бері бірінші рет сол «қаралы күйден шығып» (251), қошқыл күлгін түсті

көйлек киіп шықты. (Ананың жанында болу сәбидің есіне ауырқайғыны

түсіреді). Анасына ұмтылған, бірақ қорғаншақтап қарайтын сәби

«табалдырықта (оған) көз тастап» (252) тұрып қалады. «Мен» және әлем

арасындағыкеліссөздерүзіліпкетті:

Көйлекдұрысболмады.Олайқайлады.

Балағайыпболды.(253)(Ә.И.)

Кіріспеде,отбасы тарихындағысекілді («Олалдымен келді...»), сәбидің

буырқанып жатқан сезімдерін көрсету үшін Бишоп әдейі солғын тілді

таңдап алуы мүмкін. Сәбидің көңіліндегі алаңды түсіне қойып, оны өз

бойына қабылдап, «төзімді» түрде қайтаратын аналар секілді емес,

Бишоптың анасы да, өзі де абыржулы. Тежеу потенциалды кеңістікті

құрастыруы мүмкін болғанымен, айқай оның мүмкіндігін азайтады. Ал

баланың буырқанған сезімдері Бионның сөзімен айтқанда «мағынадан…

айырылған».Әлемөзкезегіндеғайыпболады,шынмәнінде,сенімдітүрде

осындаемес секілді бұл шатастыратын күй күңгір үн секілді «мәңгілікке

тірі»(251)болыпқалабереді,«ауылдыңеңжоғарғынүктесіне»айналады.

«Ауылда» шығармасы күңгір үнмен жаңғырған әлемді ұсынады. Бала

эмоциялық тұрғыда ғайып болады. Ал сыртқы объектілердің бар-жоғы

білінер-білінбес болып, мағынадан айырылатындықтан, «оқшау» болып

кетеді. Карталар мекендерді табуға емес, адастыруға қызмет ететін

«Бастауыш сыныптағы» секілді мұнда да төмендегідей символикалық

тәртіпжаңылыстырады:

«Мұндаоныңбіріншіқыстаалғанқаралыпальтосыжатыр»,–дедітәтем.Бірақменәрқашанолар

«қаралы» емес, «таңертең» деп айтты деп ойлаймын (өйткені ағылшын тілінде айтылуы ұқсас

mourning–«қаралы,азалы»,morning–«таңертең»дегендібілдіреді.–Ауд.).Қалайшаолартаңертең

қаракиініпшығады?Қалайшаертеменқарағаораныпалады?Күншықпайтұрып?(254)

Ананыңқұмырасы«соншалықкөзгеыстықкөрінгенімен»,бірақ«сынық»

болатын және ернеуінде тұрған «кіршіксіз әрі ұсақ дәндер бар болып

көрінгенімен, шын мәнінде, ол жерде жоқ еді», бұл жердегі тілдің

мағыналықзорайтуына(патриархалдыреңккебоялған)ұшырағанжасырын

жоқболубылайберілген:«ТәтемніңайтуыншаололардыңТәңірдұғасын

дәндергеқалайжазыпжатқанынестіген»(256).

Анаменбайланыстырылатынөзгеобъектілер де«әдеттен тыс».Олар да

салыстырмалытүрдетұрақты,мағыналыбарболусезімінқалыптастыруға

шамасы келмейді. Оның жаңа көйлегіне деп алған матасы өзінен-өзі қақ

айырылып, жыртылып кете ма деген үрей бар: «Үстел үстінде қошқыл

күлгінзатжатыр.Олөзбетіменқозғалғанша,дыбысшығарғанша,естіліп

тұрғандыжаңғыртқаншакөзсалма!»(258–59).Ананыңжасампазқұдіреті

тартынып қалғаны сондай – бала кішкентай бозғылт (піл сүйегінен

жасалған) жуалдызбен (тебен ине) «жүгіруге» мәжбүр, бұл – анасының

киім тіккенде қолданатын заты, бірақ оның растығы жайлы беймаза ой

жаңағыжуалдыздыпайдалануғакедергікелтіреді:«Онымәңгіліккесақтау

үшіналмаағашы(MalusSylvestris)діңініңдәлтүбінекөмемін.Сөйтіп,оны

ешқашан ешкім таба алмайды». (257). Ананың жасампаздығы мен оның

тежелуінің өзге де себептері күңгір үнмен байланысты. Тігінші заттарды

реттеп, «инелерін жеңсізінің өңіріне тізіп қадап қоятын». Ол қоршаған

әлемді өзіне «сәйкестендіреді» (258). Сәби одан «өлім табын сезеді»,

«уақытшақонақтауғаболатын»және«сәбидіңпсихикасытөзерліктейетіп»

дайындалған«омырауын»ұсынадақоймас(Бионныңтежеутүсіндірмесіне

сәйкес).Ол«ұяшықтаринеқадауғаарналған»делінседе,қатыгездікжақын

сияқтыжәнесәбиауадағыөлімніңиісіндесезетіндей:«Оныңөңірісабақты

инеден көрінбейді, кез келген сәтте суырып ап, қалта тігуге әзір тұр.

Қолындағы оймағын да шешпей ұйықтайды. Ол іс тіккенде, сұр мысық

тігін мәшинесінің иінтірегінде бесіктегі сәбидей пырылдап ұйықтап

жататын еді, бірақ оны бүгін құндағымен белбеуге асып қойыпты. Әлде

әдейіістедіме?Бірақтағыбірақсұрмысықмәшиненіңқолтығындажатыр.

Абайламаса,оныбаскиімніңішінеқосатігіпжіберуідемүмкін».

Бала қауіпті сезсе, оның ішкен асына да «мұң қосылып» кететіндіктен,

қоректенудің өзі қайғымен араласқан. Бишоп өзінің үрейлері өзгеріске

ұшырап,«қауіпсізқайтаинтроекцияланатын»әлемнентымалыста.«Әжем

ас үйде таңғы нан үшін картоп езбесін былғап отыр. Арасында көзін

сығып,жылапқояды.Олмағанқасықұстатты.Езбеніңдәмікеремет,бірақ

сәлкермектатиды.Оғанәжемніңкөзжасытамғанынсездім;сосынәжемді

құшақтап, сүйіп алдым. Жүзінен жастың табы кетпепті» (259).

Соншалықты қиындықпен интроекцияланған дүниенің ешқайсысы үйде

қалуы мүмкін емес. Бала сыртқа шығып, дүкен терезелеріне қарағанда,

«жаңа бір заттардан» өз ата-анасының баяғыда бастарынан кешкен,

ойрандыхикаясынкөргендейболады.«Үйгеқайтыпкележатып,Спенсер

ханымныңтерезесіндетұрғантөртқалпақпенХилстіңесігініңалдындағы

жазғы аяқкиімдерді шолып өтемін. Аяқкиімдер бірдей, бірінің түсі – ақ,

бірі–қаражылтыртерідентігілген,бірі–бортүсті,алендібірініңтүсі–

көкшілтім. Төртеуінің де сауыры мен айналасында қапсырма түймелері

бар. Төртеуі де жарты сүйемге жетер-жетпес әрі бір-бірінен алшақ

қойылған»(262).Ауылдыңсыртындағыжайылымға,табиғатаясынасиыр

бағуғашыққанда,бұлжералдыменқауіпсізбассауғаболыпкөрінеді,бірақ

ақырында «өзіндегі бар мағынасынан айырылады». «Аздан кейін мені

ымырт үйірілгенше үйге қайтпай, бір күн бойы өрісте қалсам деген ой

мазалайбастайды.Бұлақжағасындаасырсалып,шалшыққасындағықына

басқан төбешікке өрмелер едім. Бірақ кенет мұнда сопайып жалғыз

жүргенімесіметүседі»(265)...

Бірнеше рет Бишоп осы тежеу туралы беймазалықты көрсететін, одан

ертеректегібасынанөткеноқиғалардыжазады.Оның«үшжасында...аққу

пішінді қайықтағы алғашқы серуені» жайлы естелігі «тірі аққу» жайлы:

кербез құс қара жамылып жүрген мұның анасының саусағын тістеп

алатын»(1952,282).Бұлоқиғасезімніңқоюлығынапішінберіп,оныадам

төзгісізетеді.БізаққудыңтістеуінБишоптыңөзініңалғашқыбалаңкездегі

(ауызшаберілген)ашуыдепқабылдасақ,өзінтамақтандыраалмағанқолды

тістеу болып шығады. Оның анасының саусағы қанайды; қан біртіндеп

(терісіменқарақолғабының)сыртынашығады;үнсіз,бәлкім,күңгірлеген

үндікүтугеұласады.

Күңгір үн «Ауылда» шығармасында орын алса, әлдеқандай істің

бастауындақалықтаптұрғаносыүнғанаемес.Бала«ғайыпболғанда»ол

Нейттің ұстаханасына кетіп қалады, оның «сұлу әуезінде» (252) соғылып

жатқан металдың«сыңғыры»дабар. Сыңғыр күңгір үнді жадыдан өшіре

алмайды,бірақол,кемдегенде,өзгебірқатынастыңмүмкіндігінұсынады.

Күңгірлеген үн өз сезімдерінің қоюлығынан айран-асыр қалған «менді»

білдіреді, сыңғыр – стихиялық (жер, су, жел сияқты) күштерді пішінге

салудың даусы, Нейт оны жоққа да шығармайды, оларға бағынбайды да.

Ананың соңғы кезде жүйкесінің тозып, күйінуі мен санаторийге оралуы

жақын маңдағы сарайдың бір бөлігін қиратып кеткен өрттен басталады.

Нейттің ұстаханасында от бар, бірақ тежелусіз кеткеннің орнына ол

шектелген, осылайша мағынаға ие болған. Нейт оны уілдеп тұрып

бағындырады, ал «көмір жабайы қызыл жалынды үрлегенде»

күңгірлемейді–«күледі».

Ұстаханадегенуақытшабассауға.КөпұзамайбалаЖаңаШотландиядан

Уорестер,Массачусетскеәкетіледі.Өзәкесініңата-анасыменбіргеөткізген

уақыты туралы Бишоп «Тышқан елі» (The Country Mouse, 1984) деген

прозалық мемуарында жазады. Бұл трансплантация күңгір үн үрейінен

қашыпқұтылуғамүмкіндікбермейді,себебі«ауадақатерлі,қауіпті,еңсеңді

басар әлдене бар еді» (17), алайда ең жақын қауіп жарылыс емес, оған

қарсы жағдай, тұншығу еді.Басынан бастап, қатаң, шартты сыртқы әлем

баланыңеңсесінтүсіреді:«Мені,өзімненешкімсұрамай,өзімніңқалауыма

қарсыалып келген еді.Оларменікедейлікпен провинциализмненсақтау

үшін әкем туған үйге әкелді». Бұл жаңа қамқоршылардың өздерінің

тұлғалыққасиеттеріжойылғандай,«бірераптабұрынатауларғана»болған,

бұлар «ата-әженің таңғаларлықтай қосымша жиынтығы сияқты».

Шынында да, олардың үстемдігі қатып қалған символикалық тәртіптің,

жеке тұлғаның бірегейлігімен келісімге келгеннің орнына, оны

ауыстыратын жалпы (және гендерленген) фразалардың пішінін иеленеді.

Шынайылыққақатысыжоқ(unreality)«депрессивті»сезімінтудырады:

«Әжемнің сөздері соншалықты шатастырмаса ғой деймін. Оны тыңдасаң, біз «үйшік» ойнап

жүргенсияқтымыз. Ол «әжелер» мен «кішкентай қыздар», «әкелер» мен «жақсы болу» туралы

айтареді.Менбұрынбұлардыңешқайсысынабстракттүрденеүшіншіжақтаойлапкөрмеппін.

«Кішкентайқыз»болудыңменойлағаннанда басқаміндеттерібарекен,олжайлыойлау менің

еңсемдітүсіребастапеді»(16).

Бала, әрі өзінің бақылауында, әрі өзінен тыс объективтіөмір сүредідеп

қабылдайтын,сөйтіп,ішкі мен сыртқыныңарасындағымағыналы қарым-

қатынастымүмкінететін,яғни«өтпеліобъект»(transitionalobject)ретінде

қызмет етуге тиіс болған (Уинникот, 1953, 2) объекті басқа біреудің

иелігіне өтті. «Бейтаныстан танысты табуды» мүмкін етудің орнына,

Бишоптың қуыршағы өтпелі объекті емес, «мағынадан айырылған»

біртүрліалабөтенобъект.Әжесі:«Қуыршағыңқайда?Друссилақайда?»,–

депсұрайды.

«О, Құдайым. Қуыршақтарым болды, бірақ Жаңа Шотландияда. Олардың бір-екеуін тіпті

жақсыкөргеншығармын.Бірақәжемолардыңтүрінкөріп,Пуллимансқаалыпкелугелайықемес

депшешті.Ауылдүкеніндебареңжақсыжаңақуыршақтысатыпәперді.Оғаншақпақтыкөйлекті

деөзқолыментігіпберді.Бұлқуыршаққаатберуденбастартқанымда,өзіонысолбірсүйкімсіз

есімменатайбастады.Қуыршақ(әжембергенатынатағымдакелмейді)түктеқызықемеседі…

Оны ұнатпайтынымдыәреңжасыратынедім.Бірақ«кішкентайқыз» жолғашыққандақуыршақ

көтеріпжүруікерекдеген–меніңәжемніңидеяларыныңбіріеді»(Бишоп,1984,16).

Баланың өзі қуыршаққа айнала бастайды. Өзінің шешесі сияқты ол да

әлемнен орнын таппайды. Бұл Уинникоттың айтуындағы «ақылға

сыймайтын беймазалықты» (unthinkable anxiety) еске түсіреді: «Тігінші

келді... Ол маған әжемнің киімдерінен қалған қалдық маталардан төрт

бірдей ұнамсыз көйлек тігіп берді, көйлектер тым ұзын, қара қоңыр еді.

(Содан бері қырық үш жыл өтсе де, сол көйлектерді есіме түсіргім

келмейді). Одан кейін әжем «жақсы қыздардың» бәрі секілді шашымды

өсіріп,өріпжүруімкерекдепшешті»(29).

Балағаосындайжалпылама,керенаумәдениформалардыкүштептаңудың

салдары«Тышқанелі»ретіндекүтубөлмесіндегіэпизодташарықтаушегіне

жетеді.Олкейінірек«Күткенде»шығармасындақайтакөрінеді.Жарылғыш

айқай секілді мұндай сірескен формалар «мен» және шынайы болып

көрінетін әлемнің арасындағы қарым-қатынасқа кедергі келтіреді. Тіл

жаттандыратын құрал болып ұсынылғандықтан, бала кітап оқуға

қалдырылғанда «абсолют түбегейлі құлазуды» сезеді. (33). Бірақ ол бұл

сезімді сезді (ол тежелмеген) дегеннен бұрын, тура сол сезімдермен

анықталатынын ескеру керек: «Мен өзімді… сезіндім… мен өзімді…

мен… мен… мен...». Болу деген – құлазу, болу және басқа ешкім емес.

Мұндағы бала үшін әлдекім болу деген өзгелер секілді және өзгелерге

ұқсамайтын болудың екеуінен де шықпайды; таза айырмашылықтан

тарамайды; Ол «сен, сенсің» деген «сұмдық сезімге» ие. «Сен Беппо

емессің,жаңғақ ағашынемесе Эмма даемессің.Сен– сенсің,мәңгілікке

сенболыпқалабермексің».Олөзін«олардыңбірі»ретіндесезінетіндіктен,

бұл – өзін-өзі анықтайтын байланыс емес, қайта «кішкентай жақсы қыз»

секілді сыртқы формалардың басып алуы; «түбегейлі құлазуға» жалғыз

балама– Уинникоттың«жалған«мені» (false self) (1960, 140):«Сенқазір

солүшіносыжердесің»,–дейдіәлдене.Мұндайжалғанұстанымғақалай

алданыптүстім?Менқарама-қарсыбеттегі,өзімеқарапөтіріккүлгенәйел

сияқтыболаредім»(Бишоп,1984,33)Мемуарқұлазуғанемесеоныңегізі

жасандылыққа сіңіп ғайып болады: ол не тежелмеген («Бұл таудан

сырғанап түсу секілді еді, тек одан әлдеқайда нашар») немесе аяусыз

мыжылған(«зырылдапкеліпағашқасоғылу»).

Қайсысы асып түседі? Тежелмеудің апаты ма, жақсы қыз болудың

жасандылығы ма? Атаусыз үрей ме, әлде аталудың үрейі ме? Бұл

дилемманы көрсетуге деген талпыныс «Күткенде» шумақтарында

кеңейтіле көрініс тапқан. Бишоптың соңғы және өмірбаяндық кітабы

«География ІІІ» (Geography III) еңбегіндегі алғашқы өлең секілді, ол

бастаулар жайлы алаңдаушылықты тудырады. Алайда бұл бастаулар

тұрақсыздандырылған. Олар сонымен бірге тұрақсыздандырады.

«Географиядан алғашқы сабақтар» (First Lessons in Geography) деген

мектеп оқулығындағы мәтіннен алынған кітаптың эпиграфында былай

дейді: «Басқамен» алғашқы қатынас (мысалы, карталар, репрезентация)

локациянытүйсіну сезімінұсына алама? Әуел бастасабақтағы сұрақтар

легінежауаптабылды,бірақкөпұзамайолжанартау,тежеугежойқынқауіп

жайлыайтабастағанда,жауапберілмегенсұрақтарбасайналдырарлықтай

көбейіпкетеді:

Жанартауқайбағытта?

Мүйіс?Шығанақ?Көл?Жазық?

Таулар?Мойнақ?

Шығыстанебар?Батыста?

Оңтүстікте?Солтүстікте?Солтүстікбатыста?

Оңтүстікшығыста?Солтүстікшығыста?

Оңтүстікбатыста?(1983,157)(Ә.И.)

Эпиграф осы бас айналдырар тізіммен аяқталады. «Алғашқы сабақтан»

кейін оқушы «мен қайдамын» деп таңғалады: «Күткенде» өлеңі осы

сұрақтың ауқымын кеңейте түседі: мен қайда екенімді білмесем, кім

екенімдіқалайбілмекпін?

Мұндай сұрақтың күту бөлмесінде туындайтыны маңызды.

«Потенциалдыкеңістік»деген«мен»жәнеәлембірін-бірітабатынмекенді

сипаттаудың жолы болса, күту бөлмесі – босқа өткен және ештеңе

(ешқандаймаңыздыоқиға)болмайтынаймақ;бұл–«мен-кеңейтулер»және

«мен-еместер» арасындағы (Уинникотт, 1967, 100) әрекеттесу орны емес,

оныңекеуіндежоққашығаратынболымсызорын.

Уинникотт потенциалды кеңістік «ана бейнесі яки қоршаған орта

элементтерінің өзара тәуелділігіне қатысты сенімділіктен» (100) ғана

шығады дегенді айтады. Алайда Бишоптың бұл жердегі сезінгені –

осындай сенімділіктің жоқтығы. «Күткенде» өлеңінің «Тышқан елінен»

әріге баратын себебін қыздың National Geographic-ті бірінші рет оқыған

сәтін егжей-тегжейлі зерттеуінен іздеген жөн. Мемуарда бала журналдың

мұқабасына қарай қалған сәтте «құлазып» сала береді (32). Өлең қыз

«мұқият/зерттеген» (159) суреттерді барынша ежіктей сипаттайды, олар

қаншалықты экзотикалық болып көрінгенімен, біртүрлі таныс, тіпті

отбасылық тарихты еске салып, бірқатар алаңдаушылықтар тудырады.

«Бағанадағыөліадам»(«Adeadmanonpole»)оныңөзініңәкесіздігінеске

түсіреді, ал «Тұрқы ұзын шошқа» (Long Pig) деген шығарма мұндай

жоғалтудың мазмұнын түсіндіруге тырысқанымен, бұл қолынан

келмейтінін, сол сияқты тежеу арқылы оған атау беру немесе ол жайлы

ойлаудыңөзімүмкінеместігінмеңзейді.«Бастарысүйірсәбилер/ішекпенен

басқару» пайда болып келе жатқан «менге» сыртқы пішіндердің

тықпалануынжәнеаталуүрейінбейнелейді.Бұл–аталғанконтекстежақсы

қыз болып аталу. Ересек әйелдер де сол сияқты: «мойындармен / сым

арқылы басқару / жарық шамдарының мойындары секілді», ананың

«сенімсіз» бар болуын тудыратын жағдай. Бион айтпақшы, сәби

қорқынышы – «уақытша аялдай тұратын» (sojourn) және «кісі төзерлік»

етіп алынған омырау емес, қайта Бишоптың өз сөздерімен айтқанда,

«қорқынышты»һәм«жантүршігерлік»омырау.

Аналық тежелу туралы бұл беймазалық – баланың оқуының негізгі

ескертпесі; өзгелерді негізге ала отырып, өзі кездестіретін бірінші

фотографияданкөрінеді:

Оттыөзенніңбастауы

жанартаудыңішінде,

Лықсыпаққансолөзен,

Ыстықлеппенкүлгеайналғанпішінде.(159)(А.Ә.)

«Географиядағы алғашқы сабақ» Жерді «біз өмір сүретін ғаламшардың

тәні» деп сипаттайды, бірақ мұнда ғаламшар/тән бастапқы ара-қатынас

жасайтын потенциалды кеңістікті, сондай-ақ одан шығатын сыртқы және

ішкі іріктеуді тудырып, қалыптауға көмектеспейді, тіпті қопарыла

жарылады, шиеленіс шыдас бермейді, бастапқы объект қалыптамайды,

айқайға басады. Оның төбесін жару үшін сыммен бірге ажыратылған

әлдене екі еселенген күшпен қайта жазылып барып, босаңсуға ұмтылуы

әбденмүмкін.

Осы «асып төгілуге», оның күллі орнынан жылжытылу (дислокация)

тарихына қарсы келген бала ішкіні сырттан реттеу үшін, шектеулермен

күресу үшін бәрін орнында сақтауға тырысады: «Содан кейін мұқабаға

қарадым/сарғышжиектер,шыққанкүні».Бірақтежеудіңбастапқыіркілісі

былайқайталанады:«Кенеттеніштен/азаның«аһ!»дегенүнішықты»(160);

тағыбіржарылыс,тілдіңжәнеоныңмағынасыныңтағыбірбосаңсуы,тағы

бірайқай.«Аһ!»«асақаттышықпасада»,ол«қаттырақ,жанұшырашығуы

мүмкін еді» (161), бастапқы айқай «сірә да қатты шықпап еді» (251).

Эдельман (1985) назар аударатындай, «аһ!»-тың қайдан шыққаны

түсініксіз;

 ол кеңсенің ішінен шықты; «Консуэло әпкенің даусы» еді,

бірақ Бишоптың жадында «мәңгі өмір сүру үшін» келген ананың айқайы

сияқты бұл да «мен едім /менің үнім өзімнің көмейімде». Жанартаудағы

сияқты ішкі мен сыртқының арасындағы мағыналы қатынастар жоққа

шығады. Мекен мәселелерінің бірегейлік екені білінеді, ал қайғының

ақылғасыймасзарыбаланығайыпетіпжібереді:

Төңкеріледөңгеленгендүние

Суық,қаракеңістіккеқұлады.

Балакөңілсезіндідежылады.(А.Ә.)

***

Күтубөлмесіжарықеді

әрімүлдемқапырық.

Олүлкенқаратолқынныңастында

сырғанапбаражатыреді,

тағыда…(160–61)(Ә.И.)

«Сезінуді/доғару»үшінбалатілменсанға,сондай-ақабсолюттіжіктеудің

тәртібіне жүгінеді. Мен өзіме «үш күн өтсін/сосын сен жеті жасқа

толасың» дедім. Бірақ оның құны қандай? Тіл о бастан жат қылушы

(alienating) құрал болмаса да, бұл контексте мәдени позициялану (орын

табу) дегеннің өзі бөлектеніп қалу секілді. Атаусыз үрейдің жалғыз

баламасы – сірескен атауға ие болып, соның аясынан шыға алмау үрейі.

БұданкейінқұламасүшінБишопөзінбылайдепсендіреді:«Сен–менсің/

сен – Елизабетсің». Aлайда «мен» болу, не «Елизабет» болу – жай ғана

мысалболудегенсөз,жекелейалғанда,ешкімболмаудегенсөз,өзіңемес

солардың бірі» болу деген сөз. Осы жағдай жосықсыз әрі «жан

түршігерлік»болыпкөрінеді:

«Негесендебіреуболуыңкерек?»депсұрайдыол:

Меннегеөзімніңәпкемболуымкерек,

неөзім,небасқабіреу?

Қайұқсастықтар–

Аяқкиімдер,қолдар,

Өзкөмейімненсезгенотбасылықдауыс,тіпті

NationalGeographic

жәнесолжантүршігерліксалбырағанемшектер–

бәріміздібіріктірдіме,

әлдебірадамғаайналдырдыма?

(161)(Ә.И.)

Суық,қаракөк,оқшаулаушы(isolating)кеңістіктенкелудеген–туыстыққа

(қатыстылыққа) қажетті аса маңызды айырмашылықтың кез келген

деңгейіненбастартудегенсөз.«Мен»жәнеөзгелержайғанаөзарақатысы

бар сыртқы мен ішкі емес, бұлар – «бір ғана» ұғым. Мұны Бишоп

мойындағысы келмейді, себебі «өзімнің не екенімді көру үшін» күту

бөлмесіндегіөзгеадамдарға«көзтастауғададәтімжетпеді»(160)дейді.Ол

өзгелерменбірболса(олардың«бәрі»«бір»болса)да,өзгелерсекілдіемес.

Бұл – туыстық байланыстарды «неғайбыл» деп атау арқылы

табандылықпенқорғайтыноныңдаралығы,дербестігі.Шынындада,ғайып

болу секілді ақылға сыймайтын, әлеуметтік әлемде орын ауыстырудан

«оғаштау ештеңе/болуы мүмкін емес». «Неғайбыл» және «оғаштау»

болатындүние–оғаштықтыңбетінқайтаруболыпкөрінетіндүние;Бишоп

солай алмастырады. Әлемнен бастапқыда бөлініп қалғаннан кейін, ол

өзгелердің бірі болу үшін қайтып келеді.Бірақ одан кейін әлем қайтадан

«үлкенқаратолқынастында»сусыпкетеді(161)жәнетағыбірретөлеңнің

аяғына қарай қайтып оралады. Сұрапыл күштер тежеусіз сыртқы әлемде

«(Бірінші дүниежүзілік) соғыс әлі жүріп жатса», өлеңнен тежеудің

ойсырауы одан да ертеректегі, балалық шақтағы соғысқа қайтадан ерік

бергенін көруге болады. Мұндағы күту бөлмесі – Уинникоттың «сыртқы

және ішкі шындықтарды жеке-дара, бірақ өзара қатысты етіп сақтауды

мәңгілікміндетдепсанайтынадамүшіндемалысорны»(1953,2)дегеніне

қарама-қайшы.Тежеудіңойсырауыөзарақатыстылыққакедергікелтіретін

бұл бөлме – потенциалды кеңістік емес, соғыс атаулының болымсыз

мекені.

«Күткенде» өлеңінің аты жоқ үрей мен аталу (атауға ие болу) үрейі

арасында қалай ырғалып тұрғанын анықтау үшін мен «бала» мен ересек

ақынның арасындағы айырмашылықты есепке алмадым. Еске түсіріліп

жатқан оқиғалар мен олар жайлы жазудың арасындағы айырмашылық та

атаусызқалды.Белгілібірдеңгейдеөлеңніңөзісоғансұраныптұрғандай.

Баланың ойына сәйкес триметр өлшемді өлең мен бағыныштылық анық

балаға тән дикцияны қайталап («өсіп кеткен адамдар» (159), ақын жеті

жасар баланың тілімен сөйлеуге тырысады. Ал өлең тұтасымен баланың

басынан өтіп жатқан оқиғаны негізге алады. Мұны «Крузо Англияда»

өлеңіне қарсы қоюға болады. «Крузо» аралдағы өткен шақ пен сол кезді

Англиядаотырыпескетүсіретіносышақарасындағықұрылымдықуақыт

қашықтығына түзілген. Бірақ «Күткенде» шығармасында балалық шаққа

еліктеу әдісі әсіре қолданылған деп айта алмаймыз «Бұлан» (The Moose)

секілдіосышаққаойыссада,олайдейалмаседік).Шынындада,еліктеудің

анық көрініп тұруы аса маңызды. Бала қиналған сәттерде «ешқандай

дүниені / білмеді» (161), бірақ ақын өлең әлемін біледі; бала күту

бөлмесіндеіштеде,сырттадаемесболымсызбіржердеқалабереді,бірақ

оныңшумақтары–италиялық«бөлме»дегенсөзденшығатынтермин;ішкі

әлем тілді, «ішкі және сыртқы шындықтарды жеке-дара, бірақ өзара

қатысты етіп сақтаудың мәңгілік міндетіне» орын табатын потенциалды

кеңістіктіқұрайды.КішкентайЕлизабеттежелудіңойсырауынанжапашеге

беретін болса, кейінгі есейген Бишоп ақын ретінде сол мәңгілік міндетті

(бұлжерде Мерриллдіңоның «ойнақылығын, шарттыөлшемдерін»қалай

көретінінтағыбірретойелегімізденөткізуімізгеболады)атаусызүреймен

атауғаиеболуүрейініңарасындаөзжолынжазуміндетінжалғастырады.

Хофстрауниверситеті,

Ағылшынтілібасқармасы;

Хемпстед,NY11549

Englzz@Hofstra.edu

Ескертпе

1. Бишоптыңөлеңдеріненбарлықдәйексөздер«Толықөлеңдержинағы»(TheCompletePoems,

1983)кітабынаналынды;кітапбетініңнөмірлерімәтінішіндекөрсетілген.

2. Брет Миллер Бишоптың жоғалту тарихын былай түйіндейді: «Бала күнінде, ес білмей

жатып әкесінен айырылды. Оның туғанына сегіз ай болғанда әкесі Брайт аурудан көз

жұмған еді. Анасы болса күйеуінің өлімінен кейін абдырап қалды: алдағы бес жылын

психиатриялық ауруханаларға барып-келумен өткізді. 1916 жылы біржола ақылынан

алжасқандептанылды.Бесжасарқызсоданкейінанасынкөргенжоқ.КішкентайЕлизабет

Жаңа Шотландияның Грейт Вилледжінде тұратын нағашы ата-әжесінің үйінде өзі үшін

қауіпсізмекенжасайбілді.Бірақоныңәкесініңтуыстары«бостондық,ауқаттыотбасының

жалғыз немересі үлкен қаладан алыс, сауатсыз адамдардың ортасында өсетінболды» деп

қорқып, бір жылдан кейін қызды өздеріне алып алады. Осы кезденбастап оның өмірінде

өзгелердің үйінде қонақ ретінде өмір сүрген, ұзақ ғұмыры басталады. 1967 жылы осы

«қонақ үйлердің» ең сенімдісі – Бразилияның Петрополистегіүйі жермен-жексен болады.

Себебі үйдің иесі мен оның он бес жасар көңілдесі өздеріне қол жұмсаған-ды. Сөйтіп,

Бишоптағыбірмәртесыртқа«тебілді»(1990,223;1993).

3. Бұл секілді психоанализбен жұмыс істегенде, мен назарды Бишоптың өлеңдері мен

прозасынан оның өмірбаянына қарай алып кеткім келмейді. Айтайын дегенім, мен

тұрақсыздық троптарының көздерін іздеуге талпынбаймын, қайта оның бағаланбаған

көпмәнділігінпайымдауғатырысамын.Бәлкім,дәйектеукезіндеБишоптыңөміріндеболған

оқиғалар мен оған ақынның қатынасы белгілі бір рөл ойнаған шығар, бірақ бұлар оның

жазуыүшін анық маңызы болғандықтан ғана. Мен Бишоп жайлы осығандейін жазылған

психоаналитикалық жұмыстың басым бөлігіне қарсы келе тұра, ақынның өз

шығармашылығыментолықкелісімдеізденудеміндепойлаймын.

4. ШарпиоСтерннендәйексөзкелтіреді(1985,172).

5. Бұлхаттыңосығандейінгісөйлемі«күнделіктіөмірдіңсюрреализмін»атапөтеді,алменің

«тұрақсыздық тропы» деп атағаным, әсіресе өлшемнің құпиялылығы, Бишоптың

сюрреализмніңәдебистратегияларынабасқоюыретіндеқабылдануымүмкін.Шынындада,

бұл бірқатар жолмен оқылуы да мүмкін. Құпия өлшемдерде жасырын беймазалықтарды

басакөрсетуарқылыБишоптыңқатынасыменсарыныныңкүрделітұстарынасезімталдау

болуғасептігімдітигізгімкеледі.Әрине,оныңжұмысындағыажырағысызойнақылықпен

батылдықтыжасырыпқалуғатырыспайтынымдаанық.

6. Калстон Бишоптың Вассар Колледж университетінің кітапханасында сақтаулы қойын

дәптерлерінендәйексөзкелтіріпотыр.

7. Басқаша арнайы атап көрсетілмесе, Бишоптың прозасына сілтемелердің бәрі «Прозалық

шығармалар жинағы» (The Collected Prose, 1984) еңбегінен алынған; кітап беттері мәтін

ішіндекөрсетілген.

8. Уинникот«жалғызболуқабілеті»балакездегіаналыққатысуғатәуелдіекенінбасаайтады.

«Көптегентәжірибелердіңтүрлеріжалғызболуқабілетініңорнауынасілтегенімен,олардың

арасындабір негізгісібар:бұл–кішкентайбаланесәбиретінде ананыңжанындажалғыз

болу тәжірибесі. Жалғыз болу қабілеті үшін негіздің өзі парадокс; бұл – басқа біреудің

жанындажалғызболутәжірибесі»(1958,30).

9. Рудницкийатапөткендей,Британиядада,АҚШ-тада«академиктердіңкөпшілігіқабылдаған

психоанализ перспективасы ағылшын Уинникоттың гуманистік көзқарасынан бұрын Жак

Лаканның постмодерндік линзасы арқылы фильтрленген болатын. Уинникоттың (Playing

andReality)еңбегінесүйенетінәрбірсыншығаЛаканныңÉcrits-інесүйенетінонсыншыдан

келеді (1993, XI). Уинникотт пен Бионның екеуі де тамыр тартатын британдық нысан

қатынасыдәстүріншолуүшін,ГринбергпенМитчеллдідеқараңыз(1983).

10. Джеймс С.Гростейн баса айтатындай, «Бионның тежеу жайлы концепцияларын Лакан,

УинникоттпенКохаттыңайналаушы,айнаданкөрсетушіанасынанажыратабілумаңызды.

Бионның концепциясы дамытылған бастапқы процесс әрекеті іспетті. Ол сәбидің

айқайыныңбояуықалыңреңктерінбояуспектрлерініңбөлшектерінешағылдыруғапризма

ретінде әрекет етеді. Бұл олардың маңыздылығын шешу мен менталды әрекетке сәйкес

иерархияларғабөлуүшінқажетті.Бионүшінтежеу–қатебелсендіпроцесс,олсезу,ойлау,

ұйымдастыружәнеәрекететудіқамтиды»(1981,134–ескертпе).

11. Менің тежеу жайлы сараптамамда пайдаланылған «Сөздік» (Dictionary) авторы Р.Д.

Хиншелвуд «атаусыз үрей» деген алғаш 1941 жылы Карин Стефен пайдаланған термин

дегенді айтады. Оның дерегі бойынша, «кейінірек Бион бұл терминге толығырақ және

арнайымағынабереді.Олмағынабойынша,«армандай»алмайтынанажанындағысәбидің

контекстегі мағынасыз үрейін сипаттайтын болып шығады (1989, 349). Бәлкім, Бион

атаусызға атау берудің қиындығын еске салып тұру үшін осындай мелодраматикалық

термингетоқталғанболуыкерек.

12. БұлтежейалмаушылықАланУиллиамсонның(жасырынБониандық)«Бишопэмоциялардан

саналытүрдеалшақтаса,олүшінсезімдер,әсіресеторығу,жалғыздық,қорқынышалыпта

санаттық болып кетуге, рационалдыққа немесе поэзияда құрылымдық қарсы дәйекке

көнбейтінболуғабейімтұратын(1983,96).

13. Бұл баланы Уитменнің кішкентай кейіпкерімен салыстырыңыз. Уитменнің кейіпкері

«көрінгенніңбәрісондайма,әлдебәрішыныменжарқылдапнемесешұбарланыпқанатұра

ма?» дейтін еді, бірақ ақырында өзінің заттармен шынайы байланысына сенуші еді.

Бишоптың анасы секілді айқайлағанның орнына, «Алға кеткен бала болды» (There Was a

Child Went Forth) өлеңіндегі ана «жұмсақ сөйлейтін». Бишоптың анасы секілді сынған

құмыра емес, Уитменде «кешкі дастархандарға ыдыстарды үнсіз ғана қойып жатқан ана»

бар.ВендлерУитменніңөлеңінол«Күткенде»тапқан«бірсәттікбасайналудың»(38)тағы

бірмысалыдептабады,алайдасалыстырукөптегенойлардышақыратыныанық.Ал,менің

пікірімше,бұлекібаланыңарасындағыанықайырмашылықтыкөрсетеді.

14. Патриcия Игер бұдан «әйел жазушы үшін бөгделеуші мұқтаждықты» көреді. Ананың

айқайынан әкенің сөйлеуіне қашып құтылу (1988, 136). Осылай атап көрсету Лаканмен

әсерленгенталдауларбелгіленгенжағдайдажинақтағымеңзеужолынтиптендіреді:ананың

қолынан келетіні айқайлау ғана, әкенің сөзі міндетті түрде жаттандырушы және баланың

қабылдауын оның жынысы анықтайды. Уинникот жыныстық айырмашылықтарға тиісті

назар аудармағанымен(Флакс, 1990, 120–26 және Каханның 1993 ж. еңбектерінқараңыз),

жоғарыдаайтыпөткенімдей,Игердіңбарлықпікірлерідаутуғызады.

15. Сірә, Америка әдебиетіндегі «Гекльберри Финнің бастан кешкендері» (Huckleberry Finn)

романында бұл сұрақ парадигмалық тұрғыда қойылады. Хактан ажыратылудың азапты

эпизоды, шын мәнінде, түс болды дегенді(жалған сөзді)естігенде Джим айтады: «Мен–

менмін бе, әлде кіммін? Мен осы жердемін бе, жоқ па? Қазір білгім келетініосы»(1885,

103).

16. МэрилинЛомбардижазатындай,«Өзініңжурналынансуреттерінтабатынжанартаулардай,

Бишоптың өз анасы іштен атылу ықтималдығымен шошытады, оны болжап білу мүмкін

емес; бір сәтте эмоционалдықпен ұйыған ол, келесі сәтте истериялық сезіммен отты

өзендердетасыптөгілереді»(1995,27).

17. Эдельманның талдауы сұңғыла. Әсіресе гендер мәселелері Бишоптың жағдайын қалай

қиындата түседі деген мәселені талдауда ол анық көрінеді, алайда ол «менді»

жаттандырады,объективтендіреді.Сондықтанол«аһ!-тан»қызоқыпжатқанмәтінгедеген

реакциянығанаемес(алайдабұланықмәтінгеқарсыемес,қайтабелгілібіртілдіңтүріне

қарсыреакция),соныменбірге«орналастыруүшінпозицияданбастартудыңәйелдікзарын»

(107) көреді. Бұл көзқарас, меніңше, Бишоптың басы айналмастан «құлауында» не

меңзелетінінбағалайалмайды.

18. Бұл шумақтан байқағанымыздай, Эдельман мен өзгелер баса назар аударатын «солардың

бірі болудың»үрейі – патриархалдымәдени жүйеден (гетеросексуалды) «әйел» («Тышқан

еліндегі» секілді «жақсы қыз») деген атаудыалу үрейі. Тіпті өзім меңзегендей,бұл жерде

қатаң ұсынылған жалғыз құрылым жыныс жайлы болмаса да, бұл Бишоптың осы

диллеманыбастанөткеруіндесөзсізмаңызды.

Сілтеме

Ashbery,John.1997.SecondPresentationofElizabethBishop.WorldLiteratureToday51–1:9–11.

Bion,W.R.1959.AttacksonLinking.InBion1967,pp.93–109.

Bion,W.R.1962a.LearningfromExperience.Rpt.InBion1977.

Bion,W.R.1962bATheoryofThinking.InBion1967,pp.110–19.

Bion,W.R.1967.SecondThoughts:SelectedPapersonPsycho-Analysis.London:Heinemann.

Bion,W.R.1970.AttentionandInterpretation.Rpt.InBion1977.

Bion,W.R.1977.SevenServants.NewYork:Aronson.

Bishop, Elizabeth. 1952. From «What the Young Man Said to the Psalmist». In Schwartz and Estess

1983,p.282.

Bishop,Elizabeth.1966.The«Darwin»Letter.InSchwartzandEstess1983,p.288.

Bishop,Elizabeth.1983.TheCompletePoems,1927–1979.NY:Farrar,StrausandGiroux.

Bishop, Elizabeth. 1984. The Collected Prose. Ed. Robert Giroux. Bishop, Elizabeth. 1983. The

CompletePoems,1927–1979.NY:Farrar,StrausandGiroux.

Costello,Bonnie.1991.ElizabethBishop:QuestionsofMastery.Cambridge,MA:HarvardUP.

Edelman,Lee.1985.TheGeographyofGender.ElizabethBishop’s«IntheWaitingRoom»inLombardi

1993,pp.91–107.

Flax, Jane. 1990. Thinking Fragment: Psychoanalysis, Feminism, and Postmodernism in the

ContemporaryWest.Berkeley:UofCaliforniaP.

Greenberg, Jay, and Stephen Mitchell. 1983. Object Relations in Psychoanalysis Theory. Cambridge,

MA:HarvardUP.

Grotstein,JamesS.1981.SplittingandPositiveIdentification.NY:Aronson.

Hinshelwood,R.D.1989.ADictionaryofKleinianThought.London:FreeAssociationBooks.

Jarraway, David R. 1998. «O, Canada!»: The Spectral Lesbian Poetics of Elizabeth Bishop. PMLA,

113:243–57.

Kahane,Claire.1993.GenderandVoiceinTransitionalPhenomena.InRudnytsky1993,pp.278–91.

Kalstone,David.1977.ElizabethBishop:QuestionsofMemory,QuestionsofTravel.InSchwartzand

Estess1983,pp.3–31.

Kalstone,David.1989.BecomingaPoet:ElizabethBishopwithMarianneMooreandRobertLowell.Ed.

RobertHemenway.NY:Farar.

Lombardi,MarilynMay.ed.1993.ElizabethBishop:TheGeographyofGender.Charlottesville:UPof

Virginia.

