«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»

жобасыҚазақстанРеспубликасыныңТұңғышПрезиденті–

ЕлбасыНұрсұлтанНазарбаевтыңбастамасымен

«Руханижаңғыру»мемлекеттік

бағдарламасыаясында

іскеасырылды.

LITERARYTHEORY

ANANTHOLOGY

THIRDEDITION

EditedbyJulieRivkinandMichaelRyan

WileyBlackwell

ӘДЕБИЕТТЕОРИЯСЫ

АНТОЛОГИЯ

ҮШІНШІБАСЫЛЫМ

ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен

ӘОЖ821.0

КБЖ83.3

Ә22

«Жаңагуманитарлықбілім.Қазақтіліндегі100жаңаоқулық»жобасының

редакциялықалқасы:

Редакциялық

алқаныңтөрағасы–

ТəжинМ.М.

Төрағаның

орынбасары–

СағадиевЕ.К.

Жауаптыхатшы– КенжеханұлыР.

АлтаевЖ.А.

АлшановР.А.

ЖаманбалаеваШ.Е.

ЖолдасбековМ.Ж.

ҚасқабасовС.А.

ҚаринЕ.Т.

ҚұрманбайұлыШ.

МасалимоваƏ.Р.

МұтановҒ.М.

НұрышеваГ.Ж.

НысанбаевƏ.Н.

ӨмірзақовС.Ы.

СаңғылбаевО.С.

СыдықовЕ.Б.

Кітаптыбаспағаəзірлеген:Ұлттықаудармабюросы

Аудармашылар– ИбрайымоваМ.

КенжебаевО.

ҚожабековаЖ.

ҚұранбекƏ.А.

СиқымбаеваД.

СұлтанЕ.

ТасболатА.

ТілеубаеваМ.

ТөлегенМ.

ШералыА.

Ғылымиредакторы– ІсімақоваА.,ф.ғ.д.,профессор;

ҚұдайбергенН..

Əдебиредакторлар– ƏлішА.

ТəуірбаеваҚ.

Жалпыредакциясын

басқарған–

МатыжановК.,ф.ғ.д.

Жауаптышығарушы

–

ƏлішА.

Пікіржазғандар– ЕсембековТ.,ф.ғ.д.,профессор;

СəулембекГ.,PhD

М.О.ƏуезоватындағыƏдебиетжəнеөнеринститутыТəуелсіздікдəуіріндегіəдебиетжəне

көркемпублицистикабөліміндеталқыланып,мақұлданды.

Thisthirdeditionfirstpublished2017

©2017JohnWiley&Sons,Ltd.

Editionhistory:BlackwellPublishingLTD(1e,1998):BlackwellPublishing(2e,1998)

TherightofJulieRivkinandMichaelRyantobeidentifiedastheauthorsoftheeditorialmaterialinthisworkhasbeenassertedin

accordancewiththeUKCopyright,DesignsandPatentsAct1988

ThistranslationispublishedbyarrangementwithJohnWiley&Sons,Ltd.©2017by«Ұлттық

аудармабюросы»қоғамдыққоры(«NationalBureauofTranslations»PublicFoundation).All

rightsreserved.

Coverimage:BarbaraKruger:Untitled(NoRadio),photograph51»х68»,1988.

CollectionDon/DorisFisher,SanFrancisco,courtesyMaryBooneGallery,NewYork

Ә22Әдебиеттеориясы:Антология.1-том/ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен.–Алматы:«Ұлттық

аудармабюросы»қоғамдыққоры,2019.–568бет.

ISBN978-601-7943-53-0

ISBN978-601-7943-54-7

Бұл оқулық қазақ оқырмандарын əлемдік əдебиет теориясының тың зерттеу бағыттарымен таныстырады. Шығарманың

мазмұнын ғана зерделеп қоймай, оны тілдік тұрғыдан талдаудың сан қырлы əдістерімен сараланған мақалалар – біздің

сыншыларымызбеноқырмандарымызүшін де таптырмасүлгі.Оқулықта структурализм,постструктурализм, лингвистика,

нарратология, феноменология, эмпирикалық зерттеулер бағытындағы құнды пікірлер мен тың көзқарастар топтасқан.

Соныменқатарбұлеңбектетелевизиялықсериалдардыталдаудыңайрықшазерттеутəсілдерідесөзболады.

Əдеби мəтіндерді қабылдау жəне шығармаларды теориялық тұрғыдан зерделеу, оқырманның əдеби талғамы, адамзат

дамуындағыəдебиеттіңаларорныдакеңінензерделенеді.

Оқулық əдебиеттану мен лингвистика, сондай-ақ оларға іргелес гуманитарлық мамандықтардың студенттеріне,

магистранттарымендокторанттарына,философтарменмəдениеттанушыларға,жалпыоқырманқауымғаарналған.

ӘОЖ821.0

КБЖ83.3

ISBN978-601-7943-53-0

ISBN978-601-7943-54-7

©2017JohnWiley&Sons,Ltd.

©«Ұлттықаудармабюросы»ҚҚ,2019

...Біздің мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол – әлемдегі ең дамыған 30 елдің

қатарынақосылу.

Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып

отыруы тиіс. Бұл саяси және экономикалық жаңғыруларды толықтырып қана қоймай,

олардыңөзегінеайналады.

Бізалдағыбірнешежылдагуманитарлықбілімніңбарлықбағыттарыбойыншаәлемдегіең

жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілден қазақ тіліне аударып, жастарға дүниежүзіндегі

таңдаулыүлгілердіңнегізіндебілімалуғамүмкіндікжасаймыз.

Жаңа мамандар ашықтық, прагматизм мен бәсекелестікке қабілет сияқты сананы

жаңғыртудыңнегізгіқағидаларынқоғамдаорнықтыратынбастыкүшкеайналады.Осылайша

болашақтыңнегізібілімордаларыныңаудиторияларындақаланады...

ҚазақстанРеспубликасыныңПрезиденті

Н.Ә.Назарбаевтың

«Болашаққабағдар:руханижаңғыру»аттыеңбегінен

Мазмұны
Алғысөз
Теорияныңқыcқашатарихы
БІРІНШІБӨЛІМ.Орысформализмі.Жаңакритицизм.Поэтика.
БІРІНШІТАРАУ.Кіріспе.Формализм.ДжулиРивкинменМайклРайан
ЕКІНШІТАРАУ.Өнертəсілретінде.ВикторШкловский
ҮШІНШІТАРАУ.Формалистіксын.КлинсБрукс
ТӨРТІНШІТАРАУ.Китстің«Ормантарихшысы»:сілтемесізтарих.
КлинсБрукс
БЕСІНШІТАРАУ.Əдейіқателесу.МонроБердслименУ.K.Уимсат
АЛТЫНШЫТАРАУ.Əдейібөлінген:поэзия,телехикаяжəнемаусым.
ШонО’Салливан
ЖЕТІНШІТАРАУ.Поэзияоқудыңқұралдары.ГерманРапапорт
СЕГІЗІНШІТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.«Ернінеоның
қараңдаршы»:«КорольЛирдегі»дауысбиязылығыменкейіпкерлер
жүйесі.МайклХолахан
ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.Романтикалық
риторика(ЕлизабетБишоп:тілдітүрлендіру).К.К.Дорески
ЕКІНШІБӨЛІМ.Структурализм.Лингвистика.Нарратология
БІРІНШІТАРАУ.Кіріспе.Болжалдытəртіп:структурализм.Джули
РивкинменМайклРайан
ЕКІНШІТАРАУ.Тілдікнегіз.ДжонатанКуллер
ҮШІНШІТАРАУ.Жалпытілбілімікурсы.ФердинанддеСоссюр
ТӨРТІНШІТАРАУ.Мифтіқұрылымдықтұрғыдазерттеу.КлодЛеви-
Стросс
БЕСІНШІТАРАУ.Мифология.РоланБарт
АЛТЫНШЫТАРАУ.Романдағыдискурс.МихаилБахтин
ЖЕТІНШІТАРАУ.Автордегенімізне?МишельФуко
СЕГІЗІНШІТАРАУ.Сценарийлер,желілерменəңгімелер:
постклассикалықнарратологияэлементтері.ДэвидХерман
ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУТүрткіденарқауғадейін:телевизиялық
баяндаудыңпоэтикасы.МайклНьюман

«Түрткіденарқауғадейін»Постскриптум2015.МайклЗ.Ньюман
ОНЫНШЫТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.Жеңілдетуəдістері:
«КорольЛирдегі»сюжетастары.БриджетГеллертЛайонс
ОНБІРІНШІТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.«Құштарлық»
оқиғалары:эмпирикалықзерттеу.БриджетСьюзанЛогафер
ҮШІНШІБӨЛІМ.Феноменология.Қабылдау.Этика
БІРІНШІТАРАУ.Кіріспе.Білімахуалы/басқаларменқарым-қатынас.
ДжулиРивкинменМайклРайан
ЕКІНШІТАРАУ.Трансценденталдыэстетика.ИммануилКант
ҮШІНШІТАРАУ.Оқуфеноменологиясы.ЖоржПуле
ТӨРТІНШІТАРАУ.Əдебимəтіндердіқабылдаужəнетуындыларды
теориялықтұрғыданталдау,зерттеуменоқыту.КетлинМаккормик
БЕСІНШІТАРАУ.Айырмашылық.ПьерБурдье
АЛТЫНШЫТАРАУ.ЭтикаменКелбет.ЭммануэльЛевинас
ЖЕТІНШІТАРАУ.Левинасжəнеəдебитүсіндірме:Бодлердің«Кедейдің
көзі»туындысы.КуизмаКорхонен
СЕГІЗІНШІТАРАУ.Адамзаттыөркендету:нарративқиялы.Марта
Нуссбаум
ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.Байланыспен
жауапкершілік:«КорольЛирді»Левинасшаталдау.КентЛенхоф
ОНЫНШЫТАРАУ.Тəжірибежүзіндегітеория.Сəбинемесескрипка:
ЭлисМанроəңгімелеріндегіэтикаменəйелдікқасиет.Наоми
Моргенштерн
ГЛОССАРИЙ

Алғысөз

Бұл кітапты жазу идеясы дəрісханадан басталғанын іштей болжап

отырғанболарсыздар.Бізқазіргіəдебиеттеориясыкурсынсоңғыжиырма

жыл бойы оқытып келеміз. Осы уақыт аралығында жинақтаған ортақ

тəжірибеміздің нəтижесінде курсымызға қазіргі бар антологиялардың

ешқайсысы құрылымдық тұрғыдан сəйкес келмейтініне көз жеткіздік.

Жүйесіз құрастырылған үзінділерді шынайы антологияға айналдыру, бір

жағынан,оқытуəдістемеміздіңтабиғитүрдежетілуіменбайланыстыболса,

екінші жағынан, жүйелеу мен ғылыми тұрғыдағы негіздеу нəтижесіне

жүргізгенкүрделізерттеужұмыстарыныңықпалызорболды.Бұлкітаптың

тұсауы дəрісханада кесілгенімен, алдағы уақытта қолданылу өрісі өзінің

кең шалқарын табатынына, біздің оқыту əдістеріміз мүлде бөлек курстар

менүлкенаудиториялардыңдақажетінежарайтынынашүбəкелтірмейміз.

Іріктеп алынған тақырыптар кез келген курстың мазмұнын толықтырып,

олардығылымитұрғыданбайытуғаарналған.

Аталмыш еңбектің көлемді болуы осы уақытқа дейін жинақталған

тəжірибеміздің қомақты қорытындысы деп білеміз. Біз əдебиет

теориясыныңантологиясытек«Жаңакритицизмненкейінгі»(AftertheNew

Criticisim) кезеңді сипаттайтын теориялық пайымдаулар мен тəсілдердің

жиынтығын ғана емес, қазіргі əдебиет теориясы деп қабылдап отырған

кезеңдітүгелқамтуыкерекдегенойдыбасшылыққаалдық.Осышешімнің

нəтижесіндеструктурализм,постструктурализм,постотарлық,психоанализ

сияқты аса ауқымды мəселелер аталмыш антологияның құндылығын

арттырып, теориялық мəселелерді жан-жақты қамтыған оқулық ретінде

түрлікурстардатиімдіқолданылатынынасенімдіміз.

Антология америкалық жəне орыс формализмінен басталады. Оның

құрылымы жартылай хронологиялық əрі жартылай эвристикалық сипатта

берілген. Біз теорияға кіріспес бұрын студенттердің теориялық деңгейіне

сүйене отыра, формализмді америкалық жаңа критицизм ұғымында

қабылдаймыз. Аталмыш тақырып студенттерге əдеби талдаудың негізгі

əдісі – «мұқият оқу» (close reading) түрінде оқытылады һəм олар осы

тəжірибеарқылыформалистерменжақын танысуға мүмкіндік алады. Бұл

тəжірибенің Мольердің «Тоғышар ақсүйек» (Le Bourgeois Gentilhomme)

комедия-балетіндегіМ.Журденніңбейнесісияқтыөзіндікбітімібар.Жаңа

критицизм тəжірибелерінің теориялық алғышарттарымен таныса отырып,

оны тарихи негізде емес, теориялық тұрғыда орыс формализмінің

өкілдерімен сабақтастыра қарастыру – «теорияның» тиімділігін

арттырудыңбірден-бірқолайлытəсілі.

Бұл басылымда барлық бөлімдерге айтарлықтай өзгерістер енгізілді:

олардыңаражігінқалайажыратукерек,қандайшарттыбелгілердіқолдану

тиімді жəне кейбір жағдайда қалай таңдау жасау қажет дейтін мəселелер

төңірегіндегі жұмыстарды теориялық тұрғыдан тиянақтау оңайға түскен

жоқ. Себебі аталмыш мəселелерді негіздеп, жүйелеу жайы тəжірибелік

бағдарғақұрылған.Мысалы,Деконструкция(Deconstruction) кезеңі1970–

1980 жылдары АҚШ-тың əдеби сын тарихында елеулі орын алғанына

қарамастан, біз оның тарихи əрі интеллектуалдық түп-төркінін ескеріп,

французконтексіменбайланыстыруды жөн санадық.Осығанбайланысты,

сізДерриданыДелөзбенГуаттариден,Бодриарды«постструктурализмнің»

арасынан табасыз. Теорияның кейбір түрлерін жүйелеу барысында,

мəселен, гендерліктұрғыданжіктеугеқатысты тиянақты жауап табу оңай

болған жоқ. Əрқайсысы өзіндік классикалық мəтіндерін қалыптастырып

үлгерген кез келген теориялық жобаға жеке бөлім арнауға болар еді.

Дегенменосындайүдеріскеқатысу–антологияныңбастымақсаттарының

бірі, сондықтан біз дəстүрден тыс əрі жаңа теорияларды да кеңінен

қамтуды жөн көрдік. Сол себептен, кейбір бөлімдеріміздің атауы бірден

ұғынықтыболмауы,тіптіқұлаққатосаңестілуімүмкін.Аталғанмəтіндерді

антологияға енгізуарқылы, онымүмкіндігінше,қазіргізаманғалайықтап,

өзімізсүйенгенережелергеқатыстыпайымдарымыздыбарыншатиянақтап,

жүйелеуге баса мəн бердік. Осылайша жүйелеу арқылы оқу

дəрісханаларында қандай дүние қызықты əрі пайдалы болатынын

байыптауғатырыстық.

Жаңашылдықты басты мақсат ете отырып, осы кезге дейін антологияға

енбегеншығармалардымолынанқамтып,мейліншеіріктеп,үзіндіретінде

бердік. Біздің ұстанымымыз діттеген шығармалардың өзегіндегі негізгі

ойды аңдатуға назар аударуымен ерекшеленеді. Осы мақсат жолында

оқырман қажет деп санаған кейбір мəтіндерді құрбан еткен болсақ та,

біздің таңдауымызға іліккен үзінділеріміз, қалай болғанда да, келешекте

терең зерделеуге жол ашатын басты шығармалармен танысуға мүмкіндік

туғызады деген үміттеміз. Мəтін құрылымына енген осындай оғаштау

көрінетінқысқартуларүшіналдыналакешірімсұраймыз.

Мұқабадағыиллюстрациятуралыбірерсөз.«NoRadio»белгісінНью-

Йорктегікөліктерден жиі көруге болады. Бұл белгініңмағынасы «көлікті

қиратып əуре болмаңыз, ондағы радио əлдеқашан ұрланған немесе иесі

шешіп алған» дегенді білдіреді. Wiley-Blackwell баспа үйінен кітаптың

мұқабасындағы суретке осы тіркесті қоса жазуды өтіндік. Себебі тіркес

астарындағы «теория» тұжырымына сəйкес, бұл жазуды көрген адам

ұтымды«идеологиялық»ескертудіңарқасындакөліктіқиратуниетіненбас

тартуы тиіс. Əрине, осыған ұқсас теорияларды жинақтап-насихаттап

жүрген редактор ретінде «идеямыз» жүзеге асатынына іштей

қобалжығанымызды жасырмаймыз. Себебі «теориялардың» барлығы

тəжірибеде шүбəсіз жүзеге асып жатса, мұндай əрекетке бармас та едік.

Шындығын айтсақ, біздің кітапқа енгізген кейбір теориялық толғамдар

мұқабадағыаталғантіркеспенбіргеқолданылғансуреттегі,қолынаəйелдің

жүрегіналып,алаңсызмұқиятүңіліптұрғанерадамғаұқсауыдамүмкін.

Дегенменбұлеңбектенотаүстеліндегіəйелдіңахуалынаалаңдайтын,оның

сауығыпкетуінежəрдемшіболатынойлардыдатабасыздегенпікірдеміз.

Теорияныңқыcқашатарихы

Адамзат тарихы таңбаланған ең алғашқы жазба дерек – Перигё қаласы

маңындағы (Франция) Ласко үңгірінің қабырғаларында кескінделген

«Аңшылық» (The Hunt) деп аталатын сурет. Археолог Ричард Кляйннің

пікірінше,үңгіреденіндеқалғанқолменаяқіздерібұлсуреттердібаланың

салғаныннемесеоныңбалаларғаарнапсалынғанынкөрсетеді.Суретжай

аңшылықты бедерлеп қана қоймайды. Ол осыдан 42 мың жыл бұрынғы

адамның санасында үлкен серпіліс, өркендеу болғанын айғақтайды. Сол

кезеңнен бастап, адамзат біздің қазіргі түсінігіміздегі «адамгершілік»

ұғымынбойынабіртіндепсіңіребастадыдеугеболады.Оларсоқасияқты

қарапайым еңбек құралдарынан бастап, адамзат мəдениетінің жоғары

деңгейін айқындайтын ақша өлшемін ойлап тапты. Мұның барлығы

адамның дерексіз ойлау тұжырымдарын бейнелеуге жəне рухани əлемді

сезінуге деген бейімділігін көрсетеді. Уақыт өте келе, олар аңшылықтан

егіншілікке,оданкейінотырықшылықөмірсалтынакөшеді.Ендікішігірім

тобыртүріндежеке-жекеөмірсүрудідоғарып,бірнешетоптыңбірігуімен

ұйымдасып, қауым болып қоныстана бастайды. Алғашқы қауымдық

құрылыскезіндегідейқандасбауырларынакүшкөрсету,зорлық-зомбылық

жасау əрекеті біртіндеп бəсеңдеп, адамдар, керісінше, өзара тату, бейбіт

өмір сүруге дағдылана түседі. Мұндай жаңа өмір салтының пайда болуы

«Аңшылық» жазбасында бейнеленген адам санасындағы өзгерістен

көрінеді. Алғаш рет суреттерде бейнеленген адамның саналы түйсік

қабілеті қоғамдық өмірдің пайда болуындааса маңызды мəнге ие болды.

Санада бейнелей алу қабілеті сол кезеңдегі қоғамдық өмір сүру салтына

қарсылық түріндегі ыза-кек, ашу үстіндегі əрекетті көрсетумен бірге,

саваннада тірі қалудың амалы ретінде қауіптің алдын алу, қарсы күресу

немесе бас сауғалау кезіндегі сезімдерді игеру қабілетіне де тікелей

қатысты. Мұндай жаңа, танымдық мəні бар ишаралық, еліктеушілік

қабілеттің өзге біреудің өмірін бағалауда, соның негізінде туыстық

байланыс немесе жат қауымдастықтар туралы ақпарат алуда маңызы өте

зорболды. Тарихтыбаяндау,көп жағдайда,қазіргізаманғыадамөмірінің

пайдаболуынаықпалеткентанымдыққабілеттерментығызсабақтастықта

қалыптасқан.

Біздің бір-бірімізбен көбірек тілдесуімізге үлкен қауымда бірігіп өмір

сүруіміз себеп болған жоқ, керісінше, біз бір-бірімізбен тілдесу арқылы

үлкенқауымқұрдық.Тілдіңқызметіқазіргіқоғамөмірініңпайдаболуында

айрықша рөл атқарғанын айтуымыз керек. Болған оқиғалар мен оларға

қатысты əңгімелер бұрынғы адамдарға қоғамдық сипаттағы маңызы бар

ақпаратты сақтап, оны кейінгілерге жеткізуге мүмкіндік берді. Бұл жаңа

адамзат қоғамының қалыптасуына тікелей əсер етті. Осындай ақпараттар

жалғастығыарқылықалыптасатынтарих–өткенніңсабақтарыжазылатын

жəне оны келесі ұрпаққа жеткізетін жəдігер. Кейбір этнологтер қысқа

мерзімді есте сақтау қабілеті осыдан 42 мың жыл бұрын өмір сүрген

адамның танымдық революциясындағы басты өзгерістерінің бірі болды

дегенпікірдіқуаттайды.Адамныңертекездегіəңгімелерібастапқыдаесте

қалған оқиғаларға, қарапайым деректерге құрылғаны дау тудырмайды.

Уақытөтекеле,бұлқұжаттықжазбаларкөркемтуындыларға,əңгімелерге

айнала бастайды, өйткені бір кездерде өмір сүрген шынайы кейіпкерлер

ұмытылып, ондағы тұлғалар əдеби көркем бейнемен алмасады (олардың

кейбіреуі«қарға»немесе«тасбақа»түріндегіқоршағанортадан,табиғаттан

алынғанбейнелерболуыдамүмкін).Естелікəңгімелердіңойдасақталған

белгілі бір бөлігі оқиғаға негізделіп құрылса, толық айтылмаған бөлігі

болашақтыболжайтын баян да болабілді. Өмірдегі іс-əрекеттердібелгілі

бір уақыт шегінде өткен шақ, осы шақ пен келер шақ тұрғысынан

қарастыратын мұндай баяндау тəсілінен ертедегі адамдардың табиғат

құбылыстарын күні бұрын болжай алғандығы, іс-əрекетін алдын ала

жоспарлай білгендігі, яғни мақсатты, саналы түйсік қабілеті көрінеді.

Олардың өмірі ендігі жерде қысқа мерзімді физикалық қажеттіліктерді

қанағаттандыруменғанашектелмеді.«Аңшылық»бейнеленуіндегі«Қорек

табу үшінсапарғашығу» (TheTriptoWholeFoods) аттыкөрінісосындай

тұжырымғаалыпкелді.

Оқиғаларды жүйелі баяндау күрделі əлеуметтік қоғам құруға, əртүрлі

адамдардың бірыңғай мəдениетке бірігуіне, жалпыға ортақ ойлар мен

идеяларды қалыптастыруға жəне мойындалған ортақ қағидалардың

дамуынажолашареді.Əңгімелеркөбінесе шектеулі ережеліксипатқаие

болды. Оларды баяндаудағы басты мақсат – жастарға бірлескен қоғамда

өмір сүрудің тəртібін үйретіп, тіршілік тəжірибесіне баулу. Ауызекі

əңгіменіңқағазғатүсірілгеналғашқыүлгілерініңбірі–Гомердіңэпосы.Ол

бір қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар арасындағы қонақжайлылық пен

сыйластық сынды қарым-қатынас қағидаларынан тағылым береді. V

ғасырдағы грек ағартушылық кезеңіндегі трагедиялар мазмұны жағынан

қалыптасқантəртіпкеқайшыкелетінтəрбиегеқарсылықбілдіреді.

Əдебиет теориясы баяндау түріндегі əңгімелердің нормативтік қызметі

айтарлықтай маңызға ие болған кезде пайда болды. Теорияның негізін

қалаушылардыңбірі–Платон;ол–2600жылбұрынАфинадаөмірсүріп,

Батыстағы тұңғыш жоғары оқу орны болған академияның негізін қалап,

оқытушылықпенайналысқан ғұлама. Оның ойынша, əдебиет – жастарды

жақсы мінез-құлыққа тəрбиелеуші құрал. Бұл өте маңызды қадам болды,

өйткені адам танымы біртіндеп дами келе, өмір сүру ортасында

қажеттілікті қалыптастырды жəне жаңа танымдық қабілеттерді дамытуға

жолашты.Мұндайжағдайғатекқалалардағанақолжеткізумүмкінболды.

Ол мектептерде, жазу түріндегі тəжірибеден көрініс тапты. Психологтер

ақыл-ойдың алдыңғы қатарлы танымдық қабілеті, сондай-ақ ақылдың

азаматтық қарым-қатынаста өмір сүруі оқыту мен модельдеуге тікелей

байланыстыекенін жақсыбілді.Толықтанымдық күштің пайдаболуына,

сонымен қатар дамуына қатысты эмоциялық қабілетке сыртқы əсер өте

қажет. Адамдардың ойлау қабілетінің осылайша қалыптасуы, мектеп

сындыоқу-тəрбиеорындарыныңпайдаболуықалыптыжағдайғаайналған

кезеңге сəйкес келеді. Адамның танымдық қабілетіндегі даму үдерісі

оларға адамзат басынан кешкен сол кезеңге дейінгі сана жетістіктерін

сақтап қалу үшін, кітап жазу мен дайындау сияқты сыртқы құралдарды

пайдалануға (бүгінде компьютерде қолданылатын қатты диск түрінде)

мүмкіндік берді. Басқа да құралдар мен əдістерді ақыл-ойды жетілдіру,

өткеннің жетістіктерімен танысу үшін қолдану үрдіске айналды. Адамзат

өркениетін сақтауда бүгінгі күні өзіміз мəдени жəне əлеуметтік құрылым

деп атап отырған тұжырымды қолдануға адамдардың қабілеті жеткілікті

болыпотыр.

42мыңжылбұрынпайдаболабастағанабстракцияныңжаңатанымдық

күшібілімдісезімəсерлеріжəнеабстрактіліидеялардегентоптарғабөліп

тастады. Ол өз кезегінде жаңа танымдық ойларға жол ашты. Платон өз

философиясын аталған топтардың өзара айырмашылығы негізінде

зерделеді. Ол сезімдік əсерлерге қарағанда, санада дамитын абстрактілі

идеялардың əлдеқайда нақты болатынын терең түсінді. Біздің қоршаған

ортамызда айрықша жаратылған əдемі дүниелер аз болғанымен, санамыз

идеалды, мінсіз сұлулықты елестетуге мол мүмкіндік береді. Платон

сұлулық, шындық, əділдік сынды дерексіз категориялар таза, мінсіз

формалар немесе идеялардың рухани əлемі іспеттес өмірдегі шынайы

ұғымдардегенқатепікірдеболды.Қазіргікездебізоныңтекадаммиының

жаңа танымдық қабілеттерін, сезімнен тыс ұғымдарды бейнелей алатын

жаңа қасиеттерін сипаттағанын ұғынамыз. Платонның айналасындағы

бүкіл əлем осы аталған жаңа танымдық қабілет арқылы адамзат ойлап

тапқан ақша, заңнама һəм риторика сияқты соны мəдени құралдарды

пайдалана отырып, жаңа өркениетті құрғанына куə болды. Ол адамзат

тарихындағы оқиғалардықабылдаудың мұндай өркениеттің құрылысында

маңызды рөлге ие екенін терең ұғынды. Өзгелердің өмірін елестетіп,

олардың өз өмірлерімен ұқсастығын сезіну арқылы бейбітшілікте бірге

өмірсүруқоғамменмəдениетүшінжаңаадамзатəлеуетініңүлкенмаңызға

ие екенін көрсетеді. Сондай-ақ əдебиет пен театр да оқырман мен

көрерменге өзгенің өмір салтын бейнелеу арқылы осы айтылған

тұжырымдыжандандыратүсті.Осыданбірнешежүзмыңжылбұрынхомо

(homo)қауымындағыларбір-біріменкүнкөрісүшінжанжалдасатын.Уақыт

өтекеле,Афинаайтарлықтайөркендеп,дамитүсті,бірақосыөркениеттің

артындаПлатонныңжаңаойлауəдісіменданалығытұрғаныақиқат.