Lombardi, Marilyn May. 1995. The Body and the Song: Elizabeth Bishop’s Poetics. Carbondale:

SouthernIllinoisUP.

McCabe,Susan.1994.ElizabethBishop:HerPoeticsofLoss.UniversityPark:PennStateUP.

Merrill,James.1982.TheChangingLightatSandover.NY:Atheneum.

Merrill,James.1989.Afterwordinkalstone1989,pp.251–62.

Millier,Brett.1990.ElusiveMastery:TheDraftsofElizabethBishop’s«OneArt».InLombardi1993,

pp.233–43.

Millier,Brett.1993.ElizabethBishop:LifeandtheMemoryofIt.Berkeley:UofCaliforniaP.

Milner,Marion.1955.TheRoleofIllusioninSymbolFormation.InRudnytsky1993,pp.13–39.

Page,Barbara.1993.Off-BeatClaves,ObliqueRealities:TheKeyWestNotebooksofElizabethBishop.

InLombardi1993,pp.196–211.

Rudnytsky, Peter L., ed. 1993. Transitional Objects and Potential Spaces: Literary Uses of

D.W.Winnicott.NY:ColumbiaUP.

SchapiroBarbaraAnn.1994.LiteratureandtheRelationalSelf.NY:NYUP.

Schwartz,Lloyd,andSybilP.Estess,eds.1983,ElizabethBishopandHerArt.AnnArbor:UofMichigan

SegalHanna.1981.TheWorkofHannaSegal.NY:Aronson.

Stern,Daniel.1985.TheInterpersonalWorldoftheInfant.NY:BasicBooks.

Stevens,Wallace.1990.ThePalmandtheEndoftheMind.NY:Vintage.

Twain,Mark.1885.TheAdventuresofHuckleberryFinn.Berkeley:UofCaliforniaP,1995.

Vendler,Helen.1977.Domestication,Domesticity,andtheOtherworldly.InSchwartzandEstess1983,

pp.32–48.

Wehr,Wesley.1981.ElizabethBishop:ConversationsandClassNotes.AntiochReview,39:319–28.

Whitman,Walt.1959.CompletePoetryandselectedProse.Boston:HoughtonMifflin.

Williamson,Alan.1983.AColdSpring:ThePoetofFeeling.InSchwartzandEstess1983,pp.96–108.

Winnicott,D.W.1953.TransitionalObjectsandTransitionalPhenomena.InWinnicott1971,pp.1-25.

Winnicott,D.W.1958.TheCapacityToBeAlone.InWinnicott1965,pp.29–36.

Winnicott,D.W.1960.EgoDistortionintermsofTrueandFalseSelf.InWinnicott1965,pp.140–52.

Winnicott, D. W.1965. The Maturational Processes and the Facilitating Environment: Studies in the

TheoryofEmotionalDevelopment.NY:InternationalUP.

Winnicott,D.W.1967.TheLocationofCulturalExperience.InWinnicott1971,pp.95–103.

Winnicott,D.W.1971.PlayingandReality.London:Routledge.

Yaeger, Patricia. 1988. Honey-Mad Women: Emancipatory Strategies in Women’s Writing. NY:

ColumbiaUniversityPress.

ОНЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.Жүгенсіздік:астыртын

ағыстар

ИльдикодеПэппКэррингтон

Ильдико де Пэпп Кэррингтонның көзқарасына сүйенсек, Элис Манроның әңгімелері өзін

бақылау мәдениеті мен эмоционалдық тежеу арасындағы шиеленісті суреттейді. Манроның

көркем шығармаларында мұндай тежеу бақылаудың мәдени тәртібін екіге жаратын сұмдық

қатігездіксипатындакөріністабады,сондай-ақолазаптысезімдерменжағымсызэнергияларға

жол береді. Манроның шығармаларының өне бойы сәбилерді сабаудан бастап, мүмкіндігі

шектеулі жандарды балалардың өлтіруіне дейінгі қатыгездікке тұнып тұр. Фрейдтің «Сәбиді

сабап жатыр» (A Child is Being Beaten) деген эссесін негізге ала отырып, Кэррингтон оны

Манроның балаларды ұру жайлы әңгімелерімен, әсіресе әйгілі «Корольдің жазасы» (Royal

Beatings)әңгімесіменсалыстыраотырыпталқылайды.

Манротәрбиеленгеншотланд-ирландпротестанттықмәдениетініңнегізгі

құндылықтары оның шығармаларындағы бейтарап бақылаушылар зер

салатын оқиғалар неліктен көбінде құпиялы және жасырын болып

келетінін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл мәдениеттің негізгі

құндылықтарының бірі «Үйге қарағанда жақсырақ жер» (A Better Place

Than Home,1979) әңгімесіндегі қысқа эпизодта шиеленісекөрініс табады.

Бұл Манроның 1840жылдардағыирландиммигранттарытуралы

 CBS-ке

арнап жазған, «1847» сценарийіне негіз болған, бірақ жинақтарға

қосылмаған әңгімесі еді. Екі католик протагонистердің бірі – Джеймс

ТомпсонКанадағакөшіпкелгенжасирландтықбозбала.Теңіздегіалғашқы

дауыл кезінде Джеймс пен өзге де жолаушылардың бәрі мачтаға қарай

асығады.

Азан-қазан болып жатқанда суға батып кетуден қорыққан католиктер

жылайды, құсады, дұға оқиды, «Әулие Патрик, әулие Кристофер, әулие

Майкл және Құдай-анаға» жалбарынады. «Ал, протестанттар, – дейді

Джеймс, – жылаған да, құсқан да, дұға оқыған да жоқ, қайта бір жерге

жиналып, протестанттарша тістеніп, қайсарлық танытты» (115). Бұл

мәдени қайшылық «қайсар» протестанттардың адам мүмкіндіктерінің

шегінен асып кететін деңгейде, физикалық-эмоциялық тұрғыда өз

бақылауларыншиеленістітүрдекөрсетеді.

Канадалық протестант иммигранттардың бүгінгі ұрпақтары әлі күнге

дейін физикалық және эмоциялыққайсарлықты, қандай жағдайда да өзін

тежей білуді жақсы қасиет ретінде дәріптеп, соған ұмтылу керек деп

санайды. Олар жайлы ойлағанда «клаустрофобия» деген термин ойға

оралады. Мәселен, Манро физикалық жинақылықты өзінің жазуына аса

қажеттіжағдайдепатайды.Олжазғанкездекөзалдынкөлегейлептұратын

«қабырғаға» қарсы отырып жазады. Осылайша ол«жұдырықтай жұмулы,

өте жинақы» бола аламын дейді: «Маған солай ұнайды». «Сұхбат»

(Interview:Хэнкок,110).Тағыбіржазбасында«өзіңдіәлдебіржылы,ағаш

үйдің ішінде жүргендей сезінесің» дегені бар (Слопен, 77). Физикалық

тұрғыда жабық атмосфера эмоционалдық жинақылықты білдіреді. Ал

ұстамдылық мұнда ең негізгі артықшылық ретінде бағаланады. Ұстамды

болмау–жинақыжәнежабыққауымнантысқалудегендіаңғартады.«Қала

шетінде»(TheEdgeofTown,1955)дегенәңгіменіңсөзуарпротагонисіГарри

Брукгеографиялықжәнеэмоциялықтұрғыдақаланыңбіралыстүкпірінде,

бір шетте өмір сүретін. Қауым оған асқан сенімсіздікпен һәм сезіктене

қарайды, себебі бұл қоғамның үнсіз ұстамдылық этосына бағыну оның

қолынан келмейді. Бір кездері сол Гарри кітап дүкеніне ие болады, өзі

«кітап оқығанды керемет жақсы көреді» (369). Бірақ қаланың оған

«түсінбей» қарайтыны – сол кітаптар жайлы «жалаңаш және ыңғайсыз

жағдайға қалдыратын әңгіме» айту әдеті. «Жалаңаш» деген – сын есім,

олайсөйлеудіңөзіұятболуымүмкінекенінбілдіреді.«Көздерісөйлемейтін

шотландық-ирландықтардыңсүйектеріарсиғанашаңжүздерініңарасында

Гарридің дидары маздаптұрған шам сияқты еді.Олқанжардыңжүзіндей

лыпып тұратын; оның асыра айтатын арынды әңгімесі үнсіздік пен

құнарсыз сөздердің жанында бүлік сияқты естілетін» (371). Мұндай

тістеніптұрыпалатынүнсіздікМанроныңшотланд-пресвитерианатасына

да тән еді, оны жазушы «Күнкөріс» (Working for a Living) әңгімесінде

«тәртіпті,үнсіз,оқшауөмірсүрді»жәнебаласына«ешқашансөйлемейтін»

деп сипаттайтын (15, 14). «Қыстың желі» (Winter Wind) әңгімесінде

баяндаушыөзініңәжесіносығанөтеұқсасмәнерде,«өзін-өзітәрбиелеген»

және«жерқозғалсадақозғалмайтынәйел»депсипаттайды(SIB206,204).

Ал «Алаңдағы тас» (The Stone in the Field) деген шығармасында

баяндаушының аса ұяң, күйеуге тимеген әпкесінің өмірі үн-түнсіз, ауыр,

қажымас еңбекпен өтеді. Бұл этосқа қарсы келетін кез келген шешімді,

тіптіеңбектіжеңілдететінауылшаруашылықтехникасынсатыпалудыңөзін

«орынсыз сыпайылық пен өзін тежей алмаудың... қатерлі белгісі» деп

қабылдайды(MJ,29).

Дегенмен Манро сондай қатаң үнсіз ұстамдылық пен өзін тежеудің де

шегі болатынын жиі көрсетеді. Ара-тұра белін бекем буған, сырттай

ұстамдыкейіпкерлеркенеттентұтанып,сұрапылсезімдерінжайыпсалуға

даяр.

 Бұл адамдар сырттай қарағанда ұстамды, өте сақ. Өмір деген

бірқалыпты өтіп жатыр, сосын кенеттен, былайша айтқанда, готикалық

жағдай орын алады. Солай болған күні, «жанартаудың атылғаны сияқты

инцидентке куә боласыз». Бұл инцидент «кісі өлтіру, қорқынышты өрт,

жағымсызоқиғаболуымүмкін»(Тақырыпқойылмаған(Untitled),171,170,

171).КейініректебергенсұхбатындаМанро бұл готикалықинциденттерді

«үлкенкедергілерменгротескілікқылмыс...Мұндаүнемітіршілікқайнап

жатады» деп сипаттайды «Сұхбат» (Interview: Хэнкок, 93). Бұл «қайнап

жатқан» тіршілікке дегенбір кілт –«Қала шетінде» әңгімесіндегі «қоқыс

үйіндісі».Онда«қирап-мыжылғанкөліктертөңкеріліпжатады»(368).Сол

сияқты «Қыздар мен әйелдердің өмірі» (Lives of Girls and Women)

әңгімесінде жергілікті жастар ішімдікке «теңізде жүзген балық сияқты»

үйірболып,«ақымақтықпен»(195)көлікжүргізіп,шектеншығабастайды.

Нәтижесінде қан-жоса әрекеттер орын алады. «Үй» (Home) әңгімесінің

баяндаушысы да өзі туып-өскен оңтүстік-батыс Онтариодағы отбасылық

фермаға оралысымен, сондай жан түршігерлік жағдайларға куә болады:

«Сенбілік түндерін ішумен өткізу, ақырында, олардың ішек-қарнын

ақтарып, бастарын жұлып алып кетер оқиғаларға апарып соғады» (134).

Суицидкебарудыңсебептеріжайлытолғанғанқаламгер«кісіөлімінеәкеп

соққанкөлікапаттарынасебепболғанастыртынағыстарға»назараударған

(142).Жербетінкенеттендүрліктіріп,ырыққакөнбей,айналанықирататын

ашукезіндекөріністабатынбұлжерастыкүштерініңбейнесі–әлдеқандай

қысымға қарсылық және «қайнап жатқан өмірдің» метафорасы. Бұл

жарылыстардың салыстырмалы түрде сирек орын алуы оларды ұятты

қылықетіпкөрсетеді.Мұндайтежеусізэмоциялардыңлықсуыбіріншірет

Манроныңертеректежазылған,жинақтардабасылмаған«Өзгежерде»(At

theOtherPlace-те)әңгімесіндебейнеленген. Көп дүниеден хабарберетін

бұл әңгімеге егжей-тегжейлі зер салсақ, қаламгердің кейінгі, кеңірек

танымал әңгімелерінде дамытылған техникалар мен тақырыптарды

көретінімізанық.

1955жылықыркүйектеөзініңқызкүнгітегі–ЭлисЛэйдлоудегенатпен

жарияланған «Өзге жерде» туындысы өткен күнді еске алып отырған

әңгімелеушітарапынанбіріншіжақтанбаяндалады.Баяндаушы–әңгіменің

уақыт өлшеміндегі жасөспірім қыз. Жексенбілік серуен кезінде оның

отбасы«өзгежерде».Әкесіменағасы,Бертағайытуып-өскенжұпынықой

фермасында. Қыз ата-анасының әңгімесін естіп тұрып, ағасы мен оның

келіншегі Тельма тәтейдің арасындағы ертеректе болған оқиғаны есіне

түсіреді.Осыөткенкүнніңоқиғасынасүңгіпкетпесбұрынбаяндаушының

ата-анасы сипатталады. Олар Берт пен Тельмамен салыстырылып, қарсы

қойылады. Өткендікөз алдымызға әкелгенде,аға мен жеңгенің бұлардың

демалысына келіп қосылғаны айтылады. Аға мен жеңге жағымсыз ұрыс-

керісіменжанғажайлысеруенніңшырқынбұзады.

Әңгіменің басында қыз анасының даладағы серуенге деп әзірлеген

тамаша тағамдарын және анасының күлгін көйлегі мен бетіндегі

жарасымдыбояуынсуреттейді.Аләкесіжексенбікүнідедемалыпжатқаны

үшінөзіныңғайсызсезінеді,өйткені«егісдаласындаолсенімдідекүшті

болатын,біртүрлііріленіп,тұлғаланыпкететіндейеді»(131).Ата-анасының

арасындағы бұл айырмашылықты Манро «жақсы сезетін». Анық

аңғарылатын еркектік (маскулиндік) және әйелдік (фемининдік) деген

бөліністерді ол өзінің «Есім» (Name, 69) әңгімесінде баса көрсететіні де

содан. Ол шығармада феминистік, ас әзірлейтін, күлгін көйлекті ана мен

өзінің жұмыс алаңында өзіне барынша сенімді, әлеуетті фермер-әкенің

дәстүрліәлеуметтікбейнесібар.БірақБертпенТельманыңнекесіндебұл

дәстүрліжыныстықрөлдертөңкеріліптүскендей.Ағасыдафермер,әйтсе

деоны«жалаңдап,көздеріойнақшып тұрған, шыдамсыз» әйелібилейтін.

Ағасы қайың балталап жатса да, оларды үйіп жатса да, тіпті «қария

көршісіне» көмектесіп жатса да (сол қарияны алдауға мәжбүрлейтін де

Тельма) жанжал шығарады. Берт «оған ләм деп қарсы келмейтін».

Қызылбет, өңі күн қаққан, «ер кісілердің былғары күртесін» киетін және

ылғи да фаллостық таяқ ұстап жүретін Тельманың кейпін сипаттағанда,

баяндаушы оны өзінің «бейшара» күйеуін бейнелі түрде кастрациялады

дегендімеңзейтіндей.Ерадамсекілдібілекпенғанаемес,оғанқоса,долы

мінезді Тельма өз балаларын «былғары белдікпен, кейде қамшымен жиі

сабайды»(«Өзгежерде»,132).

Пикниктегі әңгіме барысында қыздың ата-анасы Берт пен Тельманың

қарым-қатынасын сөз етіп отырып, бірде Тельманың итті қамшылап

жатқанынкөрседе,Берттіңүнсізқараптұрғанынайтады.Әңгімеауанына

қарағанда,олкездеБертпенТельмаәліүйленбегенсекілді,себебіБерттің

Тельманы фермаға «бірінші рет» ертіп әкелген кезі делінеді. «Қораның

төңірегінде бөтен адамдардың жүргенін» ұнатпайтын ит Тельманы

балтырынан тістеп алған. Әйел ашуға мініп, итті өлімші етіп сабайды.

Баяндаушының–әкесініңсөзінеқарағанда,олсондатаңғалған:«Бертүн-

түнсіз Тельманың қылықтарына қарап тұрды» (132). Таңқаларлығы–

қалыңдығының бұл әрекетін Берттің жай ғана үнсіз қабылдауы емес,сол

қатыгездіктіқұптағандайболуы.Үнсіздігі–әйелінмақұлдағаны,бұлоны

Тельманыңсадизмінесыбайласетеді.Осыәшкерлеушіәңгімебаяндаушыға

өзікөргенбіржағдайдағыжеңгесініңдүлейдолылығынескетүсіреді.

Осы естеліктерді жеткізудегі көзқарас, баяндаушының өзі көрген әрі

суреттегендүниеніңқуаттыэмоциялықконнотациясы,оныңбұрынбастан

кешіргені жайлы түзіп шыққан ретроспективтерін айшықтап түсіндіретін

ескертпелер,бұлардыңарасындағыбайланысоныңжекетәжірибесінеске

түсіріп,әңгіменіңшарықтаусәтіндесюжеттегіұрыс-керістіңсебебіболды.

Әңгіме желісіндегі осы маңызды элементтер әртүрлі кейіпте кейінгі,

көлемді шығармаларда қайталанады немесе дамытылып беріледі.

Монроның ертеректегі әңгімелерін талқылаған кезде Роберт Такер «Өзге

жерде» әңгімесінде алғаш рет әңгімелеуші екі кейіпкерді – «бала» мен

«ересектеу» адамды – сомдайтынын көрсетіп берді (4)

. Алайда есте

қаларлық сюжетте баланың физикалық жағдайы әңгіменің қарапайым

атауына қосымша мағына үстейді, ол мағына нарратордың айқындаушы

көзқарасын оқиғаның баяндаушы куәгері ғана етіп қана қоймай, оны бас

кейіпкер ретінде де танытады. «Өзге жерде» шығармасында нарратор

бірінші жақтан сөйлейді, екінші кезектегі кейіпкер қимыл-қозғалыстың

шеткі аймағына ығысып қалады да, бажырая қарап, қорқынышты ересек

кейіпкерлерге көзін қадайды. «Мен туысқан ағам Марджоримен бірге

болдым, екеуміз ас үйдің артқы терезесінен Тельма тәтейдің… Альманы

жазалапжатқанынкөріптұрдық...»(132).Бұданкейінгіөрбитіноқиғалар

оқырманға терезенің беткі жағын жауып тұратын перде арасынан

сығалағанжасбалаТомныңұғаалуынандакөбірекдүниенітанып-білуіне

мүмкіндік беретіндей етіп суреттелген. Оның бейкүнә көздері барлығын

көріп тұрғанымен, толық қалпында ұға алмағандығы санасына жазылып

қалғандай.

«ҮрейменызағабулыққанТельматәтейініңтынысытарылып,ауажетпейжатқандай…Альма

әлгініңаяғыныңастындатаяқжеп,соққығажығылды,жүзіқанжосаболып,әрітүтігіпкетті.Берт

ағай кіріп келгенде, ол (Тельма тәтей) алқынып қалды да, Альманың қашып шығуына кедергі

болаалмайқалды.Бертағайекеуібір-бірінеқараптұрды;бет-әлпетісұрланыпкеткен,бейнебір

басына шапқан қан қысымынан жарылардай; Берт ағай ұялып тұрды, шарасыз еді, бірақ оның

Тельматәтейденайырмасыжоқболатын.Дәлосысәттеолармағансондайбөтенәріқорқынышты

көрінгені соншалықты – Маржоридің мені терезе алдынан сүйреп әкетуінің қажеті болмай

қалды».(132)

Ересектердіңқұбылмалы,мейірімненжұрдай«бейнелеріне»нарратордың

үрейліреакциясыайқын.Маржоридіңоныаулаққаалыпкетуі,Тельманың

сублимациялықсексуалды коннотациясыныңоргазмдайжалынқұштыруы

мен қоздыруын, Берттің инстинктке берілсе де, Тельманың садизмдік

қозуын қабылдағысы келмеуін бадырайтып көрсетеді. Маржоридің «боп-

бозәріқуақыжүзін»көресала,нарратор«ашулы»кейіптебөлесіненоның

неге күліп жатқанын сұрайтын жері бар. Маржори бұқпантайлап: «Мен

сенен үлкенмін», – дейді. Бұл жағдай мұнымен қалмай, бұл екеуінен де

жасы үлкен ретроспективтік тілмен баяндаушы нарраторды өте маңызды

ішкісезімінқосуғажетелейді:«Солсәттенбастапбұлжердеменұқпайтын

бірдеңебарынбілдім,олқұпия,жиіркеніштіқұлдықеді»(132).Әйткенмен

айқын сексуалды «құлдықтың» дәл мағынасы бұл сюжетте бұлыңғыр.

Сондай-ақЭлманыңрөліменоныңанасыныңмаскулиндігіәбденшатасып

кеткен.

Осы естеліктен кейін, емі жоқ қатерлі ісік ауруынан әбден қажыған

Тельма тәтей аяқ астынан Берт ағайға еріп, балаларымен бірге пикникке

шығады. Баяндаушы ол туралы және оның бауырлары мен сіңлілері

жайында«өлімдікөргенемес,бірақоданбұрын-соңдыболмағандәрежеде

қорықты» дегенді атап өткен. Бұл өлімнің жан шошырлық Тельманың

бейнесінде кейіптелуі еді. Оның жүзінде «ескі көгерудің сартаптанып

кеткен орны» мен «сүйектерінде салбырап тұрған» терісі Манроның

ертеректегі шығармаларындағы символдық кейіпкерлердің сериясын

бастайды (132). Бұлар «Қартаң Брэмдегі» (Old Bram) символдық

фигуралар, «Өлім сәтіндегі» (The Time of Death) (1956) қайшы адам;

«Жағалауғасаяхаттағы»(ATriptotheCoast)(1961)мистикалықгипнозшы

және«Бейнелердегі»(Images)(1968)есіауысқандиуанашалДжойФиппен

(Росс,118).Бұныменқоймай,осысуреттеудіңжаншошырлықөлімбейнесі

мен масқарасексуалды қозуды салыстыруы тіпті қызық: Тельма тәтейдің

соқыр әрі қобалжыған жүзі мен булыға аққан қанынан зорыққан, өлім

сәтіндегі әлпетін суреттеген екі естелігі бірінен соң бірі қайталанып

баяндалады. Бұл оқиғаның шарықтау шегі нарратор тағы да куәгерлік

ететінағайментәтейарасындағықорқыныштысюжетпенбаяндаладыәрі

бұлэпизодбұлжолыдатүпкіліктітүсініксізбопқалабереді.Маржоридің

тіліменнарратороғананасынтамақтандыруқажетекенінайтады.Тақалған

өлімніңсебебіненшарасызкейіптеөзінкемтарсезінетінТельматәтейенді

өтеәлсіз,солсебептікүйеуініңоныкемсітуіне,маскулиндікрөліннекелік

өмірінің ендігі бөлігінде асыра пайдаланып, оны ақтық деміне дейін

құлдықта ұстауына болады. Әйткенмен оның қолында әлі де болса

символдық «таяқшасы» бар: ол Мұсаның асасындай осы күні де

артықшылық бере алар еді. Бірақ ол оны «әлсіз» күйде ұстап тұр, оның

қуаты сарқылған. Дүниені ойлайтындай, сол арқылы басқаларға ықпал

етерлік қауқары да қалмаған. Әйеліне фермадағы қанша қой тиесілі

екендігі жайлы туған ұрыс-керіс кезінде Берт ағай оған «ашу мен

жиіркеніштолы»дауыспенайқайлайды,«қорқынышты,жеккөруменкекке

қақталған дауыспен» оны мазақтап, «бет-жүзіне» қарамай, мысқылдап

күледі(133).

Мұндай жанартаудай атқылаған жанжалдан үрейленген күйі

баяндаушының ата-анасы балаларын алып кетеді, бұл дәл Маржори

баяндаушыны терезеден жұлқып алып кеткен кезде болады. Осындағы

екінші драманың масқара ашылулары, алғашқының, яғни Берт пен

Тельманың үйленуінің қауіпті нәтижесі. Балалардың таң қалдырған

сұрақтармен бастары қатады, ал олардың ата-аналары жауап беруден

тайсақтайды. Асыққан күйі отбасын жүк мәшинесіне отырғызып алған

олар, қараңғы түнектей оқиғаның ішіндегі садистік кемсіту, кек алу мен

таяп қалған ажалды артқа қалдырып, «жарқыраған күн көзінде, шілденің

алтындай ауасымен» тыныстап, ирониялық керағарлық күйінде кері

қайтады.

Бұл әңгімедегі көп дүние Манроның кейінгі әңгімелерінде аздаған

өзгерістермен қайталанады немесе дамытылады. Мәселен, осы жадтың

қандай көзқарастан баяндалғаны, баяндаушы көретін, сипаттайтын

дүниелердің қуатты эмоциялық астары соңғы шығармаларында да

кездеседі. Өткен күнге көз тастайтын ретроспективті, ересектеу

баяндаушының интерпретациялық түсініктемелері, осы есте қалған хикая

мен әңгіменің шарықтау шегіндегі ұрыс-керістің себебінің арасындағы

байланыс – осылардың барлығы да кейінгі туындыларынан елес береді.

Манроның ертеректегі әңгімелерін талдай отырып, Роберт Такер «Өзге

жерде» Манроның – баяндаушының үні екі адамды (бала мен «одан

ересектеу»кейіпкерді)әйгілейтіналғашқыәңгімесідегендідеайтады(4).

Есте қалған көріністе баланың физикалық жайы әңгіменің қарапайым

тақырыбына қосымша мағына үстеген. Баяндаушының көзқарасын

протагонистің емес,куәгердің көзқарасы деп анықтайтүседі. Ол бірінші-

тұлға әңгімешіден «өзге жерде», әрекеттің соңындағы перифериялық

кейіпкердің орнында болып жатқан оқиғаға қарап, қорқынышты ересек

кейіпкерлерді бақылайды. «Менің жанымда ең үлкен немере ағам

Марджори бар еді, екеуміз артқы асүйдің терезесінен Тельма тәтейдің...

Альманы қалай сабағанына қарап тұрдық» (132). Одан кейін жалғасатын

дүниелероқырманғасадистікұят,кекжәнесолардыңартынанеріпкелетін

өлімнің дүлей көрінісін түсінуге мүмкіндік беретіндей етіп сипатталған

(133).

Ертеректе жазылған, аздап тұрпайылау, бірақ аса әлеуетті бұл әңгімені

Манроның бірнеше негізгі шығармаларының прототипі деуге болады.

Себебі ол қаламгердің кейінгі жұмыстарына тән көптеген элементтерді

қамтиды.Олардыңқатарындакуәгер, әлдебір құпиялар,солқұпиялардың

кенеттен ашылуы һәм бұл әшкеренің қауіпті нәтижелері бар. Куәгер –

кейіпкер, ретроспективті бірінші жақтан сөйлейтін баяндаушы немесе

үшіншіжақтағыбақылаушыякибәрін білетінавтор.Құпияұяттынемесе

қорқынышты,немесеосыекеуіндекуәгеркейіпкерденуақытшажасырып

тұр. Көбіне ең жиі кездесетін құпия – өлім мен жасырын қатынастың

қосындысы. Сонымен қатар ол отбасы мүшесінің өліміне әкеледі яки

кейіпкердің өзінің моральдық тұрғыдағы әлсіздігі мен нәпсіқұмарлығын

түсінуге жетелейді. Жасырын айдындағы оқыс ажырау бұл құпияны

кейіпкердің бақылауына қауіп төндіретін күтпеген оқиға мен тәжірибе

арқылы ашып береді. Бақылауды жалғастырып қалпына келтіруге

тырысқанкейіпкер,ішкі-сыртқыкүштердібақылауғатіптіболмағандаөзге

кейіпкермен қарым-қатынаста үстем болуға немесе осының екеуін де

жасауғатырысады.

Талдауға жеңіл болу үшін мен Манроның әңгімелерін төрт үлкен және

ара-тұрабір-бірінекірігіпкететінбірнешекішітоптарғабөлдім.Олардың

сәйкес келетін негізгі себебі, жоғарыда айтылғандай, Манроның

шығармаларыныңкөбіндеөлімніңтөніптұратыны.

Анасыныңөліміесінен

кетпегенМанробұлоқиғаүшін«жазмышжайлытүсінік»қалыптастырып,

«зор күнә» сезімін тудырды («Не нәрсе шынайы?» (What Is, 18); «Есім»

дегенді айтады.

 Алайда осы қашып құтыла алмайтын жазмыш сезімі

өмірді бақылауға деген мәжбүрлікке әкелген. «Менің бәрінен де бұрын

ұнататын нәрсем,–дейдіолзаттарға қарап,–олардың негеондайекенін

көру. Маған ол үшін санаулы жылдар ғана берілген. Мені құрайтын

молекулалар жинағы мұнда ұзаққа қалайын деп тұрған жоқ» (Name, 71).

Бірақ оның кейіпкерлері аруақтарға назар аударуға мәжбүр. Оның

шығармалары, көп сыншылар атап көрсеткендей, аруақтар мен өлген

аналарға ғана емес, сонымен бірге кездейсоқ өлтірілетін балалар мен

жастарғадатолы.«Шоқындыру»(Baptizing)әңгімесіндегісуғакетпеуүшін

жанынсалатынДелсияқтыемес,оныңалтыбірдейкейіпкері,расындада,

суға кетеді және суға батқан мәйіттің тікелей не метафоралық бейнесі

«Қыздар мен әйелдердің өмірінен» бастап, «Шарықтаған махаббат» (The

Progress of Love) пен «Meнесетунге» (Meneseteung) дейін әңгімеден-

әңгімеге көшеді. Сондықтан бұл өлімдер негізгі сюжет элементтеріне

жатпаған күннің өзінде де, олар алдыңғы шептегі кейіпкерлердің күресін

шиеленістіруменәйгілі.«Өлімсәтінен»бастап,«Тірідененіңмұрагерлері»

(HeirsoftheLivingBody,1971)арқылы«Мемориал»(Memorial,1974)және

«Оқиғаға» (Accident, 1977) дейін, тіпті «Фергюсон отбасының қыздары

ешқашантұрмысқашықпауыкерек»(TheFergusonGirlsMustNeverMarry,

1982), «Майлс Сити, Монтана» (Miles City, Montana, 1985), «Мінажат

алқасы» (Circle of Prayer, 1986) сияқты соңғы әңгімелері де қаралы

оқиғаларғатолы.Манроүшінөлім–өмірге«кезенуге»мүмкіндікберетін

«бастанөткерудіңшиеленістісәттері»(Слопен,76).

Бірақ өлім оның шығармаларында қайталанып келетін жалғыз тақырып

емес.ӨзгеқаламгерлердіңеңбегіжайындапікірбілдіргенкездеМанроөз

туындыларындасипаттайтынмаңыздыбіройайтты:

«Менжазудегенбіркітаптанекіншікітапқаөсужәнеәркездебір-бірінеұқсамайтындүниелер

жасау, оқырмандарға өз санаңның тың бұлтарыстарын ашу, дәл бір аспалы басқыш сияқты

біртіндепөрлеудегенпікіргекеліспеймін.Сенқайта-қайтакеріайналып,бірматериалдыіндете

түрлендіріп,оғанәрқырынан,бәлкім,дәлбұрынғыдайқарауыңкерекшығар,кейдебұлқолыңнан

келеді,кейдекелмейді».«Материал»(RealMaterial,12).

Әңгімелеріне тән негізгі элементтер көрсететіндей, Манро «бір

материалға» қайта айналып соғарын мойындайды: «Өмір бойы мен бір-

біріне ұқсайтын хикаяларды жазып келдім» (Адачи, D3). Ол жасырын,

бірақ қатаң өмір шындығының басты жағдайларына қайта оралады.

Кейіпкерлерінің «өмір иелігімде» деген сеніміне қауіп төндіретін белгілі

бір жағдайлар жиынтығы оның әңгімелерінде қайыра көрініс табады.

Осындайбақылауғакөнбейтіншындықтардықадағалауғадегенниетібасты

орыналатындықтан(бұл–шығармаларыныңпарадокстытақырыбы),оның

әңгімелерін баяндаушының не протагонистің бақылау сезіміне қауіп

төндіретінсыртқыякиішкікүшініңқайнаркөзінеқарайтөрттопқабөлдім.

Бұл әңгімелерде жазушы қолданатын техникаларды салыстыра отырып,

оның әңгімелерінің негізгі материалы бірдей болып қалғанымен, ол өз

әдістерін,әсіресе рестроспективті бөлінгенкөзқарасы мен қайта айналып

келетін ажыратушы метафораларымен байланыстыратын әдістерін

өзгертіп,дамытадыдегендікөрсеткімкелді.

Әңгімелердің бірінші тобында әр түрлі кейіпкерлер жиынтығы бар.

Ерекше назар аударатын нәрсе: мұнда протагонист ерлер мен әйелдер де

кездеседі. Олар бірінші жақтан да, үшінші жақтан да ұсынылған.

Кейіпкерлер қатыгездікті бақылаумен қатар, кейде оған өздері де

атсалысыпкетеді.Бұл–ұрып-соғуменкісіөлтіруғанаемес,балалардың

өліміне дейін әкелетін жазатайым оқиғалар. Әңгімелердің ондай

жинағындақасақанаһәмкездейсоққатыгездіктіңкөріністеріөтекөп.Олар

жерастыағыстарысияқты:күнделіктіәрекеттердіңбеткіқабатынаяқасты

жарып шығып жатады. Мұндай қорқынышты жарылыстардың әсерінен

кейіпкерлерөздерінде,өмірлеріндегіоқиғалардыдақадағалауқабілетінен

айырылады. Кейін олар жоғалтқандарын қайта іздеп табуға тырысады.

Жарылыстардың бұл үлгісін Манроның отыз тоғыз жылдық

шығармашылығының өн бойынан таба аласыз. Әсіресе бұл жағдай

«Шарықтаған махаббат» кітабындағы «Еліргендер» (Fits) мен «Майлс

Сити, Монтана» деген екі әңгімесінде шарықтау шегіне жеткен. Осы

бөлімдеталқылайтынәңгімелердеосы.

Екінші, ертеректегі әңгімелер тобы, негізінен хронологиялық тұрғыда.

Үшінші бөлімде соны қарастырғанды жөн көрдік. Бұлардың бірінші жақ

баяндаушысы ортақ, ол – есімі аталмайтын кішкентай қыз. «Бақытты

реңктердіңбилеуі»(DancesoftheHappyShades)жинағындағыүшәңгімеде

өріс алған. Сонымен бірге «Қыздар мен әйелдердің өмірінде»

ретроспективті (өткенді еске түсіретін әңгіме) баяндаушы Дел Джордан

ретінде қайтаоралады. Сексуалдылықпен табиғи өлімнің құдіретін сезіп

қана қоймай, оларды жекелеген қорқынышты синергетикалық

комбинацияда түсінетін «Өзге жерде» әңгімесінің бақылаушы-

баяндаушысы сияқты Дел адам өмірінің бұл шешуші тәжірибелерін бір-

бірінетығызқатынастадепқабылдайды.Екеуідеішкікүштерболғанымен,

Дел оларды әлемдегі қауіпті еркін әлеуеттер деп санайды. Бұлар –

кейіпкердің өзі түсінуге тиіс және түсіну арқылы әлдеқалай бақылауға,

тежеуге тиіс күштер. Сондықтан өзін тежей алмай қалу үрейі мен

ұстамдылықты (бақылау) сақтап, қайта иеленуге ұмтылыстың

маңыздылығы бұл әңгімелердің жоғарыдағы бірінші топқа ортақ

тақырыптықүндестігінқұрайды.Екітоптамаңыздыметафоралықүндестік

бар. «Бейнелер» – «Бақытты реңктердің билеуі» атты Бен Джорданның

қызыбаяндайтынүшәңгіменің бірі.Бұлшығармаларқайталаныпкелетін

метафоралық үлгімен өзара байланысқан, олар бірінші топтың кейінгі

әңгімелерінде қайта қалқып шығады. Сексуалдық пен өлімнің құдіретін

электрқуатыжәненайзағайментеңестіретінбұлүлгініңқызметіМанроның

қатыгездік жайлы әңгімелерде жиі пайдаланатын жарылыс үлгісінің

әрекетіне ұқсас. Олардың екеуі де ашық қабаттарды жарып, оның ішінде

астарында не жасырынғанын аршып көруге тырысады. Осы ұқсас екі

қызметтің Манро талай рет паш еткен сексуалдық жайлы, яғни өзінің

кейіпкерлерінің ұстамдылығын бақылауға қауіптөндіретін құдіретжайлы

бірталайнәрсеұғуүшінмаңызызор.

Әңгімелердіңбұлекітобыныңарасындадаелеуліайырмашылықтарбар.

Бірінші топта Манро әртүрлі кейіпкерлерді пайдаланып, көзқарасын

ертеректегіДелоқиғаларынангөрікүрделірекжәнеанағұрлымирониялық

жолмен жеткізеді. Екінші топ – Дел әңгімелері, ол да тақырыптық және

метафоралық тұрғыда әңгімелердің үшінші және төртінші топтарымен

байланысқан. Олардың екеуі де Манроның бірінші жинағынан оның ең

соңғы жинағына дейін және әлі басыбүтін біріктіріле қоймаған

әңгімелеріне дейін таралады. Бұл метафоралық әрі тақырыптық

байланыстардыталдап,оларғабасаназараударуүшінменДелхикаяларын

хронологиялық тәртіптен тыс талқылайтын боламын. Дел –

нәпсіқұмарлықта, өзінің шешесіне деген қарым-қатынасында ирониялық

екіұдай қалыптағы тақырыптарды ашатын, баяндаушы мен Манроның ең

басты кейіпкері. Осы екіұдайлық пен оның әйел ретінде Делдің бойында

тудыратын терең ішкі қиындықтары оны ертеректегі және кейінгі

әңгімелеріндегібаяндаушыларменпротагонистергебайланыстырады.

Манро сыртқы күштердің шешуші қарапайымдылығынан гөрі ішкі

қатыгездіктің психологиялық парадокстарына көбірек қызығатындықтан,

үшіншітоптыеңүлкентопдеугеболады.Бұл–көбінеүстемдікқұруүшін

күресетін, (тек ол үшін болмаса да) үстемдік болғанда да жеке

қатынастарда, махаббат хикаяларында, некелерде жеңіске жетуге құштар

кереғар кейіпкерлер. Мұндай кейіпкерлердің ішкі осалдығын көрсететін

ситуацияларқатарындакейдеқартаюнеұятқақалу,өлімніңжақындапкеле

жатуы да бар. Әсіресе олар жеке қатынастарға ықпал ететіндіктен, оған

біраз орын берілген. Кейде кейіпкерлердің әлсіздігі олардың сексуалдық

көріністеріндеяболмасаөзгелерүстемдікқұруғатырысатынякиондайіс

қолынан келмейтін сәттерде байқалып қалады. Бұл әңгімелердің кейбірі

«Қыздарменәйелдердіңөмірі»арасындағыметафоралықбайланыспен,сол

романның шарықтау шегіндегі өзен көрінісіндегі әрекеттерге ұқсас. Бұл

әңгімелерде де үстемдікті жоғалту немесе оған жете алмау көбіне суға

кетументеңестіріледі.Шағынжанрдыңбұлтобындағыүстемдікмәселесі–

сексуалдық құштарлық пен сексуалдық серіктестікті басқарудан

туындайтынұятмәселесі,ар-ождантуралыой.Солсебептікейіпкерлердің

көпшілігіүстемдіктенбас тартқан,ұятты,кереғар мінезді, әйел жынысты

баяндаушылар не протагонистер болып келеді. Дел сияқты, олардың

кереғарлығы жартылай ер адамның үстемдігінен бас тартудан, жартылай

сол үстемдікке қарсы өзін дәлелдеу үшін күрестен тарайды. Бұл

әңгімелердіңтүйінінде көбіне үстемдік ететін кім (ер мен әйел ме) деген

мәселенің қойылуы орынсыз (SIB, 190). Неге десеңіз, «Өзге жерде»

әңгімесінің соңында айтылатындай үстемдік құратын – өлім. Алайда

Манроның кейінгі жинақтарының бірі «Шарықтаған махаббат» бұл

сұрақтыңбасқабіржауабыналғатартады.Бұлшығармадаәйелкейіпкерлер

әлідеқайшылықүстінде.Бірақкерісінше.Мұндаұятқақалатынерадамдар

да,үстемдікетуші–әйелдер.Бірақүстемдіктұжырымы«Ақүйінді»(White

Dump)және «Бір түрлікезең»(AQueer Streak) әңгімесінде де, сатиралық

романдарындағыдай, ирониялық алдамшы кейіпте бейнеленеді.

Әңгімелердіңүшіншітобытөртіншібөлімдеталқыланатынболады.

Әңгімелердіңсоңғытобы–ата-аналар.Мұндакөбінеаналарменқыздар

жайлы сыр шертеді. Бұл әңгімелер үстемдікті жоғалтудан туатын ұят

сезімінзерделейді,бірақ бұл жоғалтуларөзінің анасына байланып қалған

қыздардыңсолқатынастанэмоционалдыққашықтыққаиеболаалмауынан

туындайды. «Юпитердің айлары» (The Moons of Jupiter) немесе

«Шарықтағанмахаббат»сияқтыеңсоңғыжазылған,сүбеліәңгімелерінде

ғана Манро осы қыз-кейіпкерлеріне олар іздейтін эмоциялық еркіндікті

береді.Бұләңгімелердеқыздардыңөздеріортажастағыаналарғаайналған,

өздерінің бойжетіп қалған қыздары бар. Әңгімелердің осы соңғы тобы

бесіншібөлімдеталқыланбақ.

Әңгімелердің жоғарыда аталған төрт негізгі тобын қарастыруда

Манроның өзінің ретроспективтік баяндаушылары мен протагонистеріне

беретінуақытөзегінжоғары-төменсырғытуеркіндігінөзімдеқолданатын

боламын. Жоғарыда айтылғандай, менің жіктеуімнің негізі –

хронологиялық емес, тақырыптық және метафоралық тұрғыда қарау.

Демек,Манроныңалтыкітабындағыәңгімелердіхронологиялықтәртіппен

қарастырмаймын. Әр кітабындағы барлық әңгімелерді де талдаймын деп

айта алмаймын. Бірақ өзім анықтаған төрт топтың ішінде жұмыстарды

хронологиялықтәртіпбойыншазерделеймін.Соныменбіргеөзарақатысы

бар тақырыптық топта шығармалар арасындағы маңызды қатынастарды

көрсетуүшінбіресеалғажылжып,біресеартқашегінеберетінімдеанық.

Топтардың бірі үш бөлек жинақтағы үш әңгімеден тұрады: «Қыздар мен

әйелдердің өмірі» (LGW), «Жабайы аққулар» (Wild Swans) (WDY) «Джесс

пен Мерибет» (Jesse and Meribeth) (PL) – бұлардың бәрі жасөспірімдік

әуестік (қызығушылық) туралы. Ішінара негізгі әңгімелерге, олардың

арасындағықатынастардыкөрсетуүшінбірнешеретқайтыпораламын.

Бұлайша топтастыра отырып, Манроның шығармаларын кеңістік пен

уақыттық тұрғыда басқа бір әдіспен зерттеймін. Ол өзге жазушылардың

әңгімелеріноқудабұралаң(non-linear)әдістіқолданады:«Менолардыкез

келген тұсынан бастап, басынан аяғына дейін, аяғынан басына дейін,

солардың арасындағы қалаған бағытта кез келген нүктеден бастап оқи

аламын». Бұл – оқудың бұралаң түрінің нәтижесі, ол оқиғаның «ішіне»

кіредіде, алды-артқасырғиды. Соләңгіменің ішінде біраз уақытқадейін

аялдап қалады. Дәл бір әңгімедегі «кеңістікті бітейтін, бір бітеу кеңістік

пен екіншінің арасын байланыстыратын» «баспана сияқты» «құрылым»

сияқты….(Ненәрсешынайы?–WhatIsReal?5).МенМанроныңмұқият

құрастырылғанбаспана-әңгімелеріндегікеңістіктерменбөлмелерарасында

ғана емес, ұқсас архитектуралық стильдерде тұрғызған құрылымдары

арасында да сондай байланыстарды өзім жасау арқылы оның

шығармаларыныңтұтастығынашыпкөрсетпекпін.

«Өзгежерде»әңгімесіндегісабауменөлімшіқорлануәрекеттерінұятты

бақылау үлгісі «Оттава жазығы» (The Ottawa Valley, 1974) әңгімесінде

қысқаша көрініс тапса, ал «Корольдің жазасы», 1977), «Жазалаушылар»

(Executioners, 1974), «Еліргендер» (1986) шығармаларында аса маңызды

орын алады. «Қыздар мен әйелдердің өмірі» немесе «Өзіңді кіммін деп

ойлайсың?»(Who Do YouThink You Are?) жинақтарының екеуіде баланы

сабау жайлы көріністі суреттеуден басталады. Алайда «Флатс Роуд» (The

Flats Road) пен «Корольдің жазасы» арасында айтарлықтай

айырмашылықтар бар. «Флатс Роуд» шығармасындағы сабап жатқан

оқиғаныбаяндаушыДелөзкөзіменкөрмейді.ОлБенниағайдыңгазеттегі

хабарландыру арқылы тапқан он жеті жасар әйелі Маделейн өзінің

кішкентайқызы Дайанды қалайұратыныжайлы «хикаяларды»тыңдайды

(LGW, 22). Дайанның «аяғы көгеріп» тұрғанын көріп тұрса да, әңгіменің

аяғындаДелдіңшешесі«БенниағайМаделейнніңқыздыұратынынойдан

шығарған болар» дейді (18, 26–27). Оқиғаның болған-болмағаны жайлы

екіұштылық «Оттава жазығында» жоққа шығарылады. «Өзге жердегі»

сияқты, мұнда да бірінші-жақтан сөйлейтін баяндаушы әпкесінің

балаларын ұрғанына қарап тұрады. Лена тәтейдің есімі ғана емес,

психикасы мен сырт көрінісі де Маделейн мен Тельмаға ұқсас. Ленаның

«қолдары ер кісінікіндей қарулы да ұзын болатын». Ол да күйеуін

басынып, балаларын ұрады (SIB, 232). Берт ағай мен Бенни ағай секілді,

Ленаның күйеуі Джеймс ағай да «балаларды сабап жатқанда еш

араласпайтын, оларды қорғауға тырыспайтын» (233). Кейде Ленаның

сәбиді тізесіне отырғызып, баланы ерекше жақсы көретін, «қиянат

келтірмейтін адам» кейпіне ене қалатыны бар. Бірақ қонақ болған

баяндаушы оның жылап жатқан балаларын ұрғанын өз көзімен көрген.

Сонымен бірге осы көрініс «Өзге жерде» әңгімесінде екі сипатта

қайталанады: кейіпкердің баласын куәгердің көзінше сабауы және одан

кейінгі қорлану сезімі (238). Баяндаушы өзінің немере туыстары

аналарынан таяқ жегенін ұмытып кетсе де, «мен (бұл көріністерден)

апталар бойы, тіпті ұзақ уақыт қорланып қалатын едім» (232) дейді.

Қорлану сөзі бұл әңгімеде көптеген мағыналарға ие болса да, бесінші

бөлімдеатапөткенімдей,«мұндайқорлану»дегентіркесбұлсөйлемдетаяқ

жеудің қорлығын көрсетеді. Осы мағынада ол – «Өзіңді кіммін деп

ойлайсың?» жинағының беташар әңгімесі, алғаш рет 1977 жылы 14

наурызда «New Yorker»-де жарияланған «Корольдің жазасы» әңгімесінде

қайтакөрінеді.

«Оттаважазығында»баяндаушыМанроныңкейіпкерлерініңбіріболса

да, өзінің бірегейлігін білдіретін қорланудың мәңгілік айналып келе

беретіні ол бақылайтын кейіпкер, таяқ жеген сәбидің екінші рет пайда

болуымен дәлелденеді. Манроның өзі үшін «үлкен жаңалыққа айналған,

жазамындепойламасада,жарықкөрген»«Корольдіңжазасы»әңгімесінде

«баланы ұрып-соғуды сипаттау үшін қолданатын баяндау әдісі бірнеше

маңызды сөйлемдерде өзгеріске ұшырайды («Материал», 21). Біріншіден,

ұрып-соғуды өткен шақта баяндайтын «Өзге жерде» мен «Оттава

жазығындағы» секілді емес, «Корольдің жазасы» осы шақта, белсенді

етістіктерді пайдалана отырып сөйлейді: «әкесі… оны белдікпен сабап

жатыр...»(WDY,17). Бұл «шиеленіскеносышақты» пайдаланудантуатын

психологиялық әсерді «Ағылшын тілі грамматикасының негіздері»

(EssentialsofEnglishGrammar) кітабындаОттоДжесперсон: «Сөйлеуші...

уақыт туралы ұғымды ұмытып кетеді, ал есіне түсірген оқиғаның

қанықтығысондай–дәлқазіркөзалдындаөтіпжатқандай»(238,239)деп

сипаттайды. Джесперстің сөйлеушінің көзқарасына сілтемесін Манроның

сабау көрінісі жайлы төмендегі айтқандары қолдай жөнеледі: «Мен жай

ғанасолжағдайдыкөріп,солжайлыойланғымкелді,бұлменіңсанамдағы

драмаболатын»(«Сұхбат»:Хэнкок,101).Демек,көзқарастаөзгерді,себебі

автордың өзі бұл жерде оқиғаға сырттан қарап тұрған баяндаушы ғана.

БұғандейінгіекіәңгімедеМанроқолданатынбіріншіжақбаяндаушының

орнына «Корольдің жазасы» екіге жарылған, үшінші жақтан берілген

көзқарасқажүгінеді.Солсебептісөйлеуші–сабалғанбалаРоуземес,оны

бақылаған және осы оқиғаны қайта тірілген жад драмасы ретінде

қабылдаған баяндаушы автор. Бұл жадтың түс секілді сипаты Манроның

«Корольдің жазасы» – «сабалған сәби туралы хикая» деуімен дәлелдене

түседі («Сұхбат»:Хэнкок, 101); бұл сөздерФрейдтің сабауфантазиялары

туралы«Сәбидісабапжатыр»дегенэссесініңжаңғырығысекілді.Роуздың

қайта тірілген фантазиясы ретінде Манроның сабау жайлы естеліктерді

саналы түрде қабылдауы оның сабау сахнасын рухани драма ретінде

сипаттауынан ғана емес, баяндауда осы шақ пен үшінші жақты

пайдалануынандакөріністабады.

Бұдан бұрынғы екі әңгіме мен осы шығарманың арасындағы үшінші

маңыздыайырмашылықмынада:Роуз,сабалғансәби–бұданбылайөтпелі

емес, негізгі кейіпкер. Бұл айырмашылықпен маңызды қатынаста ата-

ананың рөлдері де төңкеріліп түскен болатын. Роуздың өгей шешесі Фло

қыздыңөзінетілқайтарғаныүшінәкесіноғанқарсықоядыда,ақырыәкесі

қызын сабағанда, өзі қарап тұрады. Бұл өзгеру «Өзге жерде» мен осы

әңгімедегі ата-аналардың қос жұпты қабылдауының арасындағы негізгі

ұқсастықтыөзгертпейді.Екіәңгімедеересектердіңқылықтарыоларжайлы

ұятты нәрселерді ашып беретінін көрсетеді. «Корольдің жазасының» бас

жағындаРоуз«олендіәкесінемесеФложайлыбұданкөбірекбілугедәті

жетпес еді; ол өзі білген дүниенің бәрін ұяла һәм үрейлене сыртқа

ысырды» (3). Бірақ әңгіменің қай көзқарастан баяндалатыны өзгергені

себепті, бұл әңгімедегі ұятты әшкерелеу ересектердің қылықтарына

маңызды толықтыруды, яғни Роуздың сабалуды іштей қалап тұруын

қамтиды.

«Сәбидісабапжатыр»дегенэссесінде Фрейдмұндай мазохизмнің түп

тамырын қыздың қиялындағы сабаумен байланысты «сезімнің шырқау

шегіне шыққан ләззат пен жай ләззатты ауто-эротикалық тұрғыдан

құшырлануында» деп түсіндіреді (173). Бұл фантазиялардың бірінші

сатысында «Өзге жердегі» немесе «Оттава жазығындағы» сияқты қыз

өзге сәбидің сабалып жатқанын көреді. Кейінгі сатыларда, мәселен,

«Корольдің жазасында», қыздың өзін әкесі ұрады. Сабаушы ересектің

бірегейлігіндегі өзгеріс Тельма тәтей мен Лена тәтейдің әлеуетті

маскулиндігінің құпия маңызын көрсетеді. Олар – шешенің бетпердесін

киген әкелер. Сабау фантазияларының «ең маңызды және ерекше» (179)

екінші сатысын Фрейд «күнәлі болу сезімі мен сексуалды махаббаттың

түйіскен жері. Бұл – тыйым салынған гениталды қатынас үшін жазалау

ғана емес, оның регрессивті алмастырушысы. Осы сәттен бастап, соған

жабысқан және онанистік әрекеттерде көрініс табатын сезінуді осымен

байланыстырады.Мазохизмніңнегізінбізбіріншіретосыжерденкөреміз»

дептүсіндіреді(184).«Өзгежерде»шығармасымен«Корольдіңжазасы»

әңгімесі арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар осы екі сатыны

анықкөрсетеді.

Екіәңгімедегісабаубір-бірінеөтеұқсас,екеуіндедеұруарқылыашуын

бойданшығарудыңсарыныбар.ТельматәтейөзініңқызыАльманыұрған

кезде «(ол) белдіктікөтеріпқалды, белдікқолынанұшып кетті,сосынол

алақанымен Альманың басынан ұрып-ұрып жіберді» (132). Роузды әкесі

ұрғанда,олдабелдіктенбастап,кейінқолынакөшеді:«Оныңәкесі…мұны

белдікпен сабап жатыр, сосын біртіндеп қолымен ұра бастады. Құлақ-

шекеденбірперді,сосынекіншіқұлақ-шекеденқойыпқалды»(WDY,17).

«Өзге жерде» әңгімесіндегі баяндаушының Тельма тәтейдің садистік

ләззатты бақылағаны сияқты, Роуз да Фло өзіне қарсы айыптауын

естігенде, әкесінің бойында сол сезімнің көтеріліп келе жатқанын

байқайды.Әкесініңжүзіоныңішкісезімдерінәшкерелегенітаңқаларлық:

«Олжеккөруменләззатқабірдентолады.Роузосыныкөріп-біліптұр.Бұл

жайғанаашумаеді,әкесісолсәттеашуғабулығыптұрдыма?Жоқ.Жек

көрудеген–дұрыссөз.Ләззатдегендедәлтабылғансөз»;әкесі«белдігін

суырабастағанда»«оныңбет-жүзіжадырағаннанкеңейіп,өзгеріп,жасарып

кеткендей болады»(16). Бұл қос кеңею әрекетінің қатар келуінің емеуріні

белгілі.

Төсек тақырыбына жақын тұспалдар терминдермен сипатталғандықтан,

солай сезілгендіктен, өзге екі қатысушының әрекеті де күнәға боялған.

Жүрек айнытар отбасылық көрініске арандатқан соң, оны бақылағаннан

кейін,Флоөзгеріпсалабереді.ОлРоузғабеткежағатынсуықкремәкеліп

береді, исі мұрын жаратын тіскебасарлар әзірлеп, қыздың бөлмесіне

әкеледі,мұныңкөңілінкөтеруүшінакробаттықтрюктержасайды.Осының

бәрі–Роуздыңсабалғанынбақылауданалғанләззаттысезімінәшкерелеу.

Бірақ Роуздың мазохистік ләззаты одан да маңызды, себебі – бұл осы

әңгімедегіжаңаэлемент;оләріфизикалық,әріпсихологиялыққасиеткеие.

Әкесі өзін ұрып жатқан кезде ол екіге жарылады, бір жартысы таяқ жеп

жатса, екіншісі соны бақылап тұрғандай, бейне бір өзінің «қорлық пен

жеңіліс үнін» естіп тұрғандай. Оның әкесінің «өзіне-өзі ләззат сыйлаған

құрбандығының» рөлін ойнап, «оның (әкесінің) ақырғы, шаршаңқы

жиренішін тудыратын, не содан үмітті» (17) қылығын сырттан

бақылайтындайерекшебірләззат.Бұлтұстағыеңмаңыздысөз–«өзіне-өзі

ләззат сыйлау»; бұл аутоэротикалық мағынасымен бірге, Роуздың тәтті

тіскебасарын құшырлана жеуінің шын сипатына меңзейді. Ол

сэндвичтерді,шоколадтытәттілердіжеп,шоколадқосылғансүттісіміргісі

келіп тұрып, өзін тыюға тырысады, бірақ көп ұзамай «қызыл балықтың

иісіне, қытырлақ шоколадқа деген аңсары оны әбігерге салып, тынышын

алады». Ол«ұяла пысылдасада», қолына жағылған шоколадты сироппен

бірге «бойын билеген жеңсікпен» бәрін құшырланып жеп алады (19).

«Әбігергетүсу»,«жеңсік»,«ұят»дегенсөздердіңастарыбар,оларкәдімгі

балағатәнтәбеттіғананұсқамайды.Флоныңсөзінееріп,қызынсабаудың

рақатына батқан әкесі сияқты Роуз да бұл ләззатты құшырланудың

рақатынабатады.

Сабау мен одан кейінгінің бәрі біткеннен кейін, отбасы мүшелері

«қанағаттанған кездегі секілді кенезелері кеуіп, бір түрлі шаршағанын

сезеді». Содан барып екіжақты ұят ғайып болғаннан кейін, «рұқсат,

босаңсу, тіпті бақыт толқынына» қойып кетеді (19, 20). Роузбен бірге ең

озық сабауды бақылаған ирониялы, бәрін білетін баяндаушының анық

жыныстық қатынасқа түскеннен кейінгі (посткоиталды) түсіндірмелері

әңгіменің нарратив құрылымы арқылы одан әрі шиеленіскен. Әңгіме

Флоның Роузды «Сен бір жақсылап тұрып таяқ жейтін қызсың» деп

қорқытуынан басталады. Алайда ол бұл сөзін бірден іске асырмайды (1).

ҚайтаФлоныңдүкенінекелгенкісініңәңгімесіненполиомиелиттенажары

бұзылғанергежейліБекиТайдтыңхикаясынестиді.Бекидіңмарқұмәкесі

бір кезде үлкен кірпіш үйі, қасапханасы мен жеміс бағы болған ауқатты

ағылшын қасапшысы еді. Бұл хикая мен ол бөліп жіберетін Роуздың

сабалуы арасындағы көп талқыланған параллель екі бірдей нәзік

байланысқанұқсастықтаржиынтығынантарайды.

Ұқсастықтардың бірінші түрі Флоның өгей қызының сөйлеу мәнеріне

зығырданықайнайтынынан,қауымныңауқаттыкелімсектікөреалмауымен

жақтырмайтын көзқарастарынан туындап жатыр. Беки полиомиелитпен

ауырып, ажары бұзылған соң, Тайд қызын мектепке жібермейді: «Ол

адамдардыңтабалапкүлгенінқаламады»(7).Ұқсастықтыңекіншібіртобы

сауатсызқауымбіреудікемсітіп,табалауғадегенқұмарлығықанбайқалған

кезде тарататын өсек-аяңынан өрбиді. Қауымның Тайд пен оның қызы

жайлы зұлым фантазиялары Роуздың қамшы жегендегі сезімге бөленіп

рақаттануында астарлы түрде меңзелген. Бұл өсек-аяң ұрып-соғуды ғана

емес,жүктіболу,сәбидіөлтірутуралыхикаялардыдақамтып,оларБекидің

ажары бұзылғанын, оның ешқашан үйден шықпайтынын сонымен

байланыстырады. Беки мен Тайд жайлы «құлақ түргендей» хикаялар,

Флоның «өкінішпен» мойындағанына қарағанда, «барынша мүмкін

өтіріктер»болатын(7).БұлсөздерФлоныңосыхикаялардыңшынболуын

қалағанын білдіреді.СебебіФлоныңРоузғасезіміқандайболса, Тайдтың

қауымға деген сезімі, оның қоғамдағы орны мен ауқаттылығын есепке

алғанда, дәл сондай деңгейде еді. Роуз әкесінен Флоны сабауды өтінген

кезде, Фло ашулы күйде былай деп сұрайды: «Сен өзіңді кіммін деп

тұрсың?»(13).Турасолсұрақтықауымда Тайдқасимволикалықтұрғыда

қойды.Дәрежесіүстемжандайшаптароныңбиліккеұмтылысыншорткесу

үшін өз атынан басқа біреуге жазалатқысы келді. Қауымның «ықпалды

мүшелері»«қосқолынқайдажіберерінбілмейжүргенүшбірдейжігіттің

басынқосып»,Тайдқа«қоғамдықморальдансабақберуге»жұмсайды(7).

ФлодаРоуздыөзініңінісіБрайанғажамансөздерүйреттідепайыптағанда

да, осыған ұқсас моральдық дәйектер келтіреді. Екі дәйек те қудалауды

ақтап алу үшін қолдан жасалғаны анық. Себебі Роуз Флоның «өтірікті

судай сапырып, өзіне тиімді ету үшін бәрінің өңін өзгертіп жіберетінін»

айтады. Қаланың адамдары да өздерінің қожайынына жағынуды ойлап,

Тайд туралы неше түрліөтіріктерді сықпыртатыныда осығансаяды (15).

Тайд кейінірек жауыздықпен таяқталып, символикалық тұрғыда өзінің

жеккөрінішті байлығының қайнар көзімен теңестірілген соң (қан

сорғалаған (қарғыс атқыр) «Қасапшының еті»), сол жарақаттардан көз

жұмады.Оны таяқтаған үш жігіт абақтыға қамалады. Алайда көп ұзамай

босатылыптіптіжұмысқаорналастырылады(8).

«Ненәрсешынайы?»дегенмақаласындаМанроТайдтысабаухикаясын

«шындықтыңүлкенкесегі»,«ескігазеттеналынған[өмірдеболған]оқиға»

депатапты.Әріоныңсипаттауынша,мұнда«адамжаратылысыныңкүңгірт

жағын көрсетіп, біздің күнделікті өмірімізде, қауым мен отбасыларда

бетпе-бет келетін жауыздық, хайуандық әрекеттер сыртқа шыққан» (36).

БірақМанробұлқорқыныштышындықтыңосыкесегінәңгімесінеқосуда

дидактикалықмақсаттанбастартады.«Менмұныбірнәрсенікөрсетуүшін

қосқаным жоқ», – дейді ол. – Мен мұны өз әңгімеме негіз етіп алған

себебім – оны осы жерде қажетсіндім, бұл оның орны еді. Бұл – үйдің

ортасындағы «қараңғы бөлме», «менің әңгімемнің рухын шектейтін

құрылым»,алөзгебөлмелердіңбәріосықараңғыбөлмегетәуелді.Жарық

та осы бөлмеден тарайды» (36). Осы қараңғы бөлме метафорасы

Манроның Роузды сабау көрінісін түсіндіруде неге Тайд хикаясын

пайдаланғанын көрсетеді. Бұл олардың арасындағы психологиялық,

театралды бұрмаланған параллельдерді баса көрсету үшін де алынған.

Роуздыәкесініңтеатралдымәнердесабауысияқты,сотпенүшқамшының

жазасы да «фарсты» қамтиды (WDY, 9). Бұл – екі эпизодтың екеуі де әр

қатысушы алдын ала бекітілген рөлін ойнайтын фарстық қойылымдар.

Роуздың таяқ жеуі көрінісінде бұл рөлдер «жабайы» да емес,

«таңқаларлық»таемес.Әңгіменіңбасында«қаптағанресмикуәгерлердің»

көзінше «жақсылап тұрып таяқ жеу» туралы балаң қиялы елестететінге

мүлдеұқсамайды (1). Фрейд «қиялдаудыңшығармашыласқан құрылымы

мазохистік сабау фантазияларынан өсіп шыққан адамның өмірі үшін аса

маңызды.Бұлқұрылымныңқызметіасақұшырланғанқозусезімінмүмкін

қылу...» дейді (185). Дегенмен Роуздың жағдайында бұл құшырланудан

туғанқозуды күллі «абыройдан» айырылған ұяттышындық алмастырады

(WDY,1).

Роузәкесіжайлы«жазалаудыңпатшасы»депойлайды,бірақбұл–қияли

бейне,ол«Дауыл»(TheTempest) трагикомедиясынан дәйексөз келтіргенін

естіп қалғанда, ирониялық тұрғыда жарылады (1). Бірінші дүниежүзілік

соғыстагаздышабуылғатапкелгенәкесіжиіжөтеледі,өзіжұмысістейтін

жаппадаөз-өзінен сөйлеп жүреді. Осы жерде Роуз әкесінің Проспероның

сөздерін айтып жүргенін естіп қалады: «Басын бұлт жапқан мұнаралар,

ғаламат сарайлар» (4). Роуз бұл сөздердің қайдан алынғанын білмесе де,

Проспероғааллюзия«Дауыл»менРоуздыңәкесікөрсететінәлсізфарстың

арасындағы айырмашылығы жайлы Манроның ирониясын тереңдете

түседі.Просперо–Миланныңзаңдыгерцогі,олөзініңзалымдұшпандарын

жазалау үшін сиқырлы күшін қолданғанда, оның кек алуы озбырларға

лайық«аямайсабау–жаза».Әлеуетті,аристократсиқыршыменбұрыннан

ауыратын науқас ардагердің арасындағы нәзік контрасты оның әйелі

пайдаланады. Манроның «шынайы өмірдегі» сол тәріздес тартыстардың

көрінісі«әсем»фантазияларданкөнергенжәнеұяттыәлденелерге,қараңғы

фарсқа (farce noire), жерасты бірегейліктің кекті салтанатына айналады

дегенирониясынбайқауқиынемес(1).

Отбасы мен қауымның сыртқы қабатының астында жасырынған осы

тәріздес шиеленістен ұятты түрде босануға басымдық беру сабаудың

салдарында,әңгіменіңэпилогіменМанроныңәңгімесінеқатыстыкейінгі

пікірін сипаттайды. Сабап болған соң, Фло мен Роуздың әкесі Флоның

дүкенініңалдындаотырғанқариялардыәңгімеетті.КешкіаспандаШолпан

негекөрініптұрдегенгеқатыстыбұлқарияларөздеріншеқиялдайды.Олар

бұлғаламшардыАмериканың«әуекемесі»депалыпты.Сауатсызқариялар

«ешқашан Шолпан ғаламшары жайлы естімеген» және Роуз білетіндей,

Фло да сондай (20). Не нәрсеге қарап тұрғанын өздері де білмейтін

қариялар секілді, Роуздың отбасы да не істеп жатқандарын өздері де

түсінбейді. Шолпан сексуалды махаббаттың Құдайанасы, бұл үшеуі

қатысатын садомазохистік отбасылық фарста жасырын және ұят

болатындай сексуалды компонент бар. Менің Фрейдтің мазохистік

фантазиялар талдауларына сілтемелерім Манро саналы түрде сол

еңбектергежүгінді дегендібілдірмесекерек.Алайда бұл Шолпанғадеген

ақырғыаллюзияменотбасылықситуацияның«өзгетүстергекіріп-шығып

жүретін түс, таныс, ұстатпайтын, естен тандырарлық қараңғылық»

ситуациясынан тарайтыны отбасылық қатынастардың қараңғы

астарларындағысексуалдыинтерпретациялардыкүшейтетүседі(WDY,11).

Осы шақтан әңгімеленетін эпилогте Тайдқа шабуыл жасағандар – Хат

Нетлтон және әкесі мен қызын бір-біріне қарсы қойған Фло – қартайған

жандарға арналған үйдің тұрғындары. «Өзге жерде» әңгімесіндегі сұсты

Тельма сияқты, бұл жүрексіз кейіпкерлердің екеуі де қарттықты

қабылдаған. Роуз Нетлтонның радиодағы сұхбатын естігенде Флоға осы

сұхбат жайын жеткізер болса, ол «айтқаным айдай келген-ді» (22) деп

масаттанатын еді деп ойлайды. Бірақ ақылынан алжасқан Фло, ара-тұра

күтушісін тістеп алатынын есепке алмағанда, бұдан былай ешкімді

тыңдамайды немесе ешкіммен сөйлеспейді. Ал Нетлтон аузынан «ақ ит

кіріп,көкитшығып»жатсада,баяғызамандағыТайдісінеқатыстыаузын

ашпайды. Осылайша екі кейіпкер де тежеліп, шектелгендіктен, олардың

арасындағыпараллельдержалғасыпкеледі.

Манроның әңгімеге қатысты өзге түсініктемелері мұны жазудағы

психологиялықмақсатқаламгердіңөзініңадамболмысынбақылауарқылы

абыройсыз, жасырын құпиялардың бар екендігін әшкерелеу, өнерге

айналдыруекендігінайқындайды.«(Тайдтың)хикаясынжаздегенкімеді?

Олқағазғатүспейжатыпосыәңгіменікерекқылатынкім?Мен.Менөзім,

себебісолайойлағанда ғанаменқорқынышты шындықтың осы бөлшегін

жұлып алып, қағазға түсіруге деген мұқтаждықты сеземін. Хат Нетлтон

меноныңдостарынжазғанымүшінопықжегізугедайындалып, маңымда

жүрседесолайболмақ»(«Ненәрсешынайы?»,36).

Манроныңтүсініктемелердегіпікіріненкекқайтаруғадегенынтызарлық

әрқашан да «еркіндікке шыққан құбыжықтың ішінде» қайнап жататынын

білугеболады.Сондай-ақбұлқұбыжықоданүшжылбұрынжарияланған

«Жазалаушылар»әңгімесінде(«Ненәрсешынайы?»,36)анығырақкөрініс

табады. Бұл жерде де бақылаушы-баяндаушының негізгі эмоциясы

қорланудан басталады; мұнда да, Сандра Джуа ашып көрсеткендей,

әңгіменің нарратив құрылымы екі ситуацияның арасындағы тақырыптық

параллельді дамытады (186); метафоралар осыған дейін барынша

тұншықтырылып келген дүниелердің кенет жарылуын баса айтады. Осы

шығармада да ақырғы ирония абырой жайлы әдеби тұжырымдарға

аллюзиялардантуады.

«Жазалаушы» әңгімесінің ретроспективті бірінші жақ баяндаушысы –

Хелена сыныптастарының оның киген киіміне күлгенінен қорланады;

«Ағайынды ковбой Уолкерлер» (Walker Brothers Cowboy) әңгімесінің

баяндаушысысекілді,оныледитектесшешесіәдеттегіүлгіденерекшелеу

киіндіріп жіберген. Хелена – контрабандашының қызы, үйренуге

көнбейтіні соншалық – ұстаздар да, оқушылар да жай ғана назардан тыс

қалдыратын; ақылы кем сыныптасы Хоуард Тройға көңіл аударамын деп

тіптіұяттыжағдайғақалады.Көңілаударғандада,барболғаны,Тройғабір

парақ қағаз бен қарындаш берем деп бәлеге қалады. Көп ұзамай-ақ бұл

әрекеті үшін өкінетін болады. Хоуард оны жолдан күтіп алып, сексуалды

сипаттағы сөздермен келемеждей бастайды: «Сенің жақындасқың келеді»

(SIB, 142). Бұл әдепсіздік «Ағайынды ковбой Уолкерлерде» айтылатын

жүргіншілер жолындағы анайы сөздер сияқты. Әңгіменің эпилогінде

Хелена – қазір қартайған жесір – ертеректе айтылған бұл сөз оны қалай

қорлағанынтүсіндіреді:

«Бұл кез келген уақытта сенің бетіңе лақтырылатын сөз еді. Ол сені аяқ астынан тоқтата

алатын. Қорланатының анық еді, бәлкім, әлдеқашан қорланып қойғансың, жай ғана сол сөзді

естігенкезде-аққорланыпқалғансың.Тоқтағаның,соныестугекеліскеніңдеқорлануеді.Ұяттан

тұтығып қалатынсың. Әдепсіздіктен ұялу... қорытынды шығаруға келмейтін қараңғы құпиялар.

Әлсіздігіңніңөзіұятболатын.Бізөйткеніұяттыжолменжасалғанбыз»(142–43).

МұндайқорлыққаәлсіздіктанытатынжалғызөзімдепсенгенХеленане

болып жатқанын ешкімге айтпайды. Бірақ оның үнсіздігі мен өзін-өзі

тұншықтыруы нәтижесіз болып шығады. «Бұл жасырынып, тез-тез

жойылуға,қуылуғатиіседі,бірақменоданоңайқұтылаалмайтынмын,ол

туралы жад, ол туралы білім менің санамның қалтарыстарына қарай

қашып, әлдебір басқа бұрышынан атып шығар еді» (143). (1974 жылы

«Жазалаушылармен» бір жылда жарияланған) «Үй» әңгімесіндегі ішіп

алған ауыл жүргізушілерінің «өлім себетін жүрісінің астарындағы ағыс

сияқты» бұл астарлы импульс кісі өлтіру туралы ойларда қалқып жүреді

(142).ХеленаХоуардсұмдықсадистікжазалардыкөзалдынаелестетеді.

Оның садистік фантазиялары анасының қызметшісі Робинаның

отбасыменқарым-қатынасынаберетінсипаттамасыментығызбайланысты.

Диірмендегі жазатайым оқиғада аяғынан айырылған Хоуардтың әкесі

СтампТройменРобинаныңбауырларыДжиммименДювалдыңарасында

бітіспес жаулық бар. Стамп пен ағайындылар – «бутлегерлік кәсіпте

(контрабандалықтауарсаудасыменайналысушы)бақталастар,бұрынбірге

бастап, кейін бөлініп кеткен сыбайластар» (148). Робина Хеленаға өз

бауырларыныңСтамптысоншалықжеккөретінінайтқаннанкейін,Хелена

Хоуардты қаншалықты ұнатпайтынын ойлайды. Хеленаның Джимми мен

Дювалмен қарым-қатынасы Хоуардтың сексуалдық айбатын неге осынша

ызаға булығып қабылдауының астарын білдіргендей. Ол өзінің нені

қалайтынынбіледі.ДжиммименДювалоны«ләззаттанайқайсалатындай

етіп» қытықтағанда, оны өздерінің «құрбысы» атандырғанда және «бір-

бірінен тартып алып, құшақтарына қатты қысқанда» бұл жасанды талас

дегенқыздыңұғымысексуалдықбояуларменайқындалған(147).Хоуардқа

пышақсұғыпалутуралықиялыныңмойындалмағансебебідеосы.Сонда

«іріңді,улысұйықтықтардыңбәрібыршетіпсыртқашығып,ағыпкететін

еді»(149). Оның кекқайтару жайлы қиялы Хоуардтыңазабының бейнесі

мен проекция арқылы жоққа шығару әрекетін біріктіреді. Сол қиялда

Хоуардтың азаптанған денесі мұның санасында мұңға айналады. Оның

мұндасипаттапотырғаны–қыздыңөзінекіжаққатартыптұрғанжеккөру

сезіміқалдырғанкірінтазарту,кекалуғағанаемес,жоққашығаруғадеген

өзініңкүнәліқұштарлығы.

Бұл қиялдан кейін келетін бірінші сөйлемде уақыт өлшемінде кенеттен

болған бейберекет байланыс нәтижесінде сюжеттің екі бөлшегі бірігіп

кетеді (Джуа, 185–86). Хелена былай баяндайды: «Сыздауыққа қан

толғаны сияқты, үйді от жайлады. Бұл кез келген сәтте жарылып кетуге

дайынеді,терісіғанаілініптұрған»(SIB,149).Бауырларыныңкекжайлы

фантазияларыншындыққаайналдыруүшінүйдіөртегенінбілетінРобина,

Тройдың үйінің жанып жатқанын «елітіп» тұрып көреді. Ол дірілдеп-

қалшылдаптұрды,өзідежаныптұрғансәулесияқтыеді»(150).Бұлқызыл

бейне Робинаны жанып жатқан үймен ғана емес, Хеленаның миындағы

қайнап жатқан қанды шеңгелмен байланыстырады. Хоуардтың

қорқынышты жазасын қиялдаған Хелена секілді, Робина өртеніп жатқан

үйдеқалғанаяқсызСтамптуралы:«Оланажерденшығаалмадығой,солай

ма?»– деп өзініңжалғыз қолын садистікқуанышпен жалайды (151).Бұл

кекесінді сұрақ Хеленаның ертеректеоған Хоуард жанасу туралы әдепсіз

сөздерді айтқанда, бұзықтың жанынан қалай жүгіріп өте шыққанын еске

түсіреді:«Оныңжанынаноттыңжанынанөткенадамсияқты,демімдіішке

тартып өте шықтым» (142). Үй жанған кезде бұл салыстыру шындыққа

айналады. Әкесін құтқаруға деген алғашқы ұмтылысы сап тыйылған

Хоуард өртке дәрменсіз қарап тұрды, бірақ аяқ астынан өртенген үйге

жүгіріпкіредіде,әкесіменбіргекөзжұмады.

Эпилог оқырманды осы шаққа ауыстырады, бутлегерлердің кек алуына

сыбайлас болғаны оның санасында әлі іркіліп тұр. Өзінің естеліктерін

вискимен шайғысы келгенімен, оның кальвинистік (протестанттық, діни)

санасында от өзінің құпия ынтызарының көрінісі сияқты, ол қалағанын

көрді.«Корольдіңжазасында»қайта-қайтаойынаоралатынсабаукөрінісі

секілді,өзітірікездежәне«солжағдайдыестесақтауымүмкінадамдардың

көзі бар кезде» оның санасында от қайта-қайта алаулай береді (155).

Сондықтан бұл – катарсис емес, тәубеге келу. Ендеше бұл ол шеккен

азаптыңжандүниесіндегісілкінісіемес.

Хелена мен Тройдың есімдеріндегі және үйдің өртенуіндегі гомерлік

аллюзиялар дәл «Корольдің жазасындағы» «Дауыл» мен театр

метафораларына аллюзиялар секілді ирониялық тұрғыда қызмет етеді.

Хелена–гректерментроялықтарталасқансұлуханшайымемес,жасанып

киінгенжәнежыныстықынтызарынқайдақоярынбілмеген,қосбутлегер

«ойнапталасқан»оқушығана(147).Тройдыңүйініңөртенуі–әпсанадағы

Иллиумның мұнарасының өртенуі емес, мүгедек адам мен оның ақылы

кеміс баласын қасақана өртеп жіберуі. Хоуардтың жанып жатқан үйге

ұмтылуын бақылаушылар әкесін құтқаруға деген екінші «қаһармандық»

ұмтылыс деп санаса да, «біреуді сақтап қалу үшін тым кеш» еді (152).

«Қаһармандық»дегенсөзХоуардпенжаныпжатқанТрояданмүгедекәкесі

Анкизесті арқалап шығатын құдайтектес кейіпкер Эйнестің арасында

ирониялық байланыс орнатады.Анкизес– Эйнестің анасы,Венера маған

ғашықдепмақтанғанысебептінайзағайсоғыпмүгедекболыпқалған.Бұл,

шындығында, Манро «Бір себет құлпынай» (A Basket of Strawberries)

әңгімесін классикалық ертегі әлемі жайлы Торранс мырзаның ойдан

шығарылған өтірігін қайта жазып жатқандай. Хоуард жаңа империяны

таппайды, ешкім де ол жайлы классикалық эпостар шығармайды, тіпті

оның не істегенін ешкім де «түсіндіріп» бере алмайды (152). Бірақ

Вергилдің кейіпкері мен ақылы кеміс, алайда сұмдық батыл Хоуард

арасындағы патетикалық (дауыс ырғағындағы қорқынышты діріл. – Ред.)

айырмашылықоқырманныңкөзқарасынХеленаданХоуардқақарайақырын

жылжытады.Бұлкүтпегенөзгерісарқылы«Корольдіңжазасының»қияли

театралдығы секілді ұятты иронияны баса көрсетеді. Екі әңгіме де кісі

өлтіруменаяқталады.

Манро өз әңгімелерінің түп-тамырын өзі «зерттегісі келетін әлдеқандай

эмоциялық дәнге» қол жеткізуге не «құпиялы және маңызды әлденені»

табуғадегенқұштарлықтантарқатады(«Ненәрсешынайы?»,Whatis?,17;

«Тақырыпқойылмаған»,Untitled,178).Бұләңгімелердіңүшеуіде–«Өзге

жерде», «Корольдің жазасы» және «Жазалаушылар» – шиеленіскен

құпиялы эмоционалдық бір дәннің өніп шығатындығын меңзейді.

«Корольдің жазасы», өзге екеуі секілді, үшінші жақта жазылғанымен,

бақылап тұрған баяндаушының рөлі Роуздың қабылдауындағы автор

түсіндірмелерініңқайталаныпкелетінойүзіктеріндеанықкөрінеді.Осыған

дейіндеайтылғандай,Роузсолуақыттаоқиғағаараласуынқадағалапқана

қоймайды,кейінгікезтұрғысынанөткенгекөзжібергенде,оныңөзінемесе

баяндаушы автор ертеректе не болғанына түсіндірме беріп өтеді. Сын

сағатта, мәселен, әкесі оны ұра бастағанға дейінгі Роуздың болашақтағы

ойларыныңкилігуібаяндаудыбұзыпкетеді.«Олсоданберіадамөлтірген

қандайболады,адамдыөлтіретіндеркімдердепойлануменболды.Өмірде

бәрі мүмкін екенін, мүмкін емес нәрсе болмайтынын… дәлелдеу үшін

осылай ұра беру ғана... керек шығар» (WDY, 16). Үзіліп кеткен сабау

көрінісіне қайтып келгенде, Роуз асүйдің еденіндегі линолеумге қарап

«араша» іздейді. Әкесінің белдігін шешіп жатқан кездегі елірген ұятты

жүзіне қарай алмайды. Бірақ ол «линолеумнің оюлары да өзіне қарай

«секіругедайын»екенінкөреді,сатқындық–күнделіктітіршіліктіңекінші

жағы»(16).Осылайқабылдаудағыеліктіргіштұлғаландырубұлкөріністің

сексуалды маңыздылығында басакөрсетеді:қыздыұрып жатқан–шеше

емес, әке. Көзін әкесінің сұқ көздерінен тайдырып әкетіп, қауіпсіздеу,

бетперденің орнына жүретін мекенге – линолеумге бұру Роуздың өзінен

гөріжалпылайтын баяндаушыныңкөзқарасытұрғысынан бақылау секілді

көрінеді. Баяндаушының Роуздан қашықтығы Роуздың кісі өлтіру

жайындағы сұрақтарына қорқынышты жауапты меңзейді: күнделікті

өмірдіңқатыпқалғантәртібібұзылғанда,кезкелгеннәрсетіптікісіөлтіру

деорыналуымүмкін.

Кісі өлтіру Манроның «Шарықтаған махаббат» деп аталатын кейінгі

жинағындағы бір әңгіменің күнделікті өнегелі қабатын жарып шығады.

«Корольдіңжазасы»мен«Жазалаушылардағы»секілді,«Еліргендерде»де

(1986) нарратив құрылым бірнеше ситуациялар арасындағы тақырыптық

параллельді дамытады. Мұнда да Манроның бейнелі тілі мен

метафоралары шегіне жеткен эмоционалық жарылысты одан әрі

шиеленістіре түседі. Бірақ көзқарастың өзгеріп отыруы

«Жазалаушылардағы»біріншіжақпен«Корольдіңжазасындағы» үшінші

жақ баяндауынан мүлде бөлек. «Еліргендердің» үшінші жақ ер жынысты

протагонисті Роберт Куипер оқиға желісі бойынша зорлық-зомбылықты

бақылап,өзкөзіменкөргенемес.Керісінше,көршілеріУолтерменНорма

Уиблске жұмыртқа апарып бермек болған әйелі Пег олардың өліп

жатқанын көреді. Уолтер әйелін өлтіріп, сосын өзін атып тастаған. Бірақ

Пегтің сезімдері тікелей баяндалудың орнына, Роберттің көзқарасы

тұрғысынанберіледі.

Роберттіңбақылаушыретіндегірөліәңгіменіңбасында-ақанықталған:ол

оқиға өтетін Харон көлінің жағасындағы Гилмор ауылына бөтен адам

ретінде сипатталады. Роберттің әкесі Гилморда дүкен ұстаса да, қайтыс

болғансоң,баласыРобертқырықтанасқаншамұндатүбегейліорнықпаған

екен. Пегтің көргенінен кейін, бірнеше тікелей және жанама деректер

арқылы әйелінің басынан кешкендерін реконструкциялайды. Ол әйелінің,

онымен сөйлесіп, болған жайдан алғаш хабардар болған полиция

қызметкерінің, Пегтің әріптесі Кареннің, Пегтің бірінші некесінен туған

жасөспірім ұлы Клейтонның және өзге де кейіпкерлердің сөздерінен

«оқиғаны көз алдына әкеледі» (PL., 111). Сондықтан Пегтің Уиблстердің

жатын бөлмесінде көргенінің «көптеген жиіркенішті детальдары» басқа

адамдардың көзқарастары арқылы өлім көрінісінің өзін емес, соны көріп

абыржыған куәгерді көргендердің көзқарасы тұрғысынан екі есе

алшақтаған(130).