Платон: «Қоғамымыздың болашақ иелері өзара түсініспеушілікке бармасын десек, қазірден

бастап тыңдалатын əңгімелер мен назарға ұсынылар көріністерді құдайлар мен алпауыттар

арасындағы соғыстар, досы мен жақындарына сатқындық жасау, зорлық-зомбылық сынды

сюжеттік желілерден тазартуымыз керек. Шынында, біз олардың санасына бір-бірімен

жауласудың дұрыс емес екенін сіңіргіміз келсе, онда балалық шағынан бастап ата-əжелерінен

тыңдайтын əңгіме, ертегілері осындай мазмұнда болуы тиіс; есейген кезде олар тыңдайтын

шығармалардағы сюжеттерде ақындар оқиғалардың балама нұсқаларын беруге дайын болуы

керек... Бүкіл ақпарат уақыт өте келе толықтай қорытылады, сол себепті алғашқы тыңдалатын

əңгіменіңадамныңтəрбиеліктұрғыданқалыптасуынабарыншаықпалдыболуыөтемаңызды».

Платонның əділдікке, сұлулық пен шындыққа, тек қана идеалды я

болмаса саналы аяда кездесетін рационал идеяларға деген сенімі

сенсорлықтəжірибеденбөлекабстракцияғақабілетті,менталдыұғымдарды

сезімдік дəйектерден айыра білетін мидың (сананың) пайда болуын

көрсетеді. Ойша елестете білу қоршаған əлемнен бейімделе дамыған

ақылды айырып алып, сезімдік нысандарды бұрынғыдан да нақтырақ

бақылауғамүмкіндікберді.Бұлкезгедейінадамзаттыңмиыөмірінеқауіп

төнген кезде қорғану үшін барынша сақ һəм сезімтал болып келген.

Азаматтық қоғамда өмір сүру адамның миын одан əрі дамытып, жаңа

қатынас пен эмоциялық дағдылары арқылы əлеуметтік өмірге бейімдеп,

сақтық қасиеті сезімталдық қасиетімен тығыз байланыста дамыды. Қауіп

азайып, əлеуметтік байланыс дамыған сайын адамның саналы қабылдау

қабілетідамитүсіп,ендігіжердеолдүниеге қандай да бір нысанретінде

қарау қабілетіне ие болды. Осы сəтте азаматтық қоғам мен ғылым қатар

дамибастады.СезімнентұратыншындықтыПлатоннақтышындықемес,

текөмірдіңкөлеңкесі,нағызшындықөмірлікидеядадептүсіндірді.Таным

– дүниені білу емес, еске түсіру деп уағыздады. Осы уақытқа дейін

адамныңмиыөмірқауіпсіздігінсақтаумақсатындасергектіктіқамтамасыз

етті жəне қатер төндіретін белгілерге əсер ету сезіміне назар аударып

отырды.Жаңаданпайдаболғаназаматтыққоғамдаөміртəжірибелеріадам

миының одан əрі жетілуіне, айналасындағы əрекеттесуші əлеммен

байланыстыруды қажет ететін жаңа қарым-қатынастық һəм сезімдік

дағдыларды дамыту арқылы əлеуметтік өмірге бейімделуіне мүмкіндік

берді. Қауіп-қатердің төмендеуі мен қоғамның ілгерілеуі сананың өсуіне,

ақыл-ой əлеуетінің дамуына алып келді, əлемді нысан ретінде толығырақ

ұғынуға жəне зерттеуге мүмкіндік берді. Азаматтық өмірдің қалыптасуы

менғылымныңдамуыбірмезгілдежүзегеасыпотырды.

Платонның шəкірті Аристотель əдебиеттің құрылымы мен əсерін

геологияғылымынаұқсатып,осыдүниедебар,зерделенугелайықтынысан

ретінде зерттеді. Сондықтан ол əңгімелердің құрылымын сипаттай келе,

баяндаубарысындаоқиғажелісініңөрбуіменшиеленісуі,шарықтаушегі,

шешімісияқтысəттердіңайналасындашоғырланатынынбайқады.Сондай-

ақ ол баяндау тəсілі кейіпкерлердің арақатынасын айқындайтынын жəне

трагедия жанрынан комедияның айырмашылығын, олардың бір-бірінен

ерекшеленетін негізгі сипаттарын, сонымен қатар əдебиеттің аудиторияға

тигізер əсерін талдайды. Трагедия бейнеленетін кейіпкерлердің басынан

кешіргеназапты,қайғылыоқиғаларғақатыстыкүштіəсер,үрей,аяушылық

сезімдерін туғызады. Адамзат өркениетінің дамуында эмоцияның рөлі

ұлғайған сайын Аристотельдің көңіл күй туралы зерттеулерінің маңызы

артатүседі.Жаңасаналықелестетунегізіндегібейнеленгенкейіпкерлерге

жанашырлықтанытуқабілетіболмаса,адамдарөздеріөмірсүріпотырған

жаңакүрделіқоғамдықалыптастыраалмаседі.

Аристотель: «Трагедия – пьесаның əртүрлі бөлімдерінде бөлек қолдануға болатын,

көркемсөзбен сомдалған элементтер; толық əрі салмақты ой мен əрекеттің көрінісі; қорқыныш

пен қайғының көмегімен рухтың тазалануына арналған сезімдерді баяндау түрінде ғана емес,

адамдардыңіс-əрекеттеріарқылыкөрсетугенегізделгенэмоциялықарылу...

Əрине, біз атап өткен əрбір көрсетілім түрі осы айырмашылықтарды жете қамтып отырады

жəне осындай жеке-жеке жіктелген нысандардың көрсетілімге қатысу-қатыспауы арқылы

түрленетінболады.Жоғарыда атапөткенкөріністердіңəрқайсысыныңөзінетəнерекшелігі бар;

ол ерекшелік əр нысанда əртүрлі... Трагедия мен комедияның бір-бірінен айырмашылықтары

мынада: комедия – ұсқынсыздықты суреттеу (біз бұрмаланған бірдеңені көрсек күлеміз), ал

трагедияның негізгі мақсаты – аяушылық, мұң һəм үрей сезімдері арқылы эмоция (катарсис)

туғызуды көздейтін байыпты іс-əрекетті бейнелеу. Трагедияның басты кейіпкері – өзге

кейіпкерлердің арасындағы ерекше бекзат тұлға. Осы орайдағы үшіншібір мəселе əр адамның

бұлжайттардықалайқабылдауынабайланысты.Өйткеніəрадамтүрлішеқабылдайды,мысалы,

кейбіреулер баяндауды жақсы қабылдайды деген тəрізді. Басында айтып өткеніміздей, осы үш

айырмашылық – кейіпкер тағдырының өзгеруі, сюжеттің дамуы, шарықтау шегіне жетуі һəм

бастыкейіпкердіңазапшегуі–трагедияныңқұрылымдықерекшелігінайқындайды».

Грек мысалдарынан адам өміріндегі сана–мəдениет–сана қарым-

қатынасының ерекше маңызға ие екенін көруге болады. Грекиядағы

ағартушылық дəуірінде жаңа əлеуметтік, мəдени сана-сезімнің

қалыптасуына сол кезеңде орныққан орта тікелей ықпал етті. Сондай-ақ

Афинаөміріндемектептердіңмаңызыөтежоғарыболды.Афиналықтардың

ой-танымдарыныңертежетілуіосымəдениүлгініңнəтижесіекенідаусыз.

2100 жыл бұрын римдіктер Грекияны жаулап алғаннан кейін, Батыстағы

адамзатмəдениетіменадамзатақыл-ойыныңбірдендағдарысқаұшырауы

кездейсоқтық емес. Гректер қалыптастырған мəдени үлгінің жойылуынан

олардыңтұрақтысаналықдамуыдатөмендейбастады.Бұданкейінгіалты

ғасыр бойы саяси жəне қоғамдық өмірдегі ой мен сананы басқару

үдерісінде авторитаризм, қатыгездік пен қарақшылықтың иелік етуі

қалыпты жағдайға айналды. Рим империясы құлаған кезеңде гректер

қалыптастырған мəдени экожүйетолықтай жойылу алдында тұрды. Бірақ

бейнелі ойлауға деген қабілеттілік толығымен ойсыраған жоқ. Батыстағы

католик шіркеуі Грекияда пайда болған кейбір когнитивті қабілеттерді

сақтап қалды, əсіресе сезімдік тəжірибе немесе айнала дүниені

қабылдауданерекшеленетіндерексізұғымдардысанадабейнелеуқабілетін

бөлек атауға болады. Шіркеу ойшылдары діни мəтіндерде астарлы

мағыналар бар деген пікірге, яғни аллегорияға таңданыстарын жасыра

алмады.Інжілдегіəйелініңнемесебалаларыныңерадамдыемдеуітуралы

əңгіме қосалқы мағынаға ие болды, алғашқы мағынасы діни доктринаға

тікелейқатыстыболатын.

Шіркеу ойшылдары ізгі тəрбие нормаларына негізделген Платонның

мəдениеттуралыидеясындасақтапқалған.Аристотельдіңмысалтүріндегі

мəтіндері болмаса да, Аугустин сияқты кейбір шіркеу ойшылдары талдау

дəстүрін жалғастырып, логика мен тілдің қалай қызмет атқаратынын

зерттеді. Олар болашақта мəдениет сарапшылары үшін маңызды зерттеу

нысаныретіндетілтеориясынəзірледі.

Аугустин: «Жазбаша мəтіндердің түсінікті болмауы екі себепке байланысты: олардың

мағынасы түсініксіз белгілермен немесе екіұшты ұғымдармен жұмбақталады. Белгілер əріптік

яки метафоралық мағынада беріледі. Ұғымдар тек белгілі бір затқа не əрекетке атау ретінде

бекітілген бастапқы мағынасында қолданылған жағдайда ғана тура мағынасында тұрған болып

есептеледі:мысалы,өгіз(bovem) дегенатауды пайдалансақ,барлықлатынтіліндесөйлейтіндер

оның жануар екенін бірден түсінеді. Ал шынайы заттарға берілген нақты ұғымдарды мүлдем

басқа дүниеге пайдалану, мысалы, сол өгіз сөзін алатын болсақ, метафоралық мағынада тек

жануар ұғымында ғана емес, осы атаумен аталатын «Інжілдегі жұмысшы» деген мағынаны да

береді. Бұл тіркестің мағынасын апостол Павел: «Диірмен тартуға жегілген өгізге мұрындық

кигізілмейді»,–дептүсіндіреді.

Тура мағынасындағы сөздерді бейнелі сөздерге (метафоралық) ауыстырудан сақтандыратын

ереже секілді, біз тағы бір заңдылықты, яғни бейнелі түрде берілген сөздерді де тура

мағынасында қабылдай бермеуді ескеруіміз қажет. Жалпы айтқанда, бұл діни дискурстағының

барлығы – мағынасында мейірімділікке, таза діншілдікке қатысы жоқ ұғымдар – көркемдік

тұрғыданқабылдануытиісдегенсөз.МейірімділікбіздіңҚұдайғажəнежақындарымызғадеген

құрметімізбенсүйіспеншілігімізге,алтазадіншілдіколартуралытүсінігімізгебайланысты.Əр

адамныңар-ұжданыоныңҚұдайғажəнежақындарынадегенсүйіспеншілікпентүсіністіккедеген

ниетінетікелейқатысты».

700жылдайбұрынадамзатжоғалыпкеткенгрекжазбаларынтауыпалып,

грек жобасын қайта жаңғыртады. Қайта өрлеу дəуірінде зайырлы

мəдениеттің қайта оралуына орай, ойшылдар əдебиетті əдептілікке

тəрбиелеудің формасы ретінде жəне талдауды қажет ететін бірнеше

өлшемдіқамтығанмəденинысанретіндеқайтазерттеугемүмкіндікалды.

Данте Алигьери Қайта өрлеу дəуірінің танымал ақындарының бірі жəне

əдеби мəтіннің əртүрлі мағынаға ие бола алатынын зерделеген талғампаз

əдебиет теоретигі де болған. Герменевтика мен жаңаша зерделеуге деген

қызығушылық діни мəтіндерді аллегориялық тұрғыдан зерттеуден

туындаса керек, бірақ көп ұзамай бұл əдістер əдеби талдауда зайырлы

қолданысқаиеболады.

ДантеАлигьери:«Жазбалар,еңалдымен,түсініктітілдежазылуытиісжəненегізгітөрттүрлі

мағынанықамтуыкерек.Алғашқысы – тура мағына.Мұнда сөздер тек тура мағынасындағана

қабылданып, сол мағыналық шектің аясынан шықпайды. Екіншісі – аллегориялық мағынадағы

ауыспалы түрі. Бұған ақындардың шығармалары мысал бола алады. Айталық, Овидий

шығармасындаөзініңкейіпкеріОрфейдіңішекті-шертпелімузыкалықаспабыныңсүйемелдеуімен

жабайы аңдарды қолға үйретіп, ағаштар мен тастарды өзіне қарай жылжытқанын суреттейді.

Сөйтіп,олқатыгезжүректіжандүниенітебірентерлікəнніңқұдіретіменжұмсартып,ізгілендіру

арқылы адамның бойындағы білім мен өнерге деген құштарлығын оятуға болатынын астарлап

жеткізеді.Алөзөміріненсаналымəн-мағынатабаалмағанадамдыавторжансызтасқатеңейді.

Ойшылдың неліктен бұлай жұмбақтағаны соңғы кітабында көрсетіледі екен. Шынында,

құдайшылдар бұл мағынаны ақындарға қарағанда мүлдем басқаша тұрғыдан қабылдайды; мен

ақындардың шығармаларына сүйеніп, олардың қолданысына сəйкес аллегориялық мағынаны

қарастырамын.

Үшіншісіғибраттықмағынадепаталады;яғниұстаздардыңБиблиямəтіндеріненөздерінежəне

оқушыларынапайдалы мəліметті алуына мəн беріледі;мысалы, Інжілде Иса пайғамбардыңтау

басынасиынуғабарғанда,онекішəкіртініңтекүшеуінғанаөзіменбіргеерткенібелгілі.Мұндағы

ғибраттың мəні маңызды мəселеде серік болатын адамдардың аз болғаны абзал деген ойды

аңғартады.

Төртінші мағынасы – аналогтік, яғни сезімнен тыс деген мағынаға саяды; Библия рухани

мағынадатүсіндірілгенде,олдəлме-дəлмағынасындада қолданысқатүседі.БұлБиблияныңбір

бөлігісаналатын«Пайғамбаржырында»(songoftheProphet)көріністапқан.ОндаИзраильхалқы

Мысырдан шыққанда, күллі яхудейдің біртұтас əрі еркін болғандығынан ақпарат беріледі.

Шығарманың хатқа тікелей байланыста жазылғандығы, сонымен қатар рухани дүниеге

арналғандығыайқынсезіледі.Əсіресежанкүнəдантазарғандаоныңрухыбиіктеп,бүтінəріеркін

қалыпқа түседі. Осындай сөз қолданыстарында əрқашан тура мағына алдыңғы қатарда болуы

тиіс.Өйткеніөзгемағыналардыңбарлығыосыалғашқытурамағынаныңтасасынажасырылады

һəмонсызсөздіңөзгемағыналықсипатыналлегориялықтұрғыданқарастырумүмкінемес».

Жан-жақты білім беру жүйесі орныққан Италиядағы Қайта өрлеу

дəуірінде адамның танымдық қабілеттерін дамытуға, əдеби теориядан

саяси теорияға дейінгі соны ойлардың бірнеше тармақтарын қайта

жаңғыртуға мүмкіндік туды. XVIII ғасырға дейін жалғасын тапқан Қайта

өрлеу дəуірі əдебиетінде грек идеялары басым болды, өйткені жастарды

тəрбиелеуде, білім беру жүйесінде ескі грек мəтіндеріне баса назар

аударылды. Дінбасылары əдебиетті оқу дегеніміз – моральдық тəрбиенің

формасы екеніне күмəн келтірмеді. Филипп Сидней сынды жазушылар

əдебиет шынайы өмірдегі кейіпкерге қарағанда, əлдеқайда мінсіз

суреткерлікке бой алдырады деген көзқараста болды. Əдебиет көркем

мысалдарарқылыүйретеді.

Осы кезеңдегі эстетика мəселесі төңірегінде туындаған тағы бір

пікірталасклассицизмдепаталды.МұндағыбастыидеяөнерПлатонмен

Аристотель бекіткен ережелерге сəйкес болуы керек деген ұстанымға

құрылды.Аристотельдіңөмірдіимитациялаутұжырымынантуғанмимесис

ұғымы жалпы өнер атаулының барлығы тек шынайы өмірді немесе

табиғатты имитациялау негізінде баяндалуы тиіс деген ереженің

туындауына себепкер болды. Жазушы табиғатты негізге ала отырып, өз

тарапынан көркемсөзге иелік бермей, мүмкіндігінше қарабайыр тілге

сүйенугетиістіболды.

Гуманистік дəуірдің ең жаңашыл ойшылдарының бірі ретінде

Джамбаттиста Виконы атауға болады. Оның жаңа ғылымы ХХ ғасырдың

тілдік философиясын зерделейді жəне бұл ұғымның тілдің барлық

метафоралықсипатындамойындалатындығынкөрсетеді.

XVIII ғасырда жаңа ойлау тəсілі алға шықты, сонымен қатар ол көп

жағдайда рационализм деген атауға ие болды. Өйткені ол ақыл-ойдың

(сананың) əрекеттерін тұжырымдауға негізделді. Ұтымды идеялар

трансцендентті(оларбізкүнделіктіқабылдайтынқарапайымдүниедентыс

тұрады) əрі əмбебап (олар біздің көз алдымызға жалғыз қызғалдақтың

бейнесінғанаалыпкелмейді,барлыққызғалдақтарғатəнортаққасиеттерді

жинақтап беруге мəн береді) болады. Сол себептен Сэмюэл Джонсон

сынды теоретиктер əдебиет жеке оқиғалар мен кейіпкерлерді қалай

бейнелей алатындығымен емес, «əрдайым ұқсас болатын ортақ

трансценденттік шындықтарға» қалай жете алатындығымен маңызды деп

пікірталастырабастады.

Осы кезеңде Германияның білім беру жүйесі айтарлықтай

күрделенді.Рационалистік əдебиет теориясын жетілдіруде Готхольд

Лессинг,ИммануилКантпенГегельсындыбіртопнемісойшылдарының

орны ерекше болды. Сол кезеңдегі жазу мəдениетіне классикалық грек

жəне рим үлгілері əлі де ықпал етіп тұрғандықтан, Лессинг поэзия мен

сурет өнерінің маңызды сипаттамаларын қарастыруға назар аударды.

Көптегенғалымдарпоэзияныоқығанда,адамсуреткөріпотырғандайкүйге

енуікерекдегенпікірдеболды,бірақЛессингбасқашакөзқарастыұстанды.

Ол поэзия құрылымының жүйелілікке негізделетінін, сонымен бірге

уақытқа баса мəн беретінін, ал сурет өнерінің бір сəттік көрініске

негізделіп,кеңістіккеқұрылатынерекшесипатынатоқталады.

Готхольд Лессинг: «Менің пайымдауымша, сурет өнері өзінің құрылымында поэзияға

қарағанда мүлдем бөлек əдістер мен белгілерді, яғни уақытқа қатысты артикуляцияланған

дыбыстарды емес, кеңістіктегі сандар мен түстерді пайдаланады. Егер уақытқа тиісті белгілер

өздері беріп отырған мағынаға тікелей қатысты болса, кеңістіктегі белгілер белгілі бір

нысандардытолықтайнемесежартылайсипаттауғанегізделген.

Кеңістіктегінысандарнемесеолардыңбөліктеріденедепаталады.Солденелеркөзгекөрінетін

қасиеттеріменқоса,бейнелеуөнерініңбастынысандарыдаболады.

Бірінің ізін бірі басатын қозғалыстағы нысандар немесе олардың бөліктері əрекеттер деп

аталады.Іс-əрекеттерпоэзияныңбастынысандарыболадыдеугенегізбар.

Алайда поэзияның символдары тек дəйекті ғана емес, еркін формада да көрініс беретіндігі

жайында пікірлер болды; сондай-ақ еркін символдар ретінде олар ғарыштағы денелерді сол

қалпындатолықтайсипаттайалады.БұғанмысалдыГомердіңөзінен-ақалуғаболады.Ахиллестің

қалқаны туралы бір үзіндіден-ақ белгілі бір нысанның құрамдас бөліктерін бір мезгілде

дискурстықтұрғыданда,поэтикалықтұрғыдандасипаттауғаболатынынакөзжеткіземіз.

Бірақ Гомер қалқанды толықтай аяқталған, пайдалануға болатын дайын қару ретінде емес,

дайындалу үстіндегі нысан түрінде суреттейді. Ол өзінің субъектісінде қатар өмір сүретін

нысанды қайта жасауда осы тамаша көркемдік əдісті қолданады; соның негізінде зеріктіретін

суреттеуденгөріұстаныңəрекетінберуарқылыжандысуретжасайды.Бізқалқанныңөзінемес,

хасшебердіңқұдіретіменоныңқалайжасалып,қалқанғаайналғанынкөреміз.Ұстаныңпішінсіз

қатты затты тістеуікпен ұстап, төстің үстіне қойып, балғаның соққысымен телшелерді қалай

шыңдағанына,қалқандыкөркемдеугеарналғанқоладанонықалайбедерлегенінекуəболамыз».

Кантөзініңжоғары жəне төменгі саналық қабілеттеріменерекшеленеді.

Жоғары саналық қабілет дегеніміз – оның таза идеяға, абстракцияға

бейімділігі. Ол неғұрлым нақты пайымдаулар мен түйсінуге байланған

тəжірибелікһəмсезімдікқабілеттердентұрады.Жоғарысананыңəмбебап

идеялары адамның ең таңдаулы мінез-құлқына тəн. Канттың көзқарасы

бойынша, сана ұғымы риясыз əрі заңды болуы тиіс. Адамға қатысты кез

келген əрекетті реттеуде бейтарап ұстанымда болу үшін, ол біреуді

байытуғанемесебелгілібіржекесезімдіклəззаттарғабойалдырусияқты

ерекшемақсат-мүддеденаулақболуытиіс.Өнертазасебепкеемес,тікелей

сезімгеəсерететіндіктен,олмұндайжоғарыдеңгейдегіəмбебаптыққақол

жеткізе алмайды. Оның бар ұсына алатыны – «мақсатсыз мақсатқа

ұмтылу». Кант адам миының қалай дамығанын ескере отырып, одан не

күтуге болатынын болжады. Ол қабілеттердің сəйкестігін, сұлулықты

бағалайбілудіжəнененіңжақсыекенінайқындайалатынморальдықəдіске

тоқталды. Мысалы, оның ойынша, əдемілік жайында пікір айту баршаға

ортақорындалуғатиісморальғаұқсас.

ИммануилКант: «Енді мен адамгершілік ізгіліктің символы əдемілікекенін айтқым келеді.

Тек осы тұрғыда (барлық адамдар арасында табиғи түрде, сондай-ақ басқа адамдардан міндет

ретінде талап етілетін қатынас), ішкі қарсылығына қарамастан, басқалардың келісіміне

мойынсұнғандықтан,санақарапайымəсерлерденлəззаталудасезінуденбиіктұрады:1)əдемілік

бірденқызықтырады(бірақадамтүйсігіндегібейнесіндеғана,моральдықтұжырымдамадаемес);

2) ол ешқандай тартымды болмаса да қуантады; 3) қиял еркіндігі (біздің қабілетіміздің

сезімталдығы) ұғыну заңына сай (моральдық түсінікте ерік-жігер бостандығы оның өз-өзімен

сананыңəмбебапзаңдарынасəйкескелісімдеболуытұрғысындақарастырылған)əдеміліктуралы

түйсінутүріндекөріністабады;4)сұлулықтыбағалаудыңсубъективтіқағидасыəмбебап;демек,

барлықадамүшінортақболады».

Георг Гегель табиғат əлемі менталды жəне физикалық немесе біртұтас

деп пайымдады. Гректердің логикасы бойынша, «диалектика» деп атаған

ақылдыңлогикалықүдерістерінадамзаттарихыменадамзатқоғамынанда,

сондай-ақтабиғаттандакездестіругеболады.Табиғижəнеəлеуметтікəлем

делогиканыңменталдыəлемісияқтыдамужолынбасынанөткерді.Адам

логикалықдиалектикалықүдерістеқарапайымнақтыбақылаудан(«Сократ

–адам»/Socratesisaman)əмбебапидеяғабіріктіретінтұжырымға(«Барлық

адам о дүниелік» /All men are mortal) көшті де, соның негізінде нақты

мысалменəмбебапидеяныбірсинтетикалықпайымға(«сондықтанСократ

о дүниелік» / тherefore, Socrates is mortal) біріктіретін шешімге келді.

Адамзаттарихындаəділеттіқоғамтуралыидеябастапқыдаішінаражүзеге

асырылады; олар мағлұмат алуға болатын, қандай да бір дəйекті ақиқат

идеяныңқарапайымережелердентұратынформасынқабылдайды.Адамзат

тарихының осы кезеңіндегі ақиқат диалектикадағы нақты қарапайым

пайым болған сияқты. Алайда тарихтың ілгерілеуіне қарай əмбебап идея

көбіне-көп заң институттарымен біте қайнасып кетті. Бұл – шындықтың

əмбебап идеясы мен нақты институттардың əлеуметтік-тарихи жəне

логикалық дамуы ұзақ уақытқа созылатын бірігу сатысынан өтіп, бір

бүтінге айналғаннан кейін, жалпыға ортақ қолданылатын əмбебап

қағидаларға негізделген шынайы заңға айналуын қамтамасыз ететін

күрделіүдеріс.Үкіметнемесемемлекетмүддесітұрғысынанқалыптасқан

мұндай нақты тəжірибелік институттар ақыл-ой идеяларымен

қанықтырылған.

Осығанұқсасқұбылысөнердедеорыналды.Ертекезеңдегіөнерəмбебап

мағынаға ие болмаған қарапайым бейнелерден тұратын. Олар тек нақты

нысандардың ұқсас суреттері ретінде көрінді; ешқандай көркемдік

мағынаға ие болған емес. Бірақ уақыт сынағында өнер өзінің логикалық

үдерісіне тəн даму жолын басынан өткере келе, жалпыға ортақ идея мен

сезімдік объектіні, сананы жəне нақты қауымдық форманы біріктіретін

күрделіқұбылысқаайналды.

Г.В.Ф. Гегель: «Өйткені əмбебап идея нақты осындай бірлікке құрылған, бұл бірлік тек

əмбебап идеяның құпияларын толықтай игеріп, оларды біріктіргеннен кейін ғана өнермен біте

қайнасады. Осы үдерістің негізінде көркемдік нақты кезеңдер мен формалардың жиынтығына

айналады. Сол себептен бойымыздағы көркемдікті əрі өзімізді зерттей отырып, біз əдеміліктің

жиынтығыерекшеформаларғақалайтаралыпжатқанынанықтауымызкерек.Біздіңзерттеуіміздің

бұлекіншібөліміөнерформаларыментанысудыайқындайды.Алформаларөздерініңшығутегін

анықтауда түрлі тəсілдер мен мазмұн ретіндегі əмбебап идеяны түсінуге ұмтылады. Өнер

формасыдегеніміз–түрлімағыналарменқалыптардыңқарым-қатынасыдеугеболады.Мұндағы

қарым-қатынасəмбебапидеяғақұрылған,солсебептенолаталғансаладағытүрліформалардың

шынайынегізіболаалады».

КантпенГегельдіңидеялары,сезімдіктəжірибеəлеміменшынайысана

əлемі арасындағы айырмашылық Фридрих Шиллер, Уильям Уордсуорт,

СэмюэлТейлорКолриджбенРальфУолдоЭмерсонсындыжазушылардың

романтикалық бағытына əсер етті. Шиллердің ақыл-ой жүйесі рухани

əлемгеқұрылғанкөркемəңгімелерментанысунегізіндеқалыптасты,сөйтіп

оныңбарыншаазаматтықкөзқарасыныңөрістеуінетікелейəсеретті.Өнер

кең қоғамдық мақсатты көздеді. Бұл идея қазіргі замандағы адамның

құлағынелеңеткізуімүмкін,бірақоныңнақтылығынтүсіндіругеболады.