Уиблстердің үйінде не жағдай болғанын Роберт бірінші рет үйді

әлдеқашантінтіпшыққанполицияқызметкеріненестиді.СоданкейінПег

жұмыс істейтін дүкенге қарай жүгіріп барып, оның пальтосына қан

жағылғанын көреді. Пегтің әріптесі Карен әйел дүкенге кіргенде

табаныныңізідеқандыболыптүскенінайтады.Кейінірек,үйінекелгенде

ол әйелін бақылайды: «Роберт ара-тұра Пегке қарап қоятын. Ол мылқау

секілді,біртүрлідірілдеп-қалшылдағандайкөрінетін.Алайдаондайшектен

шыққан жағдайлардың ешқандай белгісі болмағандықтан, болмайтынына

өзі де сенімдіекендіктен әйеліненазар салатынын білетін» (124).«Қарап

қоятын» деген етістіктің қайталануы Роберттің үшінші жақ бақылаушы

ретіндегі рөлін баса көрсетеді. Ол әйелінің әрекеттеріне таңқалмайды.

Себебіоныүнемісабырлыжәне«ұстамды»(109)депойлайтын.Уиблстерді

жақсытанымасада,олардыдаұстамдыдепбілетінеді.Олбұлардызейнет

жасындағы,ұядайүйдетұратынкөрікті,жақсыкиінген,ауқаттыотбасыдеп

қанаойлайды.

Робертпен Уиблс отбасын талқылайтын өзге кейіпкерлер қайғылы

оқиғаның себептері жайлы өздерінше болжамдар жасайды. Бірі үлкен

қаражаттанайырылғанысебепболғаншығардесе,екіншілерөлімшідертке

шалдыққан болар деді. Бірақ бәрі қате болып шықты. Нақты түсінік

болмаса да, Клейтон Уиблстерден «мұндай әрекет шығатынына» анасы

«таңғалмағанын» айтады (125). Бірақ Пег таңырқағанын қайталай

айтқанда, Клейтон оған бұрынғы күйеуімен – өзінің әкесімен қалай

жанжалдасқан сәттерін есіне салады.Сондай жанжалдаркезінде Клейтон

«кереуетте жатқанда» ата-анасының бірі «жүгіріп келіп, оны пышақпен

сойыпсалатыншығар»депойлайтын(126).

Осы тұста Роберт метафоралық түсініктеме береді. Манро оның

бақылаушы ғана емес, баяндаушы ретіндегі қызметін меңзейді. Оның

түсініктемесіәңгіменің«Еліргендер»дегентақырыбындаұғындыратүседі.

Сонымен бірге Уиблстердің некесі мен Пегтің бірінші күйеуі – Дейвпен

некесінің арасындағы параллельді белгілейді. Роберт Клейтонға былай

дейді:«(Бұл)жерсілкінісінемесежанартаусекілді.Сондайбірдеңеболып

жатқанкөрінеді.Дәлбірқояншығыұстағансияқты.Жер-ананыңсілкініске

шыдағанындай, адамдар да қояншығы ұстағанда ондай алапаттан аман-

есенөтеалады.Бірақолөтесирекболатынжағдай.Бұлөзіқұбыжыққатән

нәрсе (126). Жерді қақыратып жіберетін жер сілкінісі мен атылатын

жанартау «Үйдегі» «жерасты ағысы» секілді, «Корольдің жазасындағы»

«секіретін» линолеумге тым ұқсас, «Жазалаушылардағы» қайнау сияқты

көріністер.

Бұлсипаттауертеректегіекіжұп–«Өзгежердегі»Тельмамен

Бертті және «Корольдің жазасындағы» Роуздың әкесі мен өгей шешесін

еске салғанымен, осы екі жұп пен Уиблстерді салыстырсақ – бұлардың

«еліру» себебінің құпиясы ашылмайды. «Өзге жерде» әңгімесінде, кем

дегенде, бір себеп анық. «Корольдің жазасында» себеп жанама түрде

болжанады.«Еліргендерде» олқұпия болыпқанақоймай,өзгеекі қарым-

қатынастыңқұпиялылығындаескетүсіреді.

Пег пен Клейтонмен болған әңгімеден кейін Роберт ұзақ серуенге

шығады. Сол жерде Пегке үйленгенге дейін көңілдесі болған Лимен

арасындаболғанқатынасыдажадындажаңғырады.УиблстердіңжәнеПег

пен Дейвтің некесінің алдамшы жарасымы қалпын жарып шыққан

қатыгездік сияқты, қасірет Ли мен Роберттің қатынасын да екіге жарған.

«(Олар)ойларынакелген еңауырсөздердібір-бірінеаяусызайтыпсалып

жатқанын түсінді» және олар бұл сөздерді «жиіркенішпен» айтуда.

«Жиіркеніш» – Манро Берттің өліп жатқан әйелін сипаттау үшін

қолданатынсөзі(127).Роуздыңәкесініңжүзіқызынсабаркезде«жеккөру

менләззатқа»толатынысияқты(WDY,16),РобертпенЛиде«өлімшіләззат

құшағында дірілдеп-қалшылдап тұр еді… олар жанындағы адамды

жаралағаны үшінғана емес, өздеріжараланғаннанда масайрап тұр» (PL,

128). Бұл тұста сөзбен жеткізілетін садизм мен сексуалды садизм

арасындағы айырмашылық та ғайып болады, себебі Роберт олардың осы

шапшысқан жанжалы «саналы қатыгездік» көрсеткен төсек көрінісімен

тынғанын, содан кейін екеуі бір-бірінен «енді қайтып оралмастай,

мәңгілікке жеріп» кеткенінесінеалады (128).

Өзініңбасынанөткендерді

оймен сараптау кезінде, Роберт Арктикаға жұмыс істеу үшін отбасын

тастап кеткен Дейв пен Пег арасында да осыған ұқсас бір нәрсе болған

шығардепойлайды.

Серуендегенін есіне алғанда Роберт әлі де Пегтің Уиблстердің жатын

бөлмесінде не көргені жайлы айтқандарына алаңдайды. Ол Уолтердің

«аяғы холлға созылып жатқанын» көреді де, сосын бөлмеге кіреді (125).

Пегтің сипаттамасынан бұрын полицей қызметкерінің нұсқасын естіген

Роберт әйелінің сол кезде өтірік айтқанын түсінеді. Алайда баяндаудағы

шиеленістікүшейтетүсуүшін,МанроРоберткеполицейқызметкерініңне

дегенінәңгіменіңаяғынадейінжұмбақкүйіндеқалдырады.

Пегтің өтірігі жайлы алаңдаулы Роберт қарға белуардан батқан,

мыжырайған ескі көліктердің үйіндісіне жақындайды. Бір-бірінің үстіне

ретсіз үйіле салған «мыжылған» және «ішек-қарны ақтарылған» көліктер

«Қалашетіндегі»жарамсызкөліктердіңүйіндісінжәне«Үй»әңгімесіндегі

масжүргізушілердіңкөліктерініңсоғылысқанынескетүсіреді(131).Манро

белуарданкөмілгенкөліктердікүрделісимволғадейінжеткізеді.Роберттің

үйіндігеасықпай,неекенінбірдентүсінбейжақындауыекіесеалшақтаған

көзқарасымен біріккенде, Уиблстердің ғана емес, «қалыптан тыс тұйық»

әйелінің шынайы болмысы жайлы құпияның көптеген қабаттарын баса

көрсетеді(Дучене,109).

Серуенін бастаған кезде, Роберт Уиблстердің үйінің маңынан әуестеніп

қарапөтіпбаражатқанжүргізушілердікөреді.Олар«көліктеріментұтасып,

мейірімсіз әуестікпен осы маңды иіскелеп жүрген жаңаша бір құбыжық

сияқтыәсертудырғандай»еді(PL,126).Ендікөлікүйіндісінжапқанқалың

қарда ол «ағаштардың астынан жаңаша бір жылтырауды» көреді (130).

«Жаңаша» деген сөзді қайталау арқылы Манро үйіндінің метафоралық

қызметін меңзейді. «Қараңғы тесіктері бар кескіндердің ағаштардың

төменгі бұтақтарына, жапырақтарына жарасымсыз жапсарласуы» да жан

түршігерлік(130).Робертжақындапкележатқанда,адамғааздапұқсайтын

кескіндерді бірден тани алмайды: «Олар ештеңеге ұқсамайтын. Бәлкім,

соғысыпжатып,құлапбаражатқанкүйіқатыпқалғаналыптардеугеғана

келер. Ол мұның не нәрсе екенін түсінуге тырысты. Бірақ жанына

жақындамайынша,түсінеалмады.Оныңабыржығанысондай–бұлардың,

барболғаны,ескікөліктерекенінкөргенгедейінсолқұбыжықтардыңбірін

түртіп көргісі келгендей әсерде болды» (130–31). Оның «жаңаша

жылтырау» туралы түсінбестігі, ақырында, қанағаттанғанда барып,

полицейдіңнеайтқанынесінетүсіреді:УолтерУиблсөзінбасынанатқан.

«Содан қалғаны холлда шашылып жатыр еді» (131). Бұл сипаттама

Уолтердің быт-шыты шыққан денесі мен қарға батқан адам пішіндес

көліктердің қалдығын байланыстырады. Бұл байланысқа ертеректегі

«мейірімсіз әуестікпен» қарайтын көршілер мен олардың көліктері

арасындағы байланыс кіріспе секілді еді. Алайда бұл әңгімедегі

құбыжықтаркісіөлтіргенУолтерменоныңмейірімсізкөршілеріғанаемес.

Өзінің әйеліне, үйіне қайтыпбара жатып,ол Уолтердіңаяғы емес, быт-

шыт болып шашырап кеткен басын көргенін түсінеді. «Баспалдақпен

жоғарыкөтерілгенкезкелгенадамжатынбөлмегекіріп,іштенеболғанын

түгел қарау үшін… одан аттап кете алмас еді» (131). Осыны түсіну

Роберттің Пег жайлы пікірін қайта қарауға жетелейді. Ол бұрын әйелін

«тұйық» және «ұстамды» деп санайтын. Әйелінің оқушылар сияқты

киінуінің және жоғарғы сыныптарда жүргенде мәдени курстарға

ықыласпен қатысуының арқасында «жинақы және жас көрінетінін» де

байқайтын (108, 109). Ол әйелінің теңізші ханзада Генри жайлы ұқыпты

жазбаларын оқыған: «(оның) маңыздылығы… теңіз саяхаттарына өзі

шықпасада,Португалияүшінөзгетеңізшілердіынталандыруында»(109).

Алайда, бір қызығы, бұл сипаттаманың ханзада Генри мен португал

теңізшілеріне ғана емес, Уолтер мен Пегке де қатысы бар. Неге десеңіз,

Уолтер Пегті өзінің ойраны шыққан жатын бөлмесін зерттеуге

ынталандырды.ҚалашықтыңкүлліжұртшылығыПегті«көргендүниесінен

шошынып қалды» деп санады. Алайда, шын мәнінде, Пег Уолтердің

істегенінеелітіпкеткенісондай–оныңнеістегенінтолығырақкөргісікелді

(120). Айқай салып қаша жөнелгеннің орнына, ол Уолтердің мидай

шашыраған басынан не қалса да, содан аттап өтіп, өліп жатқан Нораны

көру үшін жатын бөлмеге кіріп барды. Оның бәтеңкесі мен киімі қанға

былғанғаныдасодан.Уолтердіңфизикалыққатыгездігінедәтібармасада,

Пег кейін көршілері көрсететін мейірімсіз әуестікке еріп кеткен еді.

Робертпен бірге оқырман да мұның бәрін детектив секілді асықпай

анықтауға мәжбүр. Уолтердің құпия мотивтері мен қарға көмілген адам

тәріздес құбыжықтардай Пегтің де шынайы болмысы әлдененің астында

көміліпқалғандай;жасырынқалыптажібімейтінтоңмұздайқатыпқалған,

қатал және қайта бас көтерместей етіп басып-жаншылған. Клейтон оған

бұрынғы күйеуі, өзінің әкесімен болған бұрынғы жанжалдарын есіне

салғандағана РобертПегтің жүзінен «бұлжымайтын,дәрменсіз, ымыраға

келмесазапты»көреді(126).БұлсөздероныңУолтерсекілді,өзінеиебола

алмайқалғанкездебасынанөткенэмоциялықсілкіністердіРоберткежайып

салғанында дәлірек бола түседі. Негізгі символ перифериялық көзқарас

арқылыкүшейтілген,нағыззергергетәнасқаншеберлікпенжазылғанбұл

әңгіме–Манроныңжағаұстатарқатыгездікжайлыәңгімелержинағының

шарықтаушегі.

«Еліргендердегі» Уолтердің өзіне қол жұмсауы мен адам тәріздес

мыжылған көліктер қасақана кісі өлтіру қатыгездігі арасындағы

айырмашылықтардың психологиялық екіұштылығына меңзегенімен,

сыртқы қатыгездік жайлы әңгімелердің екінші түрі жазатайым оқиғалар

туралы. «Өлім сәті», «Оқиға» (Accident, 1977), «Ағаш» (Wood, 1980),

«Мінажаталқасы»(CircleofPrayer,1986),«Қосқалпақтыадам»(Monsieur

les Deux Chapeaux, 1985) және «Майлс Сити, Монтана» сияқты жеті

әңгімеден тұратын жинақта жазатайым оқиғалар кісінің ырқындағы

күнделікті өмірге басқаша қатыгез дүниенің кенеттен басып кіруін

білдіреді. «Мінажат алқасы» әңгімесінде ғана сюжеттің өзегі өзгеше.

Кездейсоқболғаноқиғаемес.Барлықоқысоқиғаларфатальдіболмасада,

өлетін кейіпкерлердің бәрі – балалар; сол себепті оның әсері қоюлана

түседі.Тіріқалған кейіпкерлер,әртүрліжолдарменболса да,шытынаған

өзін-өзібақылаусезімінқайтарыпалғысы,өздерінеайналадағыоқиғаларға

қайтаданиелікеткісікеледі.

Манроның «Өлім сәтіндегі» техникасы аздап болса да «Еліргендерде»

талқыланғанжанамаәдіскеұқсас.«CanadianForum»басылымындатұңғыш

ретжарықкөргенбұләңгіметікелейбаяндалмайды,бәрінбілетінавтордың

жинақтауындағы оның сипаты хронологиялық емес болып шыққан.

Уиблстердің үйіндегі өзгені өлтіру – өзін-өзі өлтіру хикаясы секілді

әңгіменің негізгі оқиғасы; Бенни Парридің өлімші болып күюі әңгіменің

уақытшындығынанбұрынболған,яғнитікелейсипатталмайды.Керісінше,

Манросәбидіңөлімінүштүрліқабылдағанүштүрлікөзқарастыжеткізеді.

Бұл–оныңанасыЛеона,әпкесіПатрисияжәнекөршісіЭллиМакГи.Оған

қоса, мұз құрсауында қалған шағын қала жайлы айтатын құдіретті

автордыңсипаттамасыбар.ӘңгіменіңбасындаЭллиЛеонаныңөзұлының

өлімін қалай қабылдағанын кекесінмен бақылайды. Эллидің көзқарасы,

«Еліргендердегі» Роберттікі секілді, ішкі және шеткері ракурс. Әрі ол

Эллиді бұл әңгімедегі бақылаушы ретінде анықтап береді. Роберттің өз

әйеліменоныңөтірікайтатынытуралыжақашпайтынысияқты,Леонаның

өзін ақтауға тырысқан өтіріктері мен жалтарулары жайлы Элли де ләм

демейді.

Бұл – өзіне-өзі ие болуға кететін қуат құнын әбден шиеленістіретін,

әңгіме шарықтау шегіне жеткенде бір-ақ білінетін тоғыз жасар

Патрисияныңқабылдауреакциясы.Леонаныңтабанастындаесірігіұстап,

кенеттен қалыпты жайына түсетіні үйреншікті жағдайға айналған.

Керісінше,балакүйіпқалғансудықайнатқанПатрисияөзінкінәлісезінеді,

бірақбұлсезіміншаштаразБрэндонкелмейіншетұншықтырабіледі.Бенни

қарт шаштаразды жақсы көргендіктен, Патрисия ол екеуін ойша

байланыстырады. Брэндонның жолды бойлап келе жатып, «сөздерін

ажыратып болмайтын ыңылын, азалы да ащы үнін естігенде... есінен

адасқан жан еркіндікке шыққан екен деп ойлар едіңіз», қыз болса

«шыңғырып» сала береді (DHS, 98). Ол «ересек адамша» әрекет еткісі

келіп, бауырларына ұқыпсыз қарайтын Леонаның қолынан келмейтін

нәрсені істеп, қамқор ана болуға тырысқанымен, дүниедегі адамның

ырқына көнбейтін әлденелерденқорқуы оны есінентандырады. Ол «ашу

мен үрей есінен адастырған аянышты кішкентай жануарға» айналады

(92,99).Бұлұстамдылықжайлыертеректежазылғанәңгіменіестеқаларлық

ететін – Леона мен Патрисияның жағдайды қабылдауындағы анық

айырмашылық. Манро оны «оңтүстік әңгімесіне еліктеу секілді» деп

сынаған күннің өзінде және күрделіліктің жоқ екенін, Леонаға «жаны

ашымайтынын» атап өткеніне қарамастан, бұл тартымды әңгіме болып

қалабермек(«Шынайыматериал»,23;Тақырыпқойылмаған,181).

Онсегізжылданкейін,1974жылыбасылған«Мемориал»жазатайымөлім

мәселесін неғұрлым күрделі әрі шеберлікпен сипаттайды. 1960 жылдары

Ванкувермаңындағыауқаттыаудандаөтетінбұлсатиралықоқиғатолықтай

болмасада,негізінен,Эйлинніңкөзқарасытұрғысынанбаяндалған.Эйлин

– жақында ғана жан түршіктірер көлік апатында қайтыс болған он жеті

жасар Дугластың жақын әпкесі. «Еліргендердегі» Роберт немесе «Өлім

сағатындағы» Элли секілді, Эйлин – негізгі әрекеттен тысқары жүріп,

үшінші жақтан сөйлейтін бақылаушы. Ол ұлдарының жаназасы не «еске

алу» күнінде өзінің сәнқой әпкесі Джун мен қалталы жездесі Эуартты

бақылайды. Леонаны үнсіз жазғыратын Элли секілді, Эйлин туған

баласының өліміне қарамастан, ұстамдылық көрсетуге бекінген Джун

қолданатын психологиялық жаргондарға іштей қарсы. Бұрын апалы-

сіңлілілер Джунның бәрін билеп-төстегісі келетіні жайлы жанжалдасқан

болатын. Эйлин сонда «Джунның өз сөздерін өзіне қарсы пайдаланбақ»

ниетте «Тәртіп деген – анальді бұрмалау» деген еді (SIB, 210). Қазір ол

Джунның «сәл қайғыға беріліп», «даусы… дүдәмал, не үнсіз қалуын»

күтеді(208).

Алайда ұлын жерлейтін күні Джун «ештеңе болмағандай ақжарқын

дауыспен» телефонмен сөйлесіп жатады. Эйлин өзі ұнатпаған бұл

қылықтан «барынша ұстамды болуға деген табанды ұмтылысты» көреді

(209). Ол кең тараған психологияның клишелерін сенімді түрде

қайталайтынәпкесіде,оныңықыластыкүйеуідежерлеурәсімінөздерінің

«құндылықтарын… көрсететін мүмкіндік» (214) деп қабылдайды деп

сезіктенеді. Эйлиннің байқауынша, олардың «ықылас танытуы әзіл емес,

кез келген нәрсені өзінің керегіне қарай жарататын қорыту жүйесі

болатын».Тіпті«жазатайымөлім»қорқынышындаол«қабылдап,өзгертіп,

шайнап,қорытып,құртыпжіберетін»(216).Эйлин«дінсіз…өлімфактісін»

қабылдау мүмкін емесін, тіпті дін бар кезде де, «оны қабылдау мүмкін

емес» дегенді айтады (215). Қалай болғанда да, Дугластың жерлеу

рәсімінде «Пайғамбар дұғасынан» үзінді оқылған кезде ол әлдекім өзін

«ренжіткендей» сезімдеболады(221). Ол бұл«құдайшылдыққазаманына

сай баламаны» қабылдамайды, мұны жазатайым болған өлімнің

қатыгездігінжасыруменбақылауарқылыалаяқтықжасауғаталпынысдеп

қабылдайды. Ал өлімді «найзағай соққанмен» салыстырады (221, 215).

«Адамдарөледі;оларазаптаныпөледі...Ауруларменжазатайымоқиғалар.

Оларға түсінік берудің қажеті жоқ, оларға құрметпен қараған дұрыс.

Сөздердің бәрі сөкет. Олар «ұяттан өртену керек» (221). Осы кінәмшіл

көңіл-күймен,олтіптіколледждеәдебиеткемамандансада,сөзатаулыдан

бастартады.Ол«үнсіздікдеген–жалғызмүмкіннәрсе»депшешеді,себебі

әпкесібекінгенпсихо-шатпақтытыңдаптұрып,сөзатаулыныайту–өзімен

өзгені бақылаудамын деп өзін алдау, демек, ауызша және эмоциялық

«алаяқтық»жасаудептүсінеді(221).

Бұл әңгіме осы тұста аяқталса, апалы-сіңлінің арасындағы қайшылық

анық көрінер еді. Бірақ күрделі дүниелерге ұмтылысында Манро анық

айтудан айналып өткісі келгендей. Сондықтан әңгіме аса ирониялы

мәнерде түйінделген. Мұнда автор апалы-сіңлілі екеуінің арасындағы

қайшылық,ЛеонаменПатрисияПарридіңарасындағыкереғарлықсекілді

емес, өзге бір, құдіретті баяндаушының табан асты басып кіретін сыни

көзқарасымен әдейі бәсеңдетіліп тұр. Сөйтіп, баяндаушы оқырманды аса

кінәмшіл Эйлиннің өзіне сыни көзбен қарауға шақырады.

 Манро

Эйлиннің көзқарасында әлдеқандай «тоқмейілдік» бар дегенді айтады

(«Шынайы материал», 24). Оның ирониялы баяндаушыны

таныстырғандағы«оқырманыкөрсін»дейтінідеосы–тоқмейілдік.Жерлеу

рәсімі өтетін түнде Эйлин мас және азалы Эуартқа көлігінің ішінде өзін

сексуалдық қатынасқа итермелеуіне жол береді. Осы оқиға кезінде

баяндаушыәңгімедегіекіншібақылаушығаайналады.

Махаббат көрінісі кезінде Эйлин Эуарттың бұның есімін қайта-қайта

атағанынбайқайды.Бірақоның«Эуартмұныменнеайтқысыкелді,Эйлин

оның өмірінде қандай рөл ойнайды?» деген сұрағына жауап бірден

ұсыныла қоймайды (SIB, 224). Керісінше, мән-жайдың бәріне қанық

баяндаушы осы шақта, көпше түрде жалпыландыру тәсілдерінің бірнеше

тобын ұсынған. «Әйелдер таңғалуы керек. Көліктің артқы орындығында

сығылысыпотырғанкүйі,оларбәрібіркілтіздеп,заттардыкейіндұрыстап

аламыз деген оймен бейберекет лақтыра, бір жерге үйіп тастады. Олар

болмашыдүниелерболыпкөрінгенменде,көбірекоқиғалардыңорыналып

жатқанынасенуіненбәленіңбірұшышығыптұрғандайеді(224).Кейіпкер

тарапынан баяндаудың бұлайша бұзылуын қарастырғанда, «Мөлдір сана»

(Transparent Minds) еңбегінде Кон «баяндаудағы сәйкессіздік белгілерінің

ең мәнерлісі – нақылды жалпыландыру» деп атап өткен болатын (150).

Мұнда Эйлиннің Джуннан қаншалықты өзгешемін деп санауы мен

автордың оқырманға айтып отырғанының арасында сәйкессіздік бар. Бұл

сәйкессіздікЭйлинніңосығандейіноқырмандысендіргендүниелерінеғана

емес, оның Эуартпен төсектес болған кезде, жездесі үшін орны қандай

дегенсұрағына жауабында шатастырыпжібереді. «Эйлиннің Эуартүшін

қандаймаңызыбар?Олөзінеосындайсауалқойғанболатын;бұлабыржу

еді. Ол Джунға мүлде қарама-қарсы адам ғой, солай емес пе?.. Эйлин…

жазатайымоқиғаларкелетінжақтанкелді.Олонымен мойынұсынуүшін,

кері шегіну үшін (бірақ уақытша, қауіпсіз кейіпте) жатты, өйткені оның

ұлындаүйіндеайтуғаболмайтынбұғанқатыстыкөзірібар.(SIB,224).

Эйлинніңсубъективтікөзқарасыбәрінбілетінбаяндаушықайтаданбұзып

кіргеннен кейін ғана осы баяндалған монологте қайтып оралады. Кон

былай түсіндіреді: «баяндалған монологтер баяндаушы тарапынан

симпатия не ирониялық сарын тудырып жатады. Субъективті сана тілін

объективті баяндау грамматикасына аударатындықтан, олар эмоциялық

ескертпелерді күшейте түскен, сонымен бірге бейнелі ақылдан жеңілген

жасанды сарындардың бәрін ирониямен өрнектейді» (117). Осы жасанды

сарындар, «баяндалған монологтер жария түсініктемелердің авторитарлы

түрде шектелген кезінде көрініс табады» (118). Баяндаушы Эйлиннің

ойларын сыни тұрғыда зерделегенде, дәл осы жағдай орын алады деуге

болады.«Көпоқыған,көпсараптайтынелгезекәдетібарЭйлин(өзегімен

бағытыДжунғамүлдеұқсамайтын,бірақәдеттеріұқсас),кейініректолық

түсіндіріп, өзі үшін бәрін орын-орнына қоя алады. Білмеу – ешқашан

білмеу, әдеби яки шытырман» (SIB, 224). Эйлин өзінің әдебиетті оқуын

әпкесінің психологиядағы білімімен салыстырған еді, бірақ қазір оның

бағасын түсіріп тұрған баяндаушы екеуінің ойлау әдеттерін, «түптеп

келгенде,бірдей»етіпсипаттауындажатыр.Оданкейінбаяндаушыөзімен

Эйлиннің арасындағы арақашықтықтыЭйлиннің Эуарттың сөзіне мағына

беругетырысқанықателікболғанынбасаайтуарқылыоданәріайқындай

түседі. «Бұл қателік,– дейді баяндаушы тағы да осы шақта жалпылай

отырып, – әйелдердің бәріне тән, олар өздерінің «әйелдік тәні» айрықша

маңызды деп алдануға бейім тұрады» (224). Бірақ олай емес. «Төсек

қатынасына дейін және сол әрекет кезінде (ерлер) бұл тәнді әспеттеуі

мүмкін,оларәйелдіңесімінасаерекше,асақалаулыәлденебілдіретіндей

айтатындашығар.Соданкейінолардыңпікіріөзгергенболыпшығакеледі.

Олар мұндай тәндерді алмастыруға болатынын түсінікті етіп айта

бастайды. (Бұл жерде басқа әйелдердің тәндеріне алмастыру сөз болып

тұр)»(224–25).

Эйлиннің өзін анықтауға талпынысының қате екені, сәл кейінірек,

әңгіменің аяғында белгілі болады. Оның жаңылысуын өзіне білінер-

білінбес ирониямен қарайтын баяндаушы мен мұңая бас шұлғитын

оқырман ғана аңғарып тұр. Ертесіне Эйлин Джуннан кешірім сұрауға

тырысқанда, өзінің жағдайын бақылауға деген вербальді талпынысының

соншалықты орынсыздығын түсінеді. «Мен саған өзім қалағандай

көмектесе алмадым» дегенде, ол осы сөздердің еріксіз ирониясынан

қысылып қалған. «Көп ұзамай сол сөйлем өңін айналдырып, өзіне тісін

ақситыптұреді.Солкүніоның аузынанжарасымдысөз шықпай қойды»

(225). Айнадағы бейнесіне қараған ол, өзінің ішкі ойлары мен сыртқы

көрінісінің арасындағы сәйкессіздікке күнәлі мәнерде таңғалды. Әпкесі

баласының өлімі жайлы айтып жатқанда оның бет-бейнесі «бипаздылық

пентүсіністіктіңтаңғажайыпүлгісін»көрсетіптұрғандайеді(226).

Баяндаушыпозициясыныңосылайшаекіретажырауынкөреміз:олардың

бірі – осы шақтағы Эйлин мен болашақтағы ирониялы, бәрін білгіш

баяндаушы арасындағы ажырау; Эйлиннің айнаға қарап өзінің жасанды

бейнесін көруі.Бұл арқылы Манро «әлемнің жазатайымоқиғаларкелетін

бөлігі», ырықсызды ырыққа көндіруге, түсіндіруге, анықтауға құлшыныс

Джун мен оның тілді қате пайдалануымен шектелмейді дегенді айтады

(224). Мәселе бұдан гөрі күрделірек. Эйлин өз пайдасына қарай өтірік

сөйлегендеөзінің сексуалдық құштарлықтарыжайлы пікірді жасандылық

пен тоқмейілсуарқылы одан сайын көпіртіп жібереді.Сөйтіп, ол жездесі

екеуінің арасында болған оқиғаның шынайы болмысын жасырады. Сол

себептіоныңәпкесінсынауғаешқандайморальдыққұқығыжоқ,себебіөзі,

онытолықтүсінбеседе,дәләпкесісияқтыабыржып,адасқанжан.

«Оқиға» туындысы «Мемориалдан» үш жылдан кейін жарияланған

әңгіме; «Мемориалға» екі тұрғыда ұқсас: ұлы аяқ астынан қайтыс боп

кеткенде,басынажайтүскендейболады.Бәрінбілетінбаяндаушыабдырау

менқатыгездіктіңосылайүстемболуынаирониялықмәнердепікірайтуда.

«Оқиғада»біремес,екібаскейіпкербар.Ханраттидегімектептемузыкадан

сабақ беретін Франсес Райт пен оның үйленген әріптесі, көңілдесі Тед

Маккавала.Екеуідебұлешкімбілмейтінқұпиядепойлайды,алайдабәрін

білетін баяндаушы оқырманға мұның ешқандай да құпия емес екенін

масаттана хабарлайды. Сөйтіп, бұл әңгімеде анық айқындалған үш

көзқарас бар: Тедтікі, Франсестікі және оқиғаны бақылаушы ретіндегі

баяндаушынікі.

Өз шығармашылығыжайлы айтып отырғанда, Маргарет Атвуд осындай

үш еселенген көзқарастың артықшылықтарын атап көрсетеді. Оның

айтуынша, екі кейіпкер «өздері үшін ойлана алып… олардың толғанысы

өзгекейіпкердіңоларжайлыойлайтыныменылғисәйкесебермейді.Маған

ұнап жатса, тағы бір көзқарастың иесін – барлық ақпаратқа қанық

баяндаушыны қоса аламын, ол [әңгімедегі] тағы бір дауысқа айналады.

Баяндаушыкейіпкерлержайлы,тіптіолардыңөздерібілмейтіндүниелерді

білуі мүмкін, оқырман да кейіпкерлердің өздеріне беймәлім жайлардан

хабардар».(426)

«Оқиғада» Манро толықтай жетілдірілген, алмасып отыратын, бірнеше

қырынанқарауғаболатынкөзқарастыұсынуарқылыАтвудайтыпотырған

жайды іске асырады. Бәрінен хабардар автор Франсес пен Тедті бақылап

отырады да, олардың ішкі ойларына өзінің ирониялық толғаныстарымен

килігіп кетеді. Автордың мақсаты – кейіпкерлерінің Ханратти

қалашығыныңтұрғындарытуралы,еңмаңыздысы,өздеріжайлыойлағанда

қаншалықты адасып жүргендерін көрсету. Бұл баяндаушы «Мемориал»

тәрізді әңгіменің түйінінде ғана емес, өн бойында сөйлеп отырады.

Ирониялық жағдаяттарды жария қылу арқылы Франсес пен Тедтің

өмірлерінде із қалдырған жазатайым оқиғаның ырыққа көнбейтін,

аяқастынаналдарынаншығатын,жаңғырықіспеттісалдарынбасаайтады.

Франсестің үшінші жақ көзқарасы тұрғысынан айтылған кіріспеде

Франсес Тедтің сыныбының сыртынан «масқара» болып тың тыңдап

тұрады. Оның естігені әдепкі сыныпта айтылатын «тәртіп пен көнбістік»

үлгісіндегі сөздер болса да, «зарығу мен алдын ала сезудің өзіне таныс

ауырсалмағыныңастындабасылып-жаншылыпбаражатқанын»дасезген.

«Бұл – музыкада яки табиғат аясында ғана сезінерліктей жайт. Шамалы

ғана қақпайланған әлдененің кесегі жарылып кетуге, өзін әшкерелеуге

дайын тұр. Алайда оған бармай, ол шашырап, жоғалып кетеді» (MJ, 79).

Бұл жолы, екі баланың өмірі үзілген жазатайым оқиғада, сол кесек

жарылады, содан барып жарылу мен әшкеренің алдын ала хабарланған

метафорасыәңгіменіжоғарыдаталқыланғанәңгімелерменбайланыстыруға

анықмүмкіндікбереді.

Көңілдестердің ара-қатынасымыз құпия деген сеніміне себеп болатын

жағдай да осы әңгіме мен кейінгі «Еліргендер» әңгімесінің арасындағы

тағы бір байланысты айқындайды. Роберт секілді, Франсес пен Тед –

қалашық тұрғындарына бөтен адамдар. Франсеске қатысты айтсақ,бұл –

оныңтөртжылбойықалашықтантысконсерваториядаоқуыныңсалдары.

«Өзінің жүрістерін құпия деп елестетуінен, сол сенімі мен

ақымақтығынан» деп түсіндіреді бәрін білетін автор; әйтпесе «Франсес

шағын қалаға тән түйсіктен айырылып қалғанын» білуге болатын еді.

Дегенмен өзгелер оны көргенде «алыста болғаны көрініп тұр» десе ғана

олардың меңзеп тұрғаны осы екені анық (80). Бұл «сырттан келген

адамныңқаладаойқастапжүргендеөзінешкімбақыламайдыдепсанайтын

аңқаулығын көрсетеді» (81). Тед – сырттан келген адам, Солтүстік

Онтариодағы «шекара маңы елді мекенінен» ғана емес, саяси әрекеттері

үшін«Финляндияғақайтыпбаруғатыйымсалынған»,интеллектуалдыфин

отбасынан шыққан кісі (96, 98). Нарративтің негізгі уақыты – 1943 жыл;

Тед Канадада «жат дұшпан ретінде қабылданған» және ол сонысымен

«мақтанатын» (98). Екі кейіпкерін осылай сипаттау арқылы Манро

баяндаушысыныңмектепхатшысының«қалашықтағыөзгедеадамдардың

бәрі секілді (Франсес пен Тед туралы) біраздан бері білетін» деген

сөздеріндегіиронияныүдететүседі(86).

Осы хатшы олардың мектеп қоймасындағы кездесуінің үстінен түседі.

Франсес шешініп жатып дәл осы жердегі бұрынғы кездесулері жайлы

ойлап тұрған еді. Оларды «жойқын, естен тандырар найзағаймен,

нәпсіқұмарлықтыңазабымен»байланыстырып,Тедтің«қызарып,жұмысқа

дайынтұрған,сергекжәнешебермүшесіне»тамсаныптұрғанболатын(85,

86).Бірақхатшыесіктіңарғыжағынан:«Маккаваламырза!Сіздіңұлыңыз

өлді!» деп айқай салғанда, Франсес оның көз алдында күшінен

айырылғанынсезді:«солшебер...бояуынжоғалтып...солыпбаражатты…»

(87). Бұл оқыс физиологиялық өзгеріс анағұрлым жойқын және азапты

найзағайды, Боббидің кенеттен келген өлімі мен Тедтің содан кейін өз

өмірінеиеболаалмауынбілдіреді.

Келесі көрініс Тедтің үшінші жақ көзқарасы тұрғысынан баяндалады.

Бобби Маккавала мен тағы бір бала сырғанақтарын көліктің артына

байлағанда, оларды байқаусызда көлік соғып кетеді. Екінші бала қайтыс

болды,Боббиәлітірі,бірақөліпбаражатқаныанық.ТедпенәйеліГрета

ауруханададәрменсізкүтіпотырғанда,Тед«Бәріөзгерді»депойлаған(87).

Өзінің жалғыз ұлы өлуі мүмкін, бұл адам сенбестей өзгерген дүниеде

жанталасқан ол, Боббиді тірі қалдыру үшін Құдаймен саудаласайын деп

шешеді.ОлұлыныңорнынаФрансестенбастартады:«тіптіоныойламай,

оны өмірінен сызып тастау арқылы ол Боббидің өмірін ұзарта алар еді,

өлімінбөгейтінеді»(88).Тедтіңқысылтаңшақтағыбұлайласыныңсұмдық

ирониясыдаатеистіктұрғыда.Ұлыкөзжұмғаннанкейін,оныңөзідеосы

ирониянытүсінеді:олФрансеске(мұндайшақтарда)«еңрационалдыақыл-

ойлардың өзі адасып, құрдай жорғалап кететінін» көрсету үшін «өзінің

саудаласужайлыойларын»айтады(89).

Франсестің атынан баяндалатын келесі көріністе ол мейірімсіз ашуға

беріледі,себебібұлжазатайымоқиғаТедекеуініңқатынасынанүктеқояды

деп ойлайды. «Ол әлгі балаға ызалы еді, оның ақымақтығына, ақымақ

тәуекеліне… өзге адамдардың өміріне, өзінің өміріне қол сұққанына

зығырданы қайнады» (94). «Қол сұғу» метафорасы Франсестің қазіргі

реакциясынәубастағы«әлденежарылып,өзінәшкерелеуге»дайындеген

бастапқыүрейінежалғайды(79).Тедтіңөзінсаудағасалатынынтүйсігімен

сезгендей, ортақ қайғы Грета мен Тедті қайта қосып, бұдан былай Тедті

көрмейміндепқорқады.Алайдаолқателесті,бәрікерісіншеболыпшықты.

БұлсюжетқұрылымыБоббидіңөлімініңТедкеәсеріоныңөмірінеиебола

алмайқалуыжайлыМанроныңнегізгіидеясынбілдіреді.

Боббидің жерлеу рәсімінен кейін Тед Гретаның Солтүстік Онтариодан

тарайтын үлкен, өктем, өзіне шын берілген Лютеран отбасына өзінің

айтқаныністеткеніжайлыайтып,Франсескемақтанатыныбар.Әулетбой

бермей,жерлеурәсімінефиндіклютеранпасторыншақыртсада,Тедбейіт

басындафинтіліндекүңіреніптұрғанқайынжұртынанасыптүскенін,өзі

жазған «бірнеше естелік параграфты» айқайлап оқып бергенін масаттана

айтады (101). Ол өзінің айтуынша «маньяктарға» гимн айтуға да, дұға

жасауға да мұрсат бермепті-мыс (102). Алайда осы көріністі Франсестің

көзқарасы тұрғысынан баяндау арқылы жазушы Тедтің ауруханадағы

уақытша иррационалдылығын жайып салған рационалды мотиві оның

шынайы мотиві емес екенін аңғартып отыр. Тед өзінің бірден

рационалдылығы мен шешімталдығын қайтарып алғанын мойындайды.

«Мен сол сәтте жалтақтық көрсете алмайтынымды түсіндім» дейді ол

(102).БірақТедтіңмойындауыменмақтаншақтығыныңастарындаФрансес

оныңөзімшіләріқорқақэгоизмінанықкөреді.Франсес«олмұныңбәрін

өзі үшін істеді» деп ойлады. Ол Грета жайлы бір сәт те ойланған жоқ.

Бобби жайлы, өзі жайлы, өзінің сенімдері жайлы, дұшпандарға берілмеу

туралығанаойлады.Олүшінмаңыздысыосыболатын.Олмұныкөрмейін

десе де көрді және мүлдем ұнатпады» (103). Мақтаншақтығынан кейін

бірден, Тед, Франсес «дайын болмаса да», оны төсекке икемдейді; ол

мұныңнесезініптұрғаныменшаруасыжоқ.Себебі«Мемориалдағы»Еуарт

сияқты, ол актіні (қатынасты) өзінің өктемдігін растау деп қабылдайды

(103).

Келесі көріністе бәрін білетін автор Тедтің өз басшысымен болған

әңгімесі жайлы ирониялық пікірлер қосады. Басшы Тедтің серілігімді

доғарам деп уәде бергенін қалайды. Тед ашуланып, негізінде, Гретамен

ажырасып,Франсескеүйленейіндепжүргенінайтады.«Менмұныбаяғыда

шешіп қойғанмын» дейді ол. Баяндаушы кекесінмен өз пікірін қосып

қояды:«Олбұғанөзідесенді»(104).Франсескейін,Теджазатайымоқиға

болса да, болмаса да саған үйленер едім дегенде, дәл сондай

скептицизммен қабылдайды. «Бірақ Франсеске олай секілді емес болып

көрінді. Ол Тедтің өз өктемдігі мен бақылауынан тыс дүниені көтере

алмайтынынан солай айтты ма, оны да білмеді» (106). Сұхбат кезінде

Манро «Оқиғаны» «аяқ астынан шындыққа айналған...махаббат» туралы

деп сипаттайды (Visit, 13). Жазатайым оқиға қатыгез катапульт

болғандықтан, Тедтің тізгінсіз шешімі «екіұшты» болып қала береді(MJ,

106).

Алайда «отыз жылдан кейінгі» уақытты сипаттайтын эпилогте,

Ханраттидегі тағы бір жерлеу рәсіміне келгенде, Франсес Боббиді қағып

кеткенеркеккежолығыпқалады(107).ОлТедпенекеуініңнекесінесебеп

болған Боббидің өлімі екенін мойындауға мәжбүр, бірақ ол бұл ойларды

«тым сұрықсыз» және «құбыжық» деп қабылдап, кері итереді (109).

Оқиғаданкейінбірбуынауыссада,өмірдіңкүнделіктітәртібінежазатайым

рақымсыздықтыңбұзып-жарыпкіретінібетқаратпастайүрейлі.Екіжерлеу

рәсімінің іздері, өзгеретін көзқарастар, киліге кететін ирониялық

баяндаушыТедтіңөзіменФрансестібірсәттікбосаңсуданкейін,олөмірін

қайтадан қолыма алдым дегенге сендіргісі келетін алдамшы

талпыныстарынбасакөрсетеді.

Манроныңжазатайымоқиғасюжеттіңнегізгі сәтінеайналатынтағыбір

әңгімесі – «Ағаш» жайлы түсініктемелері, тура сол өктемдіктен,

бақылаудан айырылуды баса көрсетіп тұр. New Yorker-ге басылғанымен,

кейін жинақ болып шықпаған бұл әңгіменің бас кейіпкері Рой Фоулерді

сипаттай отырып, ол былай деді: «Орманда жалғыз адам тап болатын

жазатайым оқиға оны бақылау мен ұстамдылықтың қалыпты әлемінен

мүлде бөлек дүниеге әкетеді («Сұхбат»: Хэнкок, 90). «Еліргендердегі»

Роберт пен «Оқиғадағы» Тед секілді, Рой да қауымға бөтен. Бәлкім, өзі

мекендейтін Логан, Онтариодан гөрі өзі үйленген, бірақ ешқандай ұрпақ

қоспаған үлкен «ұйымшыл әулет» үшін де бөтен. «Әдетте» – дейді ол, –

«оларөздерінеұқсамайтынжандардыкөздерінеілебермейді»(«Ағаш»,46).

Ол ағаш кесуші, бірақ өктемдікті, бақылауды жақсы көретіндіктен, тоғай

менормандағыәрағаштыкаталогкеқаттап,топ-топқажіктепжүреді.«Рой

ағашқакелгендеашқарақ,тіптіқомағай...Олкөзінетүскенәртүпағашты

анықтап, сипаттап, қайдан шыққанын, неге мұнда өсіп тұрғанын білгісі

келетін» (48). Манроның деректі импульсі секілді, оның білмекке

құмарлығы – өктемдік пен бақылауға деген ынтасының бір белгісі.

Ағаштар жайлы біліміне мақтанатын ол, «не істеп жатқаныңды білсең,

ағашкесугебарудыңеш қаупіжоқ» дейді (47).Сондықтан да олылғи да

жинақы,құлағытүрік:«Ағаштыңтүбіндетұрыпбасқабірдеңеніойлапне

көңіліңе алаң кіргізуге болмайды» деген сынды сәуегейлік сөз де айтып

қояды(48).

Қызық болғанда, дәл осы жағдай өзінің басына келеді. Бәріне Перси

Маршалл кінәлі. Жергілікті тұрғын Маршалл бірде оған келіп, есімі

белгісізадамРойкеспекболыпжүргенағаштардыкесугерұқсаталып,аса

табысты келісімшартқа қолқойғанын айтады. АлРой дәл солағаштарды

кесуге иесінің ауызша рұқсатын алған. Басында Рой оқиғаны Перси

«бұрмалап»естігеншығардеген«ықтималдықты»ойғаалады.Бірақуәде

етілгенағаштардыңбіразынкесіпалуғадегенқұлшынысындабұлкүдікті

деұмытыпкеткен(50).Қаржауабастасада,олтезірекағашкесугекірісу

үшінтоғайғаасығады.

Осы психологиялық және физикалық жағдайлардың нәтижесінде, Рой

жазатайым оқиғаға душар болып қалады. Қар басқан, қатқыл, шоқылы

жерде асығамын деп, аяғы тайып кетеді де құлайды, сөйтіп, тобығын

шығарып алады. Жүре алмаған соң, «балтасы мен арасын сол жерде

қалдырып, еңбектеуге мәжбүр» (53) болады. Манроның «әңгімедегі (өзі

үшін) маңыздынәрсесі – Ройдың якөлігіне жету үшін керіеңбектепкеле

жатқаны» («Сұхбат»: Хэнкок, 90). Ол құлаған кезде қойнауын жасырған

сыртқабаттыжарып,«оныңаяқтары...қардыңсыртқықабатынасүңгіп,өзі

күткеннен де тереңге батып бара жатты» (52). Бас киімсіз, қолғапсыз,

«шіріген жапырақтар мен топырақтың» үстіне шыққаннан кейін,

жағдайының мүшкілдігін біртіндеп мойындауға да мәжбүр. Осыдан соң

барып, «мұндай жағдайға қалмайтын өзінің дүние тәртібіне» сенімін

доғаруыкерекекенінұғынады(53).«Сандырақдерліксезімде»болып,ол

өзініңазабынаналыстайбереді:«Басқаныңнеойлайтынынешкімбілмейді.

Басқаныңнесезетініндеешкімбілмейді.Басқаларөздерінқалайкөретінін

де ешкім білмейді» (54). Бұл жалпылау оның өзін қабылдауында сызат

барынкөрсетеді.Олөзінежәнебұлақымақтыққалайбасынаорнағанына

қарау үшін артқа шегінеді. Қаршығаның мұның төбесінде өзінің әшкере,

мүмкін әлсіз жағдайын «бақылап» ұшып жүргенін байқағанда, кенет

өзгелержайлыжалпылауыөзінеқаншалықтықатыстыекенінтүсінеді(54).

Өзін бақылаушы құс секілді көргендіктен, сыпсың сөз таратушылар бұл

жағдайғақалайқарайтынынойлайды.

Персидіңбелгісізағашкесушіжайлыөсегі«Ройдыңөзі»туралыболатын

(54). Ройдың келісі жайлы әңгімені өзгертіп жіберген себебі – «бұл елде

ақшағақатыстыныңбәрі әңгімеболады,өңін айналдырып, өзінше аңызға

айналады»(54).Персидің«әпсанасында»өзінтанымағанРойосыжағдайға

тап болды. Ол өзін психологиялық, физикалық тұрғыда аса сенімді

сезінетін ағаштардың ортасында бақылаудан айырылды (54). Бұл –

тәкаппарлықдерлікмысал,бірақмұндатрагедияжоқ.

ӘңгіменіңтүйініРойданкенеталыстапкетіп,осытақырыптықиронияны

басакөрсетеді.Бәрінбілетінавтор,протагонистенқашықтап,былайдейді:

«БұлсәттеРойдыңсанасыөтеүнемді,бәлкім,өміріндебіріншіретсоншалықтыайқынжұмыс

істептұр.Оләрнәрсенідежақсылыққажориалады.Ендігәріжазатайымоқиғаныңжөнсіздігіне

күйінбейді; ұзақ, табысты еңбектеуіне және көлікке жетуіне масаттанады. (Ол әлі жолда келе

жатыр). Өзін өзгелердіңқатеқабылдауына бұрынғыдай қысылмайды, өз жағдайын ысырап пен

апат деп мойындаудан бас тартады һәм намысты жеңіс сезімін жариялайды. Сондай-ақ ол

қауіпсіз».(54)

Бұлиронияараластүйін–Ройдың«ысыраппенапаттан»бастартуымен

бақылауды қайта жариялауы – оны Франсеске үйленген кездегі Тедтің

жағдайынаұқсатады.«Олешнәрсеніңөзініңбақылауынантыс,соншалық

ысыраппенәрекететуінетөзеалмапеді...»,–дейдіавторТеджайлы(MJ,

106).Арасынаүшжылсалыпжарияланғанекіәңгімедеде(«Оқиға»,1977

жылы қарашада Toronto Life басылымында жарық көрді, ал «Ағаш» New

Yorker-дің 1980 жылғы 24 қарашасындабасылды) бәрін білетін автордың

протагонистерден алшақтауының мақсаты бір. Екі әңгімеде де

кейіпкерлердіңбақылауданайырылудыүркеқабылдайтынысондай–тіпті

оныбейсаналытүрдежоққашығарады.

Жазатайымоқиғаларөзгеәңгімелердіңсоңынатаманкездеседі.Мысалы,

«Сағанайтқымкелгені»әңгімесіндеСэндиДезмондсуғабатыпкетеді;«Су

бетіндежүру»(WalkingonWater)әңгімесіндеФранкМакАртердеажалын

судантабады.Бірақ«Бақыттыреңктербилеуі»,«Сағанайтқымкелгені»

және «Юпитердің айлары» сияқты Манроның алғашқы, бір-біріне

қатыссызүшжинағындажалғызғанаерекшежазатайымоқиғағақұрылған

әңгіме бар. Керісінше, «Шарықтаған махаббат» үш бірдей осындай

әңгімені қамтиды: «Мінажат алқасы», «Екі қалпағы бар адам» және

«МайлсСити,Монтана».Осыжинақтыжариялайтынкездесұхбатберген

Манро «ойы бейберекеттікті жақсы көретінін» айтады (Колсон, 4C).

Жазатайым оқиғалардың көбейгені оның өмірдің қорқынышты осал

тұстарына барынша ден қойғанын көрсетеді. Жазатайым оқиғалардың

бейберекеттігі өмірдің ең қорқынышты сипаты оның ырыққа көнбейтінін

білдіреді.

Алғаш рет Paris Review-де басылған «Мінажат алқасында» жазатайым

оқиғанегізгісюжетэлементіемес,себебіәңгімеоқиғаданекіжылбұрын

некенің бұзылуын сипаттайды. Бас кейіпкер Труди алғашқыда күйеуі

Дэннен айырылғанына көне алса, кейінгі оқиға бұл жоғалтудыңқасіретін

өлімсекілдіауырқабылдауғаитермелейді.ӘңгімесінбіріктіруүшінМанро

осыекіжоғалтудыңарасындағынәзікпараллельдердіқалыптастырған.Дэн

Трудидікездейсоқжолыққанжәнеөзінпайдаланатынәйелүшінқалдырып

кетебарғанда,олөзі«ортажастағықояншық»депатайтынимпульсқаеріп,

некесінбұзады(PL,265).СолсияқтыолардыңқызыРобинніңқұрбысы,он

бесжасармасжәнеесірткігеелігенТрейсиЛикөлігінағашқасоққанда,ол

да«өзін қиратушы»және«ақымақ»ретіндекөрінеді(259).Дэннің тастап

кеткеніненкейін,ТрудиөзініңнекеменатастырусақиналарынжәнеДэннің

анасы Робинге мұра еткен бағалы тастан жасалған алқаны құмыраның

ішінде сақтайды. Әңгіменің кіріспесінде Труди алқаның орнында болмай

шыққанын көргенде, Робиннен сезіктенеді. Сөйтіп, ашу-ызаға булыққан

әйелауырқұмыраныРобинніңбөлмесінеқарай лақтырыпжіберетінібар.

Робин шешесінің өзін «өлтіріп қоюы» мүмкін екенін айтып, ақырында,

Трудибұлайыптыңрастығынмойындайды(255).Әңгімесіносықұмыраны

лақтырукөрінісіненбастағанМанроТрудиде,ДэнменТрейсиЛисекілді,

әлеуетті қауіпті әрекеттер мен ырыққа көнбейтін зиянкестікке баруға

жүздері жанбайтынын көрсетіпотыр.Алқа Тейси Лименбірге жерленген

кезде,бұлДэнменТрудидіңнекесініңсимволикалықжерлеуінеайналады.

Алқаныңөліқыздыңтабытындаболуыныңжағдайларыдаосыекітүрлі

өлімнің арасындағы параллельді ғана емес, сонымен бірге ырыққа

көнбейтін әлемді бағындыруға деген талпыныстың маңыздылығын тағы

бірретайғақтайды.ТрейсиЛидіңүйіне,жерлеурәсімінекелген,«жылап-

сықтап», «дірілдеп-қалшылдаған» жасөспірім қыздар оның табытын

айналып, тізбектеліп өте береді. Сол уақытта өздері «ескі гимн» деп

атайтын әнді айтады (263). Бұл, негізінде, фильмнен алынған ән, оның

«карпе дайм» тақырыбы қыздардың аңғал қателігін түсіндіреді. Олар

табытқажеткендеөздерініңзергерлікбұйымдарын–сақина,білезік,сырға,

алқа және моншақтарын шешіп, табытқатастайды, «өлгенқыздыңүстіне

жалтыратып,жарқыратыптөгеді».Бейсаналыиронияменоларөздерінтап

бір діни рәсімге қатысып жатқандай ұстайды, азалы отбасы да солай

қабылдайды: «бұл құдды шіркеу сияқты еді» (263). «Мемориалдағы»

Эйлиндей қыздар, олардың қатарында Робин де бар, діни сенімсіз өлімді

қабылдау мүмкін емес деп табады. Өздерінің арасында жүрген

құрбыларының, жазатайым өлімі қалдырған қорқынышты бос кеңістікті

толтыруүшінкөптегенхристиандінінедейінгімәдениеттетанымалболған

рәсімді тауып алады. Олар табыттың маңындағы ғибадаттың бірінші

алқасынқалыптастырады.

Бұл«алқасының»ерекшенұсқасы–«Мінажаталқасы».(Бұлжердеалқа

сөзі ұйымдасып мініжәт етуші топты білдіріп тұр.– Ред.) Ол туралы

ТрудигеқұрбысыДжанетжерлеурәсіміболатынкүніайтады.Құрбысының

ұсынысы – мінажат алқасындағы әйелдерге қосылып, алқа мен Дэннің

оралуынтілепмінажатету.БұлұсынысқаТрудибылайжауапбереді:«Мен

дәл қазір тізерлей кетіп, ғибадат қыламын. Алқа қайтып келсе екен, Дэн

қайтып келсе екен деп тілеймін. Неге сонымен ғана шектелуім керек?

Трейси Ли өлмесе екен деп тілейін. Трейси Ли тіріліп кетсе екен деп

мінажатқылайын.Негеоныңанасыбұрынбаласыныңтілеуінжасамаған?»

(269–70).КейінірекТрудибұлқылығыүшінкешірімсұрапқанақоймайды,

өзге кейіпкерден ол ғибадат қыла ма деп сұрайды. Оның ғибадаттан

саркастикалықтұрғыдабастартуыТрейсиЛидіңөліміменөзініңнекесінің

өлімі арасындағы көптеген параллельдерді аяғына жеткізеді. Түрлі

қисындалған, екі жағдай да бейберекет оқиғалардың нәтижесі. Екеуі де

символикалықбақылаудыңшекарасынантыс.

«Қос қалпақты адам» әңгімесінде бақылауға деген міндет, өмірдің

бақылауға көнбейтіні жазатайым оқиғадан кейін немесе осыған ұқсас

жағдайдан кейін протагонист Колиннің өмір бойы ынтызары болып қала

береді.ӘңгіменітүйіндейтінретроспективтікөрінісіндеКолинінісіРоссты

кездейсоқ өлтіріп алдым деп сенеді.Сөйтсе,Россжайғанаойнағанекен.

Өтірік өліпті. Соған қарамастан, өзін кісі өлтіруші ретінде елестетуінің

жарақатыКолинніңестиярөмірінқалыптастырады.Қабыл–жербетіндеөз

бауырынөлтіргеналғашқыадам,Құдайғақарсышыққандаістегімкелмейді

дегенді істейді; Колин, оның есімінің Қабылға символикалық ұқсастығы

бар,бауырыныңқорғаушысынаайналады.

Кіріспеде Колин сабақ беретін, ал Росс кездейсоқ аула жұмыстарын

жасайтын мектептің басшысы сұрақ қояды: «Анау жүрген сіздің

бауырыңыз ба?» (PL, 56). Бұл сұрақ Құдайдың күнәлі Қабылға қойған:

«Абылқайда,бауырыңқайда?»дегенсұрағынаұқсайды,басшыныңсұрағы

неден шықты десеңіз, шөпті қырқып жатқан Росс басына қос қалпақты

бірінің үстіне бірін киген. Француз тілінің мұғалімі де екі қалпақты

байқайдыда,Россты«MonsieurlesDeuxChapeaux»депатайды.Кейінірек

олРоссқақосқалпағыжайлыайтқанда,жігітекіқалпақкигенімжоқдеген

сөзінен танбайды. «Сіз әлденелерді көресіз. Әлденелерді екі еселеп

көресіз» (69). Бірақ символикалық тұрғыда Росс емес, Колин екі қалпақ

киіпжүр.Бұлжердефранцузтілініңмұғаліміемес,Колинніңдиплопиясы

(көзге елесі) бар, себебі ол ылғи да інісіне қарайлап жүреді, өмірінің

«құпиялысалмағы»–осы(66).

Әуелгіде Росстың оғаш қылықтары мен оның көлік оқиғаларына жиі

ұшырауы Колиннің ізінен қалмайтын қорғаушы болуының негізгі себебі

секілді көрінеді. Бірақ жазушы біртіндеп өткен шақта орын алған

«қорқынышты» және «қайғылы аяқталуы мүмкін» әлденені әшкерелейді

(74). Өткенге сілтейтін бұл сезікті аллюзиялар Росстың осы шақтағы

қайсыбірқауіпті,мысалы,көлігі үшін тымүлкен мотордыорнату сияқты

қылықтарынталқылауларғадақосылады.Французтілініңмұғалімімықты

мотор «жетекті білікті сындырып тастайды» және «көлікті төңкеріп

жібереді» деп қорқытады (70). Колин Россты апаттан сақтау жайлы ғана

емес,онысынаймындепренжітіпалмауғаалаңдаулы.

Әңгіменіңаяғындағыестеліктенұққанымыз:Колинніңқамқорлығыоның

өміріне қауіп төндірген жарақаттық оқиғаның салдары ғана емес екен,

қызықболғанда,себебідеанықталады.Ағалы-ініліекеументағыбірнеше

балалармылтықтауыпалып,оныменойнапжүрген.КолинРосстықауіптен

құтқару үшін мылтықты жұлып алады. Қару кенеттен атылып кетіп, бәрі

айқай салып бақыра жөнелді. Ал «Росс, қолдары жайылып жерге сұлап

түсті де, оның төбесінен әлдеқандай қара сұйық ағып жатты» (77). Бұл

сипаттамадаӘбілдіңөлімінескетүсіреді,оның«қаны(Құдайға)жерденүн

қататын». Бірақ Колиннің қан деп ойлағаны, шын мәнінде, судың

шалшығы, себебі Росс, бар болғаны, жорта өлгенсіп жатыр: «Оған оқ

тимеген»(77).

Естеліктің соңғы көрінісінде Колин ағаш көпірде отыр. Осы жерден

ғайыптыңүстіненқараптұрып,ол«өміріндегіәбігердіңбәрін–нақбіркері

айналып жатқан сурет лентасын көргендей, қызықтап отыр. Өмір бойы

жасырулы болғанды да көрді. Ештеңе қалмады» (81–82). Сын сағаттағы

Манроныңкөптегенөзгекейіпкерлерісекілді,Колинөзіненғанаемес,өзі

сыртқы қабатын жарып шыққан қауіпсіз әлемнен де бөлініп қалғандай

сезінеді. «Оның есімінің бар болғандығы, сол есімінің Колин болғаны

қандай ақымақтық. Оның өмірі ашылған алақандай, одан әрі жасырын

ештеңе қалған жоқ» (82). Алайда сосын адамдар қаптап кетеді, олар

қарқылдап күлген тірі Россты алып келе жатады. Росс айқайлап келеді:

«Менөлгенжоқпын,Колин!»Олбұғантөментүсдепайқайлапкеледі(82).

Колинкөнісімен,«қайтадантіріліпжатқанзаттардыңкүшіненшаршаған»

күйі, онан әрі не болуы мүмкін екені жайлы ойламауға тырысады. Осы

сәттен бастап, «сол сияқты бірдеңеден Россты, өзін қорғау оның өмірлік

парызы екенін» біледі (83). Ол Манроның бақылаушыларының біріне

айналады, бірақ әулие дерлік мағынада: ол мәңгілікке екіге айырылған,

мәңгіліккеекіеселеніпқалабереді.Қызығы,інісініңқасақанаболмасада,

қатыгезәрекетіқалыптастырғаноныңжаңатұлғасыКаингетікелейқарама-

қарсы,бірақбәрібірсоныңтаңбасыбар.

Жазатайым оқиғалар жайындағы бұл әңгімелердің драмалық шарықтау

шегі–«МайлсСити,Монтана».Бұл–біріншіжақтанғанаемес,өміріне

қауіптөнгенбаланыңанасыәріжазушыныңатынанбаяндалатыносындай

сипаттағы жалғыз әңгіме. Бұл әңгімеде қазіргі осы шақта сөйлеп

отырғандай көрінетін, өткенге көз жіберетін, баяндаушы арасын жиырма

жыл бөлетін екі оқиға туралы баяндайды. 1961 жылдың жазында болды

делінетінкейінгіоқиғаөзініңбасқабіржағдаят–баланыңкездейсоқсуға

батыпкетуіжайлықайғылыестелігіндеқамтылған.Екіоқиғаассоциативті

түрде бір түзудің бойына шоғырлана үшіншіге байланысқан: баяндаушы

фермер әкесіне алаңды жауып кеткен нөсерлі жауында «биігірек жерге

үймелеп, батып кетуден аман қалған күркетауықтарды» құтқаруға

қатысқанын есіне түсіреді(PL, 94). Бірінші жағдайда,СтивГолиәкесінің

дұрыс қарамағанынан құм шұңқырына түсіп кетеді; тіпті оның «әке

болуының өзі кездейсоқтық секілді көрінетін…» (85). Кейінгі бір

жазатайым оқиғада баяндаушының кішкентай қызы Мег қараусыз қалып,

Майлс Ситиде көшедегі хауыздың терең тұсына түсіп кетеді. Бірақ қыз

жүзіп судың бетіне шығады да, оны әкесі Эндрю жылдам судан суырып

алады. Бұл екі жағдай да баласын көтерген әкенің параллель бейнесінің

төңірегінде шоғырланған. Әңгіме қорқынышты сөйлеммен басталады:

«Әкемсуғабатқанбаланыңденесінкөтеріпкележатты»(84).ЭндрюМегті

құтқарғанда, ол да қызын көтеріп келе жатады. Алайда екі оқиғадағы

баяндаушыныңрөлімүлдебөлек.Бірінші жағдайда ол– алтыжасар қыз.

Ол – ажалдың қармағында естен кетпес бейнесін жартылай көріп,

жартылай елестетіп алған сәби; шешесі жоқ кішкентай баланың денесі,

«шашыменкиімібатпаққабоялған»,танауыменқұлағы«көксұрбатпаққа

толған» (84). Екінші әңгімеде ол – суға батудан аман қалған үш жасар

баланың анасы. Ассоциациялық байланыс – суға бату жайлы ортақ

тақырыпқанаемес,ата-аналардыңөліміншақыратынқайғылыпарадоксы.

Бұл парадоксты баяндаушыныңөзі де бақылаушы сәбиден жазушы анаға

айналғанкездетүсінеді.

Біріншісуғабатухикаясындаалтыжасарқызсуғабатқанбаланыңжерлеу

рәсімінебарады.«Ақнарцистерді»ұстап,бейкүнәаппақшұлықкигенқыз

гимн айтып тұрған ата-анасынан «бөлектеніп қалған». «Оларға қарап

тұрып», қыз «ызалы және жүрек айнытар жиренішті сезеді» (86). «Өзге

жерде» әңгімесінің баяндаушысынан бұл баяндаушы отыз жыл

қашықтықта; ата-анасынан бөлектенген және оларды бақылайтын;

сонымен бірге ол ата-анасын жануарлар сияқты дөрекі сексуалды әрекет

үстінде көргені әлі есінде. Ата-анасы әншейін бір ресми жиын үшін

сәнденіп киінсе де, ол олардың «желбуаз өктемдіктерінен» жиіркенеді…

олардың қара киімдерінің ішінен өзі елестетін «төмпешікті пішіндер»,

олардың «дөрекілігі, денесінің түкті жерлері және денелерінен бөлінетін

жиіркеніштісұйықтар»–соныңбәріоны«нәзіктетаныстіксінусезіміне»

бөлейді(86).

Мегтің хауыздан құтқарылуынан кейін баяндаушы бұл түсініксіз

«тіксінудің»мәнінанықтүсінеді.Баларетіндеолата-анасынөзінөлімнен

қорғайтын жанашыр жақындарыемес, әлдебір қауіп ретінде қабылдапты.

ҚазіркүйеуіЭндрюекеуіөздерініңбалаларынасондайқатертөндіріптұр.

Мегтің өлімі мен оның ақыры қандай болар еді деген ойды елестетуге

тырысаотырып«соқыройдыңтұңғиығынабатыпауытқығандай»болдыда,

өз-өзіне «саусағыңды токтің әсерін сезу үшін сымға тигізіп, қауіптің

кішкене де болса дәмін татқан соң, қайтып қолыңды тартып алу» да

біртүрлі «ұят қой» деп күбірледі. (103). Бұл метафоралар ажыраудың үш

пішінінқұрайды:«тұңғиыққабату»суғабатудымеңзептұр,«ауытқу»жер

сілкінісі дегенді білдіреді, ал «сым» қауіпсіз бақыланған түрінде ток пен

найзағайды нұсқайды. Сондықтан да баяндаушы өзінің жазушы

жасайтынды жасау, «қатысушыдан бақылаушыға айналу», найзағаймен

ойнау,Құдайсекілді«құрылымдарментағдырларды»билеп-төстеуқиялы

ұят, масқара екенін айтады («Автордың түсініктемесі», 125). Масқара

болудың тағы бір себебі бар. Жазушының бақылаушы қиялының арнайы

жаттығуы тағы бір сұмдықты әшкерелейді. Эндрю ылғи сезіктенетіндей,

оның әйелі – баяндаушы, «эгоизмнің астыртын құбыжығы», себебі ол

өзінің туған баласының өлімін тамашалай алады (PL, 91). Бұл фактіні

ескеру ата-анасының баяғыдағы жерлеу рәсіміндегі сәтін қайтадан есіне

түсіреді. Қазір ол ата-анасының бұның өліміне де келісім бергенін

сезгендей.Олармұныдүниегеәкелгенкездеоныңөлімінекелісімберіпте

қойған:«Оларүлкен,ширақкиінгенденелеріменкездейсоқөлімарасында

тұрған жоқ еді. Олар келісім берген. Әйтеуір солай көрінді. Олар

балалардың өліміне балаларды дүниеге әкелуімен, яғни мені дүниеге

әкелуімен рұқсат берді; демек, менің де өліміме рұсқат берді» (103).

Жерлеурәсіміндеолардыңекіжүздігимнайтуыжағдайдыушықтыратүсті,

себебі ол қорқынышты фактілерді жоққа шығарды немесе жасыруға

тырысты.

Солсебептібаяндаушыкездейсоқжәнежазатайымөлімніңсатқынәлемін

көреді, онда балалар «тап-таза суда» батып кетуі мүмкін. Ата-аналар

балаларын дүниеге әкелуімен және қашып құтылмас ажалдың алдына

тосумен оларды сол қорқынышты әлемге итереді (102). «Оқиғадағы»

Тедтіңбаласыныңорынсызқазасынестігенсәттеэрекциясынжоғалтатын

көрініс мұнда ашықтан-ашық дамытылған парадокстың парадигмасына

айналады:сексуалдықұштарлықжаңаөмірдіңғанаемес,өлімніңдедәнін

себеді. Балалар ата-аналарына тапсырылған, бірақ ата-аналар оларды

шығарғажолжоққақпанғақарайитерді.БалақайМегалаңсыз:«Менсуға

батқан жоқпын» десе де, оның ата-анасы жолдары болғанына шаттанып

жатса да, «Майлс Сити, Монтана» жазатайым оқиғаның айналасында

өрбитін әңгімелер тобында ең бір пессимистік сарында болып көрінеді

(102). Жоғарыда айтылған екі әңгіменің де өн бойын кезіп жүретін суға

кеткен баланың елесі, «Саған айтқым келгеніндегі» кішкентай Сэнди

Дезмонд жайлы және «Судың бетімен жүрудегі» жас Франк Мак Артер

жайлыестеліктербұлжердеорталықбейнеретінденазараудартады(SIB,

7, 90). Мегті күн шуақты жаздың күнінде қайғылы жағдайдың айналып

өткені өмір деген трагедия емес дегенді әсте білдірмейді. Баяндаушы

балалардың«еркінболып,жаңаша,жақсырақөмірсүруіне»құқылыекенін

айтса да, ол «жеңілген ересектердің жыныстық қатынасымен, жерлеу

рәсімдеріменқақпанғатүсіпқалғанын»біледі(PL,104).

Өлімнің айран-асыр қалдыратын әлеуетінің электр тогінің қуатымен

салыстырылуы, жыныстық қатынас және жерлеу рәсімдері арасындағы

тығыз байланыстар Манроның шығармаларындағы жиі қайталанатын

тақырыптықүлгініқұрайды.Осығандейінайтылғандай,ол«Өзгежерде»

мен «Оқиға» әңгімелерінің екеуінде де сексуалды қозу мен төніп тұрған

өлімді жанастыра сипаттайды, ал «Мемориалда» жыныстық қатынас пен

жерлеурәсімінбіркүндесипаттайды.Электртогініңметафорасы бірінші

рет «Бейнелерде» бой көрсетеді, өлімнің айран-асыр қалдыратын әлеуеті

бұл жерде электр тогы секілді қабылданған. Осы метафора мен өлім

арасындағытығызбайланыс«Қыздармен әйелдердіңөмірлерінде» айқын

көрінеді. Бұл шығарманың шарықтау шегінде Дел – баяндаушы төсек

қатынасынанкейінбірденсуғабатыпкетежаздайды.

Ескертпе

1. Манроның деректі сценарийіне негіз болған Сусанна Мудидің және әлдебір ирландтық

жұптыңкүнделігіменхаттары(AdachiD3)

2. «ЭлисМанроныңшығармасы»(TheFictionofAliceMunro,58)дегенжазбасындаХаллвард

ДалиМанроныФланериО’Коннорменсалыстырадыда,олардыңекеуіде«күтпегеноқиға

немесекүшпенбасыпкіретінәлемдер»жайлыортақ«көзқарасын»(58)атапөтеді.Сондай-

ақЭндрюСтаббс(56)пенКэтринШелдрикРоссты(112)салыстырыңыз.

3. «Көлеңкеніңөлшемдері» (The Dimensions ofa Shadow) әңгімесінің протагонисті Аделхарт

ханым баяндаушы болмаса да, Манроның ең бірінші екіге жарылған кейіпкері, оның

қиялындағыекінші«мені»–студентжігіт,анағұрлымжаскейіпкер.

4. ЭйлинДомбровскийМанроныңүшбірдейалғашқыкітабынавтордың«өмірдіөлімгеқарай

тоқтаусызсусыпбаражату»деген«көзқарасының»көрінісідепсипаттайды(21).Сондай-ақ

ДжонОрандждыңэссесініңқорытындысыноқыңыз:«Шытырманныңортасында–өлім...»

(97).

5. Екінші тіркес Манроның өзінікі емес, бірақ Кен Мерч одан 1975 жылы тамыз айында

«Chatelaine» басылымы үшін сұхбат алғанда, «Сіздің көптеген әңгімелеріңіз әлдекімнің

өлімі үшін зілдей күнә арқалап жүрумен байланысты болып келетін секілді» дегенде

қаламгер келісе кетеді: «Иә... Сіз көрегендікпен байқап отырсыз... Бұл, сірә, менің анама

келгендедесолайсекілді...иә».(«Есім»,70)

6. Бұл әңгімедегі сабаулар параллельдерінің мағынасы жөнінде көп пікір таластырады тіпті

параллель атаулы бар ма деген мәселенің өзі күмәнді. Сыншылар сондай-ақ театрлық

метафораларын да әртүрлі түсіндіреді. Лоуренс Мэтьюсті, 185–87; Уоруикті, 211; Барри

Камеронды, VIII; Холуард Далидің «Элис Манро және оның шығармалары» (AliceMunro

and Her Works) 248–9; Дж. Р. (Тим) Сратерстің «Элис Манроның көркем қиялы» (Alice

Munro’s Fictive Imagination) 109–10; Мартиннің «Элис Манро: Парадокс пен параллель»

(AliceMunro:ParadoxandParallel)шығармаларынқараңыз,104–6.

7. «Күнделікті өмірдің екінші жағы» (The Other Side of Dailiness) еңбегінде Йорк линолеум

жайлыбөлімде«таныснысандардыңөзіадамныңжақындостарыемес»дегенпарадокстың

көрінісі ретінде сілтеме жасайды (51). «Шығанақтар» мен «Байланыстар» («Gulfs» and

«Connections»)бұлкөріністегіәкені«қараниеттібаласабаушы»депсипаттайды(141).

8. «Жағалауға саяхат» (A Trip to the Coast) әңгімесіндегі Мэйдің әрекетін салыстырыңыз:

«Оныңәжесігипноздаушыныңбасыналса,олжерсілкінісісияқтыалаңдатушыоқиғаболар

еді…»(DHS,188).

9. «Саналы қатыгездік» деген тіркес «Еліргендердің» «Grand Street»-те [5 (1986):58]

жарияланған нұсқасында да кездеседі. Алайда Манро оны «Шарықтаған махаббат»

жинағына қайта қарап басатын кезде өшіріп тастаған. Оған қоса, «Менесетундегі»

жыныстыққатынастыңқатыгездігінескетүсіріңіз[NewYorker,11Қаңтар1988:33–34].

10. Лорна Ирвайн апалы-сіңлілі екеудің арасындағы қайшылыққа басымдық береді де,

әңгіменіңсарыны өзгеріп кететінирониялықтүйінінесепке алмайды«Өзгеру» (Changing,

104–5).Маргарет Энн Фитцпатрик«Эйлин әпкесінің бойынан көретінайыпөзінікі болып

шығады»дептанысада,осы«проекцияны»ашыпкөрсететінкөзқарастағыөзгерістіатаусыз

қалдырады(19).

11. Доррит Конның айтып отырғаны бірінші жақтан баяндау болса да, оның пікірін үшінші

жақтанбаяндаудантабанастыөзгеретінжағдайларғадақолдануғаболады.

12. У. Р. Мартин бұл әңгімені «жалаңаш, дөрекі жыныстық құштарлық» туралы деп сынап,

Манроныңүштараптанбірдейбаяндайтынынесепкеалмайды(«ЭлисМанро:парадокспен

параллель»,138).

13. Джеймс Карскаллен «Ағаштың» талдауын «Жарқырап тұрған үй» (Thіs Shining House)

еңбегінеқосады: 93–94, 97–100. У. Р.Мартин де бұл әңгімені «Элис Манро: парадокс пен

параллельде»талқылайды,168–70бб.

14. Жазатайым оқиғалар қаламгердің бұдан кейінгі, жинақтарға бірікпеген New Yorker

әңгімелерінің екеуінде негізгі рөл ойнайды. «Еһ, пайдасы не?» (Oh, What Avails, 1987)

әңгімесіндеМоррисФордисбалакезіндежазатайымоқиғадабіркөзіненайырылады.Елдің

бәрі«СоқырДик»(DeadeyeDick)депмазақтайтын,өзісүйгенәйелдер кеудесіненитерген

Моррис өмір бойы сүрбойдақ болып қалады. «Бес мысал» (Five Points, 1988) деген

әңгімесіндеКорнелиусЗендтұзқазубарысындажарақаттанып,жұмысқажарамсызболып

қалады.Көбінде«қонақбөлменіңеденінде,азапқатөзіпжатуға»мәжбүр(34).Оныңәйелі

көңілдестауыпалады.

Библиография

1.Әрсанаттағыеңбектержарықкөрумерзімінесәйкесхронологиялықтұрғыдатізімделген.

Негізгіәдебиеттер

Әңгімелер

Laidlaw,Alice.«TheDimensionsofaShadow».FolioApr.1950:[4–10].

Munro,Alice.«ABasketofStrawberries».MayfairNov.1953:32–33,78–80,82.

Laidlaw,Alice.«AttheOtherPlace».CanadianForumSept.1955:131–33.

Munroe[sic],Alice.«TheEdgeofTown».Queen’sQuarterly62(1955):368–80.

Laidlaw,Alice.«TheTimeofDeath».CanadianForumJune1956:63–66.

Munro,Alice.«TheTriptotheCoast».TenforWednesdayNight.Ed.Robert

Weaver.McClellandandStewart,1961.74–92.

Munro,Alice.DanceoftheHappyShades.NewYork:McGraw-Hill,1968.«WalkerBrothersCowboy»,

«TheShiningHouses»,«Images»,«ThanksfortheRide»,«TheOffice»(revised),«AnOunceofCure»,

«TheTimeofDeath»(revised),«DayoftheButterfly»,(«Good-By,Myra»revised),«BoysandGirls»,

«Postcard»,«RedDress–1946»,«Sunday

Afternoon»,«ATriptotheCoast(revised),and«DanceoftheHappyShades».

Munro, Alice. Lives of Girls and Women. Toronto: McGraw-Hill Ryerson, 1971. «The Flats Road»,

«HeirsoftheLivingBody»,«PrincessIda»,«AgeofFaith»,«ChangesandCeremonies»,«LivesofGirls

andWomen»,«Baptizing»,«Epilogue:ThePhotographer.»

Munro,Alice. «Home». New CanadianStories: 74. Ed. andintrod. David Helwigand Joan Harcourt.

Ottawa:Oberon,1974.133–53.

Munro, Alice. Something I’ve Been Meaning To Tell You. Toronto: McGraw-Hill Ryerson, 1974.

«SomethingI’veBeenMeaningToTellYou»,«Material»,«HowIMetMyHusband»(revised),«Walking

on Water», «Forgiveness in Families», «Tell Me Yes or No», «The Found Boat», «Executioners»,

«Marrakesh»,«TheSpanishLady»,«WinterWind»,«Memorial»,«TheOttawaValley.»

Munro,Alice.«RoyalBeatings».NewYorker14Mar.1977:36–44.

Munro,Alice.«Accident».TorontoLifeNov.1977:61,87–90,92–95,149–50,153–56,159–60,162–65,

167,169–73.

Munro,Alice.«WildSwans».TorontoLifeApr.1978:52–53,124–25.

Munro,Alice.WhoDoYouThinkYouAre?Toronto:Macmillan,1978[TheBeggarMaid:StoriesofFlo

and Rose in the United States]. Includes «Royal Beatings» (revised), «Privilege» (revised), «Half a

Grapefruit»(revised),«WildSwans»,«TheBeggarMaid»(revised),«Mischief»(revised),«Providencе».

(revised),«Simon’sLuck»(«Emily»revised),«Spelling»(revisedandexpanded),and«WhoDoYouThink

YouAre?»

Munro,Alice.«ABetterPlaceThanHome».TheNewcomers:InhabitingaNewLand. Ed. Charles E.

Israel.Toronto:Mc.MillianandStewart,1979.113–24.

Munro,Alice.«TheStoneintheField».SaturdayNightApr.1979:40–45.

Munro,Alice.«Wood».NewYorker24Nov.1980:46–54.

Munro,Alice.«TheFergusonGirlsMustNeverMarry».GrandStreet1.3(1982):27–64.

Munro, Alice. The Moons of Jupiter. Toronto: McMillan, 1982. «Chaddeleys and Flemings: I

Connection»(revised),IITheStoneintheField(revised),«Dulse»(ред),«TheTurkeySeason»(revised),

«Accident», «Bardon Bus»,«Prue»,«Labor Day Dinner», «Mrs. Cross and Mrs. Kidd», «Hard-Luck

Stories»,«Visitors»,«TheMoonsofJupiter»(revised).

Munro,Alice.«MilesCity,Montana».NewYorker14Jan.1985:30–40.

Munro,Alice.«MonsieurlesDeuxChapeaux».GrandStreet4.3(1985):7–33.

Munro,Alice.«AQueerStreak.PartOne:AnonymousLetters».Granta17(1985):187–212.

Munro,Alice.«Fits».GrandStreet5.2(1986):36–61.

Munro,Alice.«AQueerStreak.PartTwo:Possession».Granta18(1986):201–19.

Munro,Alice.«WhiteDump».NewYorker28July1986:25–39,42–43.

Munro,Alice.«CircleofPrayer».ParisReview100(1986):31–51.

Munro,Alice.TheProgressofLove.Toronto:McClellandandStewart,1986.Includes«TheProgressof

Love» (revised), «Lichen», «Monsieur les Deux Chapeaux», «Miles City, Montana» (revised), «Fits»

(revised), «The Moon in the Orange Street Skating Rink» (revised), «Jesse and Meribeth» («Secrets

Between Friends»), «Eskimo», «A Queer Streak» (revised), «Circle of Prayer» and «White Dump»

(revised).

Munro,Alice.«Oh,WhatAvails».NewYorker16Nov.1987:42–52,55–56,58–59,62,64–65,67.

Munro,Alice.«Meneseteung».NewYorker11Jan.1988:28–38.

Munro,Alice.«FivePoints».NewYorker14Mar.1988:34–43.

Мақалаларменхаттар

Munro,Alice.«Author’sCommentary».SixteenbyTwelve:ShortStoriesbyCanadianWriters.Ed.John

Metcalf.Toronto:Ryerson,1970.125–26.

Munro, Alice. «What is Real?» Canadian Forum Sept. 1982:5, 36. (Republished in Making It New:

ContemporaryCanadianStories.Ed.JohnMetcalf.Toronto:Methuen,1982.223–26),

Сұхбаттар

Munro, Alice. Untitled Interview with Alice Munro. Appendix. «The Early Short Stories of Alice

Munro».JillM.Gardiner.M.A.Thesis,NewBrunswickU,1973.169–82.[Untitled]

Munro,Alice.«Name:AliceMunro.Occupation:Writer».Chatelaine.ByKenMurch.Aug.1975:42–3,

69–72.[«Name»]

Munro, Alice. «What Is: Alice Munro». For Openers: Conversation with Twenty-four Canadian

Writers.WithAlanTwigg.MadeiraPark,B.C.:Harbour,1981.13–20.[«WhatIs»]

Munro,Alice.«AnInterviewwithAliceMunro».CanadianFictionMagazine.ByGeoffHancock.43

(1982):75–114.[«Interview»:Hancock]

Munro, Alice. «A Visit with Alice Munro». Monday Magazine [Victoria], By Stephen Scobie. 19–25

Nov.1982:12–13.[«Visit»]

Munro,Alice.«TheRealMaterial:AnInterviewwithAliceMunro».ByJ.R.(Tim)Struthers.Probable

Fictions:AliceMunro’sNarrativeActs.Ed.LouisK.MacKendrick.Downsview,Ont.:ECW,1983.5–36.

[«RealMaterial»]

Қосымшаәдебиеттер

Adachi,Ken.«AliceMunroPutsHerPentoScriptforCBC-TVDrama».TorontoStar6Jan.1978:D3.

Atwood,Margaret.«WritingtheMaleCharacter».ThisMagazineSept.1982:4–10.RepublishedinSecond

Words:SelectedCriticalProse.Boston:Beacon,1984.412–30.

Cameron, Barry. Introduction. Making It New: Contemporary Canadian Stories. Ed. John Metcalf.

Toronto:Methuen,1982.Vii-x.

Carscallen,James.«TheShiningHouse:AGroupofStories».Miller85–101.