Ол үшін рухани əлемді ақыл-ойдың абстракцияға деген қабілеті ретінде

қабылдау керек. Бұл қабілет сананың жағымсыз эмоцияларды басқару

мақсатындағы ақыл-ойды пайдалану мүмкіндігімен тығыз байланысты.

Көркем əдебиетті оқу эмпатияны арттыратыны белгілі. Сондықтан да

Шиллер сияқты жазушылардың «əдеби білім беру адамның азаматтық

көзқарасынқалыптастыруғаықпалетеді»дегенпікірікөкейгеқонады.

Əдебиет ақыл-ойды дамытады деген идея XIX ғасырдың соңындағы

Мэтью Арнольдқа дейінгі əдебиет теоретиктерінің арасында танымал

болды. Арнольд əдебиеттің білім беру мақсатына қызмет ететініне сенді.

Олсананысоншалықтыбиіктетіп,сондай-ақақыл-ойдыңтəжірибелікжəне

табиғиэмоциялықжағынжекеқарастырды.

МэтьюАрнольд:«Бірқарағанда,Французреволюциясыныңкеңқанатжаюыменоныңұзаққа

созылуы салдарынан, Грекиядағыұлы шығармашылықкезеңіндегідейнемесе күшті қайтақұру

қозғалыстарыныңкуəсіболғанҚайтаөрлеудəуіріндегідей,ұшқыройлышығармалардыңкөптеп

жарыққа шығуын ешкім күтпеген еді. Бірақ, шындығына келгенде, Француз революциясы осы

сияқтыкөтерілістерденөзінетəнсипатыменерекшеленді.Мұнда,негізінен,тазазияткерлікһəм

руханиқозғалысорыналды.Французреволюциясысаясижəнетəжірибелікмазмұнғаиеболды.

1700–1789 жылдар аралығында Францияда ескі жүйеде өткен қозғалыс, Қайта өрлеу кезіндегі

көтеріліске қарағанда, əлдеқайда шынайы болды. Вольтер мен Руссо тұсындағы, Француз

революциясыкезеңіндегіФранцияғақарағанда,Еуропабілімініңбиікдеңгейінкөрсетеалды.Гёте

соңғысын(революциякезеңінайтыпотыр)«бейбітмəдениеттіартқатастағаны»үшінжазғырған

болатын. Жоқ, біздің Байронның да, тіпті Уордсуорттың та шындықтың кілті болуының мəнісі

мынада–оларақыл-ойдыңайтарлықтайдамуынанемес,сезімдішарықтатыпдамытатынқайнар

көзден нəр алды. Дегенмен Француз революциясы өзінің қозғаушы күшін айқындауда

адамдардыңтəжірибесіненгөріақыл-ойынакөбірекүмітартты.Бұл–оныІКарлдыңкезеңіндегі

ағылшын революциясынан ерекшелейтін басты сипаты. Нақ осы жайт, аталған революция аса

сəтті болмағанына қарамастан, біздің төңкеріске қарағанда, əлем қызығушылығын тудырған

анағұрлым күшті рухани оқиғаға айналдырды. Ол белгілі бір тұрақты идеялардан тұратын

əмбебаптəртіпке үндейді.1789 жылғатəнсұрақ«бұлақылғақонымдыма?»болса, 1642жылы

бұл сауал «бұл заңды ма?» деген сұрақ түрінде болатын. Бұл жерде ескеретін жайт: бір

жағдайдағы заң, екінші жағдайда заң ретінде танылмауы мүмкін. Сананың басты қағидасы –

əмбебапшындықтыңабсолюттігіһəмтұрақтылығы.

Өзінің беталысын бағдарлап ашылған жаңа саланың жемісін пайдалану мақсатында қандай

ереженіұстанатыныннақтылыайқындауағылшынсыныүшінасамаңызды.Ереженіңмағыналық

қағидасыбірсөзгесаяды:ол–риясыздық(disinterestedness).Алсынқалайшариясыз,адалниетке

құрылады?Біріншіден,«заттарғадегентəжірибеліккөзқарастан»аулақболуарқылы;екіншіден,

ол өзі жанасатын барлық субъектіде еркін сана ойынына айнала алатын, оның табиғатына тəн

заңдылықты ұстану негізінде. Сондай-ақ идеялар туралы қандай да бір жасырын саяси

идеялардыңықпалынанбастартуарқылы...Оныңбизнесі,менайтқандай,дүниедегіеңтанымал

əріойғанегізболғантаңдаулыдүниелердіигерудентұрады».

Соныменқатарөнердізерттеукезіндекөңілкүйтолқуларынаһəмақыл-ой

əсерлеріне басымдық беретін эстетикалық философия да айтарлықтай

ықпалды болды. Шарль Бодлер мен Уолтер Патер секілді жазушылар

үстіртінтəжірибенің, дүниедегітəн лəззаттарының жəне көркемтəжірибе

тұжырымдамасының өзіндік мақсат ретіндегі құндылығын атап өтті.

Өнерді ұнату тек өнер үшін керек; оның рухани маңызына, мінсіздігіне

немесеморальдықмақсатынамəнберудіңқажетіжоқдегенпікірдеболды.

Бодлердетабиғаттыңромантикалықидеалынанбастартып,оныңесесіне,

айла-шарғыныңрахатынабөленді.

ШарльБодлер: «Кофехана терезесінен жұртқақызыға қарапотырғанемделуші астаң-кестең

сапырылысқанойларынтізгіндеуменарпалысқатүсті.Бірақсоңғыуақыттасанасынаөлімелесі

оралаберетінол,маңайындағыбарлықөмір құбылыстарына шаттануменболды,есіненадасуға

шаққалғандықтан,барлығындаесіндесақтапқалуғаөршеленеұмтылды.Ақырында,тізгіндеуге

ерікбермегенауыройдысілкіптастап,өзінəп-сəттесиқырлапалғанбеймəлім,болмашыкүңгірт

елестіңсоңынатүсті.Қуаттықұштарлықбилегенəуесқойлығықатергеайналды!»

Əрдайымемделушініңруханикүйінкешкенсуретшініелестетіпкөріңіз,сонда сізтабиғаттың

(мінсізсуретшінің)ішкеенгізетінкілтінеиеболасыз.

Сауығу балалыққа қайта оралуды еске түсіреді. Емделушілер де, бала тəрізді, барлық

нəрселерге,тіптіешқандаймаңызыжоқдүниелергедеерекшеқызығушылықтанытады.Қиялдың

ретроспективті(өткенгеоралу)күшіарқылы,егермүмкінболса,бізартқашегінісжасап,өзіміздің

балалық шағымыз бен жас кезіміздегі əсерлерімізге оралайық. Төніп тұрған сыртқы қауіп-

қатердің салдарынан рухани қабілеттеріміз «зақымдалмай» таза күйінде сақталған жағдайда,

балалық шақтан туған жарқын əсерлердің тəн ауруына ұшырағаннан кейінгі туындаған

əсерлерменруханибайланысынкөреаламыз.Балабарлықнəрсеніжаңалықретіндеқабылдайды;

олəрқашанмасаттанаалады. Баланың түспен пішіндіұғынуданалатынлəззатыбізшабытдеп

атап жүрген ұғымды еске салады. Мен бұдан да тереңдей түсіп, асқақ ойдың қуатты əсер

тудырып,адаммиынаөзіндікықпалынтигізетінінрастаймын.Данышпанадамныңжүйкежүйесі

сау,мықты, ал балалардікі əсершіл, əлсіз болып келеді. Бұлардың біреуінде сана айтарлықтай

орныққан позицияға ие; ал екіншісінің барлық болмысы сезімталдыққа тəуелді. Алайда

данышпандық–балалықшақтанбастапқалыптасатынқұбылыс.Ендібалалықшақеркінентыс

жинапалғаншикіматериалдардыорныменқажетінежаратуғамүмкіндікберетін,ішкіболмысын

танытуғамүдделікемелшақтыңқайратынажəнеталдауқабілетіменкүшінеиеболады.

Құстың ауаға, балықтың суға қатыстылығы секілді, оның элементі қауым болады. Оның

əуесқойлығы мен кəсібі қауыммен біте қайнасып кетуді мақсат етеді. Нағыз көрермен үшін

қозғалыстың тасуымен қайтуы шегінде, жақындық пен шексіздік аралығы сияқты көпшіліктің

жүрегінен орын табу – үлкен бақыт. Əмбебап өмірді сүйетін адам мол электр қуатындай күші

болған жағдайда, жұртшылықтың ортасына ене алады. Біз оны жұртшылықтың өзі сияқты

соншалықты үлкен айнамен салыстырар едік, немесе сана сезім дарыған құбылнамадай

(калейдоскоп) өмірдің əр қозғалысын қалт жібермей, оның көпқырлылығын жаңғыртып,

жарқырағансұлулығынпашеткенболаредік.Əрбіржылтеткенкөрінісөмірдіңөзінеқарағанда

тұрақсызһəм баянсыз...Барлықəдеміжəне жақсы нəрселер ақыл-ой менбелгілібірмақсаттың

нəтижесінен туындайды. Адам баласы анасының құрсағында жатқанда-ақ қаскүнемдік пен

қылмыстың «дəмін» сезінеді. Екінші жағынан, рақым етуші жасанды табиғаттан тыс

тұрғандықтан, барлық уақытта жəне барлық жерлерде адамзатты рухтандыруға үйрету үшін

құдайлар мен пайғамбарлар керек болды, өйткені адам оны өздігінен ашуға дəрменсіз еді.

Жамандықтабиғитүрде,күштеусізжүреді;жақсылық – əрқашан қандай да бірөнердіңжемісі.

Менің бар айтпағым: табиғат моральдық мəселелерге келгенде нашар кеңесші, ал себеп –

еліктіргішəріжаңартушы,осыайтқандарымдысұлулыққадақатыстықолдануғаболады.Сөйтіп,

сыртқы əдемілікті адам жанының қарапайым кісілігін танытатын нышандарының бірі ретінде

қарастыруғатырыстым.

Біздің шиеленіске толы, əбден шатасқан өркениетіміздің өзге нəсілдерді жабайы деп тануы,

оларғаастамшылықпенменсінбейқарауыжасбаланыңопа-далапжағуғадегенкөзқарасысияқты.

Бұл жердегібасты нəрсе адамның терісінің түсінде,сырт келбеттің ерекшелігінде болып отыр;

яғнижасбалада,солнəсілдіңөкіліденақтыкөрініскемойынсұнғысыкелмей,ақырында,адам

жаныныңматериалдыемесекенінмойындауғамəжбүрболады.

Сəн үлгісін адамның ақыл-ойының жетістігі мен алға қойған мақсатының нышаны ретінде

қарастырукерек; оның табиғи сұранысының адаммиында шоғырлануы немесе оның жаңаруға

дегентынымсызталпынысыдегендұрыс.Сондықтандаəрбірсəнүлгісіөзіншеəдемі,олардың

əрқайсысының шынайы сұлулыққа жақындауы анық көрсетілген (себебі табылмаса да), азды-

көптікүш-жігержұмсаудыңнəтижесіндетынымсызадаммиыныңқанағатсыздығысезіледі».

УолтерПатер Оксфордуниверситетіндеэстетикапрофессоры болды,ол

өзінің ғылыми мақалалары арқылы суретшілер мен жазушылар буынына

елеуліықпалын тигізді.Қайта өрлеудəуірінде«Қорытынды»(Сonclusion)

атты зерттеуінің төңірегінде дау-дамай туындады, бұл шығармада

викториандықтарды өмір мен өнерден қара бастың қамын биік қоюға

шақырды. Ол «жоғарғы» рухани мəнге немесе моральдық мақсатқа

ұмтылудыңқажетіжоқ,өнердіңөзтəжірибесіжеткіліктісыйақыболады»

дегенойдынегіздеді.

УолтерПатер:«Философия мен таза мəдениетке, адам рухына қатысты қызмет – ояту, өмір

құбылыстарын ұдайы бақылау арқылы оны жандандыру. Əр сəтте қолыңдағы немесе бет

əлпетіңдегіқандай дабір формамінсізденетүседі;жотадағы немесе теңіздегі қандай да бірүн

басқаларынақарағандаерекшеболыпестіледі;əлдебірқұштарлықнемесетүсіну,интеллектуалды

толқу сезімі бізге сондай ыстық, соншалықты тартымды болып көрінеді – мұның бəрі сол бір

сəткеғанабағынышты.Тəжірибеніңжемісіғанаемес,солтəжірибеніңөзіденəтиже.Драманы,

сан алуан өмірді сезіне білу үшін бізге берілген жүрек лүпілінің соғысы шектеулі. Олардың

ішіненеңізгісезімменкөругеболатынбарлықнəрсенітұтаскүйіндеқалайкөреаламыз?Өмірлік

қуат-күшіміздіөзініңтазаэнергиясындатоғыстыратындайжігерменбірнүктеденекіншінүктеге

дейінқалайшажылдамжеткізеаламыз?

Дəлосылайшажалындапжану,соллəззаттыұстаптұру–өмірдегіжетістіктіңкілті.Тіптібіздің

өмірдегісəтсіздіктерімізəдеткеайналадыдеугеболады:алəдеттаптаурындылықтытуындатады,

егерəрбірнəрсегетереңүңілеқарамасаң,екіадам,екізат,екіоқиғабір-біріненажырағысызұқсас

болыпкөрінеді.Бəріқұрдымғакеттідепжүргенкезіміздебұрын-соңдыбайқамайтынəсерімізді,

жаңалықтарды, сезімімізді, түс пен иісті, суретшінің ғажап туындысын, қасымыздағы

досымыздыңбет-əлпетінрухымызбірсəткекөкжиектенбиіктепкөтерілгендейшынайыбейнеде

көругебейімболамыз.Мұндайкездеəрбірсəттіжетесезінеалмасақ,олсəттердіңосындайқиын

кезде ұсынып тұрған тосын сыйын түйсіне алмасақ, бұл – аяздан кейін күн шуағы сезілетін

уақытты күтпей, ерте ұйықтап қалумен тең. Осындай басымыздан өткен сезімдерімізді

жинақтамай, ол сезімді нақты сезініп көрмей, дəл сол сезім туралы өз теориямызды

қалыптастыруға мүмкіндігіміз болмайды. Қолымыздан келетіні – сезім туралы жаңа пікір

қалыптастырып, жаңа əсер алу; бірақ Кант, Гегельдің немесе өзіміздің жеңіл ортодоксті

(orthodoxy)ұстанымымызғаназараудармаймыз.

Руссоның «Мінажат» (Confession) атты туындысының алтыншы кітабындағы ең əдемі

үзінділерініңбіріндеолөзініңбойындаəдебитүйсіктіңоянғанынсипаттайды.Күтпегенжерден

жабысқанбеймəлімажал індеті оның жанын жегідей жеді, енді өзін жалындаған жас шағында

айықпасдерткешалдыққанжандайсезінді.Олөзініңалдындаболжаусызөмірініңқалғанбөлігін

қалайша ұзартуға болатыны, ол үшін не істей алатыны туралы сұрақ тұрғанын түсінді. Оның

шешімін зияткерлік пайыммен Вольтердің жаңа еңбектерінен тапты. Олай болса ше?! Виктор

Гюго айтқандай, біз бəріміз де сотталғандармыз, бəрімізге өлім үкімі алдын ала шығарылып

қойылған, алайда олбелгісіз мерзімге шегерілгендігі себепті, осы аралықтағы біздің орнымыз

уақытша бос тұрады…; кейбіреулер бұл аралықты əрекетсіздікпен өткізеді, кейбіреулер тым

əуесқойлыққа салынады; ең парасаттылары, тым болмағанда,«осы дүниедегі қауыммен» бірге

өнер мен əннің ортасында өткереді. Біздің қолымыздағы жалғыз мүмкіндігіміз – тамырдың

соғуынертетоқтатпай,осыуақытаралығынбарыншаұзарту.Бізгеосыөмірдіңқуанышынсезіну,

шексіз шабыт пен махаббат мұңы, көпшілігіміздің бойымыздан табылатын табиғи қасиеттер,

түрлі-түрліриясызжəнебасқадақұлшынысұлықұштарлықарқылыберіледі.Текосықұштарлық

жалындаған, сөнбес сезімнің жемісін беретінініне сеніңіз. Мұндай даналықтан туындайтын

поэтикалыққұштарлық,əдеміліккеұмтылыс,өнергедегенсүйіспеншілікасазормəнгеиеболады.

Өйткеніөнерсізге,турасынайтқанда,мінсізсападанбасқаештеңеберместен,бірсəткежайғана

келіп-кетеді».

ХІХғасырдақұрлықтыңбасымбөлігінбилегенреакциялықмонархияға

қарсы революциялар бас көтерді. Табысқа кейбіреулер ғана жеткенімен,

əдебиетпенайналысатындардыңой-пікіріəдебиеттіңəлеуметтікжəнесаяси

рөлі туралы ойларға ойысты. Эмиль Золя сияқты реалистік жəне

натуралистік жазушылар əдебиет ғылымның жаңа əдістерін пайдалану

арқылы жəне бұрыннан келе жатқан нормалар мен қалыптасқан

заңдылықтарғакүмəнменқарайотырып,өзгерістерменбіргеөзгеругетиіс

екенін сезінді. Виссарион Белинский сияқты орыс сыншылары елді

неғұрлым ілгерілету үшін əдебиет белгілі бір рөл атқаруы керектігін

сезінді.

Карл Маркс шығармашылық, саяси қызмет жолын философ ретінде

бастағанымен, 1840 жылдары Еуропадағы радикалды саясатқа ауысты.

Еуропаутопиялықсоциализмидеяларыменқаруланғанболатын,сондықтан

олар Еуропадағы монархияға қарсы көтеріліске қосылып, ақыр соңында,

посткапиталистік демократиялық қоғамды құруға ұмтылды. Сөйтіп,

жұмысшылар капиталистерге құл болудан босатылып, байлық теңдей

бөлінетін коммунистік жəне анархиялық қозғалыстың туындауына

себепкерболды.Марксқуғынғаұшырап,Англияданкетугемəжбүрболады.

Мұнда капиталистер құрған, индустрияландырылған еркін экономикалық

нарық арқылы пайда болған əлеуметтік тəртіпті талдау мүмкіндігіне ие

болды. Ол əдебиетті өзінің əлеуметтік, тарихи, саяси һəм экономикалық

сипатында таныды. Əдеби шығарманың мəнін түсіну үшін оны құрған

əлемгеəрітуындағанəлеуметтікжағдайларғаназараударукерек.Əдебиет

көбінесесаясимақсатқақызмететіп,«билеушітаптыңбилеушіидеяларын»

білдірді.

Карл Маркс: «Санадағы идеялар мен тұжырымдамалар, алдымен, материалдық белсенділік

пенадамдардыңматериалдыққарым-қатынасына,шынайыөмірдегіорнынатікелейбайланысты

шығады.Аспаннанжергетүскеннемісфилософиясынатікелейқарама-қайшыұғымдарұсынамыз,

яғнижерденаспанғакөтерілеміз;адамныңтəнінажыратаалуымызүшіноладамныңнеайтатыны,

неніармандайтыны,сондай-ақоладамтуралыбасқалардыңнеайтатыны,неойлайтынымаңызды

емес. Нақты белсенді адамдардан жəне олардың нақтылы өмірлік үдерістері негізінде

идеологиялықрефлекстердіңдамуын,өмірлікүдерістіңжаңғырығынкөреміз.Адаммиындапайда

болатын ғажайып құбылыстар, сонымен бірге, эмпирикалық тұрғыдан тексерілетін жəне

материалдықжағдайғатəуелдіөмірпроцестерініңсублиматтары(sublimates).

Мораль, дін, метафизика, өзге идеологиялардың барлығы – тағы соған сəйкес сананың

формаларыбұданəріөзараұқсастəуелділіктісақтамайды.Олардатарихжоқ,дамужоқ;алайда

адамдар өздерінің материалдық игілігі мен өндірістік қатынастарын дамыта отырып, шынайы

тіршілігін, ойлау қабілетін əрі дүниетанымының аясын өзгерте алды. Өмір санамен емес,

керісінше, сана өмірді танумен анықталады. Бірінші əдісте бастапқы шығу нүктесі тірі адам

ретінде қабылданған санадан бастау алады; нақтылы өмірге сəйкес келетін екінші əдістебұлар

нақтылытірітұлғалардыңөздері,алсанаолардыңөздерінеғанатəнболыпсаналады.

Билеуші таптың идеялары əр дəуірде де үстемдікке ие; қоғамның материалдық байлығын

иеленген тап бірден оның үстемдік етуші зияткерлік күші болып қалады. Өз меншігінде

материалдық өндірісті иеленген тап, сонымен бірге, оның ақыл-ой өндірісі құралдарын да

бақылауына алады, ақыл-ой өндірісі құралдарын иеленбегендердің идеялары оған бағынышты

болады. Үстем идеялар материалдық қатынастарға үстемдік құрушылықтың мінсіз көрінісінен

басқаештеңедеемес,идеяретіндеұғынылғанүстемматериалдыққатынастарбіртаптыүстемдік

құрушы ретінде жасайды, сондықтан оның идеялары үстемдікке негізделеді. Үстемдік құрушы

таптықұрайтынтұлғаларбұлардыөзмүддесітұрғысынанпайымдайды.Сондықтандаолартап

ретіндебиліктіиеленіп,заманныңауқымыменбағдарынайқындайды,осыныңбарлығыноларөз

мүддесіне лайықтап жасайтындықтан, өз заманындағы идеяларды өндіруші жəне өндірісті

реттеушіойшылдарретіндеəрекететеді.Мысалы,корольдікбилік,аристократияменбуржуазия

бірзаманда һəм бірелде билікүшін күреседі, нəтижесінде билік бөліскетүседі, билікті бөлісу

доктринасыүстемидеяғаайналып,«мəңгілікзаң»ретіндекөріністабады.Айталық,аристократия

үстемдік құрған кезеңде абырой, адалдық ұғымы жоғары тұрды деуге болады. Үстем таптың

жалпытүсінігіосығансаяды».

Əдебиет теориясын кері бағытта қабылдаған француз символистерінің

алдыңғы сапында Стефан Малларме тұрады. Бұл қаламгер мінсіз рухани

шынайылыққақолжеткізудегіпоэзияныңерекшеқабілетіненазараударды.

Поэзия моральдық мақсатқа қызмет еткен жоқ, оған қоса, əлеуметтік

қолданысқадаиеболмады.Есесіне,бұлидеалдыжаулапалудыңайрықша

үстем тəсілі болды. Əдебиетте оның шебер қиыстырылған құрылымына,

тіліне жəне мазмұн байлығына зейін аударылуы тиіс. Нағыз табиғи

гүлдердіңорнынаақынның«барлықгүлшоқтарынатəнқасиеттібіргүлге

жинақтапсуреттеуі»жайындажазады.

ФридрихНицшеөнертеориясынақарағандаөзініңэпистемологиясымен,

түбегейлі танымдық теориясымен көбірек танымал болды, алайда

«Трагедияның тууы» (The Birth of a Tragedy) (1872) атты еңбегінде ол

трагедия теориясын қарастырып, онда белгілі бір мөлшерде ХХ ғасыр

философиясыныңқайшылықтыəрікүтпегенөзгерулержағдайыналдынала

анықтаған теориясын ұсынды. Философтардың көпшілігі сана

категориясын қолданып, болмысты болымсыз түсініктегі əлдене деп

санады. Алайда Ницше болмысты қалыптасу барысында сипатын анық

танытпаған жалынды ағынға көбірек ұқсайтын үдеріс ретінде көрді.

Дəстүрліфилософиябұлрадикалдықалыптасудыбасып-жаншып,əлемнің

тұрақсыздығын жасыру үшін жалған ұстанымға барды. Ницше Грекияда

пайда болған балама дəстүрге оралды жəне тұжырымдамалық

тұрақтылыққабағынбайтынөмірдіңасауағыныноныңбелсендіқалыптасу

барысындакөрсетті.

«Трагедияның тууы» атты еңбегінде осы философиялық айырмашылық

тақырыбына оралаотырып,өнердегі аполлондықүдерісті,философиялық

ізденіс көзқарасы тұрғысынан танылған тіршілік иесін оқиғадан кейінгі

бірлік негізінде дəйектілікпен сипаттайды. Дионистің принципі

тұрақтылық пен бірлік принципіне қарама-қайшы сипатта болды, қай

нəрсенідеуақытша,өзгеріскебейім,қалыптасуүдерісіүздіксізжалғасады

дептануғашақырды.

ФридрихНицше:«Дионисəрнəрседен,тіптіауру-сырқаудыңөзіненделəззаталуғатырысады,

осыданкеліпмузыкаментрагедиялықаңыздарөміргекелген.

Трагедияныңсалдарынжоюғамузыкалықдиссонанстыңкөмегідетигеншығар?Бізөзіміздің

көругедегенұмтылысымыздыңмəнінтүсінебастаймыз,əрнəрсегемұқиятқарағанымыздан,тіпті

трагедияға беріле үңілгенімізден тапқан проблемаларымызды мойындаймыз; диссонансты

көркемөнер саласында қолдану туралы айтар болсақ, диссонанстың дəл бұл күйін нақты бір

ғылыми терминмен белгілеуге тиіспіз; біз əлденені тыңдағымыз кеп тұрады, бірақ соны тек

тыңдап қана қойғымыз келмейтіні де рас. Шексіздікке ұмтылысымыз, барынша көбірек лəззат

алуғатырысуымыз–бəріқосылыпосындайкүйдеДионистіңприцниптерінмойындауғамəжбүр

етеді, Гераклит бұл жағдайларды салыстыра келе, бəрі де жас баланың тас пен құм үйшікті

соңындабəрібірбұзуүшінжасағаныментеңдеген.

Музыкаментрагедиялықмифекеуідеадамзаттыңдионистікқабілетінкөрсетеді,сондықтанол

екеуін бір-бірінен ажыратып бөліп қарауға болмайды. Екеуі де Апполлон философиясының

шеңберінентысұғым;екеуідемынадүниеніңдиссонансты(dissonance)бейнесінқуанышарқылы

бейнелейтінұғым;екеуідебірсиқырлыкүйгеенгізетінұғым;екеуіде«дүниедегіеңболымсыз»

нəрсенің өзінің бар екенін көрсете алатындай ұғым. Бұл орайда, дионистік философия

апполлондық философияға қарағанда мəңгі əрі бастауын өнерден алып отырған философия

болып, дүниедегі жеке адамның өмірін басты орынға шығарып отыр. Егер адамзат кейпіндегі

диссонансты сезініп отырсаң, онда ол диссонансты өмірің үшін қажетті нəрсе деп

қабылдағаныңды, өз табиғатыңнан басқа сұлулықты жоғары қойып отырғаныңды көрсетеді

дегенге саяды. Бұндай түсінік – Аполлон философиясының нағыз өнер саласындағы басты

мақсаты;дəл осындай түсінікүшінбар сұлулықты паш етіп,бұданда зорсұлулыққаұмтылуға

күшсалыпжүретінімізаян.

Мұнда Дионис, Аполлонмен салыстырғанда, бүкіл əлемдегі құбылыстардың ішінен өнердің

мəңгілікжəнебірегейқуатысияқтыөмірменəлемдідербестендіруүшінжаңа,жасампазұқсастық

тудырады. Егер сіздер диссонансты көз алдарыңызға адам бейнесінде елестете алсаңыздар, ол

өмірсүрумүмкіндігінеиеболуыүшінжаратылысынанəдемілікшымылдығынкеңейтетінтамаша

иллюзияғасүйенеді.Аполлонныңшынайыкөркемдікмақсатыарқылы,оныңатынанбəрімізбірге

сансыз тамаша ұқсас иллюзияларды жинадық, соның арқасында мынадай жайттарды

байқауымызға түрткі болды. Сол мезетте, бүкіл тіршіліктің тек осындай негізі – дионистік

астыртын əлем – адамның санасына кіруі мүмкін, өз кезегінде аполлондық күшқайта өзгеруді

еңсеруіғажапемес,сондықтанбұлекі көркемдікəрекеттеөзқуатынмəңгілік ақиқатқағидасы

тұрғысынан қатаң, өзара үйлесімді ашуы тиіс. Дионистің күші, қазір көріп отырғанымыздай,

шексізалапатқуатпенкөтерілгенкезде,Аполлонбұлтарасындағынайзағайдайбіздіңортамыздан

жарқ етіп шығуы керек, сонда ғана оның ғажайып сұлулығының əсерін бізден кейін келетін

ұрпақтардасезінгенболареді».

Ницшебүкілбілімболашақтадептұжырымдады.Адамəлемдібелгілібір

көзқараспен қабылдайды; сондықтан онда санадан тыс өмір сүретін

«əмбебап шындық» немесе «объективті білім» жоқ. Келешекке тəуелсіз

шындық идеясы елес болып саналады. Оның айтқаны, əрине, рас еді.

ФилософтарПлатонсияқты,жаңакогнитивтіқабілеттіқабылдағаннанбері,

əлемде тіршілік етуші əмбебап идеялардың санадан тыс үстемдік

құратынынаназараударды.Бұлəмбебаптар,шынындада,математикатілі

сияқты ойша елестетулерге құрылатын жалпылаушы сипаттың мəнін

айқындаушы үлгі болғандықтан, əлемді қайта жасау мен айла-шарғыға

арналған мəдени құрал ретінде əрекет етеді. Бірақ математика оның

идеяларын ойда немесе жазбаша символдарда жүзеге асырады, бірақ

дүниедеемес.Бұлабстрактіліидеяларғадақатысты.

ХХ ғасырдың бас кезінен бастап қолына қалам алған Эдмунд Гуссерль

келер шақ пен объективті шындықты, ой əрекеті (абстрактілі идеялар

ұғымымен) мен шынайы идеялар (шындық əмбебап болып саналған

идеялар) арасындағы үзікті игеруге тырысты. Ол мұны шындықты

келешектен таба отырып жасады. Оның «феноменологиясы» шындықтың

идеялардытұжырымдайтынақылдыңқабілетінеқарайкелешектіңшегінен

тысқарышыға алса да, сананың пайымдауменорныққаныннегіздеді. Бұл

тазаидеяларпендешілікэлементтердентазарғанжағдайдаформалдыжəне

трансцендентті, əрі ақыл-ойдағы идеялар «түйсіктің»құрсауына түскенде

ғана тым шынайы болып көрінді. Олар ең дұрыс сенсорлық деректерден

алынған идеяларға қарағанда, анағұрлым таза идеялар болуымен

ерекшеленді.

ФеноменологияғаалғашқыболыпбағаберушілердіңбіріБенедеттоКроче

еді.Олөнерақиқатындағытүйсіклогикаменғылымнанерекшеленедідеп

санады. Бұлардабіліманағұрлымтазатүріндекөрінеді.Крочееуропалық

саяси консерватор бола тұра, бұл теорияны дербес азаттық идеалының

терминіретінде,«мен»моделініңиесіжоқһəмештеңегетəуелдіемесдеп

тұжырымдады.

БенедеттоКроче:«Ендіойдаберікорнығуғатиісалғашқыпікірдіңмəнінекелсек:интуитивтік

(сезімдік) білім иелікке мұқтаж емес əрі өзгеге иек сүйемейді; ол басқалардың көзқарасына

тəуелді емес, өйткені оның өзіндік көзқарасын қалыптастыра алатын ой көздері бар. Əрине,

интуициямен аралас ұғымдарды табуға болады. Бірақ көптеген басқа интуицияларда мұндай

қоспаның белгісі жоқ, бұл оның дəл осы қалпында болуы міндетті емес екенін айғақтайды.

Суретші туындысындағы ай жарығы көрінісінің əсері, картограф құрастырған жердің сызбасы,

нəзікнемесежігерлімузыкаəуені,қисынсызлириканыңсөздерінемесекүнделіктіөмірдебіздің

өтініп,бұйырыпнемесежылап-сықтапайтқансөздеріміззияткерлікпарасаттықарым-қатынасқа

ешбір қатысы жоқ интуитивті ой əрекетіне құрылуы əбден мүмкін. Бірақ осы жағдайда не

болатыны жайлы ойланғанда, өркениетті адамның ой-түйсігінің басым бөлігі ұғымдармен

қаныққанын дəлелдеу мүмкін болса, алдымызда одан да маңызды жəне нанымды əлденені

көруіміз мүмкін. Басқа интуициялармен бетпе-бет келіп, қосылып кеткен тұжырымдамалар

араласып, сапырылысып кеткендіктен, тəуелсіздігі мен автономиясынан айырылып қалады да,

ұғымдықмəніжойылыпкетеді.Оларəубастаөзіншеұғымболғанеді,біраққазіринтуицияның

қарапайым элементтері болып қалды. Трагедия мен комедия кейіпкерінің аузымен айтылған

философиялықойларұғымүшінемес,осыкейіпкердіңмінездемесінашуүшінқызметатқарады;

мұнда салынған бейнедегі қызыл түс физикалық қызыл түсті білдірмейді. Ол – портреттің

сипаттық элементі. Тұтастай алғанда, бұл детальдің сапасын анықтайды. Өнер туындысы

философиялықтұжырымдамаларғатолыболуымүмкін;олфилософиялықдиссертациядандаөте

байтереңмазмұнғаие,əріөзкезегіндесипаттауларменинтуицияларғатолыболуыəбденмүмкін.

Алайда болуы мүмкін барлық тұжырымдамаларға қарамастан, өнер туындысының нəтижесі

интуиция болып табылады жəне бүкіл интуицияларға қарамастан, философиялық

диссертацияныңнəтижесітұжырымдамаболмақ.«Некелескендер»(PromessiSposi) аттытарихи

романдаэтикалықсынақтарменайырмашылықтармолынанкездеседі,бірақтолықнəтижесінде

өзініңқарапайымтарихына,интуициясынақатыстысипатынанайырылмаған.Шопенгауерсияқты

философтардың еңбектерінде кездесетін осы сипаттағы күлкілі əңгімелер мен сатиралық

шығармаларбұлеңбектердіңинтеллектуалдықтрактаттарғатəнерекшелігінжоққашығармайды.

Ғылыми жұмыс пен өнер туындысының арасындағы айырмашылық немесе интеллектуалдық

шындық пен интуитивті шындық арасындағы айырмашылық авторлар анықтаған əртүрлі

нəтижелерге байланысты. Бұлар осы жеке салалардың əрқайсысын өзінше дəйектеу арқылы

көрсетеді».

ФеноменологияXXғасырдыңортасындаайрықшаықпалғаиеболды.Бұл

кезде ақыл-ой интуициясын қамтыған таза идеялардың басым болуына

айрықшамəнберіліп,күнделіктітəжірибеағыныментұлғааралықақыл-ой

шарпысуымен жəне оқу əрекеті құралдарының көмегімен оны саналы

түрдетүсінугеалыпкелді.ШвейцарлықфеноменологЖоржПулеАҚШ-қа

дəріс беруге келгенде бірқатар ғалымдарға, соның ішінде,

феноменологияны «оқырман сынына жауап» ретінде қайта қарастырған

СтэнлиФишкедеықпалынтигізді».

Жорж Пуле: «Бұл – кітапты оқи бастаған кезде туындайтын ең əуелгі феномен. Нысаннан

қалқып шығып, санамды шарпыған дүниенің мəн-мағынасы бар екенін түсінген кезде, мен

қолымда ұстаған нəрсенің жай ғана нысан немесе қарапайым тіршілік иесі емес екенін

пайымдаймын. Пайдалы тіршілік иесінің, кездестіріп жүрген өзге адамдардан ерекшелігі жоқ,

өзімдағдылытүрдеқабылдайтынбасқаадамныңсанасезіміөзімнің ішкі жан дүниемеүңілуге,

тіптіестімегенлицензияныойлап,оныңнежайлы,нетуралыекенінпайымдауға,несезінетінін

сезінуімемүмкіндікбереді.

Бір ғажабы, мен мұндайды бұрын естіп көрмеппін. Біріншіден, таңғалатын жағдай –

«нысанның» жоғалуы. Қолыма ұстап тұрған кітап қайда кетті? Ол əлі де сонда, солай бола

тұрғанмен,олендіжоқ,ешжердентаппайсың.Бұл–түгеліменқағазданжасалғанзат,металлмен

фарфордан да жасалатын заттар бар, егер мен кітапты оқып шықсам, бұл зат енді ғайыпқа

айналатынсияқты. Кітап бұдан əрі материалдық нақтылық болудан қалады ғой. Ол сөз, образ,

идеялардың жиынтығы ретінде тіршілік ете бастайды. Бұл жаңа тіршілік қайда пайда болуы

мүмкін?Қағазнысанындаболмайтыншығар,əрине.Сондай-ақсыртқыəлемдедеболмасакерек.

Бұлжаңатіршіліктіңөмірсүруінебірғанаорынқалды:ол–өзімніңішкідүниемдегі«Мен».

XXғасырдыңбасындағыəдебиеттеориясыныңнегізгімектептерініңбірі

орыс формализмі болды. Ол əдебиетті зерттеуді неғұрлым ғылыми

əдебиетпен тығыз байланыстыруға тырысты, əдебиетжəне жазба өнердің

басқа түрлерінен ерекшелендіретін əдеби əдістерді зерттеуге ден қойды.

Орыс формализмі өзінің бастауын сезімге толы өнер адам санасын

алмастырып, əлемді өзгерте алады деген көркемдік радикализммен

байланыстырды. 1916 жылы құрылған «Дада» қозғалысының радикал

авторлары Бірінші дүниежүзілік соғысқа жауап ретінде өнердің жаңа

қиратушы түрін жасауға ұмтылды. Өркениетті Еуропаның милитаризм

қыспағынатүсуқаупіжəнесоғыссолшылжазушылардыңбұлтобынелең

еткізді. Егер сана осындай тығырыққа алып келсе, поэзия сөзсіз

иррационал болуы керек. Ойлаудың жоғарғы деңгейіне шығу үшін ол

өлеңнің тиімді формаларын бұзуы тиіс. «Дада» мəнсіз жəне

антибуржуазиялық сипатта болар еді. Ол шіркеу мен отбасының

қарабайырлығынжоққашығарып,бүгінгібіздің«отбасылыққұндылықтар»

депатағанмаңыздымəселегеXIXғасырда-ақназараудартареді.

Тристан Цара: «Жаңалыққа деген құмарлық жанашырлыққа кереғар жүреді, ондай адам

«мағанбəрібір»дегенаңғал ұстанымға бейімболады;ол– түсіндірумүмкін емесжағымдыда,

өткіншікөңілкүй.Бірақбүгінгітаңдабұлдаескірген.Өнердіжоғарғықарапайымдылықнегізінде

рəсімдеуде жаңалық пайда болды, ендігі жерде «біз адамбыз, ойын-сауыққа, желігуге, көңіл

көтеруге бейімбіз» деген ұғым пайда болды. Орман ішіндегі сəулелер тоғысындай алабұртып,

өмір де өтіп жатыр. Үндеухат жазып отырмын; артық нəрсе жазбаймын, тек нақты нəрселерді

айтамын. Үндеухат жазғанды ұнатпаймын, бірақ қандай да бір принципті де ұстанбаймын (əр

сөздіңморальдық құндылығын бірден-ақаңғаруғаболады;ал жуықтату(approximation) дегенді

импрессионистеройлаптапқан).Бұлүндеухатымдыкезкелгенадамбірмезеттебір-бірінемүлде

қарама-қайшы əрекеттерді істей алатынын көрсету үшін жазып отырмын; ал мен ондайға

қарсымын; жағымды да, жағымсыз да іске қарсымын, ешқайсысын қолдамаймын, себебі мен

əлдененіқисынғасалып,пайымдапотырғандыжеккөремін...

Өнердің сұлулығын күшпен мойындата алмайсың, сондай-ақ өнер туындысы бəріне бірдей

объективті түрде ұнай бермейтініде анық. Сондықтан өнерді сынаудың пайдасыжоқ. Сын тек

субъективті болады, əркімнің сыны əртүрлі болады, сын жалпыға ортақ болуы мүмкін емес.

Сынныңадамзатқа ортақ психологиялықнегізін тапқанешкім жоқшығар. Исамен Библияның

шапағаттымейірімідүниенітегісқамтуға,шайтандыда,хайуанаттыда,күнделіктітіршіліктіде

қамтуғатырысқан. Осынша шексіз, пішінсізхаосты адамбаласы бір жүйегекелтіре алады деу

мүмкінбееді?«Жақыныңдыжаттайсыйла»дегенұстаным–екіжүзділіктіңбелгісі.«Өзіңдітаны»

дегенұстанымтіптіутопия,бірақбұлутопиядақатігездіктітануғадегенұмтылысбар...Өкінетін

ештеңежоқ.Тіптіқатігезқылмысжасағанадамныңдажаныныңтазаратынынасенеміз.Бұлжерде

мен өзім жайлы айтып отырмын. Басқаларды өз ойыма үгіттеуден аулақпын. Өз ойымды

əлдебіреугетаңуғақұқымжоқ.Ешкімгедеменжүргенжолғатүсдемеймін.Өнердеəркімніңөз

жолыбар.Еңбастысы,жұлдыздыəлемгеапаратынтуражолдыбілукерек,сондай-ақəркімөзінің

қиялыменшабытынабараржолындұрыстаңдағаныжөн.Əрбіржолдыңөзтиімділігібар.Бұндай

тиімділіккеқолжеткізуменеджменттіңұзақтаауыржолыарқылығанакеледі,бұлсапардаүлкен

тəуекел бар. Осыдан келіп дадаизм (dada) өз алдына дербес ағымға айналды, бірлікке деген

бұрынғы сенімінен айырылды.Ал бірлікке сенімін жоғалтпағандар еркіндігін де сақтап қалды.

Бізешбіртеориянымойындамаймыз…

Бірлікті жоққа шығаратын істің бəрі – дадаизм; бірлікті қирататын істің бəрі – дадаизм;

ыңғайлыымыраға келумен жағымды əдеттің ұяң үйлесімін теріскешығаратынбілімнің бəрі –

дадаизм;қисынсызістердіқолдап,қисынғамəнбермейтінніңбəрі–дадаизм;біздіқұлетуүшін

құрылғанəлеуметтікиерархияментеңдіктіңбəрі–дадаизм;бастымақсатыкімменболсадакүрес

болыптабылатынкезкелгенобъектте,сезімде,түсініксіздіктерменқарама-қайшылықтарда–

дадаизм; тарихын ұмыту да – дадаизм; археологиясын ұмыту да – дадаизм; пайғамбарларды

ұмытуда–дадаизм;келешегінбілмеуде–дадаизм;білімсіздіктіңкесіріненкезкелгенқұдайға

сөзсіз құлай табыну да – дадаизм; үйлесімді күйде отырып, басқа бір көңіл күйді аңсау да,

дыбысы шайналып шыққан пластинкадай күй кешу де, кейбіреудің шын көңілмен, беріле

жасаған, ұяңдықпен қымсына жасаған ақымақ ісін қолдау да, əлдебіреудің мінажат орнындағы

аксессуарғақарсылықбілдіруіде,жағымсызболсада,қарқынысарқыраманыңекпініндейкүшті

идеяларды алтынмен апталған періштедей етіп көрсетіп, нысананы дөп қирататындай етіп

қолдану да осылардың қатарына жатады. Біз еркіндік, Дада, Дада, Дада деп жүргеніміз – сан

алуан түстердің қосындысы, қарама-қайшылықтардың шиеленіскен түрі, гротеск мен

үйлесімсіздіктіңбейнесі,яғниӨМІР».

Орыс əдебиеттанушысы Виктор Шкловский (1893–1984) Дада

идеяларына сүйене отырып: «Поэзия біздің күнделікті сезімімізді ұштай

түсетіні сонша, уақыт өте келеайналамыздағы ортаның сипатын əдеттегі

қарапайымқұбылысретіндеқабылдайбастаймыз»,–дегенеді.Поэзиябұ

дүниенің шынайы сипатын теріске шығарғандай болса да, бəрібір оны

қайтамойындауғамəжбүрміз.

Виктор Шкловский: «Егер біз қабылдаудың жалпылама заңдылықтарын зерттей бастасақ,

қабылдау əдетке айналған сайын ол қалыпты дағдыға айналады. Біздің барлық əдеттеріміз

санадантысқалыптасатынүйреншіктідағдыларданқұралады.Егерадамалғашқаламұстағанын

немесе тұңғыш рет шет тілінде сөйлегенін есіне түсіріп, оны онмыңыншы рет орындаған

əрекетіменсалыстырса,бізбенкелісереді…

Адамның жұмысы, киімі, дүние-мүлкі, əйелі жəне соғыс жайындағы қорқынышы – бəрі де

үйреншікті дағдының құрбаны болады. «Егер мына өмірге адамдардың көпшілігі ойсыз келсе,

ондамұндай өмір тіпті болмағандай,адам ондай өмірді бастанкешпегендей».Сондықтан өнер

өмірдіқайтақалпынакелтіруүшін,адамдызаттарменқұбылыстардытүйсінугемəжбүрлеуүшін,

санасында тасты тас етіп бейнелеу үшін өмір сүреді. Өнердің мақсаты – белгілі бір нысанды

таныскүйіндеемес,қабылдануыбойыншасезінетіндейетіпкөрсету.Өнертехникасыныңмəні–

нысандарды«бейтаныс»етуүшінформаларынқиындатып,қабылдануынұзартыпкүрделендіру,

өйткеніқабылдануүдерісі–бұлөз-өзіненұзартылуытиісэстетикалықсипатыбарүдеріс.Өнер–

нысанныңикемділігінсынаутəсілі;нысанмаңыздыемес...».

Шкловский, Борис Эйхенбаум мен Юрий Тынянов əдебиетті зерттеуді

батыстық философияға негізделген теориядан лингвистика жəне əдеби

құрылым əдістеріне негізделген зерттеулерге қарай ауыстырды. Оған

баяндау желісі, сатылы əңгіме, поэзияның аллитерация мен эуфония

сияқтытəсілдеріжатады.

XXғасырдыңбасыпоэзияжайындақызутолғаныстардыңкезеңі болған

еді.ЭзраПаунд«поэзиямүмкіндігіншееркінболуыкерек»деппайымдады.

Викториандық нақыш пен күйректікті жоққа шығарған модернистік

көзқарасқа сəйкес, сөздер əсерлі жəне эмоциядан азат болуға тиіс деген

ұстанымда болды. T.С. Элиот ақындарды дəстүрден иеленген орны

бойынша қарастырды. Ол романтикалық субъективизм идеалына қарсы

бола отырып, пайым тұрғысынан бейжай сезімнен жоғары тұрудың

орнына,ақындардыдəстүрденалатынорнынақарайбағалады.

ЛингвистикаXXғасырдыңбас кезіндекемеліне келді.ОғанФердинанд

де Соссюрдің (1857–1913) еңбегінің ықпалы ерекше болды. Ол тілді

біртұтас таңбалар жүйесі ретінде зерттей келе, сөздер өзара байланысу

арқылы қандай да бір қызмет атқарады əрі белгілі бір мəнге ие болу

мүмкіндігі бар деген тұжырымға келді. Мəскеудің ақындық ұйымына В.

Шкловскиймен қатар мүше болған Роман Якобсон метафора (поэзия

сипатында) жəне метонимия (ойдан шығарылған əңгіме сипатында),

лингвистикалық формалардың жəне когнитивті үдерістер мен афазия

(aphasia)сияқтыахуалдыңбайланысынзерттеудіертебастанқұптады.Ол

антрополог Клод Леви-Стросс сияқты француз ойшылдарын Соссюрдің

идеяларымен таныстырып, мəдениетті лингвистиканың құралдары мен

əдістерін пайдалану арқылы структурализм деп аталатын қозғалысты

бастауға ұйытқы болды. Леви-Стросстың мифтің құрылымына арналған

зерттеу еңбектері айрықша ықпалды болды. Ол əртүрлі этникалық

мəдениеттердің жүздеген мифтерін салыстыра келе, олардың ортақ

құрылымдықбөліктердентұратынынанықтады.ВладимирПроппертегілер

арасындағықұрылымдықұқсастықтардытапты,олардыңбарлығыдаұқсас

нарративті жүйеге құрылады, яғни кейіпкердің сапарға аттануы,

қиыншылыққа тап болуы, ғайыптан көмек келуі, ақырында арман-

мұратына жетуі. Леви-Стросс мифтердің осындай құрылымдық

ұқсастықтарының болуы олардың жалпыадамзаттық ортақ мəселелермен

байланыстыболуындадегенболжамайтты.Бұлертегілерменхикаяларға

қатысты мəселе əдебиетті құрылымдық тұрғыдан зерттеудің өзегіне

айналды. Жерар Женетт жəне Цветан Тодоровтың ой-пікірлері

«нарратология» ғылымының дамуына алып келді. Таңбаларға құрылған

семиологиялық жүйедегі құрылымдық лингвистиканың мəнділігі Ролан

Барт сияқты француз теоретиктерін де лингвистикалық құралдардың

көмегімен мəдениетті зерттеуге құлшындырды. Барттың қысқаша

«мифологиялары» көпшілікке танымал мəдениеттің жарнамалық

хабарландырулар мен жолнұсқа сияқты таңба белгілерді қолдану арқылы

белгілібірмағынаныбілдіретінтаңбаларжүйесініңқырларынқарастырды.

Еуропалық əдеби сын теоретиктері əдебиетті зерттеуді барынша

ғылымиландыруға тырысқан кезде, америкалық теоретиктер əдебиетті

ғылымға қарсы қоюды дəлелдеуге тырысты. Ғылымда сөздер нақты бір

ғана мағына білдіреді, алайда əдебиетте Клинс Брукс сияқты жаңа

сыншылар əдеби шығарманың контексіндегі сөздердің

орналастырылуының əсері рухани тұрғыдағы қосымша коннотативті-

үстеме мағынаға алып келуі мүмкін болатынын пайымдады. Ғылым

нақтылы заттардың атынтураатап,шындықты іздестірген кезде, əдебиет

ирония мен парадокс сияқты сөздердің өзара мағыналық байланысуына

құрылған күрделі троптарды қолдану арқылы шындықты жеңілірек

сипаттауғақолжеткізеді.

Туындаған жаңа мағыналар сенсорлық объектіге қарағанда, ғылыми

лексиканың көмегімен (сөздікті қолдану арқылы) ғана нақтылы атауға

болатын абстрактылы идеяларға ұқсайды. Жаңа сыншылар идеалистік

дəстүрдіəдіспенформалардызерттеугебағытталған(өнердікезкелгенрух

пенсананыңкөрінісі ретінде таныған) жаңа қозғалыспен біріктірді. Олар

«мұқиятоқуды»жақтадынемесежекелегенəдебишығармалардағыбейнелі

образдар мен олардың мағынасын көрсететін күрделі əдістерді бірлікте

алып зерттеуге көңіл бөлді. Клинс Брукс сөз мағынасын шыңдау үшін

қарапайымсөзқолданысыпоэзияныңқыспағындақалайтарылғанынатап

көрсетті.

КлинсБрукс:«Міне,Уордсуорттың«Құпиясыр»(Intimations)аттыодасындаөтекүштіирония

жатыр.Ақынбұлодадаүмітпенмəжбүрліктісаналуансимволменжеткізебілген:одадаүмітпен

мəжбүрлікбір-бірініңбасымдығынескереотырып,өзарақаталқақтығысқатүскен.Шындығында,

ғылыми тұрғыдан қарасақ, бұл одадағы символдар бұрмаланып, яғни нағыз философтың

көзқарасына сай қолданылған; тұңғиықтан бастау алған қараңғы көлеңкеден шығып, жарыққа

ұмтылып жатқандай көрінеді; құрсаудан босағандай емес, керісінше, құрсаудың ішіндегі тар

қапасқақамалыпжатқандайкөрінеді.

Бұлдасырышешілмейтінжұмбақемес.Ғылымитерминдер–абстрактілісимволдар,яғниолар

ешбірконтекскебейімделіпөзгермеуітиіс. Ғылыми терминдер– объективті (немесе объективті

болуға ұмтылған) ұғымдар; яғни ол терминдер – бұрыннан бар атаулар. Сондықтан, жаңа

құбылысты атаған кезде ол терминдерді бейімдеп өзгерту мүмкін емес. Бірақ поэмадағы

ұғымдарғаанықтамаберетінтерминжоқдепайтааламызба?Ақынныңкезкелгенсөздібұрмалап

өзгерте алатынын білеміз ғой. Элиот айтқандай, «ақынның басты міндеті – сөзді түсінікті

мағынағаайналдыру».

ХХ ғасырдың ортасында Еуропаның əдебиет теориясына марксизм

қосылды. Дьёрдь Лукач «Тарихи роман» (The Historical Novel) атты

еңбегінде Бальзак сияқты реакционист роялистердің (royalist) əдеби

еңбектерін де теорияғаайналдырған. Себебі,роялистер солдəуірдітолық

баяндай алған реалист жазушылар еді. Вальтер Бенджамин «Неміс

бароккосы драмасының пайда болуы» атты диссертациясында тарихты

зерттеудің жаңашыл əдісін ұсынған. «Медианың кино сияқты жаңа

түрлерін дүниені танудың жаңа əдісі ретінде қолдану қажет» деген пікір

білдірген. Теодор Адорно, Макс Хоркхаймер сияқты франкфурттық сын

мектебі ағымының кейбір мүшелері «поп-мəдениет – адамзатты

шатастыратын жол, капиталистер жұмысшы тапты осы поп-мəдениет

арқылы бағындырып отыр» деген. Ал Герберт Маркузе мен Эрнст Блох

сияқты ойшылдар консервативті, марксистік ағымдағы утопиялық ойға

беріліп,«идеологиялық»сипатынаназараударған.

Түрлі формалистік ағымдар əдебиет саласында əртүрлі жаңа

теориялардың пайда болуына себепкер болды. Ол жаңа теориялардың

қатарында роман сияқты жанр, реализм сияқты бағыт, романтизм сияқты

тарихикезеңдісипаттайтынағымдабареді.

Орыс теоретигі Михаил Бахтин романның əлеуметтік-лингвистикалық

сипатынабасаназараударған.Романбіздіқоршағандүниеніңдүбірінжан-

жақты жеткізе алады деп сенген. Чарльз Диккенстің еңбектерін мысалға

келтіріп, оның сөйлеу түрлерін өз қиялымен ұштастыра білгенін

дəріптеген.Оныңкейбіройларынажұрткүлеқараса,кейбіреуінешынтəнті

болғандар да бар. Ч.Диккенстің романдары сөйлеудің түрлерін біріктіре

отырып,гетероглоссиялық(heteroglossic)сипатқаиеболған,яғниқоғамды

дискурсарқылыбейнелейалған.Ч.Диккенстіңромандарындағыдискурстің

əрбір көрінісі сол романның оқиғасына тікелей байланысты болып

табылады.М.Бахтинмұндайсипаттыдиалогизациядепатаған.

Михаил Бахтин: «Роман, жалпы алғанда, стилі жағынан көп қырлы жəне тілі мен сөйлеу

мəнерінің əртүрлілігімен ерекшеленетін туынды. Романда жазушы əртекті стилистиканы

қолданады, əртүрлі лингвистикалық деңгей мен алуан түрлі стилистикалық ұстанымдарды

молынанқамтиды.

Құрылымдық-стилистиканыңнегізгітиптерітөмендегідей:

1.Тікелейавторлықəдеби-көркемəңгімелеу(оныңбарлықəрқилынұсқаларында);

2.Күнделіктітұрмыстықауызшаəңгіметілініңəртүрліформаларынстильдеу[skaz];

3.Күнделіктіауызекі тілдеқолданылатынжартылайəдебитілдің əртүрліформаларынстильдеу

(хат,күнделікжəнет.б.);

4. Əдеби тұрғыда болғанымен, ерекше көркемдік сипаты бар түрліше авторлық баяндаулар

(гуманистік, философиялық немесе ғылыми мəлімдемелер, шешендік, этнографиялық

сипаттамалар,меморандумдарт.б.);

5.Стилистикалықтұрғыданөзіншеерекшелігібарсөздер…

Роман бейнеленген, айтылған идеялар мен объектілер əлемінің тұтастығын, түрлі əлеуметтік

ортадағы сан аулан тілдік ерекшеліктерді жəне осындай жағдайда өріс алатын жеке тұлғалар

тілін,жалпыөзікөтеріпотырғантақырыптардыбарыншамолынанқамтиды.Авторсөзі,əңгіме

айтушылардың баяны, кірістірілген жанрлар, кейіпкерлер сөзі – бар болғаны романға

гетероглоссияныңкірігуінесептесетініргелікомпозициялықтұтастыққана,оныңкөмегіарқылы

бұлардыңəрқайсысыəлеуметтікүндердің,айтылғансөздер,тілдерарасындағыбайланыстармен

қарым-қатынастардың көптүрлілігін қамтамасыз етеді, бұл – сан алуан тілдер мен сөз сөйлеу

типтерінің көмегімен жүзеге асатын тақырыптар қозғалысы, оның əлеуметтік салалардың

жіктеліпкөрінуінеқосқантамшыдайүлесі,яғнидиалогизациялануы,бұл–романстилистикасы

ерекшелігініңнегізгісипаты».