Cohn,Dorrit.TransparentMinds:NarrativeModesforPresentingConsciousnessinFiction. Princeton:

PrincetonUP,1978.

Dahlie,Hallvard.«TheFictionofAliceMunro».Ploughshares4.3(1978):56–71.

Dahlie,Hallvard.«AliceMunroandHerWorks».CanadianWritersandTheirWorks.Ed.RobertLecker,

JackDavid,andEllenQuigley.FictionSeries7.Toronto:ECW,1985.215–56.

Djwa, Sandra. «Deep Caves and Kitchen Linoleum: Psychological Violence in the Fiction of Alice

Munro».Violence inthe Canadian Novel SinceI960/dans le roman Canadien depuisI960. Ed. Virginia

Harger-GrinlingandTerryGoldie.St.John’s:MemorialUniversityofNewfoundland.1981.177–90.

Dombrowski,Eileen.«DowntoDeath’:AliceMunroandTranscience».UniversityofWindsorReview

14.1(1978):21–29.

Duchene,Anne.«RespectfortheFacts».Rev.ofTheProgressofLove,byAliceMunro.TimesLiterary

Supplement30Jan.1987:109.

Fitzpatrick,MargaretAnne.«Projectionin Alice Munro’s SomethingI’veBeenMeaningToTellYou».

Miller15–20.

Freud,Sigmund.«AChildIsBeingBeaten».CollectedPapers.Ed.ErnestJones.Trans.AlixandJames

Strachey.NewYork:BasicBooks,1959.II,172–201.

Irvine,Lorna.«ChangingIstheWordIWant».MacKendrick99–111.

Jespersen,Otto.EssentialsofEnglishGrammar.NewYork:Holt,1933.

Kolson,Ann.«WritingWasHerSecret».ThePhiladelphiaInquirer1Nov.1986:1C,4C.MacKendrick,

LouisK.ed.ProbableFictions:AliceMunro’sNarrativeActs.Downsview,Ont.:ECW,1983.

Martin,W.R.AliceMunro:ParadoxandParallel.Edmonton:UofAlbertaP,1987.

Mathews, Lawrence. «Who Do You Think You Are?: Alice Munro’s Art of Disarrangement».

MacKendrick181–93.

Miller, Judith, ed. The Art of Alice Munro: Saying the Unpayable. Waterloo: U of Waterloo P, 1984.

Orange,John.«AliceMunroandAMazeofTime».MacKendrick83–98.

Ross,CatherineSheldrick.«Atleastpartlegend»:TheFictionofAliceMunro.MacKendrick112–26.

Slopen,Beverley.«PWInterviewsAliceMunro».Publisher’sWeekly22Aug.1986:76–77.

Struthers,J.R.(Tim).«AliceMunro’sFictiveImagination».Miller103–12.

Stubbs,Andrew.«FictionalLandscape:MythologyandDialecticintheFictionofAliceMunro»World

LiteratureWritteninEnglish23(1984):53–62.

Warwick,SusanJ.«GrowingUp:TheNovelsofAliceMunroe».EssaysonCanadianWriting29(1984)

204–25.

York,LorraineM.«TheOtherSideofDailiness:TheParadoxofPhotographyinAliceMunro’sFiction».

StudiesinCanadianLiterature8(1983):49–60.

ГЛОССАРИЙ

Автономия (autonomy) – Италияда жұмысшы табын капитализмнің

ықпалынан қорғау үшін құрылған қозғалыс. Радикал солшыл сипаттағы

бұл қозғалыстың стратегиясы капиталистер таңып отырған жұмыс

тәртібінен бас тарту, институционалды жұмысшы тап қозғалысының

реформа талап ететінін білдіру, сондай-ақ жұмысшылардың жұмыс

берушіден тәуелсіз,дербесболуынталап етуеді.КарлоТронти,Антонио

Негри сияқты ғалымдар ойлап тапқан «Автономия теориясында»

капитализмнің дамуы әр жұмысшының өз жұмысына шығармашылық

көзқараспен қарап, ыждаһаттылықпен орындауына байланысты десек,

тиісінше әрбір жұмысшының капиталда үлесі болуы тиіс деген.

Капиталистер олардың бұл үлесін мойындамаса, әр жұмысшы жұмыс

істеуден бас тартуға құқылы дейді. Қозғалыс стратегиясында

кәсіподақтардан қолдау таба алмаған «жабайы» ереуілдерді саботаж

ретінде тиімді қолдана білді. Анархистер автономия идеясын нарықтық

және капиталистік экономикаға жатпайтын автономды аймақ құру үшін

пайдаланған.

Айырмашылық (distinction) – мәдени талғамның адамдарды

экономикалық тап бойынша қалай ажырататыны туралы Пьер Бурдьенің

термині.

«Айна» кезеңі (mirror stage). Жак Лаканның тұжырымдауынша, біз

бәрімізкейінненбөлектенументұлғаланупроцесікезіндебұзылыпкететін

шат-шадыман бірліксәтін анамызбенбірге бастанкешеміз. Мұндай бірге

өткізетінкезеңерекшеліктерініңбірі–баланыңанасынаеліктейтін«айна»

процесі. Психологиялық бірегейлік имитация (ұқсату) мен импритинг

(көшіру)арқылықалыптанады.

Актант (actant) – нарратологиядағы көркем әдебиет кейіпкерлерінің

жолдаушы/қабылдаушы немесе көмекші/қарсылас сияқты қарама-қарсы

жұп рөлдерін білдіретін термин. Қазіргі кезде бұл терминді әлеуметтік

ғылымдардакезкелгенәрекетжасаушынысанныңатауыретіндедекеңінен

қолданыпжүр.

Аллегория, тұспалдау (allegory) – ежелгі әдеби формалардың бірі,

шығарма кейіпкерлері мен оқиғалары әбден қалыптасқан тұрақты

тұспалданғанмағынанымеңзейді(түлкі–қу,қасқыр–озбыр,қоян–қорқақ

т.б. – Ред.). Мысалы, Эдмунд Спенсердің «Ғажайып ханшайым»

туындысындағы «күлкілі», «аңқау» немесе «ержүрек» кейіпкерлер мен

оқиғалар сияқты. Бұл термин, бұған қоса, мағынасы нақты тарихи

жағдайлардан емес, көпшілікке таныс тұғырнамадан туындайтын кез

келгенхикаялардысипаттауүшіндеқолданылады.

Аллитерация (alliteration) – поэзиядағы буындардың қайталануы (өлең

тармақтарыныңбірыңғайдауыссыздыбыстанбасталуы.–Ред.).

Аллюзия(allusion)–әдебишығармағасілтемежасау.Мысалы,Дантенің

«Құдіреттікомедиясында»Інжілгесілтемежасалады.

Апория(aporia)–oйдыңнемесеәрекеттіңшешімінтаппағандилеммасы;

мысалы,екіжолдыңбірінтаңдау,қалайболғандада,бірнәрсеніжоғалту.

Әуелдебұлтерминшешендікөнерденақтышешіміжоқахуалдыбілдірген

(«Адамдардыңбәріөтірікайтады,мендеадаммын»),алПолдеМаноны

бейнелітілдегімағынанықарапайымсөзбенашыпкөрсетудіңмүмкінемес

екенінбелгілеуүшінқолданған.

Аппарат (диспозитив) (apparatus (Dispositif)) – Мишель Фуконың

қоғамдағы билікті ұстап тұруға қолдау көрсететін әдістер, дискурстар,

институттар, заңдар, әкімшілік құрылымдар және т.б. жиынтығын атау

үшінпайдаланғантермині.

Археология (archaeology). Mишель Фуко бұл терминді өз

шығармаларында дискурстардың көмескі, тереңдегі болжамдарын ашып

көрсетуүшінметафораретіндепайдаланған.

Архетип(archetype).Қазіразқолданылатынбұлтерминмифологиямен

діннен таралған тозаққа түсу немесе өліп, қайта тірілу циклдері сияқты

нарративтіжәнетақырыптықтізбектіәрекеттергеқатысты.

Аффект (affect) – көп жағдайда адамның тікелей бақылауында бола

бермейтінқозғаусалуәсерінеағзаныңөзеркінентыстосынжауабы.Сол

себепті, аффект саналы және бейсаналы әрі әлдеқайда жеңіл реттелетін

эмоцияданөзгешеленеді.

Аффективті адасу (affective fallacy) – oқырманның эмоциялық әсері

әдеби шығарманың мағынасын береді деп ойлауға бейім тұруы. Жаңа

критицизмөкілдерімағынаәдебишығарманыңөзіндеболадыдепсанады.

Сондықтан шығармадағы тіл мен образдар оқырман мен көрерменнің

эмоциялық әсерінің нәтижесі емес, әдеби талдаудың тиісті объектісі мен

міндетіболыпесептеледі.

Әдейі қателесу (intentional fallacy) – әдеби шығарманың мағынасы

автордың ниетінен құралған деген идея. Сол ниет шығармадан тыс

айғақтарғасайайқындалған.

Әйел қолтаңбасы (ecriture, ecriture feminine). Бұл термин француздың

«жазу»дегенсөзінЖакДерридаақыл-ойдағыбарлықсаналытолғаныстың

негізі және оны қалаушы деп таныған кеңістік және уақыттық

дифференциация (differаnce) процесін атау үшін жазудың метафорасы

ретінде қолданған кезінен бастап танымал болды. Әсіресе Франциядағы

феминисттеоретиктербылайдепболжады:ерлердіңдәстүрліізденістерінің

барлығы айқын бірегейлікті қабылдауға негізделген абсолютті ақиқатқа

қатысты қателіктей көрінеді. Көбіне дифференциацияның осы үрейін

бойынасіңіргенәйелдерүміттіңшырмауындажүреді.Шындықтыңмұндай

модельдері ер адамның танымдық процестерін нығайтып, әйелдің

мәртебесін екінші қатарға ысырды. Ақыл әркез қарапайым сезім мен

эмоциядан асып түсіп отырды. Люс Иригарей мен Элен Сиксу сияқты

кейбір феминист теоретиктер бұл иерархияны жоққа шығарды. Олар ер

адамдардың абстрактілі, тұжырымдамалы, бірегей абсолютті идеалдарын

төмендететін, «әйелдік» һәм «аналық» сезімдерге, эмоция мен

дифференцияцияғаайрықшаденқояды.

«Әке еркі» (law of the father). Жак Лаканның патроөзектік психоанализ

теориясы бойынша, ұл бала анасының сексуалды объект ретінде тыйым

салынғанына мойынсұнуды үйренуі керек. Ол символдық әке еркіне

бағынуы тиіс. Лаканның пайымдауынша, бұл ұл баланың символдық

кастрацияны қабылдауын білдіреді. «Әке есімі» бейне бір адамзаттың

әлеуметтіктіршілігініңдіңгегінқұрайтынинцесткедегентабудыкөрсетеді.

Бұл табу (тыйым) некенің эндогамды емес, экзогамды болуы тиіс екенін

білдіреді. Патроөзектік психоанализде табу ұл баланың анасымен

жыныстықжақындыққабаруеркінебөгесінболатынәкебейнесіниеленеді.

Әлеуметтік құрылыс/мәдени құрылыс (social construction/cultural

construction). XIX ғасыр соңындағы прогрессивті дәуірден бастап,

прогресшілер мінезді қоршаған орта қалыптастыратынын мәлімдей

бастады. Бастапқыда олар мұны ХІХ ғасырдың ортасындағы кедей

адамдарда байларда бар моральдық қасиет жоқ, осы қадір-қасиет

байлардың бай болуына сеп болды деп есептеп, социал-дарвинизм

түсінігіне қарсы шығу үшін жасады. Мінез байларды кедейлерден

ажыратыптұрды.Прогресшілдерқоршағанортаадамдардыңтабысқажету

жолында маңызды рөл ойнайдыдеп есептеді. ХХғасырдақоршаған орта

теориясы адамдар өз мәдениетінен үйреніп, мәдени және білім беру

модельдерініңнегізіндеөмірденөзорнынтабадыдейтінантропологиялық

теориялармен толықты. Мысалы, феминистер 1950 жылдардан кейін

мәдениеттің әйелдерге лайықты, лайықсыз мінез-құлықты таңып беретін

нормаларынан хабардар болды. 1950 жылдары бажайлап қараса, расында

да,әйелдердіңбірегейлігі–еркектердіңигілігіүшінтынымтаппайтынүй

қызметшілеріретінде–еркекүстемдігісалтанатқұрғанмәдениетарқылы

«құрастырылып» шығарылған екен. Марксистер экономикалық таптың

жағдайы өмірдегі мүмкіндіктер шеңберін кеңейтті де, тарылтты да,

соңында қорытынды бірегейлігі қалыптастырды дей отырып, әлеуметтік

құрылым теориясына тағы да бір үлес қосты. Өз әлемінің мәдени

түсініктерін бойына сіңірген жұмысшы табы өкілдері, білім алу секілді

дүниелерге қатысты әртүрлі мәдени түсініктер үстемдік ететін жоғары

таптағы отбасылардың балаларымен салыстырғанда, өмірде жетістіктерге

жетуге барынша бейім болды. Гендерлік бағыттағы теоретиктер бұдан да

арыкетті.Олардыңойынша,гендерлікбірегейлік–тектабиғисипатқана

емес, сырттан таңылған таңба. Гетеросексуалдық көптеген гендерлік

мүмкіндіктердің бірі ретінде қарастырылмай, негізгі норма болып

ұсынылып келеді. Көптеген куирлер осы нормаларға бағынуға өздерін

бұрынмәжбүрлісезінген.Олардыңгендерлікбірегейлігісырттантаңылды.

Әмбебаптық (universal). Жаңа критицизм өкілдері белгілі бір әдеби

шығармалардыңжержүзіндегікезкелгенжанғажәнебарлықгеографиялық

жағдайларға қолдануға болатын әмбебап қағидалар мен идеяларға қол

жеткізугемүмкіндікберетінінайтады.Өзгесыншылар,әсіресефеминистер

мен этностық критицизм өкілдері мұндай «әмбебаптыққа»қарсы шығып,

оны ақ нәсілді ер адамның үстемдігіне негізделген, империялық және

гетеросексуалдық менмендіктің симптомы деп бағалады. Осы

сыншылардыңпікірінше,әмбебаптық–әмбебаптықтыңжоқтығындажәне

әрбірнақтыжағдайөзінетәнбірегейсипаттарынасайқарастырылуытиіс.

Бұданазуақытбұрынкогнитивжәнеэволюциясыншыларыэмпирикалық

тұрғыданорныққанәріадамзатқатәнкогнитивті,эмоциялық,биологиялық

және эволюциялық қасиеттермен түсіндірілетін мәдениетаралық

қайталанушы нарративтер мен басқа да үлгілер бар дегенді алға тартқан

еді.

Әрекетшілжелітеориясы(actornetworktheory)–әлемүнемібір-бірімен

мәміле жасайтын агенттерден (адамдардан, сондай-ақ адамзатқа

жатпайтындардан) тұрады деп есептеген Бруно Латурдың теориясы.

Олардың бірде-біреуі өздері ерекше әрі имманентті (кіріккен, орныққан)

тәсілде өмір сүретін аймақты бұзып шығатындай (трансцедентті)

бірегейліккеиеемес.Бұлтеориябойыншамәдениеттабиғаттанбөлекемес

және адамның көбірек артықшылыққа ие болатындай белсенділік

(актанттар)иерархиясыжоқ.

Базис, қондырма (base, superstructure). Марксизм теориясы бойынша,

базисазық-түлікжәнетауарларсияқтыеңбекқатынастарындақаражұмыс

күшін пайдалану арқылы өндірілетін қоғамның материалдық негізіне

қатысты. Осы іргелі материалдық негіздің үстінде пайда болатын үкімет,

әлеуметтік қатынастар, мектеп, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдениет

т.б. сияқты өмірдегі басқа да барлық институттық, жеке және мәдени

формаларқондырмағажатады.

Байырғы халықтар (indigenous pertaining) термині еуропалықтар

отарлағанға дейінгі Солтүстік және Оңтүстік Американың алғашқы

тұрғындарысекілдіежелгі,алғашқынемесебайырғыхалықтардыңөміріне

қатыстыайтылған.

Басқа, өзгешелік (other, alterity). Өзгешелік – француздың әйгілі екі

ойшылы Жак Лакан мен Жак Деррида пайдаланған термин. Лакан бұл

терминдіанадандаритынбірнешепсихоаналитикалыққұралдарды–бізді

айқындайтын бейсана және мәдени символдар «құдығын» – атау үшін

қолданған. Деррида болса бұл терминді заттардың бір-бірімен қатынас

желісінде қалай тіршілік ететінін сипаттау үшін қолданған. Сондай-ақ

метафизикалық философия соны, түпкі және абсолютті бірегейлікке ие

құндылықтарды көрінісіне қарай «сыртқы» деп сипаттайды. Осының

ықпалымен «бар болу» термині барынша күңгірт ойды жеткізу үшін

қолданылды.Барлықдаралықатаулығаміндеттітүрдеорнығатын«басқа»

термині«өзгешелік»болады.Мысалы,«барболу»ақиқатдепесептелетін

құбылыс үшін жағымды термин әрі ол әдетте «жоқ болуға», сол сияқты

«жоқболуға»жақынмәндегі«елестету»,«қайталау»мен«айырмашылық»

секілдікөптегентерминдергеқарама-қайшы.

Бірақ «бар болу» уақыт ішінде: егер ол тұрақты болып, осы шақта

қалғысы келсе, белгілі уақыт ішінде үнемі қайталанып, сәттен сәтке

жалғасып тұруы тиіс. Оның басқаша көрініс беруі – жағымсыз ұғым,

өйткені оның көрініс етіп ұсынғаны шынайы түпкі зат емес, қарапайым

қайталау ғана, бірақ қайталаудағы көріністің жағымсыз мәндегі сипаты

«бар болудың» өзіне тән. Оның «басқасы», былайша айтқанда, сыртқы

көрінісінің бір бөлшегі ғана. Деррида қозғалыс иллюзиясын көру үшін

біреу картаны тез сапыра араластырған кездегі (мысалы, ортасынан

ашылып жабылатын көпірдің әрбір бөлігінің жоғары-төмен қимылдағаны

секілді)көріністімысалретіндеалады.Көпірбейнесініңбарболуыойын

картасын епті қимылмен сыр еткізген кездегі қозғалыс әсерімен мүмкін

болды,«барболудың»әсерінеұласуүшінәрқайсысыбасқасынатәуелді.

Басымдық (dominant) – формализм мен лингвистикалық әдебиет

сынының белгілі бір көркемдік құрал не техниканың әдеби шығармаға

басымдықпен кірігетінін білдіретін термині. М.Бахтин Достоевскийде

авторитарлы бір әуездің үстемдігіне ырық бермейтін көп әуезділік

(полифония)басымболыпкелетінінайтады.

Безіну (disavowal). Зигмунд Фрейдтің айтуынша, анасында пенистің

болмауы ер баланы «кастрация» секілді жаңылыс түсінікке ұрындырып,

уайымға түсіреді және болуы мүмкін кастрациядан фетиш нысанына

ұмтылысарқылықұтылуғадегенқалауынтуғызады.

Бейімделу, бейімделген (adaptation, adaptive). Биологиялық эволюция

барысында ағзалар генетикалық мутация арқылы қоршаған ортада

тіршілігін жалғастыруға қажетті жаңа қасиеттерге ие болады. Мұндай

бейімделуағзаныңжаңажағдайғажерсінуінемүмкіндікбереді.

Білік(competence)–белгілібіртілдеайтылғанcөздітолықтүсіну.

Бинарлы оппозиция (binary opposition). Деконструктивті талдау

философияныңиерархиялық тәртіпжүйесінқалай құрайтынынзерттейді.

Сөзболыпотырғаниерархиялықтәртіптебелгілібір терминаксиомалық,

түпкіәрінормативтікмәртебегеие.Алоныменбайланыстыжәнеоғанжиі

қарсы қойылатын терминдер бағынышты және туынды мәртебеге ие

болады.Мысалы,«барболу»–идеализмүшіншындықтыңөлшемі.Ақиқат

идеялар тіршілік иесі секілді ақыл-ойымызда толыққанды және бүтіндей

өмір сүреді. Тәртіптің бұл түрі сыртқы көрініс сияқты көрінетін әрі «бар

болу» нормасына қайшы келетін «жоқ болу» секілді қасиеттерді, яғни

интервал, терминдер арасындағы артикуляция, жазу сияқты сапаны

сипаттайтын терминдердің бағынышты және негативті мәртебе иеленуіне

әкепсоқтырады.

Биокүш/биосаясат (biopower/biopolitics). Мишель Фуконың айтуынша,

егемендібиліккөпжағдайдақоғамдабиосқа–адамныңтіршілігімендене-

бітіміне – үстемдігін жүргізеді. Биосқа билік жүргізу тіршілікті, денені

зорлық-зомбылықпен жою арқылы (өмірлерін икемдеу және көндіктіру)

немесе модерн өмірде адамдарды бақылау үшін білімді пайдаланатын

ғылыми зерттеу немесе үкімет бақылауы сияқты барынша нәзік, ұтымды

формалар арқылы жүзеге асуы мүмкін. Оның ең кең тараған мысалы –

гомосексуализм сияқты жыныстық «азғындыққа» арнайы атау беріп,

өзіншекатегорияғажатқызу.Қазіргікуиртеоретиктерібиосаясатқақарама-

қарсы түрде гетеронормативті категорияларды жоққа шығарып, әсіре

гетеросексуалдықтан садомазохист сипатты байқап, денеге қатысты

прогрессивті,постнормативтісаясаттыалғатартуда.

Бұралаң биология (non-linear biology) – биологиядағы сызықсыздық

биологиялық объектілер динамикалық тұрақты және толассыз өзгерудің,

дамудыңжәнеэволюцияныңретсіз(стохастика)процесіндеболадыдегенді

білдіреді. Адам денесі сияқты күрделі ағзалар әртүрлі элементтер

арасындағы иерархиялық құрылымды білдіреді. Кез келген биологиялық

ағза–прогрестеалдыналаболжанатыннемесенобайланаалатынкөптеген

мүмкіндіктері бар жиынтық (мысалы, ДНҚ). Күрделілік

қарапайымдылықтан туындайды. Өйткені қарапайым заттар бірігеді де,

жаңа «ағза» пайда болады. Мұндай құрылым симметрияны бұзады және

термодинамикадағы секілді себептердің/ықпалдардың дәстүрлі сызықтық

моделі арқылы сипаттауға көнбейді. Биологиялық өмір әрі қарайғы

өзгеруге қауқарсыз гомологикалық тәртіптің көшірмесі емес.

Жаратылыстану ғылымдарындағы зерттеу объектілері біртекті болғаннан

гөріәртектіліккежақын.Білімніңмақсатыағашнемесекартасияқтызаттар

болаалмайды.Бұл,жеңілдетіпайтқанныңөзінде,ықтималматематикалық

модельғана.

Болжалды оқырман (implied reader). Жазушы шығарманы қабылдай

алуғабілігіжетедідепсанайтынбелгілібіроқырмантүрінайтыпотыр.

Бриколаж (bricolage). Антрополог Клод Леви-Стросс бұл ұғымды

логикалықтұжырымсекілдібарыншақатаңәдістіңорнына,білімдіәртүрлі

ұсақбөліктерденжинастыруәдісінсипаттауүшінойлаптапқан.

Гегемония(hegemony)–мәжбүрлеунемесекүштіңәсеріменемес,мектеп

пен шіркеулер арқылы жүзеге асатын «жұмсақ» күш (soft power).

ИталиялықмарксистА.Грамшидіңпікірінше,қоғамдағыбилеушітопүстем

жағдайынтікелейкүшкежүгінуарқылыемес,оныңорнынабіліммендін,

демократия (теңсіздікті қолдайтындарды таңдайтын), саяси механизмдер,

түрмеге экономикалық құрбандарды жабуды моральдық ұстаным көрінісі

ретіндеқарастыратынсотмеханизмдеріментабыстеңсіздігінтуындатып,

қоғамдағы үстем таптарды қалыптастыратын «еркін нарық» сияқты

экономикалық механизмдер арқылы сақтап қалды. Үстемдік жүргізу күш

қолданбастан, иландыру арқылы болады, яғни білімділер мен ақылдылар

өздерініңүстемекенінмойындатады.

Гейз(gaze).Кино теориясында бұл гетеросексуаләйелдің гетеросексуал

ер қалауының скопофилиялық (бақылауды ұнататын) объектісі

саналатынынсипаттайды. Гетеросексуал әйел гетеросексуалер үшін бала

кезіндегі анасына ұмтылу ниетінің, кастрацияға парапар үрейдің

қарымтасынтолтыратынфетишкеайналады.Скопофилиягетеросексуалды

ерлердіңкастрацияықтималдығынан«бастартуына»,яғнисексуалдыкүш

сезімін жоғалтуды болдырмауына мүмкіндік береді. Оның анасына деген

қалауыфетишкеорынбереді,бұланасыныңойсырағанорнынтолтырады

да,осыфетишэкрандағыгетеросексуалдыәйелбейнесіболады.

Генотип (genotype) – aғзаның тұқым қуалаған генетикалық құрамы. Ол

ағзаның қоршаған орта әсерінен және генотиптің даму барысындағы

өзгерістердіңнәтижесісаналатынсоңғыформасы–фенотиптенөзгеше.

Герменевтика(hermeneutics)–көнемәтінтілінқазіргітілментүсіндіріп,

қайтажүйелеудібілдіретінинтерпретацияныңөзгебіратауы.

Гетероглоссия (heteroglossia). Михаил Бахтиннің айтуынша,

диалогизммен байланысты тілдік қолданыстың көп түрлілігін білдіретін

бұлтерминромандықдискурстыпоэзиялықдискурстанажыратады.

Гетеронорматив,гетеронормативтік(heteronormative,heteronormativity)

– барлық мәдениет гетеросексуалдықты қалыпты жағдай әрі норма деп

есептейді. Мұндай пікірлер өмірдің, тілдің, мәдениет пен ойдың барлық

аспектілеріндекөріністапқан.

Гетеротопия (heterotopia) – Мишель Фуконың лагерь, казарма немесе

түрмелер сияқты әлеуметтік қатынастар мен тәжірибелердің алуан түрі

кездесетінқоғамнантыскеңістіккеқатыстықолданғантермині.

Гибридтік (hybridity) – диалогизм мен гетероглоссияның байланысы

дискурстардыңбір-біріменқалайастасып,өмірдеде,шығармададақандай

жолменбірігіпкететінінанықтайтынтермин.Гибридтідискурсдегеніміз–

дискурстыңбасқадискурстыөзінеқабылдап,оныменбірігуі.Оғанмысал

ретіндеадамныңойыменісінажуалайтынсатираныайтуғаболады.

Гиперреал (hyperreal) – музей немесе тақырыптық саябақтар сияқты

шынайыөміргеқаттыұқсайтынмәденимекемелердісипаттайтынтермин.

Гомосоциал (homosocial) – Ив Седжуиктің гомосексуал ер адамдар

арасындағыұйымдасқанқарым-қатынастыбілдіретінтермині.

Дазайн(dasein)–болмыстың(being)неsein-ніңжалпыкүйіненгөріжеке

адамның тұлғалық тіршілігінің ерекше халін білдіретін Мартин

Хайдеггердіңтермині.

Деконструкция(deconstruction)–ХХғасырдағыфранцузфилософыЖак

Деррида ойлап тапқан сыншылдық әдіс. Деррида метафизикалық

философияөкілдерішындықдепсенгенәртүрлібағыттарғаталдаужасады.

Ол метафизик философтардың мінсіз және алынбас шек немесе идеал

(мысалы, санадағы таза формалды идея) орнатып, осы мінсіз идеал

айналасындабір-бірінеықпалдасәрітәуелдітерминдершегіндегіэтикалық

жәнеонтологиялықайырмашылықтардантұратыниерархиялықаксиология

құрғанын анықтады. Сондықтан бар болу (presence) шындықтың өлшемі

ретінде оған дейінгіден жақсырақ және жоқ болудан (absence) жоғары

тұрады.МетафизикалықфилософияПлатоннанГуссерльгедейінадалдық,

бекзаттық, сергектік, табиғилық, толымдылық, мән, өздігінен анықталу,

адамгершілік,мейірімділік,ұстамдылықсекілдіжағымдықұндылықтарды

жәнесананыңақиқатқадегеншынайыұмтылысынаақиқатемесжағымсыз

құндылықтарды, яғни технология, көрініс, болмау, өлім, айла, қайталау,

айырмашылық, қойылым қою т.б. теліп қойды. Деррида бұл

иерархиялардыңсынипайымғатөтепбереалмайтынынаңғарды.Расымен

де, жағымсыз терминдер жағымды терминдерді терминдердің бірде-бір

иерархиясы мүмкін болмайтындай қамтиды. Мысалы, тіпті жалғаннан

(ақиқатеместен)өзгешеақиқаттуралыайтуүшіндеәуелідифференциация

жасауқажет.Сондықтанақиқаттыдифференциациядантыстүсінумүмкін

болмаса,айырмашылықтыақиқатқатәнеместерминдеугеболмайды.Дәл

осыған ұқсас, Деррида, Эдмунд Гуссерль сияқты философтар ақиқатты

тілдегімағынамеханикаларынақатысыжоқформалдымінсізидеяретінде

анықтаса да, әсіресе қайталау ақиқат идеясына соншалықты жағымсыз

сипат телісе де, ақиқатты кемел идея ретінде анықтауға қажетті деп

түсінгендерін аңғарды. Мінсіз ақиқат мәңгілікке ұласу керек. Яғни оны

қайталап отыру қажет. Ал әр қайталау санада жанды бар болу ретінде

алынған және белгінің кеңістіктегі қалыбынан жаттанған күйде болатын

толыққанды ақиқат идеясына, болмашы түрде болса да, кеңістіктік

айырмашылық енгізді. Метафизикалық дәстүрдегі ақиқатты анықтайтын

барлық мінсіз шектерді немесе трансцендентті құндылықтарды шығарып

тастауға болатынын көрсетуге болады. Олар өздері түсінуге және

сипаттауға ұмтылған күрделі һәм әмбебап қатынастардан тысқары өмір

сүреалмайды.

Дене (body) – гендерлік режимдегі перформативтің мәдени ықпалы

немесе адамзат мәдениетін қалыптастырушы биологиялық ағза. Немесе

осыекеуіде.

Денотация/коннотация, тура/ауыспалы мағына (denotation/

connotation). Денотация – тікелей сөзге телінген тура мағына, ал

коннотация – ауыспалы мағына. Журнал мұқабасындағы африкалық

сарбаздың «тағзым ету» ишарасы секілді айрықша әрекеті, бір жағынан,

французотарлықбилігіалдындағыафрикалықсарбаздыңқұрметкөрсетуі

болыптанылса,шынмәнінде,ол–отарлықөктемдіктіңкөрінісі.

Диалектика (dialectic). Георг Гегель анализдің диалектикалық әдісін

жасады. Классикалық грек диалектикасы нақты жағдайдан («Сократ –

адам»дегенсияқты)тұтаснемесеәмбебапбайламға(«өлмейтінадамжоқ»)

ұласатын, содан кейін оларды синтетикалық пайымға біріктіретін

(«Сондықтан Сократтыңда өлімі– ақиқат») дәлелдер түріненқұралатын.

Тұжырымалдыңғыпайымдардыңқажеттілогикалықсалдарыболыпкеледі

және олар бір-бірімен әмбебаптығымен де, өзіндік ерекшеліктерімен де

үйлеседі. Гегель ақыл-ой да ақиқатты анықтау кезінде дәл солай жұмыс

істейді деп ойлаған және ол әлеуметтік тарих пен материалдық әлем де

логикаға сай деп түсінген. Философиялық ақиқат нақты әрі ерекше

(Гегельше, «анықталған») пікірлерден басталады да, одан әрі бастапқы

қарапайым сөйлемдерде айтылған жалпы немесе әмбебап идеялар

бағытымен қозғалады. Соңында, логикалық эволюция процесі арқылы

ерекшенақтыалғышарттардыжалпыжәнеәмбебапидеяларменбіріктіріп,

ақылсинтетикалықпайымғаұласады.

Мысалы, Гегельге дейін эмпириктер сезімдік қабылдаулар ақылға идея

құрудың алғышартын жасайдыдеп есептеген.Олардыңойынша, ең әуелі

сезімкелген.АлИммануилКантақылдыңжанамарационалкатегориялары

оған сезімдік тәжірибені түсінуге көмектеседі деп қарсы шыққан. Бұл

жерде ақыл бірінші тұр. Гегель екеуін біріктірді. Гегель «Рух

феноменологиясын» сезім тәжірибесінен бастайды (біздің әлемді

күнделікті қабылдау әдісіміз). Оның ойынша, сезімдік тәжірибе

классикалық логикадағы нақты, ерекше пайымдауға ұқсайды. Бірақ

осындай қарапайым бақылаулар сияқты оған бір нәрсе жетпей тұрады;

жеке өзі толымды бола алмайды. Бұл олай еместігі (яғни оны жоққа

шығаратын)жайлыәмбебапидеяныңқажетекенінбілдіреді.Ерекшежәне

нақтыболуүшіноләмбебапжәнеабстрактіліболмауыкерек.Терістеукез

келген анықтамада, кез келген ерекше, нақты пайымдауда тұспалданады.

Сөйтіп,әмбебаптықақылменқабылданғаннақты,белгілі,ерекшеқабылдау

түрлерінбірегейлендірушімаңыздыкомпонентболады.Қабылдаусезіміөз

алдынатолымдыболаалмайды.Адамныңкогнитивтітәжірибеден жинап-

тергені тек бұл ғана емес. Ондай жағдайда әмбебаптық адыра қалар еді.

Бірақәмбебаптықтысаралапқарарболсақ,ондасоғанұқсастерістеупайда

болады: әмбебаптық тым абстрактілі; оған нақтылық пен ерекшелік

жетіспейді. Әділдік идеясы – оны қоғамда шынайы ететін нақты заңдар

мен сотсыз бос әңгіме. Сондықтан, Гегельдің айтуынша, ақиқат пен

білімніңмінсізидеясы–әмбебапабстрактіліидеяменнақты,айқындалған,

ерекше жағдайлардың бірігуі. Мысалы, әділдік шынайы ақиқаты

абстрактілі, әмбебап идеялардан және идеалды әрекетке айналдыратын

нақты,айқындалған,ерекшезаңдарменсотүкімдеріненқұралады.Олосы

идеяларды мәдениетте, қоғамда, эстетикада, саясатта және адамзат

тарихына қатысты қолдануды жалғастыра берді. Адамзат қоғамының

түзілуіқарапайым,нақты логикалықпайымдардыңэквивалентіненбастау

алады. Бұл ас-ауқатпен және баспанамен байланысты. Бірақ дамуының

шегіне қарай адамзат қоғамы өз конституциясына әмбебап идеяларды

кіріктіругеқабілеттіболадыда,нақтылықпенәмбебаптықтыүйлестіретін

заңдарында үкімет және әділдік идеяларын дамытады, аталмыш заңдар

адамзатқоғамыныңтіршілікетуінемүмкіндікбереді.

Карл Маркс диалектикалық әдісті капитализмге талдау жасау үшін

пайдаланды. Ол капитализм де дәл соллогикалыққажеттілікпайымымен

(қарапайым пайым түрлері міндетті түрде әмбебаптыққа ұласады дегенге

басымдық берді) сипатталады деп есептеді. Жұмысшылар мен

капиталистербір-бірінжобалапайқындайтынлогикалықпайымдаусекілді

(жұмысшы болу дегеніміз капиталист болу дегенді білдірмейді). Бірақ

Маркс қарым-қатынастың логикалық пайымға сай дамитынын және

соңында жұмысшылар жалдамалы еңбектің шектеуінен құтылып, байлық

барыншатеңәріәділбөлінетінжаңаәлеуметтікәмбебаптыққажетуіүшін

логикалықтұрғыдадамидыдепесептеді.Олбұлидеалды«коммунизм»деп

атады.

Диалогтік, диалогизм (dialogic, dialogism). Орыс сыншысы Михаил

Бахтин бұл терминді романдардағы әрқилы тілдесу, сұхбаттасу

ерекшеліктерін сипаттау үшін қолданған. Романдарда қоғамның әртүрлі

тобындағы кейіпкерлер болады және олардың әрқайсысы әртүрлі

диалектілерді, сөз саптауларды романның дискурсына енгізеді. Мысалы,

романда заңнама дискурстары, гендерлік дискурстар, шағын әлеуметтік

топтардың әртүрлі дискурстары сияқты сан алуан сөз қолданыстары

көрініс табады. Олардың әрқайсысы басқамен диалогке түседі:

сұхбаттасады, араласады, бетпе-бет келеді, өзара әрекетке түседі т.б.

Романның мазмұндық болмыс-бітімі осы тілдесулер барысындағы

диалогтік қарым-қатынастан құралады. Бахтин романның осы тілдік сан

алуандықтан тұратын мазмұндық ерекшелігін поэзияның лирикалық

қаһарманының жеке толғанысына, романтикалық-монологтік сипаттағы

поэзияғақарама-қарсықойды.

Диахрония/диахронды (diachrony, diachronic) – cөздің уақытша өзегін

сипаттайтынқұрылымдықлингвистикатермині.

Диегезис(diegesis)–әсіресекиноғақатыстыкөпқолданылатынинтерьер

хикаясы. Диегезис – ойдан шығарылған әлемнің ішкі интерьері мен сол

интерьердіңбейнесіне қатысты термин. Көп жағдайда, фильмді талқылау

барысында сюжеттік оқиғалардан пайда болып, дыбыстық сүйемелдеуге

қажеттіәуенретіндеалынған(әйгілі«Касабланкадағы»фортепианолардың

әуен тізбегі сияқты) және «Біздің өміріміздің ең керемет жылдары»

фильміндегідей сюжеттік оқиғаларға сырттан қосылған музыка арасында

айырым жасалған кезде қолданылады. Бірі – интра-диегетик, екіншісі

экстра-диегетикболады.

Дезидентификация (disidentification) – экономикалық, идеологиялық

және гендерлік биліктің қазіргі тәртібі теліген субъективті бірегейліктен

бастартужәнеоныорнынантайдыру.

Дискурс (discourse) – заң, өнер немесе ессіздік сияқты көптеген

дүниелерге қатысты пікірлердің жиынтығы. Дискурстар қандай

ұйғарымның дискурста жоғары мәнге ие екенін анықтайтын аксиомалық

болжамдармен және жұмыс ережелерімен сипатталады. Дискурс ережесі

дискурстың заңды объектілерінің қандай екенін анықтайды. Мысалы,

Мишель Фуко ессіздіктің жылдар өткен сайын дискурста әртүрлі

анықталатынынкөрсетеді.Бір дәуірлердеоләулиеліктіңбелгісісаналған.

Албасқабір жағдайда ауытқушылықдепесептеліп,қоғамнаналасталып,

түрмеге қамалды. Фуко дискурстың ішіндегі мүмкін болатын

ұйғарымдардыреттейотырып,дискурстыңанықақиқатынсақтағанпікірді

қалыптастыру үшін ережелермен процедуралардыңжүйелі әрі келісілген

жинағынбілдіретін«дискурстыққұрылым»идеясыныңнегізінқалады.

Диспозитив(аппараттықараңыз).

Диссеминация (dissemination) – Жак Дерриданың әрбір әдеби

шығармадағы және кез келген тіл жүйесіндегі үздіксіз мағыналық

жалғастықты, таратуды білдіретін термині. Сондықтан мағынаның соңы

және мағынаның ең соңғы анықтамасына өту жайлы айту қиын, қалай

болғандада,келесібірмағынаға(белгіге)қатысты«із»қалады,бұлдаары

қарай жалғастырып алып кетуді немесе тағы бір тұжырымдауды күтеді.

Осылайшексізжалғасады.

Дифферанс, айырмашылық (différance, difference). Фердинанд де

Соссюр тілдердің бойында даралықтың жоқ екенін аңғарды. Тіл ішкі

бөліктерінің өзара қарым-қатынасынан құралады. Оның әрбір бөлігі тіл

жүйесіндегі өзге бөліктермен қаншалықты деңгейде байланысты

болғанынақарайбірегейліккеиеболады.Мұндайсалыстырмалыбірегейлік

түсінігі айырмашылықтынәсілдік және гендерлік даралықтың өмірде бар

нормативті һәм иерархиялық идеалдарына қарсы балама ретінде қойған.

Бұл бағыныштылықтағы айырмашылықтың шығу тегін білмейтін

феминистерге, гендерлік, нәсілдік теоретиктерге қолайлы болды.

Айырмашылықтеориясытұрғысынаналғанда,«ақ»–сыртқатебу,кемсіту

сонымен бірге түсті жоққа шығарудың бәсең нормасы. Дәл солай,

айырмашылық тұрғысынан алғанда, «ақ» – түстің бір ғана реңкі

(өзгелерден спектр бойынша дараланатын) ал, негізінде, өзге кемшін

түстердің түрінің нормасын немесе стандартын жіктейтін абсолют жоқ.

Айырмашылық теориясына сәйкес, дәл осы секілді ұзақ уақыт бойы

жынысты түсінудің нормасы мен стандарты болған ер адамның

гетеросексуал даралығы адасу болады. Бұл – басқа гендерлік талғам мен

модуляциядан жоғары немесе бөлек тұратын норма, стандарт емес, бар

болғаны, түстердің спектрлері бойынша айырмасы жасалған

мүмкіндіктердіңбіріғана.

Жак Деррида философияның тұжырымдамалары мен идеялары біркелкі

дифференциаланады деп тұжырымдады: табиғат/мәдениет, физикалық/

технологиялық, бар болу/қайталау т.б. Әрбір негізгі тұжырым өзін

басқаның анықтауын талап етеді. Ол кеңістік пен уақыттың алғашқы

процесін анықтады, заттар бір-бірінен кеңістік тұрғысынан әркелкі

жағдайдаболса да, уақыт тұрғысынан бір мезетте тіршілік етсе, олардың

толыққанды әрі тұтастай бар болуы солармен бір уақытта ақылдың

қабылдауын үнемі тежейді. Оның дифферанс дегені – белгілі бір

құбылыстыңақиқатынақатысты(түсініктіңсанадатолықжәнетұтастүрде

орнығуы)толыққандыжәнеақырғыанықтамажасауғамүмкіндікбермейтін

кеңістікпенуақыттағықозғалыс.

Жалған түсінік (misrecognition meconnaissance) – марксизмдегі

адамдардыңөздерітұрыпжатқаншынайыматериалдықжағдайдынеліктен

көрмейтінін сипаттайтын термин. Жұмысшы табының өмірін қолында

байлығыменкапиталыбарадамдартарапынанеңбектіқанаудыңформасы

ретіндекөрудіңорнына,осындайәлеуметтікжәнеэкономикалықахуалдағы

адамдарөмірлерін«еркіндік»дегенсипаттамаменқабылдайды.