Эрих Ауэрбах «Мимесисте» (Mimesis) өршіл реализм тарихын əдеби

реализмдіқазіргікөркем əдебиетте тазасырттай суреттеуден бастап,ішкі

психология мен эмоцияны көрсетуге дейінгі эволюциялық дамумен

байланыстыра сипаттады. Оның əйгілі бірінші тарауында Гомердің

«Одиссея» жырындағы баяндау стиліне ерекше тоқталып, Гомердің

оқиғалардықалай алдыңғыпланға жылжытқанын,үнемі оқиғаға қатысты

болудыңоңəсерінашыпкөрсетті.

Эрих Ауэрбах: «Жиһан кезіп оралған Одиссейді бұрын күтушісі болған қарт қызметші

Евриклея жамбасындағы тыртығынан танитын, сəтті дайындалған 19-жырдағы көңіл

толқытарлық көрініс «Одиссея» оқырмандарының жадында сақталып қалады. «Тыртық» сөзіне

(393-өлең)алғашқыдаанықтауышбағыныңқылысөйлем(ертеректеоғанқабан…)қосылады;бұл

сөйлемкөлемдісинтаксистікқұрылымғаұштасады;оныңішінекенеттенбасыңқысөйлеменеді

(396-өлең; «оған соншалықты дарын сыйлады»); бұл сөйлем өзінің синтаксистік құрсауынан

жайлап босанып шығып, ақырында 399-өлеңде синтаксистік тұрғыдан алдыңғыға ешқандай да

тəуелдіемес,мүлдемжаңамазмұнпайдаболадыжəнеосымазмұнжекебиліккеиеболуарқылы

бұл оқиғаның шынайылығын бекемдеп, алдыңғы үзіліп қалған əңгімеден 467-өлеңге дейін

(«Кемпір бұл тыртықты тізесіне қолын тигізген кезде білді…») жалғасады. Біз қарастырып

отырғанмұндайұзақэпизодтынегізгітақырыппенсинтаксистікбайланыстырумүмкінболарма

еді, егер алдағы оқиға желісі (content)осы мақсатпен сабақтаса өріліп жатса; яғни тыртықпен

байланысты бүкіл хикая нақ осы сəтте Одиссейдің жадын оятарлықтай, естелік түрінде

баяндалған жағдайда мүмкін болар еді; Оны суреттеу аса қиын болмас та еді: «тыртық» сөзін

біріншіретескеалғанда-ақ,«Одиссей»мен«ескеалу»сарыныбарекіөлеңдіалғақойсаболғаны.

Алайда кез келген мұндай алдыңғы план мен оқиғаның əлқиссасын құрайтын субъективті-

перспективті əрекет арқылы өткеннің тереңінен тамыр тартатын осы шақ гомерлік стильге

мүлдем жат; гомерлік стиль тек бірсарындыбаяндалған, əрқашан біркелкі объективті алдыңғы

планнанкөрінеді».

ХХғасырдыңортакезеңіндеəдебиеттеориясындағыеңауқымдыжоба–

канадалық теоретик Нортроп Фрайдің «Aнатомия» (Anatomy) атты еңбегі

деуге болады. Фрай əдебиет жанрларын маусымдық кезеңнен кейінгі

циклдіңбөліктеріжəнедіниөмірдіңциклдарыретіндеқарастырды.

Ницшеніңқайтажаңаруы1960жылдарыФранциядаЖилДелөзбенЖак

Деррида сияқты ойшылдардың структурализмнің ғылыми қағидаларынан

бастартқантеорияларынқалыптастыруынасебепкерболды.Соссюртілдің

əрбір элементіндегі сəйкестілік басқа элементтерден айырмашылығына

байланысты қалыптасатынын анықтады. Бұл түсінік болмыстың өзге бір,

білуге мүмкін болмаған беймəлім əлемі болатыны туралы мүмкіндікті

ашты. Онда əдеттегідей қарапайым білімнің көмегімен олардың қарым-

қатынастарына емес, заттарға немесе нысандарға назар аударылады. Егер

бұл екі заттың «арасындағы»əлдене болса, олардың «ерекшелігін» қалай

білуге болады? Бұл заттарда «сəйкестік» немесе «меншіктік» ортақтық

болса немесе олар «аралықтағы», əртүрлі қарым-қатынастағы басқа

бірдеңеге өздігінен тəуелді болса ше? Қандай да бір білу мен тануға

болатын болмыс жөнінде білген үстіне біле беруге болады. Сондай-ақ

адамдардың моральдық-нормативтік ережелері үшін өздерінің ақыл-

ойларынзаттарменидеялардыңшынайылығыноңайанықтауғамүмкіндік

беретіндейболжамдаржасалды.Шындығында,бұлнормативтікқағидалар

құмдай сусымалы, тиянақсыз болса, бəлкім, олар шындықтан гөрі өз

еріктерін өзгелерге таңып, олардың еркі шынайы идеялардың əмбебап

тəртібін білдіретіндей сыңай танытатын биліктегі экономикалық жəне

саяси топтардың əрекетімен,əлеуметтікөкімет тəртібімен ортақ мəмілеге

келгенболареді.

Марксистербұлжаңа«постмодернизмді»капитализмніңнышаныретінде

айыптады. Консерваторлар ақиқат пен өркениетке зиян келтіреді деп

мəлімдеді(бұлөтекүлкіліболатын). Бірақ «постмодернизм» дейтін ағым

дакейбіржемістіжаңаəдебитеориялардытудырды,олардыңкейбіреулері

құрдымғакетіп,қайсыбірітегеуріндітөзімділіктанытты.

Делөзəдебиеттің(немесефилософияның)мəніақылғақонымдылығынан

немесе қонымсыздығынан туындайтынын көрсетті. Сондықтан оны

мəдениеттің артықшылығы ретінде таңдау білімнің ережесінің

ерекшелігіне, семантикалық мүмкіндіктерді алып тастауға, кесіп тастауға

негізделген. Егер адам осындай мүмкіндіктерге ұмтылса, кітап сияқты

заттардың бүтіндігі мен сəйкестігін сақтап тұрған шекаралар ашылады.

Тіпті мəдениет пен табиғат арасындағы айырмашылық бұзылады. Біздің

барлық идеялық құрылымдар – материяның формалары. Бұл түсініктер

XXIғасырдыңбасындағыəдебитеориядағы«жаңаматериализмді»табуға

көмектеседі.

Деррида философия тарихын зерттей келе, жер бетіндегі білімнің

табандыүрдісініңтиянақсызқұрылғандығынаназараударылмай,дүниедегі

философиянытұрақтыдепсанағанқатепікірқалыптасқанынатапкөрсетті.

Философия əдеби жəне философиялық мəтіндердегі мағынаның

бірдейлігін топшылайды. Алайда Деррида қаралған мəтіннің барлығынан

Соссюрдіңтілгеқатыстыбайқағанайырмашылықтарынтапты.Сондықтан

мəтіннен мағынаға немесе автордың өміріне дифференциалды қарым-

қатынастағыкүрделіжелігетүспейөтугеболмайды,олбізкүткенненгөрі

анағұрлымкөбірекмағынаүстейді.

Дерриданың еңбегінен алынып, АҚШ-та жетілдірілген теория

деконструкция(deconstruction)депаталады.ОныңжетекшісіПолдеМан,

алоныісжүзінеасырғанБарбараДжонсонболды.ДеМанбарлық əдеби

мəтіндерден тұрақты мағынаны табу мүмкін емес болғандықтан,

оқылмайтындығын дəлелдеу үшін Дерриданың идеяларын пайдаланды.

Ролан Барт та Дерриданың əдебиетті зерттеуде автордың өмірмен

байланысынакөбірекмəнберуденгөріоныңмəтінініңмазмұнынақатысты

жайттарғабасымдықберутурасындағыидеяларынқолдады.Əдебиетенді

«шығармалардан»емес,күрделі«мəтіндерден»тұратынболды.

XXғасырдыңекіншіжартысындағыіріфранцузойшылыМишельФуко

структуралист болумен қатар, ықпалды постструктуралист те еді.

Алғашында ол əлемді бейнелеу үшін осы дүниені біздің қалай

көретінімізді, «дискурс тəртібін» қалай пайдаланатымызды, дискурсқа

салынған ережелер мен болжамдар əдісін зерттеді. Кейін оның жұмысы

өкіметтің талдауынан өтіп, «тəртіп» ретінде қоғамдағы өкіметтік емес

құралдарменқамтамасызетілді.Ақырында,оныңназарыуақытағымымен

тəннің дискурстік реттелуі мен жыныстық қатынасқа ауды. Əдебиет

теориясындамытаалмағанымен,Фукосаясиоқиғаларғаазкөңілаударып,

көбінеседискурстыңтарихтықалайжасайтынынамаңызбергенəдебиеттің

тарихизерттелуінжаңартты.СтивенГринблаттың«Жаңатарихшылдығы»

(New Historicism), Кэтрин Галлахер мен басқалар кез келген тарихи

кезеңдегідискурстарғасілтемеарқылыөзарабайланыстаболған.

Фуконың талдаушылық қарым-қабілеті 1950 жəне 1960 жылдардағы

əлеуметтік жəне саяси қозғалыстардан туындап, өсіп шықты десе де

болады. Бұл қозғалыстар əдеби теорияның маңызды мектептерінің

біразынадемберді.Отарлыққақарсы,отарлықтанкейінгікүрес,ұлтаралық

қатынастардың өршуі, əйелдердің теңдік үшін қозғалысы феминистік

əдебиет теориясына алып келді; азаматтық құқық үшін күрес əртүрлі

этникалық салаларды зерттеуге серпін берді, тіпті гейлерден азат ету

қозғалысына арналған «куирлік»жəне«гендерлік зерттеулерді» жүргізуге

көмектесті.

Отарлықтан кейінгі ұлтаралық зерттеулер отаршыл үстемдіктің өршуін

зерттеуден басталды. Ағылшын əдебиетінде ақнəсілділерге телінген

астаналықмəдениеттіңотарлықшеткіаймақтағымəдениеттенбасымдығы

дағдыға айналған болатын. Эдуард Саид «Ориентализм» деп аталатын

тұтасбірғылымсаласыШығыспенБатыстыңайырмашылығынтүсіндіру

үшін, ғылыми дəрежесіне қарамастан, өрескел бұрмаланған стереотип

жағдайында дамығанына назар аударды. Хоми Бхабха сияқты

деконструктивті бағытта ізденуші теоретиктер отаршылдар мен отарлық

қатынасты қиратушы, бүлдіруші зұлым əрекет ретінде бейнеледі.

Ұлтаралықзерттеулерғаламдықмəдениеттіңшынайылығынпайымдайды,

мұндадамығанорталықнемесеарттақалғаншалғайжерсияқтыдəстүрлі

түсініктердің ешқандай мəні жоқ. Тіпті дəстүрлі ұлттық мəдениеттің

отарлыққа қарсы идеясы біріккен сандық жəне жанама ғаламдық əлемде

ендігі жерде маңызға ие бола алмайды. Этникалық теория этникалық

мəдениеттің нақтылы түрлері мен динамикалық əрекеттестігі басым

мəдениеттер мен басқа да мəдениеттердің өзара байланысы негізінде

дамиды.

Кейбіреулер əртүрлі инклюзивтілік идеалды жүзеге асыру мақсатын

көздесе, басқалар үшін ол дəстүрлі этникалық мəдениетті сақтаудың

нақтылы формалары болып қалды. Афро-америкалықтар үшін бұл

өздерініңүзіліпқалғанафрикалықтегінқалпынакелтірусезімінбілдірсе,

байырғы америкалықтар үшін ежелгі тек-тамырын түгендеуде ерекше

маңызғаие.

Феминистік əдебиет теориясы əйел қолтаңбасын анықтау мен əдеби

мəдениеттің еркектерге басымдық бере отырып, əйелдерді көбінесе

қалайша жағымсыз бейнеде суреттегенін зерттеуден басталды. Ол

əйелдердіңжазуөнерініңсапатұрғысынанеркектердікіненартықшылығын

зерттеуге ауысты. Люс Иригарей мен Элен Сиксу сияқты теоретиктер

мынадай сұрақты төтесінен қойды: еркектердің қолтаңбасынан өзгеше,

көркем жазу мəнерін танытқан əйелдер шығармашылығының құпиясы

неде? Феминистік əдебиет теориясының одан əрі қарай дамуы Джудит

Батлердің гендерлік бірегейліктің (identity) «орындалу» сипатын

қарастырғанкезіндежүзегеасты.

Гейлер мен лесбиандар мəселелерін зерттеуден басталған еңбектер

бүгінде«куир» (queer)теориясы дегенатауға ие болды. ДжонД›Эмилио,

Ли Эдельман, Бонни Циммерман сияқты теоретиктер Генри Джеймс пен

Элизабет Бишоп сияқты жазушылардың бүркеншек есімдерін əйгіледі.

Эдельман тура қарап тұрса да, бірақ «басқаша» көрінетін гомонимиялық

мінез-құлықты бейнелеген Ева Седжуиктің гетеросексуал мен гей-

мəдениеттіңарасындағыконтинуумды(continuum)атапкөрсетті.Бұлүстем

гетеронормативті мəдениетті сынға алудың əрі қынжылтарлық, əрі

рухтандырарлық жағы болды. Олар жыныстық артықшылықтары бар

биологиялық жынысқа сəйкес қалыпты бұзып, жыныс мəселесін

шығармашылықтыңарнайыарқауынаайналдырды.

Теорияныңбұлсаласындағыпостструктуралистіктеорияөміршеңболып

шықты.Бұлтеориясыншылфилософияғаайналып,олмəдениеткеқатысты

күнделікті болжамдар мен ұсыныстар жөнінде ақпарат беру тəсіліне ие

болды. Жаратылыс пен сананың белгілі бір шындық ережесін тудырған

ақиқаттыңсолқұндылықтары жыныстық орта тұрғысынан беделді болып

көрінеді, сырт көзге оғаш, өрескел болып көрінетін, «өзгелерге» (others)

қарағанда,жыныстықауытқуғаұшырамағанадамдардыңтымтабиғи,ақыл-

есідұрысболыпкөрінетінінекепілдікберді.

Əдебиет теориясындағы ең соңғы жаңалықтарға танымдық зерттеулер,

эволюциялық теориялар, эмоциялар мен жаңа материализм төңірегіндегі

зерттеулер енді. Барлығы ақыл-ой мен дене арасындағы кедергіні жоюға

ұмтылады,«Hоmosapiens»мəдениетпеншынайыфизикалықбелсенділікті

қалыптастыруға мүмкіндік беретін абстракцияны идеализациялау

қабілетімен ерекшеленді, ол дерексіз дереккөзді мүмкін етеді жəне оны

орнықтырды. Когнитивті əдебиеттану зерттеулері ақыл-ойдың жұмысына

назараударады.Бүкілбілімықпалдыидеяларарқылыіскеасырылады,яғни

кіріс/шығыс,жоғары/төмен,алыс/жақынт.б.сияқтыкеңістіктегіпішінгеие

болады. Біз ойлауды кеңістікте ұйымдастыруға бейімделгенбіз, ал

кеңістіктегі схемалар көбінесе бағалау стандарттарына сəйкес келеді

(«төмен» үлгерім «жоғары» қабілеттің көрсеткіші емес). Эмоция немесе

күйзелісті зерттеу біздің өміріміздегі əрі əдебиеттегі эмоцияның күшін

назарда ұстайды. Король Лир көп қырлы, бірақ бір мəн беруге тұрарлық

нəрсе оның эмоциясының траекториясында жатыр. Өйткені ол бірінші

актідебарболғаныбірнешеминуттыңішіндеқұлайжақсыкөрусезімінен

ашуға ерік берген жаралы жанның күйіне ауысады. Жан ауруы, ашу-ыза,

қайғы-қасірет, өкініш тек пьесада ғана жағымсыз тұрғыдан сипатталуы

мүмкін. Эволюция теориясы адамның уақыт өте келе, табиғи сұрыптау

жолымен дамитындығына негіздеген Дарвин іліміне сүйенеді. Біздің

барлық қасиеттеріміз небір қиын жағдайлардан аман қалуымызға

көмектесті. Геннің құрамының аздап өзгеріске ұшырағанын пайдалана

алғандар (гендік мутация əсерінен кездейсоқ орын алған, пайдалы

өзгерістерге бейімделген), гендік тұқым қуалаушылықтан жолдары

болмағандарғақарағанда,тіршіліккежылдамырақбейімделді.Егерекікөз

маңдайда емес, самайда орналасса, тірі қалу мүмкіндігін арттырып,

осындай көзі барлар ғана көбейіп, бұдан кейінгі қайталанған барлық көз

самайда ғана орналасатын еді. Біздің қазіргі бүгініміз – сонау өткеннің

сарқыты; көптеген ашкөздік немесе жомарттық сияқты əдеттеріміз бен

қасиеттерімізді тірі қалуымызға септігі тиген өткеннің жемісі деп

білгенімізабзал. Бəлкім,əуестік еліктіргенненболар, эволюциялық сынға

шамадан тыс артық назар аударылған, сондықтан Эдит Уортон немесе

ДжейнОстинжұптасуарқылынəтижелікөбеюгеалыпкелетінсалт-жораны

қалайдасипаттауғабасамəнберді.

Жаңа материализм адамзат өмірін биология мен экологияның кең

ауқымды тұжырымдамасымен байланыстырады. Адам өмірі мен айнала

қоршаған биологиялық тіршіліктің аражігі қай жерден өтеді? Біз өмірді

мұндай шекарасыз жəне адамдарды тіршілік ортасымен я болмаса

жануарларды адаммен байланыстырып, өмірді үздіксіз қайталау циклі

арқылыматерияныбасқаларменсалыстырғанда,артықтаемес,өзектесте

емес айырма деңгейіндей көретін өзара тəуелді тұтас орта (continuum)

ретінде қалай қабылдаймыз? Постгуманистік көзқарас тұрғысынан

қарастырғанда,мұхитпенжағажайсызықта,шекарадақарама-қайшылық

та емес; бұл – материяның əр алуан формасы, жуан немесе жіңішке

молекулярлық күйдің контрасты. Гетеросексуалдар гетеросексуалды

жыныстықкөбеюдіəлеуметтіктіптіморальдықнормаретіндеқарастыруды

ұнатады,бірақмұндайкөбею–биологиядасексуалдықтыңтымөзгермелі

формасына қозғау салатын азшылықтың (minority) формасы. Біздің

«табиғатқа жат» деп қарайтын дүниелеріміз – өзге тіршілік иелері үшін

қалыптықұбылыс.

БІРІНШІБӨЛІМ

Орысформализмі.Жаңакритицизм.

Поэтика

БІРІНШІТАРАУ

Кіріспе

Формализм

ДжулиРивкинменМайклРайан

XX ғасырдың басындағы орыс формализмі мен америкалық жаңа

критицизмпайдаболғанғадейін-ақ,əдебиеттізерттеу–тілдізерттеудеген

көзқарасқалыптықұбылысқаайналғанболатын.Алəдебиеттанудыңжаңа

бағытыəдебитуындыныңпайдаболғантарихикезеңіненбастап,автордың

өмірбаянына дейінгі аралықтағы əдебиетке қатысты барлық мəселелерді

қамтығанымен, солардың ішінде тілдік зерттеулерге жете мəн берілмеді.

Əдеби тілдің қызметінен гөрі əдеби шығарманың мазмұны əлдеқайда

маңызды болды; XX ғасырдың басында пайда болған аталмыш екі жаңа

ағым əдеби зерттеулердің бағыт-бағдарын басқа арнаға бұрды. Біріншісі

білім нысандарын еш нəрсемен байланыстырмай, сол таза қалпы, дербес

күйінде бөліп алуға ұмтылған Эдмунд Гуссерль тəрізді философ

ғалымдардың ықпалымен жүзеге асырылды. Жастайынан қаламды серік

етіп, жазуға машықтанған жас ғалымдар тобы, формалистер, (Виктор

Шкловский, Роман Якобсон, Борис Томашевский, Борис Эйхенбаум)

жиырмасыншы жылдары осы қозғалыстың көрігін қыздырды. Олар үшін

əдебиет əлемге зер салатын дүниетаным көкжиегіне жатпайды, ол –

философия немесе əлеуметтануға, өмірбаянға да ұқсамайтын, тек өзіне

ғана тəн дара жүйесі мен көркем де кестелі бітімі бар өзгеше құбылыс.

Əдебиет – əлеуметтік тақырыптарды, философиялық идеяларды немесе

ғұмырнамалық ақпараттарды зерделейтін дүниетаным құралы да емес,

керісінше, көздің жауын алатын əрі жан-жақты зерттеуді қажет ететін

тылсым қабырғаның өзі немесе ондағы жанды сурет. Көркемдік

құралдардың құдіреті шындық туралы елес туғызуы яки əйнектен

қарағандайəсергебөлеуімүмкін.Алайдабұлардыңбарлығыжан-жүрегіңе

қозғау салуға қатысатын құрылымдар əрі əдебиетті əдебиет ететін де тап

осылар.

Екінші қозғалыс – «кез келген ақиқат, ғылыми əдістер эмпирикалық

дерек-дəйектерге негізделеді» деген ғылыми тұжырымдаманы теріске

шығарған, жаңа эстетика мен өнер философиясын жасауға ұмтылған

Бенедетто Кроче сияқты идеалист философтардың талпынысы.

Ғылымдағыдай емес, өнерде ғылыми зерттеулерге бағынбайтын əрқилы

ақиқатқа қол жеткізуге болады. Себебі ол ғылыми фактілер тілі

(денотативті тіл) арқылы жүзеге аспайды, тек коннотативті тіл (тұспал,

метафора, символизм т.б.) арқылы көрініс табады. Америкалық жаңа

критицизмөкілдері(КлинсБрукс,УильямK.Уимсат,ДжонКроуРэнсом,

Аллен Тэйт) осы жаңа эстетикалық философияның ықпалында болды.

Олардың ойынша, əдебиет – əдеттегі ауызекі тілге ұқсамайтын тілдік

қолданыстар мен көркем тіл арқылы берілген ақиқат-шындықты сарапқа

салатынерекшеөнер.

Орыс формалистері əдеби тілдің жалпы белгілерін сипаттаумен қатар,

тілдің нақтылы құрылымдары мен қызмет ету тəсілдерін талдаумен де

айналысты. Олардың ең əйгілі ортақ тұжырымдарының мəні əдебиеттің

белгілі бір нысандарды немесе оқиғаларды айрықша таным, ерекше

көзқарас тұрғысынан пайымдауы еді. Ауызекі сөз емес, өзіндік жаңа тіл

қалыптастыра отырып бейнелегендіктен, біздің осы суреттелген

дүниелерге қатысты əдеттегі көзқарасымызды, үйреншікті таным-

түсінігімізді өзгертеді деген мағынаны білдіреді. Өзіміз көріп жүрген

күнделікті заттарды, бұрыннан таныс бейнелерді жаңаша қабылдауға

мəжбүр боламыз. Шкловский Толстойды мысалға келтіре отырып,

жылқының көзқарасымен берілген меншік туралы ойлардың бейнеленуі

мендүрелеудіңсоншалықтысалқынқанды,бейтарапəріықшамсуреттелуі

солкездегіоқырманғаоғаш,мүлдетосынкөрінетінінтілгетиекетеді.

Дəлірек айтсақ, формалистер əдебиеттің құрамдас бөліктерін талдауға,

оныңнегізгіқұрылымдарыменөзараəрекеттесуерекшеліктерінеайрықша

қызығушылық танытты. Бұлайша талдау прозалық баяндау мен поэзия

сындыекінегізгіжанрдағыекітүрлінегізгіформағамəнберді.Біріншіден,

баяндаудың əдіс-тəсілдеріне, екіншіден, өлең шумақтарының үндестігіне

ден қойды. Формалистер нарративті əдебиеттің басты екі компоненттен

тұратынын аңғарды. Ол – осы кітапта баяндалған əңгіменің сюжеті

(хронологиялық жүйенің реті), көзқарастар мен пікірлердің орналасу

тəртібінің тиісті ережелерге сəйкес келуі мен белгілі бір талапқа сай

құрылған тəртіп-ережелердің бірізділігі. Сонымен қатар аталған

үйлесімділіктің ұзақтығын көрсететін оқиғаның нақты масштабы да болу

керек.Осықарапайымайырмашылықтыңайқындалуыарқасындаоқиғаның

баяндалу барысындағы ерекшелігін, шығарманың бітімін, ашық

бейнелеудегі байсалдылықты немесе бейтараптылықты ескере отырып,

нарративтіүнсияқтыкөптегенмəндердіталдаудыбастауғаболады.Автор

ойдан шығарылған хикаяларды, сюжет амалдарын, сюжеттік

құрылымдардың үлгілерін қолдана отырып жазады. Мəселен, «Алқызыл

əріп» (Scarlet Letters) атты романды зерттегенде, ондағы пуританизмнің

(АнглиядағыXVI–XVIIғасырдағыдіни-саясиқозғалыс)неекеніадамның

ақындық қасиеті туралы əңгіме қозғап, пікір алмасқанда ғана түсінікті,

етенетанысболатүседі.

Формалистер поэзияға талдау жасағанда оның ауызекі тілден

ерекшеленіп тұратын қасиеттеріне мəн береді, жанрда əдеби жəне

қарапайым тілдің арасындағы айырмашылық анық байқалады. Егер

күнделіктітұрмыстаауызекітілөзініңқызметету(грамматика)ережелерін

ақпаратты жеткізу мақсатында қолданылса, поэтикалық тілде əуезділік

(үйлесімдідыбыс),ырғақ,аллитерация,қайталану,ұйқассияқтыкөркемдік

құралдарға ерекше назар аударылады. Бұл, өз кезегінде ақпаратпен

байланысорнататынқарабайыртілгеқарағанда,мүлдебасқаойдымеңзеуге

қолданылады.Күн райын бақылаушы:«Пиренейтүбегіндежауын-шашын

оның орталық бөлігіне ғана түседі», – деп айтуы мүмкін; осы ақпаратты

«Испаниядағыжауын,негізінен,жазықтыққатүседі»(theraininSpainfalls

mainly on the plain) деп қолдану тиімсіз, тым орашолақ көрінеді. Алайда

дəлосықұрылымдарпоэтиканыерекшелингвистикалықəрекеткетəуелді

етіп,өзінеғанатəнқызмететуережелерібар,лингвистикалықтілретінде

бөліпкөрсетеді.Олграмматикаданөзгетəжірибелікқызметкебағынбайды.

Тəжірибеліксөйлеутілдібарыншаықшамдап,ақпаратқажылдамəріжеңіл

қол жеткізуге жол ашса, поэтикалық тіл қарапайым сөзге қуат беріп,

əсерлендіріп,əрлейтүседі. Роман Якобсон айтқандай,«ұйымдастырылған

мəжбүрлікке»бағындырады,сөздердісазбалшықшаилейотырып,дегеніне

көндіріп, қарапайым тілді ауыздықтау арқылы «қалыптасқан поэтикалық

сөйлемге» түрлендіреді. Оны ауа райы болжамын баяндайтын нұсқалық

сөйлемнен ерекшелейді, яғни поэзияны ауа райына емес, ауа райын

поэзияғаайналдырады.(Мəселен,«Пиренейтүбегіндегіжауынақшілтерге

айналып,күнібойыбүркіптұр»дегенсекілді.–Ред.)

Формалистер үшін əдебиет өзгермелі нақыштар, қайталанбалы

құрылымдар мен қағидаға ұқсас қатынастармен сипатталса да, ол уақыт

өткенсайынөзгереді:бірдəуірденекіншідəуіргекөшкендетүрленіп,жаңа

мазмұнғаиеболады.Олар«бұлөзгерісекітүрліжолменжүзегеасады»деп

түсіндіреді. Формалистердің пікірінше, əдеби эволюция дегеніміз –

қалыптасқан əдеби дəстүрлердің біртіндеп үздіксіз жойылып, туындаған

жаңа ережелермен орнын алмастыруы. Сонымен қатар əдеби өзгеріс –

əдебиқұрылымдардыңжекеэволюциясыныңнəтижесі.

Мазмұн/форма айырмашылығының дəстүрлі түсінігі өзгерген кезде,

əдебиеттеөзгеріскеұшырайдыдегенойтуындауымүмкін.Себебіəдебиет

бұлсаладантысжатқанидеяларменшынайылықтардыбелгілібірформаға

түсіреді, оған қоса, оның себебі мен салдарын қалыптастырады. Алайда,

формалистердің ойынша, əдеби құралдар бұл салдарды ұзақ күтпей-ақ,

толық əдеби негіздерге сүйене отырып, бірте-бірте жеке-дара дамуға да

мүмкіндігі бар. Əдебиет əдебиет боп қалу үшін оқиғаны əңгімелеуде

таптаурынжолданқолүзіп,жаңабірөрнек,өзгешеталпынысжасауқажет.

Өлеңдедебұрынкездеспегенпоэзиялықəдістауып,кемелдендіріп,ұдайы

дамытып, ізденіп отырмаса болмайды. Бұл өзгеріс болашақта шығарма

арқауынаайналатын,əдебиеттіңматериалыретіндегіəлеуметтікəрітарихи

əлемнен тыс, дербес жүреді. Мəселен, Сервантестің «Дон Кихот» (Don

Quixote) атты сатиралық романы өз заманындағы оқиғаларды баяндауда

қолданылатын, басым сипатқа ие болған жазу мəнерін, кезбе серілер

туралышытырманоқиғаларғақұрылатынəйгіліромантикалықромандарды

келемеждейді. Бұл – сол дəуірдегі немесе Сервантестің өміріндегі

өзгерістер нəтижесі емес, дұрысы, белгілі бір əдеби дамудың нəтижесі.

Күрделі кейіпкер бейнесі, тың құрылым жаңа əдеби түрдің қалыптасып

кележатқанынбілдіреді.Мұныжаңазамантудырғанталаппенқажеттілік

деседеболады.

Осы антологияда структуралистер қатарынан көрнекті орыс формалисі

РоманЯкобсондытабуғаболады.Себебіосыекіинтеллектуалдық,тарихи-

əдіснамалық (методологиялық) ағым арасында тығыз байланыс бар.

Формалистердіңкөпшілігі,негізінен,лингвистерболған,еңықпалдысы–

Якобсон. Ол Ресейден 1920 жылдары біржолата кетіп, Чехословакияға

аттанады. Сол жерде 1940–1950 жылдары француз структурализміне дем

берген лингвистикалық топтың мүшесі болады. 1960 жылдарға дейінгі

Францияда айрықша ықпалды саналған структуралистер мен формалист

лингвистерді əдіснамалық мүдде ортақтығы біріктірді. Олар мəдениет

жалпы тілге тəн заңдылықтар негізінде қалыптасады деген бір түсінік

аясындатоптасты.1920жылдарыорысформалистеріРесейдегісталиндік

биліктарапынанқысымғаұшырағанмен,олардыңеңбектерітуралыдерек

РенеУэллек,ЮлияКристеваменЦветанТодоровтəріздішығысеуропалық

эмигранттар арқылы батыстық кеңістікке шықты. Олар француз

структурализмімен қатар поэтика, стилистика жəне нарратологиялық

зерттеулер тəрізді əдеби сын мектептерін қалыптастыруға қомақты үлес

қосты.

Ресейдің формалды талдауға деген талпынысын көбінесе орыс

формалистері есімдерімен байланыстырады. Бірақ бұған басқа да

ойшылдар қосылғанын, олардың алғашқы топпен ғана шектелмегенін

білгенжөн.АуызəдебиетінзерттеушіғалымВладимирПроппформалист

ретінде де еңбектер жазып, ұлттық ертегілердің құрамдас бөліктеріне

(компоненттеріне) қатысты ерекшеліктерді талдады. Ертегілердің кең

тынысты ауқымы баяндалу жүйесінің бірізділігімен ерекшеленеді деуге

болады. Көптеген ертегілерде оқиға «кейіпкердің сапарға шығуынан»

басталып, «кейіпкердің жұмбақ жағдайға тап болуы», «кейіпкердің оқиға

барысында сыналуы» деген бірыңғай сарында жалғасын табады. Михаил

Бахтин еңбектері əдебиеттің əлеуметтік əрі идеологиялық қырларын

қарастыруда формалистер еңбектерінен тарихи тұрғыдан алшақтайды.

Алайда роман жанрын өзге əдеби жанрлардан ерекшелейтін формалық

ерекшеліктерін сипаттаудағы ғалым ұстанымы олардың көзқарастарымен

тоқайласқаны рас. Оның еңбегі тек жанрларды қосу, біріктірумен ғана

шектелмейтін бастапқы формалистік міндеттердің молайғанын көрсетті.

Сонымен бірге Бахтиннің Франсуа Рабле секілді кейбір жазушылардың

еңбектеріне де əсер еткенін байқағанындай, карнавал тілі секілді тілдің

əдебиеттентысқолданылуыдаосыміндеттерқатарынакіреді.

Егерорысформалистікқозғалысығылымиəрірационалдыболыпкелсе,

екіншісі, «Америкалық жаңа критицизм» формалистік мектебі, ғылымға

қарсыəріөнердіңрационалдыемесөлшемінеқызықты.Дегенменекісыни

қозғалыс əдеби тілге, оның күнделікті қолданыстағы тілден ерекшелігіне

қатысты бір көзқараста болды. Əрі екі жақ та əдеби зерттеудің нысаны

əдеби мəтіндер болуы тиіс деп санады. Ал олардың қалай жұмыс істеуі,

əдебимəтіндердіңқызметіавторлардыңөміріненнемесеəлеуметтік-тарихи

үдерістерден дербес екені анық еді. Əдейі қателесу мен аффективті

қателесу(theintentionalfallacyandtheaffectivefallacy)дегенқостүсінік–

жаңасынмұратының бір бөлігі. Ол əдебиеттануда зерттеу нысанын жеке

талдап, оны ғұмырнама мен əлеуметтану мəселелерінен бөліп қарастыра

алады. Əдейі қателесу тұрғысындағы əдеби шығарманың мəні автордың

кейіпкерге қатысты айтқысы келген мəлімдемесінде емес, əдеби

шығарманыңсөзбенөрнектелуіндежатады.Аффективтіқателесугесəйкес,

шығарманың оқырмандарды жетелеп отыратын субъективті əсерлері

немесе эмоциялық реакциялар – вербалды нысанды зерттеу үшін тиімсіз

жол. Еңбектің мəн-мағынасы тек оның объективті құрылымында

тоқайласқан.

Егер орыс формалистері роман тəрізді тұтас бір жанрдың табиғатын

талдап түсіндірумен айналысса, «жаңа критицизм өкілдері» өздерінің

ізденістерінжекелегенəдебишығармаларға,əсіресепоэмаларғабағыттады.

«Мұқиятоқу» (closereading) түсінігі– олардыңəдісінкөрсететін, ең жиі

қолданылатын термин. Мұндай оқу түрінің өзіндік мақсаты болды. Олар

тек əдеби əдіс-амал мен мотивтердіталдаумен ғана шектелмеді,сонымен

бірге жаңа критицизм өкілдері «нақты əмбебаптар» деп атаған əмбебап

ақиқатты, əдебиет қандай жол арқылы көрсетіп, нақтылы қалай жүзеге

асыраалдыдегенсұрақтарғажауапіздеумендеайналысты.

Олардың пікірінше, поэтикалық тілдің заттардың атын атау үшін

денотативті (сөзді айқындау үшін қолдану) қолданылатын күнделікті

тұрмыс тілінен айырмашылығы – оның коннотативті немесе екінші

мағыналардытуындататын əдістіқолдануында.Тілдідəлосылай қолдану

поэтиканың бір жағынан нақты жəне ерекше, сонымен бірге əмбебап əрі

жалпыболуынамүмкіндікбереді.Құмыра–қарапайымнысан,дегенменол

өнердіңмəңгілікекенінбілдіретінметафорадаболаалады.Поэтикалықтіл

нақтылықпенəмбебаптықтың,белгілібірсөзбенжалпымəннің,денемен

рухтың əдеттегі қарама-қайшылықты элементтерін үйлестіреді. Бұлайша

үйлестірупарадокс,иронияменметафоратəріздіконнотативтіпоэтикалық

троптар арқылы ғана мүмкін болады. Бұл троптар əдеттегі нысандарды

əмбебап мағыналармен (метафора, символ) біріктіреді, я болмаса қарама-

қайшылықтымəндерді(ирония,парадокс)өзарасабақтастырады.Мəселен,

КлинсБруксəйгілі«мұқиятоқуда»ДжонКитстің«Грекқұмырасынаода»

(Ode on a Grecian Urn) жырының қарама-қайшылыққа толы екенін

байқайды. Ондағы «Суық пастораль» (Cold Pastoral) мен «дыбыссыз

мелодиялар»–өмірменөлімдіқатартұспалдайтынкереғарқұбылыс.Олар

қатар тұрса, бірден көзгетүседі. Ал бірге қозғалайын десе, мізбақпайды

һəмтұрақты.Брукстіңпікірінше,мұныңсебебіқұмыраөмірдіңөзіненгөрі

жансызболыпкөрінседе,өлеңарқылыоныңқалайшажандыəсергетолы

күйдесуреттелуіндежатыр.Сондықтанолөліболсада,мəңгітірікүйінде

қалады.

Ғылымныңтəжірибелікденотативтітіліақиқаттыдəлосылайөзатымен

атай алмайды, себебі ғылым тілі сезімдер арқылы танылатын позитивті

эмпирикалық фактілерді атаумен ғана шектеледі. Алайда əмбебап

мағыналар əлемі сезім тəжірибесінен тыс жатады əрі ғылыми əдістер

арқылы танылмайды. Мұны тек поэтикалық тілде жанама түрде айтуға

болады.Онысөзбе-сөз,денотативтіжолменжеткізугекелмейді.Сондықтан

америкалық жаңа критицизм өкілдері үшін метафора, ирония, парадокс

тəріздіəдебиқұралдардысипаттаузаманауипозитивтіғылымменайтысқа

жауап ретінде туындаған, əмбебап мағыналар теориясының ажырамас

бөлігі болды.Егерорыс формалистері əдебиеттің əдебиетекенін ғылыми

түрдеталдапберетін,асақұндысынисипаттаутəсілініздестіруəрекетіне

кіріссе, жаңа критицизм өкілдері əдебиетті зерттеуге қатысты ғылымның

орнынбасатындəстүрлідіни,эстетикалыққұндылықтарғабойұрды.Атап

айтқанда, олар христиан теологиясы мен идеалистік эстетиканың

құндылықтарын (яғни эстетика, əмбебап ақиқат материалдық һəм тарихи

шарттармен анықталмайтын өнер арқылы танылады деген идеяға

негізделген) ғылымнан алу турасындағы ойларын ортаға салды. Бұл

құндылықтар уақыт өте келе ескірді. Ал тұрақ тауып, əбден орнығып

қалғанжаңакритицизмөкілдерініңмұраларымəтіндерді«мұқиятоқу»мен

əдебитілдіңқызметінбарыншакүрделіталдаужайынакөңілаударды.

Формализмəдебиетпенқатар,фильм,теледидартəріздібасқадамəдени

артефактілерді зерттеуде қалыптасқан тəсілге айналды. Формалардың

нақты түрлері мен жөн-жосығы медиаларға қарай өзгеріп отырады.

Фильмді формалды талдау бейнелеудегі белгілі бір дизайнның көмегімен

қалайжасалатынынабайланысты:өнердіңбағыт-бағдары,камеражұмысы,

кадрленуі(кадрларға бөлу),құрастырылуыт.б.ескеріледі.Өндіріс кестесі

тымтығызболғандықтан,телевизиякөрінісэстетикасынангөрібелгілібір

нарратив, характер мен тарих мəселесіне баса назар аударады. Дегенмен

телевизияөндірісінекиномектептеріненбілімалғанкинематографтармен

режиссерлердің барынша мол қамтылуы телевизия көрсетіліміндегі

баяндаулардың композициялық шиеленіске жиі ұшырауына əкеліп соқты.

Телевизияда оқиға желісі көптеген эпизодтар арқылы өрбитін «Шынайы

детектив»(TrueDetective)пен«Адамөлтіру»(Forbrydelsen(akaTheKilling)

сияқты ұзақ-сонар нарративтер пайда болды.Оқиғаны баяндау күрделене

түсіп, бір сюжеттік желіге бірнеше оқиға тартылады. «Шынайы

детективте»оқиғаныңқұрылымынаназараударылады.Себебікуəлікпен

естелікекіжақтынарративретінде,осышақтыөткеншақпенбайланыстыру

міндетінатқарады.Екіжақтынарративқұрылымыжекеəрікəсібитұрғыдан

жетілуге, сонымен біргеөзін-өзі жаңғырту оқиғасына лайықты. Бұл Шон

О’Салливанөзмақаласындаайтқандай,«əдейібөлінген»дегенмағынаны

білдіреді. «Адам өлтіру» атты америкалық шоудың даниялық нұсқасы,

телевизия нарративінің білгірі Джефф Руш атап көрсеткендей, шиыршық

(спираль) түрінде жүзеге асады. Ол алға ілгерілеген сайын кері айналу

арқылы шиеленісті ширықтыра отырып, қорытындысында оқиғаның

шешімін тауып, діттеген мақсатына жетеді. Əрбір сериал бір детективті

хикаяныңміндетінатқарады. Біршама желікпедетективөз мүддесін тəрк

етіп, мақсатына жету жолында барлық кедергілерге қарсы шығады.

Институтты кедергілер олардың əрқайсысына тəн жəне баяндаудағы

шиеленіскөпжағдайдакүдіктілерменқарым-қатынаскезіндеемес,ой-өрісі

тар,ақылытаязбастықтарменқоян-қолтықжұмыскезіндежиітуындайды.

Егер осы екі шоудың формалды жақтары кедергі, ауытқу, құлазу һəм

тоқырау тəрізді нарративті мəселелерге назар аударса, шола қарағанда

руханикүйзеліс,аяушылық,алаңдаушылықсезімдердіоятатын,дыбыстық

əрлеудің көмегімен күшейтілген, тақырыптық-мелодрамалық қалауын

қиыстыра отырып, образды толықтырған əрекеттерге көңіл бөлінгені

байқалады. Қылмыстық ортаның қитұрқы əрекеттерін суреттеген

«Шынайы детектив» басқа детективтермен салыстырғанда, қоршаған

ортаныңəлеуетінкөрсететін ауқымдыкадрларға сүйенеді.«Адам өлтіру»

көрінісінің ең бастапқы эпизодының бірінде, Сара Ланд детективке

тоқталған кадрде, қылмыс орнында болған жайт туралы ойға шомып,

кадрға мойнын бұрады. Оның əріптестері жұмысты одан əрі қарай

жалғастырудыңмəніжоқекенін,олардыңбұлістіқойып,үйлерінеқайтуы

керегін айтады. Алайда Ланд кідіріп, ойланып, жан-жағына қарайды.

Мұндағы дыбыстық сүйемелдеудің баяулап басталып, біртіндеп күшеюі,

жоғары-төмен ширатылған ноталар кейіпкер ойының ширығуын

бейнелейді. Айналым əбден тоқтаған кезде, оның көз алдында мынадай

көрініс пайда болады: велосипед мініп, жол бойымен төмен түсіп келе

жатқан адамдар; кейбіреулерінің қолында қармағы бар. Нақ сол сəтте ол

полицияның бұған дейінгі ізденісі барысында ескерілмеген, «осы

бағыттағыаңғардан,яғнидəлсолжерденкөлікпенөліденетабылуытиіс»

дегентосынойғакеледі.Нарративдетективтеполицейдің,əріптестермен

бастықтардың жауапсыздығы салдарынан шиеленіскен, қарама-

қайшылыққатолыоқиғаүзік-үзікбаяндауарқылыдамиотырып,шарықтау

шегінежетеді.

ЕКІНШІТАРАУ

Өнертәсілретінде

ВикторШкловский

Виктор Шкловский – XX ғасыр басындағы Петроград формалистік зерттеу тобының негізін

қалаушылардыңбірі.Олпрогрессивтіойшылдардыңқатарынанкөрінді.Әдебиеттанудыдіннен

ғылымға қарай ойыстыруға ұмтылған Шкловский мен оның әріптестері поэтиканы рухани

мағынада қарастырған символистерге қарсы шықты. Құралдар мен техникалардың «әдеби»

қасиеттерін қарапайым прозадан нақты ажыратып, айқындау әрекетін жалғастыра отырып,

Шкловский аталмыш мақалада (1916 ж.) мұндай құралдардың күнделікті түсініктерге кедергі

келтіретінін тілге тиек етеді. Бұл мақала дәл сол кезеңдегі «Дада» сияқты Еуропада пайда

болған формалды ғылыми (академиялық) бастама мен поэтиканың арасындағы ұқсастықты

көрсетеді. Қатал көріністі суреттеп, айрықша жаңашыл шығармалар жазумен айналысқан бұл

жазушылар өздерін зеріктірерлік әрі тым шартты деп таныған дәстүрлі мәдениет пен өнер

түрлерін теріске шығарады. Шкловский осындай қорытындыға келе отырып, поэтика әдеттегі

қабылдауменойлаудыбұзып,терісәсертуындатадыдегенойайтты.

Егер қабылдаудың жалпы заңдылықтарын зерделесек, онда біз оны

күнделікті əдетке айналдырып қана қоймай, оның қалыптасқан түсінікке

ұласуынбайқаймыз.Мəселен,біздіңбарлықəдеттерімізсанадантысəрекет

аумағына автоматты түрде кейін қайтады. Егер біреу алғаш қолға қалам

алғансəтіннемесешеттіліндесөйлегенінесінетүсіріп,осыіс-əрекеттерді

онмың рет қайталағаннан кейінгі сезімдерімен салыстырса, сөзсіз бізбен

келісереді.Бұлайшадағдылану,күнделіктісөйлеутіліндесөйлемкөбінесе

аяқсыз қалатындықтан, ойдың аяғына дейін жетпей қалу қағидаларын

түсіндіреді. Идеалды түрде алгебрада жүзеге асатын бұл үдерісте

заттардыңорындарынсимволдарбасады.Тезсөйлегенкездесөздертолық

айтылмайды. Олардың бастапқы дыбыстары бəсең естіледі. Александр

Погодин «Швейцар таулары əдемі» деген сөйлемді ш, т, ə (T, S, m, a, b)

əріптерініңтоптамасытүріндеқарастырғанбаланымысалғакелтіреді.

Ойлаудың бұл қасиеті алгебра əдісін ғана білдіріп қоймайды, сонымен

бірге символдарды (əріптер əсіресе алғашқы əріптер) таңдауға да түрткі

болады.Ойлаудыңаталмыш«алгебралық»əдісініңкөмегіменнысандарды

нақты таралмаған формалар ретінде ғана түсінеміз. Оларды толыққанды

көрмейміз, бірақ басты белгілері арқылы танимыз. Бізге ол əлдебір

қаптамаменбүркеліптұрғандайболады.Құрылымыарқылыоныңнеекенін

білгенмен, көзге оның тек сұлбасы ғана көрінеді. Прозада осы жолмен

қабылданған нысан ұшты-күйлі жоғалып, тіпті алғашқы əсер де

қалдырмайды, ақыр аяғында, оның мағынасы да ұмытылады. Мұндай

қабылдау неліктен прозалық сөзді толық ести алмайтынымызды (Лев

Якубинскийдіңмақаласыноқыңыз

)жəнетілдіңбасқадаескертпелерімен

қатар, оны дауыстап айта алмайтынымызды білдіреді. Нысанның тым

автоматтануы (үйреншікті дағдыға айналуы), «алгебралану» үдерісі

дыбыстықестілудімейліншеүнемдеугемүмкіндікбереді.Кезкелгеннысан

тек бір ғана дұрыс міндетті иеленеді. Мысалы, санды алайық, яғни олар

формулабойыншақызметатқарғанмен,танымдапайдаболмайды:

«Мəселен,менасығысүйжинастырыпжүріп,диванғажақындағанымда,оныңшаңынсүрткен-

сүртпегенімдіесіметүсіреалмадым.Менүшінбұлшаруадағдылыіс-əрекеткеайналғандықтан,

оған қоса, ол жайында ойланбағандығымнан, сол сəттегі əрекетім есіме түспеді. Əрі оны еске

түсірудіңмүмкінемесекенінсездім.Оныңшаңынсүртіп,соданкейінұмытыпқалсам,ондабұл

іс-əрекеттіңсанадантысжүзегеасқаны.Бірақоныістемесемдедəлсолайболыпшығады.Егер

біреусырттайосыəрекеттіəдейібақыласа,ондабұлдерексөзсізанықталады.Айтпағымыз:ешбір

бөгдежанадамдардыңбүкілқиында күрделіөмірлерібейсаналытүрдеөтіпжатқанынаүңіліп,

назараудармаса,ондамұндайөмірмүлдеболмағандай,ескерусізқалареді».

Сондықтан да ондай өмір мəнсіз болып көрінеді. Дағдылану күнделікті

тірлігіңді,жұмысыңды,киім-кешегіңді, дүние-мүлкіңді, жұбайыңды,тіпті

соғысқадегенқорқынышыңдыдаүйреншіктіжайтқаайналдырыпжібереді.

«Егеркөпадамныңтұтасөмірібейсаналытүрдеөтіпжатса, ондамұндай

өмірдің өзі ешқашан болмағандай». Өнер өмірді қайта қалпына келтіру

үшін, адамды заттар мен құбылыстарды түсінуге мəжбүрлеу үшін,

санасындатастытасетіпбейнелеуүшінөмірсүреді.Оладамныңкүлліой-

қиялын, сыр-сезімін түгел баурайды. Қуантады, күрсінтеді, қайғыртады,

қапаландырады, жігерлендіреді, ой салады. Қысқасы, адамның көңіл

күйінде сан-салалы із қалдырады. Өнердің мақсаты – заттардың не үшін

белгілі болғанын жеткізу емес, олардың қалай қабылдануына қатысты

əсерлі сезімді жеткізу. Өнер əдісінің мəні – нысандарды «бейтаныс» ету,

оның формаларын қиындату, қабылдаудың күрделілігі мен ұзақтығын

күшейту. Қабылдауүдерісініңөзіэстетикалықталапқабағынадыжəнеол

ұзаққасозылғансайынəсерліболады.Өнер–нысанныңкөркемдіккелбетін

танутəсілі.Олүшіннысанныңөзімаңыздыемес...

Біз нысанды бірнеше рет көргеннен кейін ғана тани бастаймыз. Нысан

көз алдымызда. Сондықтан да біз ол жөнінде білеміз. Бірақ көре

алмаймыз,

 беймəлім күйде тұрғандықтан ол туралы маңызды еш нəрсе

айта алмаймыз. Өнер нысанды бірнеше тəсілдердің көмегімен оқшаулап,

оныдағдылытүрдеқабылдаудан арылтады.Осыорайда,ЛевТолстойдың

əлденеше қайтара қолданған əдісіне тоқтала кетсем деймін. Жазушыға

Мережковскийдің көзімен қарасақ, заттарды бейнебір өз көзімен көріп

тұрғандай,солқалпында,өзгермегентолыққандыбейнесіндекөрсетеді.

Толстой танысты бейтаныс етіп, біртүрлі, тосындау бейнелейді. Ол

нысанды бірінші рет көріп тұрғандай, ал оқиғаны алғаш рет орын алып

отырғандай етіп сипаттайды. Бір нəрсені суреттеуде оның қалыптасқан

бөліктерін тура атамай, оның орнына басқа бір нысандардың сəйкес

тұстарын атайды.Мысалы, Толстой«Ұят»(Стыдно)шығармасындадүре

соғу идеясына былайша «қарсы шығады»: «заң бұзушыны шешіндіріп,

еденге алып соғу керек те, май табанынан жанға бататындай етіп ұру

қажет», содан соң «жалаң бөксесінен шықпырту керек». Одан əрі былай

дейді:

«Негежазалаудыңбасқатүріемес,дəлосыақылғасыймайтын,жабайытүріболуытиіс?Неге

иығынанемесе денесінің басқа біржерінеине сұғып алмасқа, қолынқысып не аяғын жаншып

ауыртыпяболмасасолсияқтыөзгешежазаламасқа?»

Өрескелдеу мысал келтіргенім үшін кешірім сұраймын, əрине. Алайда

мұныТолстойдыңадамсанасынаəсеретуүшінқолданғанбірəдебиəдісі

деуге болады. Жазалау мен оның табиғатын өзгертпей, бейтаныс етіп

сипаттаудабасқатүрдіұсынудыңамалы.Толстой«танысзаттыбейтаныс

ету» (өзгешелеу) əдісін тұрақты қолданады. Мəселен, «Аршынала»

(Холстомер) шығармасында оқиға жылқының ойы арқылы беріледі.

Соныменқатароқиғаныңбізгебейтанысболуы–оныңмазмұнының(адам

тұрғысынан емес) жылқының көзқарасы тұрғысынан жеткізілуінде.

Төменде жылқының жекеменшік институтын қалай қабылдайтыны

бейнеленеді:

«Мен олардың сабау мен христиандық туралы айтқандарын жақсы түсіндім. Бірақ кейіннен

қараңғылыққатапболдым.«Өзінікі»,«өзініңқұлыны»дегенніңмағынасықандай?Осысөздерден

адамдардың аға жылқышы мен менің арамызда белгілі бір байланыс бар деп ойлайтынын

ұғындым.Солкездеменбұлбайланыстыңмəнінтүсінбедім.Кейінірек,менібасқааттарданбөлек

шығарған соң, мəн-жайға қаныға бастадым. Бірақ сол кездің өзінде мен «біреудің меншігі»

дегеннің мəнін ұға алмадым. «Менің атым» деген сөздер тірі жылқыға, яғни маған қатысты

айтылды,бұл«меніңжерім»,«меніңауам»,«меніңсуым»дегенсөздертəріздіоғаштаукөрінді.

Осысөздермағанқаттыəсеретті.Менүнеміолжайлыойлайтынболдым,ақырында,олардың

жалпы не мағына беретінін адамдармен жан-жақты араласқаннан кейін түсіне бастадым. Мəні

былай екен: өмірде адамдарға іс емес, сөз басшылық етеді. Бұл – жалпы бір нəрсені істеу не

істемеуді жақсы көру мүмкіндігінен гөрі түрлі тақырыптарға қатысты өзара ымыраға келу,

сөздерді қолданып сөйлеу мүмкіндігі; даралап айтсақ, адамдардың түрлі заттарға,

жаратылыстарға, жерге, өзге адамдарға, тіпті жылқыларға қатысты қолданатын «менің» жəне

«менікі»дегенсөздер.Оларбелгілібірзатқа,өзгелергедеқатыстытекбірадамғана«менікі»деп

айтаалатынынакеліседі.Арасындағыкелісілгенойынныңережелерінесəйкес,«менікі»дегенді

барынша көп заттарға меншіктеп айтқан адам, олардың пікірінше, ең бақытты жан болып

саналады.