Жалпы экономика (Шектелген экономикадан өзгеше) (general

economy) (as opposed to a restrained economy) – Джордж Батай ұсынған

терминдер.ЖакДеррида«Жазужәнеайырмашылық»еңбегіндедамытқан,

бұрын жабық боп келген (мәселен, бастапқы алғышарттары әдіс

түйіндерімен ақталған диалектика сияқты) және жүйелік философия

шектерінен философияның жүйелік сипатына күмән тудыратын (соңғы

түйіндер бастапқы алғышарттардыақтамайтындай) ерекшеліктерді табуға

болатынын зерттейтін Дерриданың деконструкциясы тәрізді

философиялықдискурстардықолданды.

Жанр (genre) – әдебиеттің комедия, трагедия немесе лирикалық өлең

сияқтыжалпысипаттамаларыменшарттарыарқылыанықталатынтүрі.

Жаңа критицизм (new criticism) – әдеби мәтіндерді әсіресе өлеңдерді,

олардың күрделі бейнелеу тәсілдерін, өлшемдерін т.с.с. егжей-тегжейлі

мұқиятталдауғамүмкіндікберетінұстаным.КлинсБруксжәнеУ.К.Уимсет

сияқты кейбір «жаңа сыншылдар» әдебиеттегі әлеуметтік әрі тарихи

мәселелерденгөрі«әдебишығарманыңөзімағынаныңбірден-біркөзіжәне

зерттеудің жалғыз нысаны» дегенді алға тартты. Олар әдеби

шығармалардың арнайы түрлері әсіресе өлеңдер, әдетте алдамшы рухани

бағыттасипатталатынжалпыламамағыналардыөзқалыбынасіңіріпалады

дептұжырымдады.

Жаттану эффектісі(verfremdungseffekt, ағыл. – allienation, effect) – ХХ

ғасырдағынемісдраматургіБертольдБрехтіңөзшығармаларыныңнегізгі

мақсатын сипаттау үшін ойлап тапқан термині. Дәстүрлі театр

көрермендерді кейіпкерлер және оқиғалармен етене жақындастыруға

тырысты.Ал,Брехт,керісінше,аудиторияныкейіпкерлерденаулақұстауға

тырысып, шығарманы кейіпкер әсерінен ада, оқиғаны объективті, тарихи

тұрғыданбағалапүйренугеүндеді.

Жаттану, реификация (entfremdung, ағыл. – allienation, reification) –

жұмысшы күшімен жасалған еңбек өнімін капитал қожайындарының

иеленуінбелгілеуүшінКарлМарксенгізгентермин.Жұмысшыларөздері

жасаған бұйымға бойындағы бар қуатын сарқа жұмсайды. Капиталистік

өндірістік қатынастарда бұл бұйымдар немесе тауарлар меншік иелеріне

тиесілі. Жұмысшылардың өмірлік энергиясы жаттанады, өзгенікі болады,

жаттың қолына өтеді. Өндірген сәтте олардан тартып алынып, меншік

иесініңнемесекапиталистіңменшігінеайналады.

Жаһандану (globalization). 1980 жылдары консерваторлар байлықтарын

ұлғайту үшін әлемдік сауданы шектеуді тоқтатуды қолдады. Жұмысшы

және отандық өнеркәсіп салаларын қорғайтын сауда ережелерінің алып

тасталуынәтижесіндетрансұлттықсауданыңжаңадәуірібасталды.Қазіргі

кезде тауарларды Мексика, Қытай және Вьетнам сияқты жерлерде өте аз

қаражатқа, жалақысы төмен жұмысшылардың күшімен өндіруге болады,

өйткені күнкөріс деңгейіндегі айырмашылық АҚШ сияқты өнеркәсібі

әлдеқайдадамығанелдерменсалыстырғанда,еңбекқұныныңосыелдерде

өте төмен екенін көрсетеді. АҚШ-тағы жағдайы бар адамдардың жұмыс

орындарын шетелге ауыстыруға, жұмыс күшіне әлдеқайда аз төлеуге,

сатылған заттардан соған сәйкес табыс тауып, әлдеқайда көп пайдаға

кенелугемүмкіндігітуды.ЖаһандануАҚШсияқтыелдердегіжұмысшылар

санының,табыстыңайтарлықтайазайып,күнкөрісдеңгейініңтөмендеуіне

себеп болды, сондай-ақ байлықты капитал ұстаушылардың аздаған

бөлігініңқолынашоғырландырды.Нәтижесіндетеңсіздікайтарлықтайөсті.

ДәлсолкездеҚытайсияқтыелдер«алғашретжәнедәлосысебептермен

жаңа халықаралық сауда жүйесінен көп нәрсені ұтқан жаңа тап, алпауыт

инвестор-өнеркәсіп иелерінің пайда болғанын» көрді. Қытай сияқты

елдерде жұмысшылардың күнкөріс деңгейі жақсарды, бірақ бұл АҚШ

сияқты елдердегі жұмысшылардың есебінен болды. Бұрын америкалық

жұмысшыларға төленіп келген жалақы енді қытай жұмысшыларына

төленетін болды. Байлықтың шығысқа қарай көшуі, сонымен қатар

байлықтыңқоғамныңжоғарғыбөлігінеқарайауқымдытүрдеауысуынада

себепболды.

Жеріну (abjection) – эгоның (тұлғалық «Меннің») тұтастық көрінісіне

қарама-қайшы жағдайда болатын дене тіршілігіне қатысты материалдық

құрсауды сана-сезімнен аластау әрекеті. «Жеріну» термині, сондай-ақ

тұлғалық менді (эго) қалыптастыру қажеттілігі туған кезде байланысты

үзудіталапететінанатәніненжерінугеқатыстыдақолданылады.

Жетіспеушілік (lack) – әуелгіде аталмыш термин объектілер қарым-

қатынасына арналған ағылшын психологиясында «басты олқылық» деген

атауды иеленді. Ал Жак Лаканбұл терминді («manque a etre») тұлғалану

процесібарысындаананыңденесіненбөлінудіңнәтижесіндепайдаболатын

сезімдісипаттауүшінқолданды.

Идеализм(idealism)–қазіркөнерген,идеяларфизикалықәлемненбөлек

сферадаболадыдепсанағанфилософиямектебі.

Идентификация, бірегейлік (identification) – адамның «Мені» күшті

және еліктеуге лайық басқа адамдардың қасиеттерін ішінара өз бойына

дарытуарқылы қалыптасадыдегенФрейдтің идеясы.Бірадам санасында

өзге бір тұлғаның мінсіз бейнесін жасап алады да, «өзін» осы идеалға

еліктеуарқылықалыптастырады.

Идеология(ideology)–КарлМарксүшінбилеушітаптыңбилікжүргізу

идеялары. Уақыт өте келе адамдардың экономикалық өмірінің өзгеруіне

қарай, байлық пен билікті әділетсіз бөлуді ақтап алатын идеялар да

өзгеріске ұшырады. Иерархия алдындағы борыштар сезімін мойындаған

ежелгі діни идеялар «ақсүйек» деп қабылданған әлеуметтік топтармен

бірігіп, қасиетті касталардың билігін заңдастырды. Кейін азаттық немесе

еркіндік идеялары саудагерлер мен өнеркәсіп иелерінің шағын тобына

байлықты шектен тыс жинауды заңдастырып берді. Француз философы

Луи Альтюссер идеологияны жеке даралық қасиеті деп сипаттады (адам

өзін капитализм ережелеріне бағындыратын мектеп, білім сияқты

институттар шеңберінде қоғам мен мәдениеттегі рөлдер мен тәртіп

ережелерін бойына сіңіруші етіп емес, иллюзияның арқасында барынша

еркінадамисубъектретіндесезінеді).

Икон (icon) – семиотик Чарльз Сандерс Пирстің таңбалық белгілерді

белгіленгензаттардыеске түсіруүшінқолданғантермині.Мысалы,карта

немесепортрет.

ИМҚнемесеидеологиялықмемлекеттікқұрылым(ISA orideological

state apparatus according). Луи Альтюссердің ойынша, идеология мектеп,

шіркеу және жұмыс орындары сияқты мекемелерге, адамдарға

капитализмнің үлгілі субъектісі болуды үйрететін инвестиция ретінде

құйылады.

Имманентті, трансцендентті (immanence, transcendence). Имманентті

болу деген бір нәрсенің ішінде болуды білдіреді. Философияда бұл –

материалдық әлемнің ішінде болу деген сөз. Трансцендентті дегеніміз –

тысқары немесе белгілі бір шектің ар жағында болу. Философияда бұл –

материалдықәлемніңсыртынданемесеоныңаржағындаболу.

Индекс,индекстік(index,indexicality)–істіңқандайдабіркүйінтікелей

көрсететін көрсеткіш. Мысалы, «қазір» деген сөз әңгімелесудің сәтін

білдіреді. Киім әлеуметтік топтың немесе мамандықтың көрсеткіші.

Соттыңкиімі–институттыбірегейліккөрсеткіші.

Интерпелляция(interpellation)–ЛуиАльтюссердіңтұлғаныңдаралығы

көбінесе экономикалық класс арқылы анықталатын капиталистік қоғамда

адамөзінжекетұлғаретіндеқалайсезінетінінсипаттайтынтермині.Жеке

тұлға ретінде мойындауға лайық «назар аударту» иллюзиясы, адамның

әлеуметтіктұрғыдананықталуытөменірекэкономикалықкластағырөлінің

айқындалуықтималдығыназайтады.Жекетұлғакедейболсада,өзінеркін

әрі бақытты сезінуі мүмкін. Сондықтан «жаңылыс танылған» біреу

капитализмніңқұрсауындатолымсызжекетұлғаәрідаралықрөліндеқала

береді. Адам тіршілігіндегі материалдық жағдайының шынайы орнын

байқамайды және оның орнына құлдықты жаңылыс түсініп, еркіндікке

балайды.

Канон (canon) – белгілі бір саланы таныту үшін көпшілік арасында

мойындалған әдеби туындылардың жиынтығы. Канон ұғымы

айналасындағыпікірталасәлітоластамағанмен,«КереметГэтсби»немесе

НеллаЛарсеннің«Жүріс»сияқтыбүгіндекөпоқылабермейтінсолдәуірдің

құнды кітаптары мен жоғары техникалық шеберлікпен әлеуметтік

мәселелерді көтеріп, философиялық өткір ойлар айта білген Джон Дос

Пассостың «Манхэттен трансфері» тәрізді қазір көп оқылатын және

кеңінен зерттелетін шығармалар арасындағы айырмашылық осы ұғым

аясындақарастырылады.

Капитал, капитализм (capital, capitalism) – иррационал тұлғалық

мүдденіадамзатісіндебіріншіорынғашығарып,қоғамресурстарыншағын

топтыңқолынажинақтауғамүмкіндіктуғызатынжәнекөпшіліктіңеңбегін

азшылықтың байлығын арттыруға ықпалдастыратын экономиканы енгізу

әдісі. Капитализм жұмысшыларды байлардың еркіне бағындыру

ұстанымына арқа сүйейді. Бұл бағынушылық идеология (нарықтың

бейберекет иррационалдығына ерік беретін «бостандық» сөзімен

бүркемеленгенидеология)сатылықайырмашылықтыкүшейтуүшінкәсіби

білім, формалды теңдік түріндегі теңсіздікті қалыптастыратын құқықтық

режим және полиция күші арқылы жүзеге асады. Капитализм «жеке

меншік», «бостандық», «жеке тұлға» сияқты әпсаналарға құрылған және

ақша, жол, тіл т.б. сияқты жеке экономикалық қызметтердің қоғамдық,

әлеуметтік, коммуналдық құрылымдарын жоюға мүдделі болады. Ал

антикапиталистік социалистер бақуатты өмірді қамтамасыз ету үшін

бағаныжүйеліжолғақою,еңбекақыныжеткілікті,жоғарыдеңгейгекөтеру,

экономикалыққарым-қатынасжариятүрдереттелетінжәнебасқарылатын

экономиканың өзгерісіне қол жеткізуге ұмтылады. Тұтастай алғанда,

экономиканың мақсаты – ат төбеліндей топты ғана байыту емес,

көпшіліктіңигілігіүшінеңбекету.

Карнавал, карнавалдық (carnival, carnivalesque). Әйгілі «Рабле және

оның әлемі» атты еңбегінде Михаил Бахтин Франсуа Рабленің

шығармаларындағы ортағасырлық мәдениетті жан-жақты зерделей

отырып, оның аяусыз ажуа мен ащы мысқылға толы «Гаргантюа және

Пантагрюэль» сияқты шығармаларының стиліне «карнавалдық» мәнерде

жазылған деген айдар тақты. Ол ортағасырлық карнавалдардың ажуалық

формалары мен троптарын имитациялайды. Ол дәуір мәдениетінде

ақыреттік өмірдің рақатына бөлену үшін тән ләззатынан бас тартуға

үндейтінкатоликшіркеуініңидеологиясыүстемболатын.Арғы дүниедегі

аспан патшалығында ләззатқа бөлену үшін сексуалды тән қажеттіліктері

тұсаулануы тиіс болды. Бірақ карнавал маусымында мұндай ресми қатаң

тыйымдар алынып тасталды. Адамдарға ойын түрінде болса да, тәндік

қалауларына шек қойылмады, шіркеу мәртебесін мазақ етуге және билік

құрып тұрған иерархияның бұғауын уақытша «сыпырып» тастауға

мүмкіндік берді. Рабле новеллаларында адам тәнінің материалды қыры

дәріптеліп, сол дәуірдегі билік өкілдерін аяусыз ажуаға айналдырды.

Сондықтан егер үстемдік құрып тұрған иерархияны ажуаласа, дене мен

тәнгесалынғантыйымдардыжоққашығарсажәнетабиғаттағыфизикалық

өмірдің циклды сипатын мерекелейтін болса, ондай әдеби шығармалар

«карнавалдық»элементтерденқұралғанболады.

Кастрация(castration).ЗигмундФрейдтіңайтуынша,барлықербаланың

есікірмегеншағындаанасыменжақындасуғадегенсезіміболадыжәнеол

адамзат қалыптастырған мәдени мәміле тезіне түскен кезде

тұншықтырылады, сол кезде бала зорлықпен кастрация жазасының

алдындатұрғандайүрейдібастанкешетінкөрінеді.ЖакЛаканбұлүрейді

семиотикалықтүсіндірмеменбұрыпәкетті.Олербаланыңбалиғаттықесею

рәсімдерімен бетпе-бет келуін біздің қазіргі өркениетте кім екенімізді

анықтайтын өмір сүру салтының рәсімдері (ат қою, рөлдер беру,

ережелергебойұсынут.б.)іспеттесмәденимәмілеменрәсімжоралғылар

патшалығынаөтуіменпарапарсанайды.Ербалаанасынадегенжақындасу

сезімінтұншықтырып,бейсанағаөтеді,ендіолсанағақолжетімсізболып,

симптомдар секілді белгі күйінде ғана қалады. s/S алгоритміндегі

белгілердің ортасындағы сызық (кіші s симптомға тең және үлкен S –

бейсананың эквиваленті) бейсананы түс секілді айқын симптомдардан

бөліп тұрғанға ұқсайды. Қалаулысының (анасы) жоқтығы – ер адамның

анасыменқиялындақайтажақындасудыіздеуінедейінгібарлыққалауының

мотиві.Символдықтәртіпкеенужәнетұншықтырылуғадегенқажеттілікті

қабылдау символдық түрде айқындалса да, кастрацияға жақын. Яғни ер

бала еркектік сексуалды қуаттың белгісі есептелетін фаллосқа қол

жеткізудіқұрбанетіп,мұныңәкеніңиелігіекенінмойындайды,«әкееркі»

еркек үстемдігі бағытындағы адамзат мәдениетінде оны анасынан

алшақтатады.

Конденсация (condensation). Бейнелі көріністер адам қиялында тұнба

тәрізді қоюланады немесе сезім мен ойдың әлденеше талшықтарын өріп

тұтастырады. Бір атау төңірегіне бірнеше бейсана себептер мен

референттердітоптастыруымүмкін. Фрейд бір кітаптағы құрғақ жапырақ

жайлытүстеәйеладамныңесімі(«Флора»)меннемістің«бақ»сөзісияқты

көптегенреференттердіңқолданылғанынбайқаған.

Констатив (constative). Сөйлеу актісі теориясы бойынша, өмірдегі

өзгерісті көрсететін «сіздерді ерлі-зайыпты деп жариялаймын» деген

сияқтытілдікәрекеттер«перформативтісөйлеу»депаталады,алжайғана

белгілімағлұматтыжарияеткенмәлімдемелер(«Сіздерерлі-зайыптыларға

ұқсайсыздар»)«констативтісөйлеу»болады(Перформативтіқараңыз).

Констелляция (constellation). Вальтер Беньямин Барокко дәуіріндегі

немістрагедиясыжайлызерттеуіндесолдәуірфрагменттерінқазіргібіздің

жағдайымызғасайтұжырымдауғақарсышығып,дәуірфрагменттерінбір-

біріне қатысы тұрғысынан зерттейді. Бенжамин сол дәуірді анық

танытатын түсініктерге емес, оны түсінуге мүмкіндік беретін

фрагменттерге айрықша назар аударды. Сондықтан оның талдау әдістері

имманентті, тарихи және материалистік тұрғыда болды. Әдеби

шығармалардыдәуірдіңталқысынасалыпжіберудіңорнына(ДьёрдьЛукач

әдебиеттісараптаудатарихиматериалистікәдістіқолдануғабейімболған),

Беньямин біртұтас шоғырдың әрбір бірегей элементтерін жеке-жеке

зерттеді.

Контекст(context) – бірнәрсенің өмірсүретін және оныңтұтас немесе

толық түсінігін қалыптастыруды қамтамасыз ететін айналасы немесе

қоршаған ортасы; көбінесе тарихи ортасы маңызды әдеби шығармалар

үшінқолданылады.

Контр-гегемондық (counter-hegemonic). Гегемония үстем жағдайға

қатысты қолданылады. Контр-гегемондық дегеніміз – үстемдікке немесе

биліккеқарсыәрекет.

Коэволюция (coevolution) – eкі ағза бір-бірінің эволюциялық дамуына

әсереткенкезде,паразитпенқожайынныңөзгеруінеқарай,біріекіншісін

өзараұтымдыжағдайдаэволюцияғаұшыратуы.

Көлемді нарративтер (grand narrative). Жан-Франсуа Лиотардың

«Постмодерн ахуалы» атты ұзақ баянынан бастап, бұл термин гуманизм

сияқтыадамзаттарихынхатқатүсірудеқолданатын«көлемді»баяндауларға

қатысты айтылады. Бұған қарама-қарсы шағын әңгімелер қатарына

жұртшылықтыңбелгілібіртобынбейнелейтін,гендерліказшылықнемесе

адамныңтүсінеқатысты,негізінен,ақгетеросексуалдыерлердібейнелейтін

шағынхикаяттаржатқызылады.

Куир(queer)–бастапқыда,1980жылдарыкуирсөзінкөпшіліккекеңінен

таныс гейлерден ажырату үшін қолданды. Ал қазір куир (queer) ұғымын

гендерлік «сұр түстің түрлі реңктеріне» (gray-scale variety) қатысты

қолданады.Куирдеп–гетеронормативтікәлемгежаткөрінетін,алолардың

өздерігетеронормативтікөмірсалтынакүмәнменқарайтынтоптыайтамыз.

Яғнисексуалдытәжірибеніңқұбылмалысипатымен гендерлікдаралыққа

қатысты олардың ұстанымы өзгеше. Куир теориясының негізгі идеясы

мынандай – куир азшылықтың жақтаушы мүшесі емес. Бұған қоса, куир

критицизмініңбіржобасы–гетеросексуалдымәдениеттіңоларүшінтеріс

саналатынгетеронормативтігінмансұқтау.Аләдебиеттегікуиркритицизмі

дегеніміз–баршаәдебимәтіндежасырынжатқан(барлықадамдаройында

да дәл солай) гетеросексуалды емес сексуалды және гендерлік болуы

мүмкін сипаттарды ашу. Психологиялық зерттеулер көрсеткендей, кейбір

адамдар белгілі бір деңгейге дейін куир және гетеросексуалды қалауға

қайшы келетін құштарлықты сезінеді. Дивергенцияны (алшақтықты)

шектейтінрепродуктивті нормаларды сақтаудықамтамасыз ететін мәдени

заңдарды ұстанбаған кезде, гендерлік пен сексуалдық бұдан да еркін әрі

әртүрлі, көптүрлі және полисипатты болуы мүмкін. Қоршаған табиғат

әлемінде гетеросексуалды репродукция – азшылықтың формасы. Белгілі

бір деңгейде, куир – биологиялық норма, ал репродуктивті

гетеросексуалдық,керісінше,аберрация(ауытқу).

Кіші«а»объектісі(objetpetita)–ЖакЛаканныңбаланыңанақұшағында

болған кездегі нарцистік сезімін қайта қалпына келтіруге деген тілегін

сипаттау үшін ойлап тапқан термині. Мұндай тілек қашан да

метаформалық сипатта болады (қиялдағы объектінің орнында – анасы

немесе «үлкен А», анасы француз тілінде – аutre). Оның үстіне баланың

басқа қай тілегінің объектісі де дәл анасының құшағында болуға деген

ұмтылысына тең келе алмайды, сондықтан баланың тілегі әрдайым

қиялындағы бір-біріне ұқсас объектілерден құралған метонимия тәрізді

тізбекпен келесі метонимияға ауысып отырады (кеме «желкенге», бүтін

бөлшеккеайналғандай,«кішіа»(petita)объектісідетеканаға(аutre)деген

ұмтылыстыңбірбөлшегісекілдіғанаболады).

Қайтаанықтау,қайтаанықталған(overdetermination,overdetermined)–

санадағыоқиғаныңқалайшабірнешесебебіболатынынақатыстыЗигмунд

Фрейдтіңтермині.Фрейдтүстердісараптаукезіндетүскөрудіңсегменттері

әртүрлі қайнар көздерде келтірілгенін байқаған. Бұл термин, тұтастай

алғанда,«бірнешеретанықталған»дегенмағынадапайдаланылады.

Қалдық(remainder,incalculability).БұлтерминдіЖакДерридаалғашрет

«Глас»еңбегінде(1974)қолданды.Қалдықкезкелгенмәтінніңтолықжәне

тұтастай мағыналық есебінен тыс қалған семантикалық сілтемелеріне

қатысты. Өйткені мұндай есепке алынбай қалғандардың есепке алынбау

шегінде немесе шекарасында айырымы (дифференциация) жасалуы тиіс.

Бұл–«қалдық»құрылымдық,бірақоныигерумүмкінемес.Олесептентыс

қалады.

Қиялдағы, шынайы, символдық (imaginary, real, symbolic).

Психоаналитик Жак Лакан үшін эго (тұлғалық «Мен») деген – елес. Ол

өзінің шешімін бейсаналы түрде ұға алмайды. Дегенмен жат күштер

арқылы қалыптасқанына қарамастан, «эго» өзінің жеке жүріс-тұрысын

бейне бір тікелей бағыттап отырғандай көрінетін осы «даралық» деген

иллюзияны қолдайды. Лакан үшін мұндай иллюзия – «қиял». Өйткені

баршамыздың ішіміздегі «Менге» толықтай кірігіп кеткен иемденудің

алдамшы иллюзиясының күштілігі сонша – өмірімізді қалыптастырып,

қалауларымызды басқаратын бейсана күштердің «шынайы», терең

«құдығына» жанаса алмаймыз. Содан бері «қиял» термині кез келген

сандырақсекілдімәденижүйеніатауүшінжалпылықсипаталды.Мысалы,

«ұлттықмемлекетқиялы» сияқты.Лаканныңсөздікқорындағы келесібір

негізгітермин–біздіңдаралығымыздықұрайтын және өмірдегірөлімізді

анықтап беретін әлеуметтік-мәдени саланың белгілеріне қатысты

«символдық» термині. Ер бала анасына қатысты қалауын әкесінің

кастрациясынан қорқып, анасымен сезінген одақты құрбандыққа шалуды

үйреніп, бейсана ерік-күшін тұншықтырып, оны белгімен алмастырған

кезде (әрдайым діттелген нысанның жоқтығын көрсететін белгіге

айналады) символдықтәртіпалаңынакіреді.Оның өмірі енді осыодаққа

қол жеткізуде ешқандай табысқа жетпеумен, белгіден белгіге дейін

метонимия және метафора айналасында өткен сағынышты мұңмен, яғни

белгіден шынайы объектіге ешқашан өтпеумен, jouissance немесе шат-

шадыман күйде анасымен қауышуға ұласуымен айқындалады (әйелдер

тәжірибесіне қатысты мұндай салыстыру моделін Лакан жасап шыққан

жоқ).ФрейдпенЛаканныңайтуларынша,символдықүлгі,соныменқатар,

бәріміз айналысып жүрген психикалық тұншықтырудың да моделі.

Әлеуметтікәлемдеқалыптыережелергебайланғанжүріс-тұрыстәртібімен

өмірсүруүшінбізләззаталуғадегентүйсігіміздіжәнезорлық-зомбылыққа

деген ниетімізді тұншықтыруға көніп, орындауға тиіспіз. Мұндай

тұншықтыру,Лаканныңойынша,символдық,өйткенібелгінемесесимвол

белгіленген нысанның жоқ екенін білдіреді. Белгі дегеніміз – сана мен

бейсана(психикамыздағытұншықтырылған элементтерорналасқанорын)

арасындағы айырмашылықты көрсететін модель. Сонымен қатар, бұл –

тұншықтыруды жүзеге асыратын механизм. Өйткені өмірімізде белгілер

менсимволдарғаназарымыздыбағыттапөтеміз.Оларбіздіңқалауымызды,

үрейімізді, сағынышты мұңымызды шағылыстырып көрсететін айна

іспеттес.Нақтыбіркөліктіменшіктеуәрекетініңөзібізсаналытүрдеқол

жеткізеалмайтын,солүшінтұншықтырылғанэлементтерменсипатталатын

эмоциялықкүйдіңсимволынаайналады.

Қоғамдық сала (public sphere). Юрген Хабермастың бұл термині

азаматтардың қоғамның саяси қимыл-қарекетіне ықпал ететіндей межеде

талқылауменпікіралмасуғақатысатынқоғамдықталқысаласынақатысты.

Хабермас мұның пайда болуын Батыс Еуропадағы жаңалықтарда, кофе-

мейрамханалар мен журналдарда т.б. орындарда қоғамдық талқылаулар

ерекшебелеңалғанХVІІІғасырдыңсоңынажатқызады.

Құзыреттіқауымдастық(interpretivecommunity)–белгілібірәдебиетті

түсінуге құзыреті жететін немесе ерекше біліктілігі бар және оқулары

мәтінді тиянақтауға көмектесетін оқырмандар тобы. Оған мысал ретінде

Милтонның «Жоғалған жұмағының» (Paradise Lost) алғашқы басылымын

алсаболады.

Құрама (assemblage). Жил Делөз бен Феликс Гуаттари бұл терминді

бірегей әртекті элементтер біріктіретін болмыс түрін атау үшін ұсынған.

Біздіңденеміздеақыл-ойымызсияқтықұрама(Assemblage).

Логоцентризм (logocentrism). Бұл терминді Жак Деррида

батысеуропалық философия дәстүрінде ақылды ақиқаттың өлшемі ету

үрдісін сипаттау үшін қолданған. Платоннан бастап Гуссерльге дейінгі

идеалистік дәстүрде ақыл немесе логос жаттанған ақиқатты таза идея

ретіндетануғақабілеттібопсуреттеледі.

Матерализм(materialism)–материалдықәлемнентысешнәрсе,әсіресе,

руханиәлемжоқдегенфилософиялықұстаным.

Мәдени капитал (cultural capital) – әртүрлі экономикалық таптарда

туындайтынсимволдықтауарлармен артықшылықтар(мысалы,таңдаулы

білімтүрініңбірінигеругеқолжеткізусияқты).ПьерБурдьеніңайтуынша,

бұл тауарлар қаржылық капитал сияқты әркелкі дамиды және бір

әлеуметтік-экономикалық тапты, оның белгілі бір эстетикалық шешімді

қаншалықты жақсы қолданғандарына қарай, екіншісінен ажыратуға

көмектеседі.

Мәдени материализм (cultural materialism). Раймонд Уильямс бастаған

бұләдебизерттеулерқозғалысыбарлықназардынақтыәдебиеңбекпенол

өмірсүріпжатқанмәденитарихқааударды.Бұл–материалистікұстаным,

өйткені олжұмыс, сондай-ақ экономикалықтаптардың шынайылығы мен

олардың өмірімізге әсері тәрізді іргелі физикалық элементтер және өмір

процестеріне қатысты марксистік ұстанымға жақын. Өзінің әйгілі

зерттеулеріндеУильямселдегіжағдайғабайланыстынемесесоғанқатысты

жазылған ағылшын әдебиеті мен қала өміріне қатысты әдебиеттердің

арасындағыайырмашылықтықарастырды.

Мәтін,мәтіндік(text,textuality).ЖакДерридаадамәдебиеттегімәтіннің

мағынасынаұласып,айтылғандүниеніңсоңынажеткенде,әдебимәтіннің

сөздік құрылымынан шығармадағы идеяға немесе шығарманың мәніне

немесе референтке (мысалы, автордың өміріне) өтер болса, фактілер

текстураның бір түрінен екіншісіне, референттің бірінен екіншісіне өтеді

дегенді алға тартты. Біз мағыналық процестер мен құрылымдар әдеби

шығарма шеңберінде ғана аяқталады деп ойлаймыз, ал оның сыртында

тұрған дүниелерді «шынайы», «мәнді», «материалды», «тарихи»,

«әлеуметтік»,«семантикалық»,«концептуалды»және«биографиялық»т.б.

деп ойлаймыз. Бірақ сыртқы әлемдегі бұл заттардың барлығының әдеби

мәтіндегі текстурадан ешқандай айырмасы жоқ өзіндік текстурасы бар.

Олардыңбарлығымәтіндегідейбір-біріменбайланыстыжәнеәрқайсысыөз

кезегінде сыртқы көрінісі үшін маңызы зор тағы бір бөлшекпен

байланысып тұрады. Әлем әдеби мәтіннен өзгеше емес. Оның

текстологиясы бар. Біз дифферанциалды қатынастан өте алшақ кейіпте

санамызда ғана өмір сүретін «шынайы» ақиқат бар деп ойлаймыз. Бірақ

бұл–жаңсақтүсінік.

Медиация (mediation) – диалектикаға сәйкес кез келген ақиқатты тану

үшін оны басқа бір ақиқатпен салыстыру. Адам санасы ақиқатты тек

шектелген түрінде қабылдайды (немесе өздігінен қабылдайды).

Диалектикалықталдауғасәйкес,ақиқатбасқабірақиқатпенсалыстырғанда

немесебасқабірақиқаттытерістегенкездеғанабірқасиетіненекіншібір

қасиетке ие болады (медиацияға түседі). Мәселен, сот отырысының

бөлмесі бір қарағанда қарапайым бөлме болып көрінуі мүмкін, бірақ,

шындығында, ол бөлмеде заң құжаттары бар, өзіндік қалыптасқан

принциптеріментұжырымдарыбар,солзаңдарментұжырымдардыжүзеге

асыратын өзіндік тұтастай қоғамы бар, яғни бөлме солар арқылы бір

қасиеттен екінші бір қасиетке ие болып отыр. Гегельдің ойынша, біз кез

келген ақиқатты тек жалпыәрі тұтастайсипаттатүсінугеқабілеттіміз: ол

ақиқаттытекбірқасиетіненекіншібірқасиетінеөткендеғанатолықтүсіне

аламыз.

Металепсис (metalepsis) – себеп бойынша ықпалға берілу. Мысалы,

кедейліккөптегенадамдардыңкрахмалменқанттанжасалғантағамдарды

шектен тыс көп тұтынуға мәжбүрлеп, олардың толысып кетуіне себепші

болады. Ал бұдан соң консерваторлар кедейлерді парықсыз, жауапсыз,

құрдымға кетуіне өздері себепкер, кедейлікке лайық деп сипаттайды.

Олардың дене тұрқы моральдық ұстанымдарының жоқтығын көрсетеді.

Сөйтіп, кедейліктің салдары оны ақтап алушы себепке айналады.

Керісінше,байадамдаржоғарыбілімалып,көпнәрсегеқолжеткізедіжәне

капитализмніңәртүрлісалаларынбасқараалады.Оларөмірдежолыболған

жандар ретінде тілге тиек етіледі. Бұл сәттілік олардың байлығын ақтап

алатын ретроактивтіықпалға айналады. Жақсыбілім нәтижесінде жеткен

кәсібиартықшылықтыңықпалыбайлықтыақтапалатынсебепболады.

Метафизика (metaphysics) – «Болмыс» деген не?» деген сияқты басты,

өзекті мәселелерді қарастыратын философия. Бұл, сондай-ақ, идеялар

материядантысөмірсүредідегентұжырым.

Метис (mestizo, mestizaje) – испан тілді байырғы халық пен ақ нәсілді

халықтыңбірегейлікэлементтерінбойынасіңіргенараласэтностықтұлға.

Метонимия/метафора (metonymy/metaphor). Риторикалық метафора –

затты алмастыратын бейне. Лингвистикада ол кез келген терминді

лингвистикалық тізбектің кез келген нүктесінде ауыстыруға мүмкіндік

беретін вертикалды өзекпен байланып тұрады. Метонимия – жақын

терминдергесілтемежасауарқылыжасалғанбейне.Лингвистикадаонысөз

таптарын бір-біріментізбекарқылы байланыстыратын горизонталдыөзек

депатайды.

Мимесис (mimesis) – шынайы өмірді өнерде немесе әдебиетте

имитациялау.

Модерн,модерндік,модернизм(modern,modernity,modernism).Әдебиет

тарихында Ренессанс дәуірінен кейінгі, 1500 жылдан 1750 жылға дейінгі

кезеңдіқамтиды.Оныромантизмалмастырды.«Модернизм»ХХғасырдың

басындағы Еуропада бәрін «жаңаша» жасауға ұмтылған, түрі жағынан,

мазмұны жағынан ХІХ ғасыр әдебиетінен әсіресе «викториандық»

парадигмадан түбегейлі алыстаған әдебиетке және әдеби қозғалысқа тән.

Кейбіреулер үшін бұл «қарабайыр» тірлікті зерттеуді білдірсе, біреулер

үшін журналистикаға жақын дағдыны, ал тағы біреулер үшін сана-сезім

формасын бірінші жақтан зерттей отырып, ХІХ ғасыр «реализміндегі»

үшінші жақтан әңгімелеу парадигмасынан алыстау болды. «Модернизм»

орта ғасырдан бергі тарихи кезеңде пайда болды. Cондай-ақ бұл кезеңде

капитализм мен өкілетті демократия институттарының дамығандығын,

биліктіңдінүстемдігіненқолүзіп,ғылыммензайырлырационализмгебаса

көңілбөлгенөмірсалтынаауысқанынайрықшаатапайтқанжөн.

Нарратология (narratology). Нарративті зерттеу Владимир Пропптың

«Ертегіморфологиясынан»басталды.Проппхалықертегілерініңсюжеттік

құрылымын зерттей келіп, олардың баршасына «қаһарманның сапарға

аттануы»,«алғашқыерлігінкөрсетуі»,«тосынсыйғаиеболуы»т.б.сияқты

cюжеттікэлементтерортақболыпкеледідегенқорытындығакелді.Әдетте

оқиғаның элементтері немесе «қызметі» дәл осындай ретпен құрылады.

1960–1970 жылдары Цветан Тодоров, Жерар Генет және Клод Бремонд

сияқтыеуропалықструктурализмсыншылары(структурализмдіқараңыз)

шығармабаянынзерттеудіжәнетеориялықтұрғыданпайымдаудыоданәрі

жалғастырды.«Тыңдаушы»немесебаяндаушыәңгімелепотырғанкейіпкер

әрекетіарқылынарративтіңнақтыэлементтеріайқындалды.

Негативтідиалектика(negativedialectics).T.Адорнофилософияәлемнің

ақиқатын жүйелі түрде анықтап беретін әмбебап тұжырымдаманы табуға

болады деген бағытты ұстанып кетті деп есептейді. Осылайша заттар

әлемінде өзіне тәнқалыптатұжырымдық мәнге байланбай-ақ, дөңгеленіп

тұрған тіршіліктің шартты, материалды, дифференциацияланған қыры

құрбандыққа шалынды. Олардың тіршілігі даралық ретінде тұжырымға

сыймайды,түсіндірілмейді.Aдорнофилософиязаттардыңшартты,негізсіз

әрі күрделі материалдық шындығын қандай да бір тұжырымдамалық

түйінге,ортақзаңдылыққа,жалпыламасипатқанемеседаралыққатіремей

қарастыруғаденқоюытиісдепсанады.

Неолиберализм (neoliberalism) – еркін сауданың немесе «еркіндіктің»

(liberty)экономикалықдоктринасы,тұңғышретХІХғасырдабасымдыққа

иеболған(сондықтан«nео»делінеді)бұлдоктринамеркантилизмгенемесе

мемлекет яки үкімет билігі арқылы монополияларды пайдалана отырып,

экономиканың бөлшектерін басқаруға қарсы қойылды. Абсолютті еркін

экономикалықнарықдоктринасы1970жылдарықайтажандандыжәнеол

капитализмдімемлекеттарапынанреттеудіқысқартуға,отандықсалаларды

ғана қорғайтын тарифтер қабылдауға жол бермейтін халықаралық сауда

келісімдерін жасауға, жұмысшылар мүддесін қорғайтын кәсіподақ

қызметіншектейтініс-шаралардыазайтуғамұрындықболды.

Новум (novum). Эрнст Блохтың бұл термині қазіргі қоғаммен

салыстырғанда мүлдем жаңа дүниені сипаттайды. Әдетте, ғылыми

фантастика саласындағы ғалымдардың шығармашылығындағы утопияны

бейнелеуүшінқолданылады.

Нысаналы қарым-қатынас (object relations) – инстинкттер мен

әрекеттердіңрөлін төмендете отырып,мұныңорнынатұлғаныңқоршаған

ортамен әсіресе анасы секілді алғашқы қамқоршылармен қарым-

қатынасынаденқоятынпсихологиялықмектеп.

Оқиға(event)құрылымнанбөлек.Оқиғатекбірретжалтетіпкөрінедіде,

жоғалып кетеді. Оның болуы – тосын және қайталанбас төлтума. Ол

тұрақты емес. Керісінше, құрылым өзінше жалғаса береді, қайталанады

және тұрақты дамиды. Бұл түсінік постструктурализмнің бар болуы –

табиғатынан тұрақсыз және субъекті мен белгілі бір объектіні тану

жөніндегі дәстүрлі философиялық түсінікке жанаспайды деген

тұжырымның бір бөлігі. Олардың пікірінше, шындықтың өзі бірден

танылатынбарболуқұбылысыретіндепайымдалуымүмкін.

Оқшауланған егемендік (sovereign exception) – Джорджо Агамбеннің

ерекше жағдайлардағы – лагерьлер, түрмелер тәрізді оқшауланған

аймақтардағы – қоғамнан аласталған босқындар, баспанасыздар, жазаға

кесілгендерсияқты,егемендіаймақөмірінеқатысуданбастартқандарүшін

құқықпен байланысты заңды әрекеттер аясын қарастыратын, егеменді

үкіметтер құрылымын сипаттау үшін қолданған термині. Мұндай

аймақтағылардыңешқандаймәртебесіде,жалпықоғамөмірінеқатысыда

жоқ. Олар мінез-құлық ережелеріне негізделетін әлеуметтік тәртіп

енгізілгенге дейінгі тіршіліктің табиғи жағдайында өмір сүреді, былайша

айтқанда,«лыпасызөмірге»(barelife)түскен.

Оқырман зердесі (reader response) – әдебиеттегі оқырманның мәтінді

қалай қабылдайтынына ден қоятын және оқырманға немесе болжанған

оқырмандарғаұсынылатынмәтіндердіңаспектілерітуралытеория.Стэнли

Фиштің айтуынша, Милтонның «Жоғалған жұмақ» деген ұзақ поэмасы

оқырманды кейіпкерлерімен және оқиға желісінің тартымдылығымен

баурап алған. Поэма ғибраты тек идея ретінде ғана емес, оқырмандарды

оқуға, ойлануға және өздерін белгілі бір бейнеде сезінуге мәжбүрлеген

мәтінмен индукция әрекеті ретінде де берілген. Фиш барлық әдеби

шығармалар мәтіндегі оқырмандарға арналған толғамдарға адекватты

жауап беруге қабілеті жеткілікті оқырмандардың сауатты қауымдастығын

меңзейді деген ұстанымнан танбаған. Уольфганг Яусс әдеби мәтіндердің

оқырмандар қойған сұрақтарға жауап беретін және олқылықтарды

толықтыруғақатыстысұрақтарқоятын«босорындары»боладыдеген.Оқу

–динамикалық,интерактивтіпроцесс.РоманИнгартен«оқырманоныоқу

зердесіне, қиялына салып «нақтыламайынша», шығарма толық игерілген

болмайды» деп пайымдаған. Джейн Томпкинс сияқты басқа сыншылар

оқырмандарға әлеуметтік және тарихи тұрғыдан қарастыруға талпыныс

жасап, белгілі бір тарихи сәттердегі әдеби мәтіндердің пайда болуына

байланыстыоқырманзердесініңқалыптасуынзерттеді.

Онтотеология (onto-theology) – Жак Дерриданың діни сана-сезімдегі

ақиқатты заттарда немесе идеяларда болады деп айқындайтын

философиялық түсінікке атау беру үшін ойлап тапқан сөзі. Мұндай

сенімнің ерекшелігі мынау – барша «бар болуды» тудырып, оны

деонтологияландыратын немесе өзінен бұрынғы ешқандай қолдау мен

анықтамаға ие емес өзіндік заттың тұрақты сипат табуына кедергі

келтіретінкеңістікпенуақытқозғалысынқабылдамайды.

Онтология (ontology) – болмыс философиясы. Бұл көбінесе

трансформация,пайдаболу,өзгеріст.с.с.құбылыстардықабылдаудангөрі

оларғақұрылым,тәртіпорнатуғатырысатынконсерваторлықұмтылыспен

байланысты философия. Әлеуметтік құрылым нысандарының табиғатына

гендерлік даралықты телитініміз тұрғысынан келгенде,

«Онтологияландыру» сыни пікірталас тұрғысынан қарағанда, жағымсыз

мағынағаие.