Менбұлзаттардыңқыр-сырынбілебермеймін,бірақбұл–ақиқат.Көпуақытбойымұныөзіме

белгілі бір пайдалы жетістік тұрғысынан түсіндіруге тырыстым, алайда бұл түсініктемені

қабылдайалмадым,себебібұл–қатетүсінік.Мəселен,меніөзініңатысанағандардыңкөпшілігі

мағанаяқартқанемес,менімүлдебасқаадамдармінді.Менібағып-қаққандаоларемес,басқа

жандар. Сонымен бірге арбакеш, мал дəрігері, басқа да сырттағы кісілер маған жылы қабақ

танытқанымен, мені өздерінің жекеменшігі санағандар олай қарамады. Уақыт өте келе, менің

бақылауларымның аясы кеңейгендіктен, «менікі» деген түсінік тек бізге, аттарға ғана қатысты

емес, «меншік құқығы» деп аталатын тар адами түсініктен басқа негізі жоқ ұғым деген ойға

тиянақтадым. Адам «Мынау менің атым» деп айтады, бірақ оны ешқашан мінбейді, тек оның

сыртқытұрпатыменкүйінғанаойлапқояды.Мəселен,саудагер«мынауменіңдүкенім»немесе

«менің жақсы заттары бар дүкенім» деп айтады, бірақ ешқашан өзінің дүкеніндегі ең жақсы

заттардыңарасынанкиімалыпкимейді.

Жердің бір бөлігін менің жекеменшігім деп атайтын адамдар бар, бірақ оны пайдаға

жаратпайды, тіпті ол жерде серуендемейді де. Кейбір адамдар өзге бір адамдарды сырттай

меншіктейді, бірақ оларды ешқашан көрмейді. Олардың арасындағы жалпы қарым-қатынастар

«қожайындардың» басқаларға əділетсіз қарауына келіп саяды. Əйелдерді менікі немесе менің

«əйелім» деп атайтын адамдар кездеседі, алайда олардың əйелдері басқа еркектермен уақыт

өткізеді.Адамдаросыөмірдежақсылыққаемес,біздікідепайтуғаболатынзаттарғаұмтылады.

Бұл – адамдар мен біздің арамыздағы ең басты айырмашылық деген қорытындыға келдім.

Сондықтан мен біздіжоғарыетіп көрсететін басқа дазаттардыемес, тек осы бір ғанақасиетті

қарастыра келе, біз жалпы тірі жаратылыстар ішінде адамдардан жоғары тұрмыз деп сеніммен

айта аламын. Адамдардың іс-əрекеттеріне, менімен ісі болған адамдарға олардың істері емес,

сөздерібасшылықетедідептүйіндеймін».

Осыоқиғаныңсоңынақарайбұлжылқыөлтіріледі,алайдаосыайтылған

баяндауəдісіөзгергенжоқ:

«Жарық дүниеде жер басып жүрген, өзіне бұйырған ризығы таусылған соң дүние салған

Серпуховскийдің денесі əлдеқайда кейінірек жерленді. Оның терісі де, еті де, сүйегі де кəдеге

асқанжоқ.Жарықдүниені босқа ыстағантіріаруақжиырмажыл бойы жұрттыңбəрінеқандай

масылболса,ендіоныңөлігінжерлеужұртқатағыдақосымшаəурешілікболды.Олəлдеқашан

ешкімгекерек емес-ті, əлдеқашан жұрттың бəріне масыл болатын, бірақ, дегенмен де, өлілерді

қара жердің қойнына жасырушы пенделер осы, кеудесінен шыбын жаны шығысымен-ақ шіри

бастаған,ісінгенденегежақсымундирменжақсыетіккигізіп,төртбұрышындажаңашашақтары

баржаңажақсытабытқасалып,сосынбұлжаңатабыттыбасқақорғасынтабытқасалыпМəскеуге

апаруды, сөйтіп ондаескібейіттегіатамзаманғыөліктердіңсүйегінбіржағынаысырып тастап,

жаңа мундир мен жылтырағанетік кигізілген осынау іріп-шіріген, құрты құжынаған өлікті нақ

осындакөмудіқажетсанады».(Н.Сыздықовтыңаудармасы.–Ред.)

Сайып келгенде, біз оқиғаның соңында Толстойдың осы əдісті

қолдануының реті жоқ болса да, одан ары жалғастырып отырғанын

көреміз.

«Соғыс жəне бейбітшілік» (Война и мир) шығармасында да Толстой

соғысты бейне бір жаңа құбылыс ретінде көрсетіп, жан-жақты суреттеу

үшін таныс тəсілді қолданады. Мысалға алу үшін бұл сипаттамалар өте

шұбалаңқы.Осытөртбөлімнентұратыншығарманыңбіразбөлігінжекелеп

алыпкөрсетуқажетболареді.АлайдаТолстойнақосыəдістіқонақбөлме

ментеатрдысипаттаудадақолданады:

«Сахнаның ортасы тегіс тақталардан тұратын. Оның айналасы ағаштар бейнеленген

суреттерменкөмкерілген.Артқыжағынатөбеденжергедейінтүсіптұрғанзығырмататартылған.

Қызыл көкірекшелі, ақ белдемше киген қыздар сахнаның дəл ортасына жайғасқан. Жасыл

қорапша жапсырылған орындықта өзгелерден ерекше толық, ақ көйлекті қыз отыр. Олардың

барлығыбірəндіқосылашырқауда.Əнаяқталғанкезде,ақкөйлектіқызсуфлеротыратынорынға

жақындады. Жібек жейде мен толық балтырына жабыстыра тар шалбар киген еркек қызға

жақындап келіп, əндеткен қалпында, абыржыған түрмен қолындағы қауырсынымен желпіне

бастады.Олбастағанəнінжалғызөзіайтыпболабергенкезде,қызоғанқосылажөнелді.Содан

кейінəуен қайтадан ойнай бастағанда,екеуіүнсізқалды. Бұл кездеқызбенбіргеəнді қайтадан

айтуғаұмсынғанжігітқыздыңсаусақтарыныздияұстаптұрғанеді.Оларəндіекеуібіргеқосылып

аяқтады.Алкөрерменболсадуқолшапалақтап,шулапқояберді.Сахнадағашықтардыойнаған

жігіттерменқыздариіліп,жымиякүліп,көрермендергеқолдарынбұлғады.

Екінші актіде – сүттей ақ зығыр матаға салынған ескерткіштердің суреттері. Матаның əр

жерінен көрінген тесіктер қараңғылыққа құйылған ай жарығын бейнелегендей; бірнеше адам

əлденеге салынған шырағдандарды көтеріп тұр. Музыканттар бас-рог пен контрабаста ойнай

бастағанда, қара жамылған қыруар адам сахнаға оң жақтан да, сол жақтан да топталып шыға

бастады. Қолдарына қылыш сияқты əлдене ұстаған адамдар əлекедей жаланып, қолдарын шыр

айналдыруда.Іле-шалабұрынғыдан дакөп адамдаржүгіріпшығып,алғаш ақкөйлеккисе, енді

аспантүстескөккөйлеккигенəйелдісүйрелейжөнелді.Оныбірденсүйрепшығараалмады,бірақ

əуеліоныменбіргеұзақуақытбойыəнсалды,соданкейінсүйрелепалыпкетті.Оларсахнаның

бүйір қабырғасындағы темір тəрізді əлденені үш қайтара ұрғылап, əрқайсысы тізе бүгіп, дұға

оқуғакірісті.Бұлкөрініскөрермендертарапынанқайта-қайтамəре-сəреайқай-шуғаұласты...».

Толстойдыоқығанжандароныңеңбегіненосындайжүздегенкөріністерді

таба алады. Оның заттарды əдеттегі контекстен тыс көру əдісі əсіресе

соңғыеңбектеріндеайқынкөрінеді.Толстойөзіқарсыболғандогмалармен

салт-жоралардыңкүнделіктітұрмыстапайдаланылғанмəнін,шіркеусалт-

жораларында кеңінен қолданыс тапқан дəстүрлі діни мəнге айналдыра

отырып,бейтанысетіпсипаттайды.Көптегенадамдарбұғаннаразыболды.

Олар өздері қасиетті деп қабылдаған ұғымдарды адамның ақылына

қонбайтындай жəне жантүршігерліктей етіп көрсету Құдайға тіл тигізу,

күпірлікдепесептеді.Олардыңəрекеті,негізінен,Толстойдыңқабылдауы

мен оның қоршаған ортаны бейнелеу тəсіліне қарсы болды. Толстой

баяғыдан қашқақтаған мəселеге қайта айналып оралғанда, өзінің таным-

түсініктеріөзгелердіңсенімінеселкеутүсіргенінаңғарды.

Таныс заттарды бейтаныс етіп көрсету (өзгешелеу) тəсілі тек Толстойға

ғана тəн емес; шығармалары көпке танымал болғандықтан, мысалды

Толстойданғанакелтірдім.

Ендіосытехниканыңжалпытабиғатынтүсіндіріпболғансоң,шамамен,

мұны қолданудың шегін анықтауға тырысамыз. Маған салса, кез келген

форма бар жерден өзгешелеу (остранения) табуға болатын сияқты…

Бейнелеу өзі арқылы ашылатын өзгермелі күрделіліктерге, құбылмалы

қиындықтарға сілтеме жасамайды. Оның мақсаты – бізге мағынаны

ұғындырып, қабылдату емес, бірақ нысан туралы белгілі бір түсінік

қалыптастыру, бұл өз кезегінде нысан туралы білімге құрал ретінде

қызметатқарудыңорнына,нысантуралыкөріністуындатады…

«Келі мен келсап» немесе «Қария Ник пен адам төзгісіз өңірлер»

(«Декамерон») деген құрылымдар осы өзгешелеу тəсілін «шеттету»

мысалдары. Сюжетті құру туралы мақаламда психологиялық

параллелизмдегі дефамилиризация жөнінде жаздым. Бұл жерде,

параллелизмдегіүйлесімдіортада,сəйкессіздіктіқабылдаумаңыздыекенін

атапайттым.Параллелизмніңмақсатыжалпыобраздардықұрудыңмақсаты

сияқты–нысандартуралыəдеттегітүсініктердіжаңашақабылдауаясына

өткізу,яғнибірегеймағыналықтүрленімжасау.

Поэтикалықтілдіфонетикалық,лексикалықтұрғыданзерттеубарысында,

сөздердің сипаттамалық таралуы кезінде жəне көркем сөзбен кестеленіп

жазылған ойлы да салмақты мəтіндердің құрылымдарында біз көркем

белгіні,яғниқабылдаудыңавтоматтануынжоюүшінқұрылғанматериалды

көреміз. Автордың мақсаты – үйреншікті дағдыдан тыс қабылдаудан

шығатынелестетудітуындату.Шығарма«көркемдікке»құрылатындықтан,

оныңқабылдануықиындайды.Мейліншекүштіықтималəсерқабылдаудың

баяулығынан, соның салдарынан туындайды. Аталмыш кешігудің

нəтижесінде нысан кеңістікте таралу арқылы емес, былайша айтқанда,

үздіксіздік арқылы қабылданады. Осы «поэтикалық тіл» көңіл көншітіп,

жансарайыңдыашады.Аристотельгесүйенсек,поэтикалықтілкөркемде

кестелі, ғажап əрі сұлу болуы тиіс. Ол көбінесе шеттілдік болып келеді:

ассириялықтаршумертілінқолданды,Еуропаортағасырдəуірінделатын

тілін пайдаланды, парсылықтар араб жазбасын, көне болгарлықтар орыс

тілін немесе əдеби тілге жақын мəндегі халық əндерінің тілін қолданды.

Поэтикалықтілдіңжалпыархаизмі,жағымдыжаңастильдіңсапырылысуы

(dolce stil nuovo),

5

Арно Даниель тілінің кедір-бұдыр мəнерінің түсініксіз

(harte) формаларымен бірігуі дыбыстың айтылуын қиындатты, бұлар

көбінесе ұқсас жолмен қолданылды. Лев Якубинский жекелеген

жағдайлардағы ұқсас дыбыстардың қайталануы мысалында поэтикалық

тілдің фонетикалық «кедір-бұдырлығы» қағидасын көрсетіп берді.

Сонымен, поэтикалық тіл – күрделі, қатаң, оған қоса, ауырлау стиль.

Бірқатар айрықша жағдайларда поэтикалық тіл прозалық тілге

жақындайды,бірақбұл«кедір-бұдырлы»формақағидасынбұзбайды.

Татьянаайтсақесімін...

Бұлаттытұңғышқолданып,

Айқындау–дербесшешімім,

Романныңнəзікжолдарын.(К.С.

)

деп жазды Пушкин. Пушкин замандастарының əдеттегі поэтикалық тілін

Державин өз стиліне пайдаланды. Сол тұста Пушкиннің стилі оның

замандастарынабоссөз,мағынасызмылжыңболыпкөрінгендіктен,оларға

күтпеген қиындық тудырды. Біз замандастарына Пушкин сөздерінің

түрпідейтигенінұмытпауғатиіспіз.Олқарапайымтілді,французтіліндегі

сөздерді орыс сөздерімен аралас қолданған замандастары сияқты,

оқырмандардың назарын аудартуды жалғастыру үшін арнаулы құрылым

ретіндепайдаланды(Толстойдың«Соғысжəнебейбітшілік»романындағы

мысалдардықараңыз).

Ендігі кезекте осы құбылысқа тəн қасиеттерді қарастыруға кірісеміз.

Орыстарғаəуелбастажаткөрінгенəдебиорыстіліуақытөтекеле,халық

тілімен біте қайнасып, олардың сөздеріне кірігіп кетті. Екінші жағынан,

əдебиетте аймақтық диалектілерді қолдану үрдісі байқалды (Ремизов,

Клюев,Есенинт.б.

таланттұрғысынантеңболмасада,шалғайаймақтық,

жергілікті тіл ерекшелігі жағынан бір-біріне ұқсас болды яки олардың

ықпалы Северинянин тобының дамуына себеп болды

). Қазіргі кезде

Максим Горький өзінің стилін көне əдеби тілден Лесковтың жаңа

коллоквиализмінедейінөзгертуүстінде.

Қарапайымауызекітілменəдеби

тіл өздерінің орындарын алмастырды (Вячеслав Иванов пен басқалардың

еңбектерінқараңыз).Ақыраяғында,жаңаəрідұрыспоэтикалықтілқұруды

көздеген Хлебников бастаған қуатты, ықпалды үрдіс пайда болды. Тілге

тиекетілгеноқиғалардыңаясындапоэтиканынəзікəрібұралаңтілретінде

анықтауымызғаболады.Өлең–қалыпқатүскенсөз.Проза–үнемді,оңай,

икемді, қарапайым тіл. Қара сөздің төресі сəбидің шыншыл, кіршіксіз

болмысындай. Мен кедір-бұдыр форма мен авторлық шегіністер, сюжет

құрылымыжайлымақаламдаөнердіңосыжалпызаңдылығынкеңауқымда

қарастырмақпын.

Көркемдік қуатты үнемді қолдану идеясын жақтайтындар мен оны

ерекше бір құбылыс ретінде қарастыруды тықпалауға тырысқандардың

танымы бойынша, поэтикалық тілді қолдану, бір қарағанда, ырғақ

мəселесіншешугеикемдісияқты.Бұлорайда,Спенсердіңырғаққаберген

сипаттамасыбұлтартпастайдəлелдікөрінеді:

«Дене бірнеше қайтара соққыға ұшыраған кезде, ең ауыр соққының қашан тиетінін

білмегендіктен, өзінің бұлшықеттерін ширықтырып, тастүйін дайындап тұрғанындай, адамның

миыда,кемдегенде,оңайқармалғандыбыстардытанитындай,тосынсөздердітүсінуүшінөзінің

қабылдауын белсенді қалпында ұстауы тиіс. Егер сілкіністер белгілі бір ретпен қайталанып

отырса, онда дене əрбір сілкініске төтеп беретін қарсы күшті реттей алады, яғни əрбір буын

ырғақтықтұрғыданреттелгенболса,адамныңмиыəрсөздіқабылдауғақажеттісəттікүтіпалып,

өзқуатынмейліншеүнемдейалады».

Бұл айқын бақылау ортақ қателіктің, поэтикалық жəне прозалық тіл

заңдылықтарының шатысуының зардабын тартты. «Стиль философиясы»

(ThePhilosophyofStyle)еңбегіндеСпенсеролардытолықажыратаалмады,

алайда ырғақтың екі қызметі болады. Прозаның ырғағы немесе

«Дубинушка» сияқты жұмысшылар əнінің ырғағы еңбек ұжымына

қосылып орындау арқылы ортақ жұмысты жеңілдетуге, оның үйреншікті

дағдымен кідіріссіз орындалуына септігін тигізеді. Шын мəнісінде, бір

əуеннің ырғағымен ілесе жылжу əуен ырғағынсыз ілесе аяңдаудан гөрі

əлдеқайда жеңілірек. Ал қызу əңгіме кезінде санадан тыс, яғни елең

қылмай адымдайтындықтан тіпті оңай. Прозаның ырғағы маңызды

машықтандырушы элемент десек, ал поэзияның ырғағы өзгеше. Өнерде

белгілі бір «тəртіп» бар. Алайда грек храмының бірде-бір бағаны белгілі

бір тəртіппен орнатылмағанын ескерсек, поэзия да осыған ұқсас жүйесіз

ырғақтантұрады.

Жүйесіздіктіреттеугеқатыстышараларжасалдыəрібұлəрекеттерырғақ

теориясындағыкүнделіктімəселеніңбірбөлігідесектеболады.Ісжүзінде,

мəселе ырғақтың күрделенуінде емес, оның болжауға келмейтін

жүйесіздігінде болғандықтан, дұрыс қалыпқа түспеуі де мүмкін. Егер

ырғақты жүйесіздендіру дəстүрге айналатын болса, онда бұл тілдің сапа

тұрғысынан жақсарушарасы ретінде тиімсіз болып шығар еді. Бірақ мен

ырғақты егжей-тегжейлі талқылайын деп отырған жоқпын, себебі бұл

жайындажекекітапжазбақойымбар.

Ескертпе

1. Alexander Pogodin, Yazyk, kak tvorchestvo (Language as Art) (Kharkov, 1913), 42-б. «Les

montagnesdela Suissesontbelles»алғаш ретфранцузтіліндеұсынылған,аты-жөнісəйкес

келеді.

2. LeoJakubinsky,Sborniki,I(1916).

3. LeoTolstoy’sDiary,entrydatedFebruary29,1897.(Thedateistranscribedincorrectly;itshould

readMarch1,1897).

4. ViktorShklovsky,Voskresheniyeslova(TheResurrectionoftheWord)(Petersburg,1914).

5. Dante,Purgatorio,24:56. Дантеөззамандастарыныңлирикалықстилінесілтемежасаған.–

Ауд.

6. Романшы əрі сатирик ретінде танылған Алексей Ремизов (1877–1957), Николай Клюев

(1885–1937)жəнеСергейЕсенин(1895–1925)«деревняақындары»болған.Үшеуідеорыс

тілініңдиалектісіментұрмыстықтілінжаңғыртуыменəйгілі.–Ауд.

7. Өлеңжазудабұлтопөзініңбайəрісезімталстилінбайқатты.–Ауд.

8. Nicholas Leskov (1831–1895), романшы əрі əңгіме жазушы, ертегілер мен əңгімелерді

жариялауғаүлесқосқанадам;нəтижесіндеертегілердегідиалектілердіңерекшеліктеріүшін

орысəдебитіліөзгеріскеұшырады.–Ауд.

9. Shklovsky isprobably referring to his Razvyortyvaniyesyuzheta (Plot Development, Petrograd,

1921).(Trans).

10. HerbertSpencer,ThePhilosophyofStyle(HumboldtLibrary,vol.XXXIV;NewYork,1882),169-

б.Түпнұсқағақарағанда,орыстіліндегімəтініқысқартылған.

ҮШІНШІТАРАУ

Формалистіксын

КлинсБрукс

Клинс Брукс – әдебиетті жаңа тәсілдер арқылы тану идеясын насихаттап, оны нақтылы

тәжірибедеқолданушы.Ол1951жылыжарықкөрген«Рэританшолуы»(TheRaritanReview)атты

сыни мақаласын жаңа критицизмнің мүддесі тұрғысынан жазған. Брукс «Әдеби сынның

қағидалары»(PrinciplesofLiteraryCriticism,1924)аттыеңбегіарқылыжаңакритицизмніңнегізін

қалағанИ.А.РичардспенКэмбриджуниверситетіндебіргеоқыды.АмерикаҚұрамаШтаттарына

оралғаннан кейін, Брукс «Әдебиетті зерттеу тәсілі» (An Approach to Literature, 1936), «Сәтті

ойластырылған құмыра: поэзия құрылымы жөніндегі зерттеулер» (to The Well-Wrought Urn:

Studies in the Structure of Poetry, 1947) сияқты бірқатар кітаптар топтамасын жазды. Олар

америкалық академиялық ортада 1940 жылдан 1960 жылдардың соңына дейін әдеби

зерттеудіңбасымтүріболған«мұқиятоқу»тәсілініңқалыптасып,дамуынасептігінтигізді.

Төмендетілгетиекетілгенмақалаларданбірқатарүзінділерұсынамын:

«Нағызəдебисынөзнысаныныңсипаттаушысыда,бағалаушысыда.

Əдебитуындыарқылы қалыптасуыда,қалыптаспауы да мүмкінтұтастықмəселесі жəнеосы

тұтастықты құру мақсатындағы əртүрлі бөліктер арасындағы қарым-қатынас – сынның негізгі

арқауы. Əдеби шығармада формалды қарым-қатынастар болуы мүмкін, алайда олар логикадан

басымболуыкерек.

Нəтижеліжұмыстыңайғағы–формаменмазмұнныңажырамасбірлігі.

Бұлформамəнгеие.Əдебиетауыспалыəрісимволдықмəндіболыпшығады.

Жалпыалғанда,менəмбебаптыққадерексіздік(абстракция)емес,нақтылықпенбірегейліктəн

депойлаймын.

Əдебиетдінніңорнынауыстыраалмайды.

Əдебиеттіңарқауы,ЭлленТэйтайтқандай,«нақтылыадамгершілікмəселелер».Əдебисынның

қамтылуаясын анықтау да сынның негізгіұстанымына жатады.Олар сыни талдауды жүргізуге

арналғанəдістерболаалмайды.

Осытұжырымдар,олардыңтереңдежан-жақтыжетілдірілгенінеқарамастан,бұлжердеқандай

дабіртиімдімақсатүшінқолданылмайды».

Зейін қойған оқырман белгіленген сыни ұстанымның жалпы табиғатын

біліп алады. Егер білмеген болса, оны менің еңбектерімдегі

тұжырымдардан немесе осы көзқарастағы басқа сыншылардың

жазбаларынан табады. Одан басқа, осындағы ұстанымды қысқаша қайта

тұжырымдау, əу бастағыдай, қайтадан көптеген жаңсақтықтарды

туындатуы мүмкін. Бұл жағдайды ұдайы ұшырасатын осындай

жаңсақтықтарменқарсылықтарүшінпайдалануəлдеқайдаорындыболып

көрінетінсияқты.

Бірінші кезекте, поэтика мен романды сынның басты мəселесіне

айналдыру үшін оларды өзінің авторынан, оның өмірінен, үміттерінен,

қауіп-қатерлері мен мүдделерінен, қақтығыстарынан, күресінен т.б. бөліп

тастайтындайкөрінеді.Осыншалықтышектеугетапболғансынəсерсізəрі

солғынболыпкөрінуідеғажапемес.Бұл,негізінен,автордыңидеясымен

тұлғасын зерттеуге, жазысқан хаттары мен күнделік жазбаларына,

замандастары жазған əңгімелерге маңыз беретін кəдімгі жоғары оқу

орнының профессорына тəн. Газеттерде бос əңгімені бұрқыратуға шебер

əдеби шолушыларға да солай көрінуі əбден мүмкін. Шығармашылық

ізденіс барысында композиция мəселесіне тап болған, əрі белгілі бір

тақырыпты немесе стильді табу үшін арпалысқан жас ақынға немесе

жазушығадасолайкөрінуіықтимал.

Екіншіден, еңбекті оның нақты оқырманынан да оқшаулап бөліп алу

қажет. Бұл оқшаулау қатаң, шетін болып көрінеді. Қалай болғанда да,

əдебиет оқуға арналып жазылады. Уордсуорттың ақыны – көпшілікпен

сөйлесушіадам.«SundayTimes»басылымындаДж.ДональдАдамсмырза

шөліркеген қойлардың жоғары қарап, шөп жемей тұрғанын айтады. Ал,

Адамс мырзаға қарағанда, мораль мəселелерімен бастарын қатыра

бермейтіндер «құрғақэстетизмге» мұрнын шүйіре қарайды.Оның үстіне,

егер біз еңбекті оқитын оқырманды, осы еңбек кімге арнап жазылғанын

есепке алмайтын болсақ, əдебиет тарихшысы айтқандай, Рим папасы

жазғанпоэзиятүрлерісекілдіоныңдаоқырмандарынажағдайжасағанына,

яғни шығармасындағы күрделі тұстарды жұмсартқанына назар аудару

керек.

Мен ішкі дүниенің ақтарылуға бейім сол бір жай-күйіне жаным

ашығандықтан да бұл қарсылыққа қатысты ойымды, шамам келгенінше,

соншалықты өткір айтып бақтым. Адамның тəжірибесі əрбір жеке

бөліктері басқасынан бөліп алуға келмейтін тігулі киім іспеттес. Сөйте

тұра, біз бөліктердің бір-бірінен ажырамау фактісін салыстыру арқылы

айырмашылықтарды қарастыруға қарсы болсақ, онда жалпы сыншылдық

жөнінде сөз қозғаудың өзі қисынсыз. Мен мұндай айырмашылықтардың

қажеттігіəріпайдалылығыдаутудырмайдыдегенойғатұрақтадым.

Поэмаларды, сценарийлерді, романдарды адамдар жазатыны, олардың

жайдан-жайемес,белгілібірсебептерден,кейбіртұлғалардыңқалауынан,

мысалы,пайдатабунемесеөзініңшығармашылыққарым-қабілетінтаныту

мақсатындатуындайтыныформалистіксыншығада,өзгезерттеушілергеде

аян.Соныменбіргеформалистсыншы,кезкелгенбасқаадамсияқты,əдеби

шығарма оқылғанға дейін құр мүмкіндік қана екенін түсінеді. Олар

өздерінің қабілеттері, қызығушылықтары арқылы ерекшеленетін нақтылы

оқырман санасында қайта жаңғырады. Формалистік сыншыны, негізінен,

тек жұмыстың өзі ғана қызықтырады. Автордың ой қызметі туралы

болжамдары сыншының назарын еңбектен өмірбаян мен психологияға

бұрып жібереді. Əрине, оның жеке пайдасына бола өмірбаян мен

психологияданбастартуына себепжоқ. Мұндай зерттеулер өтемаңызды.

Солайболатұрсада,олардыжұмыстыңбаяндалуыменшатастырмауқажет.

Мұндайзерттеулердебелгілібірзаттардыңқұрылымыемес,құрылуүрдісі

суреттеледі жəне сапасы нашар жұмыс үшін де, сапалы жұмыс үшін де

əділдікті ұстанады. Олар кез келген əдеби жəне əдеби емес пікір білдіру

үшіндежарамдыболаалады.

Екінші жағынан, еңбекте қамтылған əр алуан ой-пікірлерді пайымдау

сыншыны психология мен талғам тарихын зерделеуден де алшақтатып

жібереді.Бұлеңбектеналармағлұматымызмолболғандықтан,оқуғаəбден

тұрарлық. И.A. Ричардс оқырмандардың гомогендік тобынан түрлі

тəжірибелердің шығатынын тамаша дəлелдеп берді. Барлық ғалымдар

XVIII ғасырдың оқырманымен салыстырғанда, XIX ғасыр оқырманының

мүлдебасқақырынанкөрінгенінатапайтады.ОсысөзінтірілтуүшінДжон

Донныңлирикасынбағалаубіртарихикезеңненекіншітарихикезеңгеөту

барысында күрт өзгеріске ұшырап отырғанын тілге тиек етеді. Осының

бəрін саралай келе, мұндай еңбектің қаншалықты құнды екенін немесе

қажетболған жағдайда, оны аталмыш туынды хақында жазылған сыннан

ажыратабілуқажеттігітуындайды.Формалистсыншыеңбектіңөзінсынау

мақсатын көздегендіктен, екі түрлі негізгі болжамға иек артады: 1) автор

ойыныңқисындыбөлігіоныңеңбегінеенгендептұспалдайды;яғни,оның

пікірінше,автордыңниетісаналымəнібар«талап»ретіндеқарастырылады,

оның белгілі бір əрекетті орындау ниетін түсінуі немесе оны жүзеге

асыруға қашан кірісетінін қазір есіне алуы маңызды емес; 2) формалист

сыншы мінсіз оқырманды қарастырады. Белгілі бір оқулардың түрлі

қырларына назар аударудың орнына, ол негізгі қайнаркөзді нысана етіп

алып,соларқылыпоэманыңнемесероманның жалпықұрылымынаназар

аударудыкөздейді.