Ориентализм(orientalism)–ЭдуардСаидтыңАнглиятәріздіотарлаушы

елдердегі Үндістан сияқты отарланған елдерге қатысты зерттеулер

жиынтығына байланысты қолданған термині. Бұл, сонымен қоса, жат

біреуді стереотиптер қалыбына салып түсінуге бейім ғылыми қатынасқа

кіріккенұстанымдарғадақатыстықолданылады.

Отаршылдық (отарлық), постотаршылдық (постотарлық)

(colonialism,post-colonialism).Еуропаелдерініңөзгеелдерменхалықтарды

жаулап алып, олардан қант құрағы, какао, отын және жануарлар терісі

сияқты табиғи ресурстарды алу мақсатында отарларына айналдыруы XV

ғасырдан басталады. XX ғасырдың аяғына қарай көптеген бұрынғы отар

ұлттар мен елдер тәуелсіздікке қол жеткізді. Отарлықтан постотарлыққа

дейінгі мәдени өзгерістерді зерделеу «постотарлық зерттеулер» деп

аталады.

Өзгешелеу(остранение;ағыл.–demiliarization,estrangement)– орыстың

формалист сыншысы Виктор Шкловскийдің поэзияның қабылдау мен

ойдыңқарапайымқалыптыүлгісінқалайбұзатынынсипаттайтынтермині.

Поэзия біздің ырғағымызды немесе әлемді әдеттегі қабылдау үлгімізді

күшейтеді де, таныс заттарды бейтанысқа айналдырады. Шкловский

Толстойдыңоқиғаныаттыңкөзімен,ойыменбаяндаустратегиясынмысалға

келтіреді.

Өзгешелік(alterity).Сөзбе-сөзаударғанда«өзгешелік»дегенгекеледі.Бір

нәрсежекемағынағаиеболуүшінбасқанәрсеменбайланыстаболукерек

дегенидея.Олардыңұқсастығысалыстырмалыболады.

Өзек, өзексіздендіру (center, decentered). Жак Деррида сияқты

өзексізденген постструктуралист ойшылдар философияның құндылықтар

жүйесінде өзек немесе діңгек іспеттес қызмет атқаратын елеусіз

нормалардың бар екенін байқаған. Оның еңбектері мұндай құндылықтар

жүйесіныдыратты,сондықтаннормаларды«өзексіздендірді».Олкөбінесе

философиялық мәтіндердің ұшығынан елеусіз сияқты көрінген метафора

сияқты элементтер тауып отырды, бірақ ол нұсқаған элементтер, шын

мәнінде,айрықшамаңызғаиеболды.

Өндірістік тәсіл (mode of production). Марксистер үшін әр қоғам –

өндірістік тәсіл. Ол алғашқы тұтыну заттарын өндіруді ұйымдастырудың

белгілі бір амалдарынан тұрады. Өндірістің көне тәсілдері құл еңбегіне,

ортағасырлық экономика сенім мен жауапкершілікке негізделіп құрылды.

Ал капитализм байлықты әділетсіз бөлетін жалдамалы еңбекке арқа

сүйейді,сондықтандаөндірістәсілініңэкономикалықтаптықжүйесіөзін

ұлғайтып,тұрақтыбопқалаберетінсекілдікөрінеді.Әрбірөндірістіктәсіл

рөлдер мен сыйақыны әділетсіз бөлуге негізделген және олардың

әрқайсысы осы әлеуметтік өндірістік қатынастармен анықталатын өз

алдынатаптықсипатқаие.

Паноптикон (panopticon). М.Фуко азаматтар мінез-құлық нормаларын

үйренетін және капитализм талаптарын қалтқысыз сақтау үшін

полицияның араласуын қажет етпейтін қазіргі қоғамды сипаттау үшін

түрменіңосындайидеалмоделінқолданған.Үлгіліпаноптикалықтүрмеде

күзетшілердің бірі Джереми Бентама камералардың көмегімен, барлық

тұтқынды кезек-кезек бақылай алады. Тұтқындар өздерін қай мезетте

бақылайтынын білмегендіктен, өздерін бақылап тұрғандай жақсы ұстауға

тырысты.Капиталистікқоғамдадабіздәлсолайайналамыздағықоғамның

нормасынасәйкескелетінережелердіүйренеміз,өзіміздібақылаймыз.

Парадигма, парадигматика (paradigm, paradigmatic) – лингвистикада

бір-бірініңорнынажүретінсөздержиынтығы.

Перформатив, перформативтік (performative, performativity) –

британдық философ Джон Остиннің «Сіздерді ерлі-зайыпты деп

жариялаймын» деген сияқты дүниеге өзгеріс әкелетін мағынадағы

тіркестерді атау үшін ойлап тапқан термині. Сөздер әлеуметтік

институттарды құрады. Ол осындай сөздердің ауқымды топтамасын

«сөйлеу әрекеті» деп атады. Соған сүйенген Джудит Батлер гендерлік

бірегейлікмәденигендерлікидеалдыдаралауғанегізделгенінатапкөрсетті.

Гендер, бір жағынан, сөйлеу әрекетіндегі термин мағынасының,

перформативтіидеалдыңжүзегеасуы;гендерлікбірегейліккетәнәрекетті

жүзегеасырады.

Постмодернизм (postmodernism) – тарихи кезең әрі

постструктурализмнің басқаша атауы. Екінші дүниежүзілік соғыстан

кейінгі АҚШ-тағы мәдени дәуірде суретшілер мен жазушылар жоғары

және бұқаралық мәдениет арасындағы шекараны бұзып (мысалы, «сорпа

банкаларын»дасуреткесалды),әртүрлістильдерменжәнеөнердіңәрқилы

тұжырымдамалық түрлерімен еркін тәжірибелер жасады. Әдебиетте

постмодернистік жазбалар әдеби техникаларға, бұралаң (сызықтық емес)

баяндаулар мен пародиялық әсіре бейнелеулерімен көзге ұратын

өзгешеліктеріменкөрінді.ОғанмысалретіндеТомасПинчонның«Лот49-

дыңкөзжасы»,ДжонБарттың«СеркебалаДжайлс»жәнеДонДелиллоның

«Ақ шуыл» шығармаларын айтуға болады. Кейбір марксистер

постмодернизмтерминінАҚШсияқтыдамығанкапиталистікелдердегідей

жаппай өнім өндіруден қаржылық капитализмге өтуді сипаттайтын

капитализмкезеңінатауүшінқолданады.Олардыңойынша,мәдениетосы

бірөтпелікезеңменастасыпкеттіде,маңызытөмендеп,барыншабаянсыз

қалыпқатүсті.

Постструктурализм (post-structuralism) – 1960 жылдардың соңынан

басталып,ғасырсоңынадейінжалғасқан,бұрынғыфилософиядағыбеделді

ақиқатты танудың дәстүрлі жолына балама ретінде семантикалық

мүмкіндіктерді белсенді ыдырату, дәстүрлі бірегейлік түрлерін жоққа

шығару,иерархиянықұлату,айырмашылықпенажырауғанақтыанықтама

берген француз ойлау жүйесіндегі қозғалыс. Оның басты қозғаушысы –

Жак Деррида. Оның батысеуропалық философияның негізгі

тұжырымдарының тұрақсыздығына қатысты алға тартқан дәлелдері

айналасындағы Ю.Кристева, Люс Иригарей, Элен Сиксу, Жан-Франсуа

Лиотар,РоланБартжәнеЖилДелөзсияқтыойшылдарғаайтарлықтайәсер

етті.

Реификация (Жаттануды қараңыз) (reification) – жұмысшылардың

бойындағы күш-қуатының еңбек арқылы капиталистерге тиесілі тауарға

қалай айналатынын білдіретін марксизм термині. Осылайша

жұмысшылардың күш-қуаты объектіге (res – заттар мен объектілерге

қатыстылатынсөзі)айналадыжәнебасқаадамдардыңиелігінеберуүшін

олардантартыпалынады.Жұмысшылардыңөмірінақтызатқаайналады.

Ризома (rhizome) – жер бедерінің астыңғы қабатында көлбеу жатқан

тамырлы жүйе. Жил Делөз бен Феликс Гуаттари мұны материалдық

шындықтыңқалайәрекетететінінжәнежазуісіқалайжүретінінсипаттау

үшінметафора ретіндеқолданған.Жазу шындықтыңдіттегенінжинақтап

бермейді, оның орнына семантикалық, эмоциялық және материалдық

әсердіөрнектептаратады.

Сектораралық (intersectional, intersectionality) – әйелдердің,

гомосексуалистерменгендерліказшылықтыңжәнетүсібөлекадамдардың

маңыздыпікірлерініңсингулярлықеместігінежәнеқажеттібайланысымен

күрделілігіне назар аударатын феминизм мен сыни нәсілдік теорияны

талдаутәсілі.

Семиология,семиотика(semiology,semiotics)–таңбаларжәнеолардың

қалайжұмысістейтінінзерттеу.

Символдық тәртіп (symbolic order). Жак Лакан ақылымыз жете

бермейтін сананың елес кеңістігіндегі нарцистік, эгоның тұтастық пен

кемелдік ауқымын тежеп отыратын сезімдік қабылдауларға сергектік

танытып, төзім беретін инстинкттер мен қозғаушы күштерден

(невротикалықсимптомдарсекілдімінез-құлықбелгілеріарқылыбілінетін

бұлқозғаушыкүштерменинстинкттерөмірсалтымыздықалыптастырады)

тұратын нақты физиологиялық табиғатымыз бен ішкі әлеміміз сыртқы

көрінісін табатын дүниені айтады және бірегейлігіміз бен өмір

салтымыздағысырттантаңылатыншарттар,қағидалар,рөлдерменүміттер

арқылы қалыптасатын символдық патшалық арасын ажыратып көрсетті.

Көрсетілген тәртіп бойынша, біздің мінез-құлқымыз жоспармен әрі

тыйымдармен,инцесткеқарсықағидаларменсырттантаңылғангендерлік

даралық шарты секілді рұқсат және табулармен шектелген. «Символдық

тәртіп» термині көптеген жылдар бойы сыни еңбектерде «қоғам жеке

тұлғаларға қалай әсер етеді?» деген мәселеге қатысты марксистік әрі

гендерліктеорияныңмоделіретіндеайналыстажүрді.Бертінкеле,әлемдегі

ақ нәсілді және гетеросексуалдық қалыптарға айтарлықтай сай құрылған

прокапиталистік тұрғындардың арасында тұлғаның өз орнын анықтауын

экспрессивті жолмен жеңілдететін һәм репрессивті (тұншықтыру) түрде

қиындататынсыртқыәлемэлементтерінсипаттауғадейінұласты.

Симулякр (simulacrum)– көшірмедегенмағынаныбілдіретінгрек сөзі.

Жан Бодриар қазіргі мәдениет шынайылықты образбен алмастырған,

сондықтан соғыстың қасіреті мен сұмдығы адамдардың жанын ауыртып,

үрей туғызбайды дегенді алға тартты. Керісінше, бейнелердің

шынайыланып кеткені сонша – біз соғысты бұқаралық ақпарат

құралдарындағы бейне арқылы жете танимыз және сол арқылы

«әсірешынайы»әлемтүсінігіндамытамыз.

Синтагма, синтагматикалық (syntagm, syntagmatic) – cинтагма тілдің

сызықтық немесе уақыттық өлшеміне қатысты термин. Синтагма –

синтаксистік жүйемен құрастырылған сөз таптарының қатары, ал

синтагматикалық сөздердің синтаксис ережелеріне сәйкес қиысуына

байланысты.

Синхрондылық, синхронды (synchrony, synchronic) – лингвистикадағы

тілдің кеңістіктік өлшемі. Кез келген мезетте тұтас тіл нақты сөйлеу

барысындакөріністабады.Бұлтерминдиахрондыcөйлеужағдайындакез

келгенфункцияныатқараалатынмүмкіндіктердиапазонынадақатысты.

Спектакль (ойын-сауық) қоғамы (society of the spectacle) – Ги

Дебордың тоғышар тұтынушы образында көретін, қоғамның шынайы

тұншықтырушы сипатын таңғалыс сезімін туғызу арқылы көлегейлейтін

заманауикапиталистікқоғамбейнесіүшінқолданғантермині.

Спектр,спектрология(specters,spectrology).ЖакДерридаөзгеміндетті

түрдеөздігінендараланғаннемеседәлсондайболуытиісдегендібілдіретін

әдісті атау үшін енгізді. Өткен шақ қазіргі шаққа орнығады немесе ізіне

түседі,алқазіргішақболашаққабағдарсілтейді.Өзгекоммуникативтіден

бастап, психологиялыққа дейінгі әртүрлі тәсілдермен орнығып алады. Ал

феминистер гендердің материалдық тұрақсыздығын зерттеу үшін

«спектрология»терминінойлаптапты.

Структурализм(structuralism) – швейцариялық лингвист Фердинандде

Соссюрдің идеяларына негізделген критицизм мектебі. Құрылымдық

лингвистика сөздердің сөз таптары ретінде қызмет етуіне мүмкіндік

жасайтын тіл бөліктері арасындағы қарым-қатынасқа ден қойды.

Құрылымдық-әдеби сыншылар әдебиетті де тіл тәрізді бөлшектер

арасындағы қарым-қатынас арқылы әрекет ететін жүйе ретінде

қарастыруды жөн көрді. Мәселен, нарративті көркем шығарманың

диахрондынемесеуақыттықжәнесинхрондынемесекеңістіктікөзегібар.

Баяндаудың әр сәті мүмкіндіктердің біреуін таңдаудан тұрады (бұл

таңдауды, былайша айтқанда, парадигмалар жиынтығы деуге немесе

ықтималәрекеттерарасындағынұсқалартобыдеугедеболады).

Субалтерн(subaltern)–үндітанушығалымдардыңсолелдегібағынышты

халықтардың төменгі касталары мен әлеуметтік тап мүшелерінің

сипаттамасынжасауүшінойлаптапқантермині.

Таңба, таңбалаушы, таңбаланушы (sign, signifier, signified). Таңба –

мақсатыменфункциясыбасқабірдүниегебағытталыптұратынбелгілеуші.

Барлық тіл дыбыс пен жазу символдары секілді таңбалардан тұрады.

Швейцариялық лингвист Фердинанд де Соссюр вербальды таңбалардың

екі түрлі аспектісін ажыратып көрсетеді: таңбалаушы немесе дыбыстық

бейне және таңбаланушы немесе менталды тұжырым. Тілдегі барлық

таңбалар еркін, бұл дыбыс кез келген дүниеге бағыттала алады дегенді

білдіреді. «Ағаш» (Tree) сөзі маңырап тұрған, жүні бар төрт аяқты

мақұлықтыбілдіруідемүмкінеді.Сондықтан кезкелгенмағынашартты,

мәселе келісімде жатыр. Тілдегі барлық таңбаның функциясы мен

мағынасыболады.«Қой»(sheep)сөзініңмағынасыменқызметібасқаемес,

дәл осы жануарды білдіруге арналған. Басқа тілдердегі басқа таңбалар,

мысалы,французтіліндегі«mouton»сөзініңдеосындаймағынасыбаржәне

дәлосындайқызметатқарады.Барлықтаңбалаушыментаңбаланушыөзіне

жақын элементтерден айырмашылығы айқындалып, даралық сипатқа ие

шынжыр бойында өмір сүреді. «Тегіс» (flat), «егеуқұйрық» (rat) және

«мысық» (cat) тілде бір-бірінен айырмашылығына қарай даралыққа ие

болады. Олар жеке; даралық функционалды және мағыналық дарытатын

тілдік қатынастың тұтас жүйесінсіз мағынасыз болып қалады. Бұл –

«диакритикалыққағида».

Тарихи материализм (historical materialism) – адамзаттың өмірі тарихи

уақыттаөтіпжатқанфизикалықпроцессретіндежақсытүсіндіріледідеген

марксистікидея.Материалистіктүсінікадамзаттыңболмысынсипаттайтын

нақты әлеуметтік, саяси және экономикалық шарттарға басымдық береді.

Бұләдісадамзаттарихыменқоғамын«еркіндік»немесе«азаттық»сияқты

идеялардыңжүзегеасуыретіндекөрсететінидеалистікұстанымнанөзгеше.

Мұндай идеялар әлеуметтік болмыстың әсіресе марксистер үшін

жұмысшыларды еркіндігінен айыратын, жалақы құлдығының формасы

саналатынкапитализмкезіндеәлеуметтіктіршіліктіңнақтыформаларымен

қарама-қайшылыққатүседі.

Тауар (commodity) – Маркстің еңбекпен жасалатын өнімді белгілеген

термині. Мысалы, капитализм кезіндегі базарда сатылатын аяқ киім. Ол

шикізат тауарларын тек нарықтық айырбасқа негізделген пайданың

сиқырлыкөзідепесептеді.Ал,шынмәнінде,тауарлардыңадамеңбегімен

жасалған шынайы құндылығы жете бағаланбай, қалыс қалады. Пайда

жұмысшылардың сол еңбегін толық төлемеуден құралады. «Тауар

фетишизмін»қараңыз.

Тауар фетишизмі (fetishism of commodities) – Карл Маркстің

капитализмде байлық тауарлардың базарда сатылу сиқырынан пайда

болады деген сенім бар дейтін идеясы. Негізінде, тауарларға құндылық

беріптұрғанжұмысшылардыңеңбегіекенінеешкімназараудармайдыжәне

байлықсолөтелмегенеңбектенқұралады.Нарықбиржасыкезіндебайлық

көзіне айналатын «үстеме құн» дәл осы жұмысшылар еңбегі арқылы

жасалады.

Телос, телеология (telos, teleology). «Телос» әлдененің соңын немесе

діттеген мақсатты білдіреді, ал «телеология» белгілі бір істің соңы мен

мақсаттыңқалайорындалғанынбілдіреді.Көбінесежағымсызнемесесыни

тұрғыдан қолданылып, зерттеліп жатқан заттың бірегейлігіне құрметтің

жоқтығын,мысалы,оныңқандайекеніненмағынасытымалшақтерминдер

негізіндетанутенденциясынбілдіреді.

Территориализация (territorialization), (детерриториализация –

deterritorialization)–ЖилДелөзбенФеликсГуаттаридіңмемлекетсияқты

идеологиялық және институционалдық режимдердің адамдардың әлі

айқындалмағанқалауларыменөмірібарысынақалайбақылауорнататынын

сипаттайтын термині. Молекулярлық деңгейдегі қарымта қимылдар

осындай билік режимдерін детерриториализациялайды. Бұл процесс

ұшудыңазатетушіжолдарыарқылыжүзегеасады.ОсыжолдардыФрейд

көрсеткен Эдип драмасындағы сценарийіндегідей жаңа белгіленген

формалардаретерриториализациялауғаболады.

Терістеу (negation) – диалектикалық талдау термині. Терістеу идея мен

тіршілік иесінің логикалық дамуына байланысты. Қабылдау сезімі оның

терістеуісаналатынәмбебапидеялардыбілдіреді.«Менбелгілібірсезімдік

қабылдауларға ғана ден қоямын» деу «мен әмбебап идеяларға назар

аударамын» дегенмен бірдей. Гегель «әрбір анықтаманың өзіне тән

терістеуіболады»дейді.

Тұншықтыру (repression). Фрейдтің айтуынша, бала өркениетті өмірге

қадамбасушартыретіндеөзінкөрсетуінемүмкіндікберетінбірқалауынан

бас тартуы керек. Бұл қалау тұншықтырылады да, бейсананың құрамдас

бөлігінеайналады.

Тұрақты қайталаулар (repetition compulsion). З. Фрейдтің айтуынша,

бейсаналы қалау мен үрей ешқашан біржола жоғалып кетпейтіндіктен,

шешілмеген психологиялық қиындықтары бар біреу дәл сол бейсаналы

дүние көрініс табатын және үнемі қайталанатын жүріс-тұрыспен әрекет

етеді.

Тұтастық (totality) – нақты заттар «оларға соңғы мағынаны дарытушы

«тұтастық» арқылы толыққанды сипат табатын үлкенірек бір агрегаттың

бөлшегі ретінде қарастырар болсақ қана мәнге ие болады» дейтін

диалектикалық процестің нәтижесіне табан тіреуші марксизм термині.

Оноре де Бальзактың әрбір романы XIX ғасырдың басындағы француз

өмірінің белгілі бір ықшамдалған шағын картинасын береді, алайда ол

шығармаларшағынтұрпатыментұтасакеліп,солқоғамныңтолықкөрінісін

тануғажолашады.

Тұтыну құны/айырбас құны/үстеме құн (use value/exchange

value/surplus value). Карл Маркстің көзқарасы бойынша, нарықта

сатылатын тауарлардың тұтыну құны бар (мәселен, көлікті жүргізуге

болады), бірақ сонымен бірге олардың айырбас құны да бар. Оларды

ақшағаайырбастауғаболадыжәнебұлнарықайырбасыныңжүзегеасуына

көмектеседі. Тауарлардың айырбас құнына сай келетін ақшалай

эквиваленті болады. Үстеме құн, Маркстің пайымдауынша, еңбек өнімі

саналатынтауарларғақатыстыжәнекапитализмніңіскеасуыүшінтауарға

жұмсалатын еңбектің құны арзанға бағалануы тиіс. Жұмысшылардың

тауардағынемесесатылымғатүскентауардағырөліменеңбегініңқұнына

азтөлеуарқылыкапиталистерүстемеқұндыөздерінеалыпалады.Үстеме

құн – жұмыскерлерге еңбек құнын толық төлемеудің нәтижесінде пайда

болатын құн. Бұл – Маркстің «еңбек құны теориясы». Ол барынша

демократиялыжәнеэгалитарлыпосткапиталистікқоғамдажұмысшыларөз

еңбекқұныныңтолықтайпайдасын көретіндей боладыдеп сезінді.Еңбек

құны оларға жеке мүлкі ретінде қайтарылып, капиталистердің меншігі

болудан қалады. Жеке меншіктің жойылуы ретінде қарастырылатын

коммунизм (кеңес дәуірінде Маркстің орысшаға сөзбе-сөз мағынада

аударуыныңнәтижесі), іс жүзінде, жекеменшікті оның иелеріне толықтай

дерлікқайтаорнатыпберереді.

Тылсым (uncanny) – Зигмунд Фрейдтің бейсананың адам ішінде екі

«Менді» қалыптастыратыны жайлы термині. Ішімізге орнығып алған,

жақын.Бізмұныөзіміздіаңдыпжүретінқорқыныштыелессекілдіұғамыз.

Оныңәсерініңсалдарынеріктентысбірәрекеттергеараласқанкезіміздебіз

басқабіреуменқайтасолбірқарым-қатынасқаоралып,дәлсоләрекетпен

жүріс-тұрысты қайталамай тұра алмаған кезімізде ұғамыз. Тылсым

(uncanny)–немістіңunheimlichдегенсөзініңаудармасы.Фрейд бұл неміс

сөзініңішінде«үй»(home)немесеheimдегенсөзбардейді.Сондықтанбұл

сөздің екі түрлі коннотациясы бар: ол бізге ең жақын нәрсеге, біздің

үйімізгенемесеөзіміздің«Менімізге»қатысты.

Тіл/сөйлеу (langue/parole) – Соссюрдің лингвистикасындағы тіл жүйесі

менсөйлеутіліарасындағыайырмашылық.

Тілекмашинасы(desiringMachine)–ЖилДелөзбенФеликсГуаттаридің

адам психикасы айтарлықтай дәрежеде бейтұлғалық және саналы

«Меннің» немесе субъектінің бақылауында болмайды деген идеясы.

Санадантысмұндайтілекмашинасияқтыавтоматтыжұмысістейді.

Фабула/сюжет (сонымен бірге, дискурс/әңгіме) (fabula/syzuhet) (also

discourse/story).Нарративтізерттеудешынайыөміроқиғаларыменәңгімеге

(сюжет немесе әңгіме) өзек ету үшін таңдап алынған оқиғалар (фабула

немесе дискурс) өзара салыстырып сараланады. Шын мәнінде, өмірлік

оқиғаларонжылғасозылуымүмкін,алайдафабуланемесебаяндауоныөз

есебінелайықтап,бірнешеминутқасыйғызуымүмкін.

Фаллос (phallus). Кейбір феминизм мен гомосексуал теоретиктері үшін

дененің бірнеше тұтам еті ғана түкке тұрғысыз, ал Жак Лакан үшін ол

үлкен маңызға ие. Пенистің мәдени қалыбы саналатын фаллос –

патроөзектік жыныстық-гендерлік империумда гетеросексуал ерлердің

психологиялық даралығына қажетті сексуалды потенцияның символы.

Әкесімен даралық сипат табу жолымен фаллосқа қол жеткізу барша

гетеросексуал ер балалардың мақсаты саналады. Осылай әрекет ете

отырып, олар психоаналитиктер «факультатив» (phallicity) деп атаған,

эмоциялықәлсіздіктітерістеугеәріөзкүшінесенудіңидеалынаұмтылуға

қатыстыжүріс-тұрысынмоделдейді.

Феноменология (phenomenology) – білімнің түп негізі туралы

болжамдарға немесе сыртқы дүниеге сүйенбей-ақ, санадағы объектілер

жайлы танымға қол жеткізуге тырысатын философия. Феноменология

Германияда, Э.Гуссерльдің еңбектерінен бастау алды. Франция мен

ШвейцариядаолМорисМерло-ПонтидіңжәнеЖоржПуленіңеңбектерінде

қоршаған ортадан қалай тәжірибе жинайтынымызды зерттейтін сана

философиясы ретінде көрініс берді. Оны Альфонсо Лингис сияқты

философтаржалғастыруда.

Фенотип (phenotype) – гендердің айқындалуының қосындысы мен

қоршаған орта әсерінің нәтижесінде ағзаның қабылдайтын формасы.

Ағзаның генотипінен немесе тұқым қуалайтын генетикалық құрамынан

өзгешеболады.

Ферал (feral) – қолға үйретілген және жабайы түрлердің арасындағы

аралықжағдайғаарналғанбиоаймақтықкритицизмтермині.

Фетиш(fetish).Фрейдтіңтеориясыбойынша,құмарлықтыңбірнәрседен

беті қайтатын болса, басқасына ауысуы мүмкін. Сексуалды құмарлығын

қанағаттандыру ниеті негізгі құмарлық объектісінен фетиштің орнын

алмастырушығаайналатынкөршінысанғакөшеді.

Фордизм (fordism). Жаһандану дәуіріне дейін капитализм ұлттық

деңгейдегі ірі өндірістік өнеркәсіптің айналасында Генри Форд ойлап

тапқан «жинақтау конвейері» сияқты жинақтау әдістерін және кәсіби

біліксізжұмысшылардыңшоғырынпайдалануарқылыұйымдастырылды.

Формализм(formalism) – поэзиядағы метафорамен көркем әдебиеттегі

нарративтіңтехникалықаспектілерінзерттеу.

Форт/Да (fort/da). Зигмунд Фрейд жіптің ұшына байланатын затпен

ойнап жатқан балаларды бақылады. Бала затты алысқа қарай лақтырып,

«Форт!»(«Кет!»)депайқайлайдыда,онықайтадан«Да!»немесе«Қайт!»

депөзінетартыпалады.Фрейдбалаанасыжоқкездемұңнанарылуүшін

осыойындыойнадыдептопшылады.

Функция (function). Нарратив теориясында функция «қаһарманның

үйден кетуі» сияқты баяндауға тән қайталанып отыратын оқиғаны

білдіреді. Бұл терминді алғаш рет Владимир Пропп «Ертегі

морфологиясы»еңбегіндеқолданған.

Хронотоп (chronotope) – Mихаил Бахтиннің роман дискурсында роман

әлемініңкеңістікпенуақытөлшемдеріқандайжолменберілгенінбілдіретін

термині. Хронос – гректердің уақыт үшін пайдаланатын сөзі, ал топос

грекшеорындынемесекеңістіктегіорналасудыбілдіреді.

Һабитус(habitus).ПьерБурдьебұлсөздіқоғамныңматериалдықжағдайы

туындататын күнделікті өмір тәжірибесін сипаттау үшін ойлап тапты.

БастапқыдаБурдьеаспаздықпентоқымаөнерінемесеқоғамныңбұлыңғыр

иерархияларын және ондағы еңбек бөлінісін сипаттайтын тұрмыстық

тіршіліктің басқа салаларын зерттеді. Бұл тәжірибелер осы иерархиялар

мен бөліністің әлем текстурасының бөлігі ретінде қалыпты болып

көрінуіне әсер етті. Бұл, өз кезегінде, осы иерархиялар мен бөліктерді

қайтақұруғакөмектесті.Кейінірек,Бурдьедәлсолүлгініөзітаптықбөлініс

пентаптықмәденииерархиялардытудырушыдепсанағанбілімсаласына

дақолданғанеді.

Шектеулі экономика (restrained economy) («Жалпы экономиканы»

қараңыз).

Шешімсіздік(undecidability)–бастапқыдаесептеуматематикасында«иә/

жоқ» жауабын тікелей беретін алгоритмі жоқ есептер үшін қолданылған

термин. Бұл термин, сонымен бірге, ішкі және сыртқы жиынтықтардың

екеуінде де саналған, нәтижелері шексіз болып кете беретін есептер

жиынтығынадақатыстықолданылады.Сондықтанжиынтықтабиғатында

толыққандыемес.ЖакДерридабұлтерминдімағынаныңмағыналықактіге

айналу үшін тағы бір семантикалық логикаға қажеттілік сезінбестен, кез

келгенформалдысемантикалықлогикадаорыниеленеалмайтынынмеңзеу

үшіналған. Мәселен, көптегенфилософиялықдәстүр көбінеалғашқыәрі

негіз боларлық терминдерді құруға тырысып, терминдер мен

құндылықтардың аражігін ажыратуға тырысады. Мысалы, алғашқы әрі

негіз боларлықтерминретінде ақылды, қарапайым адам санасындаорын

тепкен әрі айырмашылық атаулыдан жоғары тұратын даралық ретінде

сипаттайды,ал,негізінде,бұл–«барболу»мен«жоқболудың»тұрақсыз

ойыны ғана. Бірақ ешбір философия бірінші кезекте осындай

аксиологиялық айырмашылықтарды жасауға көмектесетін

дифференциация актісін ескермейді. Бұл философия – осындай

рекурсивтіңнәтижесі,табиғатындатолыққандыемес,шешілмегентүйінге

толы. Бірде-бір философия алгоритмі «айырмашылық философия

қарастыратын алаңның ішінде ме, сыртында ма» дегенсұраққатұшымды

жауапбереалмайды.

Дәл осылай санада жанды «бар болу» ретінде сезілетін идеяларға

қатысты қабылдау, елестету әдістері философияда маңызсыз, екінші

кезектегі туынды немесе жай ғана қосымша бір дүние т.б. секілді

сипатталады. Қабылдау техникалары – ешқашан тіршілік етуші ретінде

толыққандылыққа жете алмаса да, тіпті белгілі бір уақыт шегінде ғана

сезілсе де, қарапайым кеңістіктік қабылдаудан асып түсетін идеялар. Бұл

идеялар кеңістіктегі «бар болу» мен «жоқ болу» жөніндегі пайымдаудың

бос қайталаулары ғана. Бірақ бұл идеяларды қабылдау үшін қарапайым

қайталаубопесептелетінжазуқажетболады,ол–екіншікезектегітуынды

іс. Ешбір идея жазу таңбаларының бір нұсқасы саналатын техникалық,

графикалық қайта таныстыруларды қолданбастан жария бола алмайды.

Жазу–жандытіршілікиесіретіндеидеялардыңөмірсүруініңмүмкіндігі,

сондықтанфилософияныңішіндеде,сыртындадаоныңзаткүйіндешешімі

жоқ. Философия кемелді идея ретінде немесе идеялардың арнайы бір

қалыптаөмірсүретінзаткүйінеенбесе,өмірсүреалмайды,мұныңжалғыз

жолыосы–жазу.

Оның үстіне, санада идеялардың пайда болуы үшін кеңістіктік пен

артикуляцияның белгілі бір мөлшері керек. Кез келген идеяның

анықтамасы оны қандай да бір басқа идеядан өзгешелеп тұрады. Ойдың

мәнінен туындайтын сыртқы техникалық сипатының анықтамасы – оның

мүмкіндігінің шарты. Сондықтан өз пайымыңыздағы түпкі шешімін

таппағанмәселелердіалмай,санадаайқынжәнесенімдітүрдеқабылданған

идеяны ақиқаттың идеал моделі деп сенімді түрде мәлімдеуге болмайды.

«Бар болу» өзін «жоқ болудан» айырым жасау арқылы ғана, «жоқ болу»

«барболудан»өзінығыстыружолыменғанажүзегеасады.Дәлқазіргікезде

баржандыидеянышыныменжандыдепсанауүшінөлімдіаластатукерек.

Сондықтанекеуібірге.Бұлар–артикуляцияменайырмашылық.

Ығыстыру (displacement). Фрейд түс көрудің қызметін бейсананың

жүзеге асуының көрінісі деп сипаттады. Түс эгоның қорғаныс әрекеті

ығыстырған тікелей көріністің орнына сезімді жанама түрде бейнелеуден

тұрады.

Із(trace) –Жак ЛаканныңЭ. Левинастан алған, кезкелген тұлғаға тән,

оның басқа дүниеге қатынасын білдіретін «өзге біреудің ізіне» қатысты

термині.

Экзистенциализм(existentialism)–пәлсапалықойкешудіәрбіртұлғаның

тіршілігі тұрғысынан қарастыру керек деген көзқарастан бастау алатын,

болмыс сияқты ауқымды категорияларға емес мейілінше шағын

мәселелергеденқоятынфилософиялықбағыт.Бастыназартаңдауеркімен

тіршіліктің ешқандай мәні мен мақсаты болмауы мүмкін деген мәселеге

аударылды.

Экспрессионизм (expressionism). Германиядағы бұл қозғалыс (өнерде,

театрда,киноменәдебиетте)реалистікұғым-түсінікқалыбынбұзып,оның

орнынаашықшендестірілгенайшықтытүстерменкөркемөнердіңажуалық

формаларын қолдану арқылы ойларын бейреалистік формалармен беруге

тырысты. Мәселен, көркем өнердегі әсірелеу фигураларын немесе

жемқорлық,иррационализммензұлымдықсияқтысипаттардыбадырайтып

көрсететін сахналар мен кинотаспаларды қолданды. Экспрессионистер

неміс қоғамының солшыл сыншылары болған және олардың еңбектері

капитализм мен өктем экономикалық тапты айтарлықтай жағымсыз

қырынан көрсетті. Мәселен, Фриц Лангтің «Метрополисі» мен Роберт

Виненің«ДокторКалигаридіңкабинетін»қараңыз.

Эпигенетика(epigenetics)–ДНҚ-данемес,ДНҚ-ғаоныңайқындылығын

өзгертетін сыртқы факторлардың әсер етуінен пайда болатын белгілерді

зерттеу. Гендер олардың қалай көрінетінін және ДНҚ ретін өзгертпестен

нені қабылдайтынын өзгертетін ДНҚ-ның нуклеотидті шегінен тыс

факторларға тәуелді болуы мүмкін. Мысалы, метильдену генді басып

тастайды да, оның өзін көрсетуіне мүмкіндік бермейтін метиль тізбегін

байланыстырады. Барлық органикалық дамулар негізгі бағаналы

жасушалардыңэпигенетикалықреттелуінталапетедіжәнеолардыағзаның

әрмүшесісияқтыәртүрлікөрсетеді.

Эпистема (épistémè). Мишель Фуконың айтуынша, әрбір тарихи дәуір

өзіне тән категориялары мен объектілерді қалыптау дағдыларына сәйкес

белгілі бір әлем бейнесін түзетін білім әдісімен сипатталады. Мысалы,

күмәнсіз діни мазмұнда болған ортағасырлық эпистема айтарлықтай

«рационалды» болған XVIII ғасырдан мүлдем өзгеше әлем бейнесін

жіктегенеді.

Эпистемология (epistemology) – философияның таныммен (білім)

айналысатынсаласы.

Эпифания(epiphany)–жандүниеніңнұрлануынемесеаянберілусәті.

Эпохе(epoché).ЭдмундГуссерльдіңфеноменологиялықфилософиясында

бұл термин барлық болжамдарды ысырып тастауға, тоқтатуға қатысты

қолданылады.Феноменологиялықфилософияаясындабұрынғыережелерді

«редукциялау» немесе жақшаға алу объектіні санада анық қабылдауға

мүмкіндікбереді.

Эссенциализм(essentialism).Эссенциализмніңекітүрібар:бірегейліктер

сырттан таңылмаған, көшірілмеген, ішкі өзекте нық орныққан деген

болжам және табиғатта немесе әлемде болатын ақиқат бар, әрі ол

әлеуметтік немесе мәдени құрылым әрекетінің нәтижесі емес деген

болжам.

Феминистерменгендерліктеоретиктерәйелдерменкуирлербасыбайлы,

маргиналды және мәртебесі үстем гетеросексуалды ер адамдарға

қарағанда, құны төмен ортақ бірегейлікті құрайды деген патриархаттық

ежелгі гетеросексуал ұстанымдарға қарсы уәж айтты. Патриархалды

дискурспенидеологиядаәйелдербелсенділігітөмен,тәуелді,әлсіз,екінші

сатыдағыжандар жәнеерадамдарға қызметшіғана,алкуирлер азғындар,

абберрантты,әдепсізжәнебұзылғанжандардепесептелді.Мұндайтүсінік

әлденеше ғасыр бойына үстем болып келді. Осы эссенциализм соңғы

онжылдықтардасынғаұшырады.Солсияқты,ақнәсілдіадамдардыңқара

нәсілді адамдарды екінші сатыға қоятын нормативті ұстанымдарын алып

тастаған және араластырып жіберген этностық немесе нәсілдік

эссенциализмдесынтезінетүсті.

Эссенциализм себеп пен салдарды жүйелеп, қайта орналастырады,

сыртқы көшірмені (импринтинг) айқын ішкі сапаға айналдыру арқылы

жүзегеасады.Олбұрынәйелдергепатриархалдыүстемдіккезіндесырттай

таңылған (тәуелділік, әрекетсіздік т.б.) психологиялық ахуалды зерделей

отырып, оның себебі мен салдарын ішкі сапаға айналдырып өзгертеді.

Басымдықтың ықпалы арқылы басымдықтың одан әрі қарай жалғасуын

ақтапалудыңтәсіліболады.

Жак Деррида1960 жылдары метафизиканы сынай бастағанда, ол батыс

философиясының әлемді иерархиялық тұрғыдан бейнелегенін байқады.

Соған орай, олар ақиқатқа анықтама берген кезде, «бар болу» (presence)

сияқтыкейбіртерминдерпозитивқұндылықтарғажатқызылдыжәне«жоқ

болу» (absence), «қайталау» (repetition), «айырмашылық» (difference) т.б.

сияқты басқа терминдерді бағалаудың өзегі мен негізіне айналды. Олар

негатив мәнде сипатталып, философия құрылымындағы құндылықтар

жүйесінен ығыстырылды. Бұл негатив терминдер мән (essential), өзек

(central) немесе түпнегіз (foundational) болмады. Олардың шындықты

әлсірету немесе оған қауіп төндіру мен философияның құндылықтар

жүйесін бұзу ықтималдығы жоғары болды. Ақыр соңында, Деррида

жоғарыда аталған ақиқат үшін мейлінше өзек немесе мән қызметін

атқарғантерминдердімақұлдаудыақтапалумүмкінемесдегенкөзқарасқа

тоқтады. Мұнда орын тепкен өзек немесе мән жоқ, өзі тәуелді басқа

терминдермен байланысы арқылы бұзылмайтын (демек, ол жеке немесе

тәуелсіз күйде өзек немесе мән бола алмайды) немесе ол бақылайтын

құрылым арқылы анықталмайтын шындықтың негіз боларлықтай өлшемі

жоқ(демек,олтүпнегізболаалмайды,сондықтаноғандейінгінемесебасқа

нәрсеоғанқатыстыанықталуүстінде).Шынмәнінде,өзекте,мәнде,түп

негіз де жоқ. Бұл – (бар болу, даралық т.б.) шынайылықтың формалды

стандартын құруға талпыныс. Мұхиттың ортасын табуға тырысқан

әрекетке ұқсайды. Біздің философиялық жүйеміздің бірде-біреуі өзек

немесе мән бола алмайтын желіде немесе терминдер арасындағы

байланыстар желісінде жатыр. Олардың барлығы толықтай

дифференциялдыжәнеешнәрсегеқатыстыболмайтынбірегейліктіңпайда

болуын сақтау үшін басқалардың қолдауына тәуелді. Сондықтан бір

мезетте мәнді бірегейліктің мүмкіндігін бұзатын байланыстар желісінде

кемел«бірегейлікті»елестетумүмкінемес.

«Әйел» яки «адамның түсі» немесе «куирлер» сияқты бірегейлік

тұрғысынан билік құрылымына саяси сын айтуды үдету қажеттігі кейбір

теоретиктерді тұлғаның тұрақсыздығын, берік позициясының жоқтығын

сынауды жалғастыруға мүмкіндік беретін «стратегиялық эссенциализм»

керекдегенпікіргеалыпкелді.

Эстетика, эстетизм (aesthetics, aestheticism) – өнер туындысындағы

әдемілікті зерттейтін философиядағы сұлулық жайлы ілім. Гректің

«эстетика» (aesthetikos) сөзі ақылды немесе сезімтал деген мағынаны

білдіреді. Кейбіреулер үшін эстетика – өнердің техникасы мен түрі, ал

басқалар үшін бұл – өнерді бағалау ләззаты. Эстетизм Англиядағы ХІХ

ғасырдың соңында өнердегі және өмірдегі мінсіз әдемілікке ұмтылған

суретшілерментеоретиктерқозғалысыболды.УолтерПатердің«Ренессанс

дәуіріндегізерттеулер»еңбегінқараңыз.

Алғыс.ГрегориКастлменПатрикКолмХоганғаглоссарийдіжинақтауға

қолғабысжасағандарыүшінризашылықбілдіремін.

ҚРБІЛІМЖӘНЕҒЫЛЫММИНИСТРЛІГІНІҢТАПСЫРЫСЫ

БОЙЫНШААУДАРЫЛЫПБАСЫЛДЫ

ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен

ӘДЕБИЕТТЕОРИЯСЫ

АНТОЛОГИЯ

Редакторлары Л.Асқар

А.Әліш

М.Дүйісмағамбетов

Корректорлары Ж.Әбіл

Г.Құдабаева

А.Жүсіпова

Дизайнынәзірлеп,беттеген Н.Үмбеталиев

Басуға05.01.2019ж.қолқойылды.Пішімі70х100

1/16

Қаріптүрі«TimesNewRoman».

Офсеттікбасылым.Көлемі23,25б.т.

Таралымы10000дана.

Тапсырыс№