Осылай деп тұжырым жасағанымызбен, идеалды оқырман болмайды.

Өйткенікейбіреулерсыншыныңбұлкөзқарасыноныңжекесоқырнаным,

ой-пікірлері дей келе, өзін идеалды оқырман орнына қойған кəдімгі

тəкаппарлық деп санар еді. Əрине, мінсіз оқырман жоқ. Менің ойымша,

тəжірибелі сыншы өзінің оқуы мен поэманы «шынайы» оқу арасында

үлкенбоскеңістіктің(gap)барекенінжиіесінеалыпотырады.Бірақбұл–

өзінің поэмаға қатысты жеке əсерінен гөрі поэманың өзіне көбірек назар

аударумақсатындажасалғануəждістратегия.Сөйтіп,сыншыныңқандайда

бір ұстанымына қарамастан, бұл стратегияға барлық сыншылар арқа

сүйеуге мəжбүр болады. Ал аталмыш стратегияға балама болатын

əрекеттер оң нəтиже бермеді. Біз бір адамның оқуы екінші біреудің

оқығанынанжақсыекендеп,екіоқудыабсолюттітеңдікқағидасынегізінде

теңдестіріп, кез келген жалпы үлгідегі оқылым мүмкіндігін теріске

шығарамыз немесе түрлі оқылымдардың ең төменгі ортақ

қорытындыларынқабылдаймыз.Олайдейтініміз,шындығынайтқанда,біз

əдеби сыннан əлеуметтік психологияға қарай бет бұрамыз. «Білікті»

оқырмандарпікірлерініңортақкелісімібойынша,идеалдыоқырмандыжай

ғанаидеалдыоқырмандартобынабөлудіұсынуөзаратоптарқалыптастыру

дегендібілдіреді.Осындайбөліністіңнəтижелерікөрсеткендей,формалист

сыншыəдебиқұндылықтысынайтынекітанымалəдістітеріскешығарады.

Біріншісі еңбектің құндылығын автордың «шыншылдығы» арқылы

көрсетеді (немесе автордың шығарма жазудағы сезім толғаныстарының

шынайылығын дəлелдейді). Егер Гуест мырза өлең жазуға жан-тəнімен

құштар болғанын айғақтамаса, бізді əсерлендіре алмаған болар еді.

ДегенменГуестмырзаныңбұлсөзінекүмəнкелтірерлікешқандайсебепті

көріптұрғанжоқпын.Бұлсыникөзқарастұрғысынантіптіорынсызболар

еді. Time журналының жуырдағы бір санында Эрнест Хэмингуэй өзінің

соңғы романын таңдаулы деп санайтынын мəлімдеді: бұл жазушының

өмірбаяныүшінмаңыздыболуымүмкін.Десекте,«Өзендікешіп,тоғайға

жеткендені» (Across the River and Into the Trees Trees) оқығандардың

көпшілігібұлроманныңқұндылығы туралы дəлел келтірерлікдəйекті еш

нəрсе таппағандарын айтады. Мұндай жағдайда таңдаулы деп шешім

шығарудыңжөніжоқ.Жақсыөлеңдіоқығанда,сақалыселтиіпкететінА.Е.

Хаусман ұсынғандай, поэмаға қатыстысындардыжарамсыз деп табамыз.

Оныңпікірініңдұрыстығына,еңалдымен,оқырманретіндесенімбілдіруге

үйренген кезден кейін ғана шешуші маңыз береміз. Дегенмен оның бізге

айтып тұрғаны – «өлеңге үш қайнаса сорпасы қосылмайтын» Хаусман

туралыбірдеңе.

Өкінішке орай, осындай тұжырымдардың маңыздылығын төмендету,

тиянақтықарастырмаужазушыүшінде,оқырманүшіндеадамгершілікке

жатпаған болар еді. Сыншыға кейбір туындылар ерекше ұнауы, тіпті

кейбіреуі қатты əсер етуі де мүмкін. Мен бұл ақиқатты шүбəсіз

мойындаймын.Алайдаменіңбелгілібіреңбектердіоқукезіндебасымнан

кешетін эмоциялықжай-күйімдіжан-жақтысипаттауымныңтуындығада,

оның бөліктерінің бір-біріне байланысына қызығушылық білдірген

оқырманғадаешқатысыжоқ.

Сонымен,сынатаулысыпайыəрісараптамалықболуыкерекпе?Менің

ойымша, өзімнің бұрынырақ жазған еңбектерімдекөрсеткенімдей,мұның

нақты жауабы жоқ. Бірақ мен оны жан-жақты түсіндіруге тырысамын.

Əрине,бұлоңайемес.Олбелгілібіржағдайменоқырманғабайланысты.

Шындығында, сыншының еңбегі шынайы сын болып келуі сирек

ұшырасады. Ол азды-көпті байланысы бар көптеген тапсырмаларға

əлдеқайда жиі қатысады. Олардың біразы таптаурын болса, бірқатары

маңызды. Ол жаңа автор жөнінде өзгенің пікірін алуға немесе соңғы

қатарда отырған бірінші курс студентінің назарын аударуға тырысуы

мүмкін. Бəлкім, ол газетке қысқаша шолу жазуы немесе «Қазіргі заман

тілдері»қауымдастығыалдындабаяндамажасауыдаықтимал.Тіптіөзінің

досыменжайғанаəңгімелесер;яболмаса, сайтаналғыр,оныменəдебиет

туралы пікір алысуы да соншалықты тосын жайт деуге келмес. Өсиет

əңгіме,күлдіргіəңгімелер,эпиграмма,метафораболама,басқадажүздеген

құралдар оның түрлі мақсаттары үшін тиімді болуы да ғажап емес. Бұл

жерде одан ешкім де əлеумет тарихына немесе саясатқа қатысты жеке

талабыменқызығушылығынанбастартудыталапетіпотырғанжоқ.Талап

– тек мəтінмен танысып, оқырман ретінде өзінің сыни пікірін білдіру.

Сөйтіп,егероныңбойындапарасаттыпайымыменерекшеқабілетіболса,

талабыбарсыншыөзініңміндетінжақсыорындауытиіс.

Ендеше,өзініңсыншыретіндегінақтыміндетінанықтүсінгенсыншының

еңбегі жемісті болмақ. Менмен, аса қатал «сыни талдауларды» оқудан

шаршаған жəне тым ашық, əуесқой əрі барынша «жарқын» сынды

жақтайтын жазушыларды түсінемін. Шынайылық ретінде бұлар керемет

болғанымен, сынды күшейту тұрғысынан келгенде, өз басым бұған

күмəнменқараймын.Сындағыкелеңсіздіктерұзақуақытбойыорыналып

келді, əлі де өрши түсуде. Ол колледждің шабытты дəріскері еліктірген

сыныпбөлмесінде,айсайынғыөсеккетолы«Кітапбюллетенінде»,сондай-

ақсенбілік«Əдебиеткешолу»бағанындадакөріністапты.

Сыншылар қарапайым болса да маңызды рөл атқарады деп ойлаймын.

Талаптанушы жас жазушыға сыншының бере алатын көмегі тым

мардымсыз. Сыншы ретінде ол тек сыни пікір білдіре алады. Əдебиет

формуламен жазылмайды: онда ешқандай формуланың болуы мүмкін де

емес.Бəлкім,оныңбереалатынкөмегініңбармəніжұмыстыңқандайдабір

жетістігіяболмасажарамсыздығыжөніндежекепікірбілдіруіндешығар.

Қағида бойынша таза сын мен таза туынды қоян-қолтық бірге жүреді.

Басқа тең жағдайда жасампаз суреткер өткір де батыл сынды қолдайды.

Əйтсе де, түсініктер ешқашан бірдей болмайды, əр жағдайдың өзіндік

ерекшелігі бар. Нақты осы жағдайға келсек, сынды мүлдем қою немесе

саясиғылымды,нетарихты,неболмасафилософияныоқудангөріармияға

не шіркеуге қосылу жөніндегі кеңес əлдеқайда дұрыс болып шығуы

мүмкін.

Эзра Паунд сияқты сыншының біздің заманымыздағы бірқатар

жазушыларға көрсеткен нақтылы көмегі осы уақытқа дейін жазылған

сындардың ішіндегі айрықша маңызды түрі болғаны даусыз. Менің

ойымша, бұл жоғарыда мен сипаттаған сынға қатысты емес. Бұл жерде

құрастырылып отырған мəтінге байланысты «техникалық мəселелер»

сияқты байыпты қамқорлық байқалады. Бірақ сынның айрықша

шеңберінен тыс басқа да дүниелер, солардың ішінде нақтылы автордың

жеке тұлғасын таныту жөніндегі ақпарат, ынталандыру (себепші болу)

қабілеті, дəлелді тұжырымдарды қорытындылай білу қарым-қабілеті

ескерілуітиіс.

Əдеби туынды – құжат, сондықтан ол сол жағдайды туындатқан себеп-

салдарлар арқылы талдануы қажет немесе оны жеке күш ретінде

қарастыруға да болады. Ол өткен шақтың айнасы іспетті əрі келешекке

ықпалын тигізуі де мүмкін. Бұл деректерді теріске шығару тиімсіз болар

еді.Өйткеніменбұлардыжоққашығаратынбірде-бірсыншыныбілмеймін.

Əдебитуындыныоныңтуусебептерініңтөңірегіндеқарастыруəдебисын

болаалмайтынытағыанық;салдарынбағалаудаəдебисынқұрайалмайды.

Жақсыəдебиет,тіптібізидеялардыңақиқатынбағамдайтынфилософиялық

өлшем турасында мəмілеге келсек те, қалыптасқан риториканың

тиімділігін анықтайтын белгілі бір əдісті таба алсақ та, ақиқат идеялар

үшінқолданылатынтиімдіриторикадандажоғарытұрады.

ЛионельТриллингтаяудағыбірмақаласындаосымəселебойыншабатыл

көзқарасұстанған (меніңоған сілтеме жасаған себебім– Триллинг менің

сыни ұстанымыма қатысты қарсы пікір жазған еді). «Əдеби идеяның

мағынасы» атты шығармасында Триллинг Фрейд пен Шпенглерге,

американдық жазушылар O’Нейль, Дос Пасос, Уолф жəне Фолкнерге

қарыздар екенін жазады. Меніңше, ол Фолкнерді Эрнест Хэмингуэймен

қатар қойып, əдебиетте идеялардың күші мен маңыздылығын бейнелей

алған,қазіргізаманғыеңүздікжазушыретіндеөтеəділбағалағансияқты.

Триллинг өз таңдауының таңқаларлықтай, бəлкім, бұрмаланғандай болып

көрінетінінтолықсезінеді.Себебіөзіатапкөрсеткендей:«Хэмингуэймен

Фолкнер біздің заманымыздағы саналы интеллектуалдық дəстүрге

өздерінің немқұрайлы екендіктерін əйгілеп, интеллектуалдықтың немесе

интеллектінің кез келген түрімен байланысы аз құралдардың көмегі

арқылынəтижегеабыройменқолжеткізді».

Бұл жерде Триллинг тек өзінің зеректігін көрсетіп қана қойған жоқ,

сонымен қатар идеялардыңмаңыздылығы жөнінденақты əрі жеңіл-желпі

қорытынды жасамайтын жазушылармен күрделі жұмыс істеуде əділдігін

байқатты.Меноныңкөрегендігіменшыншылдығыныңалдындабасиемін.

Сөйте тұра, оның шығармасындағы талдаудың барлығы да «жаңа сын»

дегеннің, бəлкім, Триллингтің өзіне белгілі болғанынан да соншалықты

шынайымадегенкүдігімдіжасыраалмаймын.Соғанназараударалықшы.

СебебіТриллингеңбектекөрсетілгенидеяныңақиқатыменəдебиеңбектің

құндылығы арасындағы тікелей байланысты теріске шығарады. Сонымен

бірге ол «еңбекте күштің немесе салмақтың танымал идеялары

«қолданылады»яки«белгілібіркүштіңнемесесалмақтыңжаңаидеялары

еңбек арқылы «туындайды» деп есептемейді. Есесіне ол, Хэмингуэй мен

Фолкнердің «бағынбайтын өмірлік материалмен белсенді еңбек еткенін»

жоғары бағалады. Соңғы жағдай мəселенің ерекше маңыздылығын

айғақтайды.ДосПассос,O’НэйлжəнеВульфбізді«өздерініңсоңғысөзді

айтқандарын сезінетіндеріне» сендіргендіктен, «бізде (Хэмингуэй мен

Фолкнердің) … өздері айналысып отырған жұмыстың табиғаты мен

қиындығынбұрмаладыдегенойсиректуындайды».

Триллинг оқиғаны жазушының іс-əрекеті тұрғысынан бейнелеуді жөн

көрді («Фолкнер қызу жұмысқа кірісті» деген секілді). Жұртшылық бұл

шешімнен Фолкнер романдарының сапасынан шыққан қорытындыны –

Фолкнердің өз еңбегімен күресуге тура келгендігі жөнінде Триллингтің

айтқан пікірін ести алмады. (Олай болса, Хэмингуэй мырзаның соңғы

романына қаншалықты күш-жігер жұмсағаны туралы мəлімдеуі

басқалармен қатар, Триллингті де селт еткізе қоймағанын мен нық

сенімменайтааламын).

Триллинг өз ойын суреткердің əрекеті тұрғысынан емес, еңбектің

құрылымы тұрғысынан сипаттауға тырысып көрді делік. Онда біз

формалист сыншылар қолданатын «түсініктерге» тап болмаймыз ба?

Шиеленіс, символдық даму, ирония түсініктерінің табиғаты мен олардың

шешімі қандай? Қысқасы, формалистік сын материалдылықтың

табандылығы қалай мойындалады жəне жүзеге асады деген жай ғана

еңбектің динамикалық формасын сипаттау əрекеті емес пе? Триллингтің

«идеяларға» берген анықтамасы менің ұстанымымды оның көзқарасына

қарай бейімдеуді жеңілдете түседі. Мен оның жоғарыда айқындалған

«идеялар еңбекте «қолданылады» немесе «жаңа идеялар еңбек арқылы

«туындайды» деген түсінікті теріске шығаратын үзіндісін келтірген

болатынмын. Əрі қарай былай деп жалғастырады: «Орындауымыз қажет

дүние – менталды процесс арқылы қол жеткізілген, маңызды бөлік

ретіндегі белгілі бір эстетикалық əсерді түсіндіру. Бұл əсер дискурстық

идеялар ойластырылған үдерістен өзгеше емес жəне кейбір өлшемдер

арқылыбағалануытиіс».

Осыны теріске шығаруға шамасы келетін «формалды» сыншыны табу

үшін алысқа көз жіберіп, шола қарау керек. Триллингтің

мойындағанындай,біздіңкейбірімізəдебиетидеяларды«үлгіетіп»немесе

«өндіріп»қанақоймайдыдейтінтұжырымғатабантіреугетырыстық.Бірақ

жазушынышабытынаерікберіп,шалықтағанжанғабалауданаулақпыз.Ол

өзінің ақылына жүгінеді, ал оқырман оны «дискурстық идеялар

қабылданатын үрдістерден айырмашылығы жоқ» деген қағидаға

қолданады. Əдебиет бұл идеяларға қарсы емес, осы арқылы ол өміршең

болып келеді, алайда идеяларды теп-тегіс, жинақы етіп көрсетпейді.

Оларды «бағынбайтын өмір» арнасымен байланыстырады. Əдеби сыншы

осымақсаттаеңбектенеді.

Фолкнерді ескеалғанда, сыншының нақтылы еңбегітуралықорытынды

пікір білдіруді жөн санаймын. Сипаттап өткенімдей, ол соншалықты

қарапайымкөрінгендіктен де менің ойымдағым өз-өзінен орындалды деп

түсінугеболады.БірақФолкнердіңжаңылыспайымдауларынқазіргітаңда

дұрыс емес деп біржақты қабылдауға болмайды. Олардың бірқатары осы

уақытқа дейінгі жазылған сындардың ішіндегі таңдаулысы болса, тағы

бірқатары мүлдем теріс ұстаныммен жазылды. Фолкнер ақиқат деп

таныған дүние, бұрынғы жазушылардың көпшілігін қоса алғанда, өзге

авторларүшіншындықтан алыс жатыр.Əдебиеткөптеген«əдістерге»ие,

сыншылар да қарекеттеніп, олардың тың түрлерін ұсынуда. Бұлардың

кейбірі өте қызықты əрі таңданарлық. Алайда əдебиет арқа сүйейтін

барлық алуан түрлі əдістер, ақырында, белгілі бір еңбектің мəні мен

маңызынбілдіретінбіздіңбілімімізгесүйенеді.Бұл–іргелібілім.

ТӨРТІНШІТАРАУ

Китстің«Ормантарихшысы»:сілтемесізтарих

КлинсБрукс

XX ғасырдың ортасында әдебиет сахнасына шыққан жаңа критицизм өкілдері осыған дейін

танымал болған әдебиетті тарихи тұрғыдан зерделеуден гөрі әдеби мәтіннің өзін «мұқият

оқуды» жөн көрді. Бұл әдістеме сыншыға туындыдағы образдық үлгілер мен мағыналық

шиеленістерге мұқият мән беруді міндеттеді. Осы сыни талаптарға барынша ыңғайлы

болғандықтан,XVI–XIXғасырлардағыағылшынпоэзиясыөзініңстиліменфилософиялықсипаты

тұрғысынан зерттеу нысаны ретінде ерекше мәнге ие болды. Бұл мақалада жаңа критицизм

жетекшісі Клинс Брукс Джон Китстің «Грек құмырасына ода» атты әйгілі шығармасындағы

шынайыөмірдіңбаянсыздығыменөнеркепілдікберетінмәңгілікөмірарасындағышиеленісті

зерттейді. Брукстің пайымдауынша, поэзияның мәнін ашу үшін парадокс маңызды рөл

атқарады,себебіпоэмаәмбебапидеянынақтыформағаайналдырады.

Китс поэзиясында Арчибальд Маклейштің «Поэзия тұспалдамауы тиіс,

оныңөзіндікмəнібар»(Apoemshouldnotmean/Butbe)дегеннақылсөзін

құптайтынын көрсететін көптеген жолдар бар. Тіпті əйгілі одаға шабыт

бергенгрекқұмырасы(шынайынемесеқиялдантуғанболсада)Китсүшін

жайғанапоэма,«көрнектіəрімылқау» тастағыпоэмаболғандегенойды

меңзейтін пікірлер де бар. Сондықтан бұл жердегі таңғаларлық нəрсе –

«Оданың»өзі,оныңКитстіңбасқатуындыларынантымерекшеболуында.

Басты мəні – тіпті əлдебір бейəдеп тұжырымның өзі шарықтау шегіне

жеткен кезде де, белгілі бір деңгейдегі өсиеттік сипатқа ие екенінде;

құмыраның сұлулық екені ақиқат дегенді айтуында. Бұл даналықтың бір

шеті жалпы өмірдің соңы өліммен аяқталатынын қорытындылауға алып

келетін ащы шындықты жеткізуінде жатыр. Ақиқатты баяндау арқылы

емес, ақиқаттыңшегін анықтау арқылы объективті коррелятдоктринасын

бұзуды «білдіреді». Бірқатар сыншылардың одан жаңа түскен

қалыңдықтың ерекше қарсылық танытатынындай тазалықты байқағаны

айтарлықтайтаңданыстудырмайды.

T.С. Элиот, мəселен, былай дейді: «Өлеңнің осы бір жолы («Сұлулық

дегеніміз–ақиқат»т.б.)əп-əдемітуындыдағыелеулібіркемшілікретінде

меніерекшеалаңдатты.Мұныңсебебіменіңнеоныдұрыстүсінбеуімде,не

болмаса ол тұжырымның жалғандығында жатқан болуы керек». Тіпті

мағынасынтүсіндікдегенадамдардыңөзінебұлөлеңжолындабіркінəрат

бардай сезіледі. Китстің басқа да поэмалары мен хаттарын талқыға

салғаннанкейін,оның«сұлулық»жəне«ақиқат»дегенсөздерарқылынені

тұспалдағанын аңғардым. Ал «Китс оларды жақша ішінде бір қатарда

тұруына мүмкіндік беретін мағыналар үшін қолданды» деген Мидлтон

Мюрридің өзі былай деп тұжырым жасауға мəжбүр болды: «Менің өлең

контексіндегі осы екі шумаққа қатысты пікірім T.С. Элиот мырзаның

пікіріненерекшеленбейді».

Біздіалаңдатқанпоэмағақисынсыз«шабуыл»жасалғаны,яғниөңделгені

көрініп тұр. Ол бірақ жасанды болуы да мүмкін, өйткені толықтай сай

емес.

Шынында, бұл Гэрродтың наразалығы еді. Бірақ Гэрродтың «Оданың»

соңғыбөлігінебілдіргенқарсылығыжалпығаортақмойындалған«модерн»

талаптарынсынауғаешкедергікелтірмейді.

Мəселе Элиот, Мюррей мен Гэрродтың «Сұлулық дегеніміз – ақиқат,

ақиқат дегеніміз – сұлулық» деген өлең жолдары поэмаға зиянын тигізді

деген көзқарастарының маңыздылығында емес. Бұл жердегі оның қозғау

салғаны жалпы сұлулық пен ақиқатқа байланысты: «Поэмадағы

сұлулықтың (жақсылық, кемелдік) ақиқатқа немесе өзгелерді нандырып

отырғанжалғандыққақандайқатысыбар?»Бұл–салмақтысөз.Біздіңөз

ұрпағымызды алаңдатып отырған мəселе, И.A. Ричардстың сөзімен

айтқанда:«Бұлсеніммəселесінеайналды».

«Ода» сұлулық пен ақиқатты батыл теңестіруімен осы мəселені өткір

көтерген, оған қоса, поэманың өзі жалпы поэзияның, өнердің табиғаты

жөніндегі өсиет əңгіме болуға арналғаны анық. «Ода», шын мəнінде,

жұмбақ тəмсіл болды: сұлулықты ақиқат деп айқындап, əдеттегі жосық

ретінде Китс туындысын таза өнер қатарына жатқызуға болады. Бірақ

ақиқатты сұлулық деп анықтау жəне отызыншы жылдардағы маркстік

сыншыларменпікірталастыру,өнердінасихаттаутұрғысынаналғанда,өте

орынды. «Сұлулық дегеніміз– ақиқат, ақиқат дегеніміз– сұлулық» деген

тұжырымның екіұштылығының өзі бізді бұл тұжырымның оқшаулығын

мəлімдеуден сақтандырып, осы тұжырым құрылған контексті қайта

қарастыруғамəжбүрлейді.

Ендеше, біздіңКитстің пайымдауларына, əңгімелері мен хаттарына жай

ғана қайта оралуымыз жеткіліксіз болады. Біз ол жерден «Джон Китс

қандайботқажеді?»дегенБраунингтіңирониялықсұрағынзерттеудіжөн

көрген стипендиат тарапынан да мардымды жауап таба алмаймыз. Оның

табиғинеқиялдағыботқаны,əйтеуір,қандайдабірботқажегенінбілсекте,

«мадақ»мəселесіншешеалмаседік.Себептүсініктіболуыкерек.Мəселе–

сұлулық пен ақиқаттың байланысына сендірмек болған Китстің ер адам

болғанындаемес,Китстіңақынретіндеосыбайланыстыөлеңжолдарында

қалай суреттей алғанында. Миддлтон Мерри дұрыс айтады: «поэманың

соңғытұжырымыжалпыконтекстүшінасамаңызды».

Шындығында, Элиот «Одаға» шабуыл жасаған өзінің үзіндісінде біз

қорғауға тиісті болған жалпы бағытты нұсқады. Онда Элиот «Оданың»

қорытынды жолдарын «Король Лирдегі» (King Lear) «Кемелдену –

зерделіліктіңшырқаушыңы»(Ripenessisall)дегенжолдарғақарсықойып,

салыстыруды одан ары жалғастырады. Китстің өлең шумақтары оған

жалған сияқты көрінеді. Екінші жағынан, Шекспирдің сөз оралымдары

нанымдырақ, тіпті ол ақиқат болуы да мүмкін деп есептейді. Басқаша

айтқанда,қорытындысындаШекспирақиқаттуралымəселеқоюдан аулақ

болуға ерік береді. Түптеп келгенде, бұл ақиқат пен жалғандық мəселесі

ме? Осы жерде Элиоттың нəтиже айырмашылығы жөніндегі

қызығушылықтан туындаған пайымдарына жүгінеміз: «Кемелдену –

зерделіліктіңшырқаушыңы».Бұлдрамалықкейіпкердіңаузыменайтылып,

пьесаның өн бойындағы контексте реттеліп, айқындалып отырады,

дегенмен ақиқатты зерттеуге тікелей қауіп төндірмейді, өйткені оның

маңыздылығыкөрсетіліп,драмалықконтекстарқылыөзгеріпотырады.

Китс шумақтарының дəл осындай жолмен, белгілі бір кейіпкердің

аузыменəдейібұрмалануын,поэманыңжалпыконтексіарқылытүрленуін

көрсетуге болады делік. Егер бұл сөздің «кейіпкер мінезіне сəйкес»

қолданылғанын, драмалық орындылығын жəне əрекетке лайықты

дайындалғанын дəлелдей алатын болсақ, онда ол шумақтардың

«Кемелдену – зерделіліктің шырқау шыңы» деген жолдарды ақтайтынын

білдірмей ме? Олай болса, біз неліктен драмалық тұрақтылық тəрізді

ұстанымныңпайдасыүшінғылымиһəмфилософиялықақиқатмəселесінен

бас тартуға тиіспіз? Мен кез келген жағдайда сүйенуге болатындай

осындайбірұстанымболуыкерекдепойлаймын.Қалайболғандада,«Грек

құмырасына ода» осындай əрекеттің салдарын сынауда соншалықты

тиянақтыүлгіболаалады.

Бұл əрекет туралы ашық айтқан жөн сияқты. Поэманың соңғы

шумақтарыныңдрамалықтүйінідайынболғанынакөзжеткізуүшінтолық

оқыпшығуқажет.Сондықтаноқырманғадақатыстыбірқатарталаптарбар,

олөзтарапынанбұлталаптарменкелісуітиіс.Олқұмыраныңертеректегі

айтылған сипаттарын жай ғана бұлыңғыр сипаттама ретінде теріске

шығармауы керек. Егер «қарапайым декорация» мағыналы символизмге

айналсанемесеирониятекмиығыңамысқылұялайтынжердентабылсааса

таңғалмау керек.Өзінқызықтырғанқұмыраныңжұмбағытаңдандырмаса,

ондапоэмадажасырылған,парадокспенбайланыстыратынбірде-бірұшқыр

энергетикалық қуаты жоқ бөліктерден парадоксті табамын деп аса

əуреленудіңдеқажетіболақоймас.Бұл,əрине,оқырманғатымкөпталап

қоюемес,нақтырақайтсақ,Китстіңбұлсөзбеннеайтқысыкелгенінжəне

оның бұл сөздерді қаншалықты аса мұқият таңдағанын шамалау ғана.

Ақырында,поэмабаяуболсадапарадокснотасынанбасталады,себебібіз

құмыраныңсөйлеуімүмкіндепойламаймыз,дегенменКитсбұдандакөп

нəрсеге қол жеткізді. Ол өзінің поэмасын парадоксті нақты көрсетуден

бастады.

Құмыраныңтілқатпауыбасаайтылады:бұл–«тыныштықтыңсүйіктісі»;

«тыныштықтыңасырандыбаласы»; сонымен біргеқұмыра«тарихшы»да

болып кетеді. Тарихшылар шындықты айтады; болмағанда, олардан

нақтылықты дəметуге болады. «Орман тарихшысы» деген кім? Ағашты,

орманды, жерді ұнататын тарихшы ма? Əлде ормандардың тарихын

жазатын адам ба? Сірə, құмыра осындай екіжақты мəні бар орманшы

болар. Шынында, соңғы мағына үстіртін: ол құмыра /гүлдер ертегісін

біздіңұйқасқақарағандаəлдеқайдажақсыжеткізеалады,алқұмыра«Темп

немесе Аркадия алқаптарының» (Thempe or the dales of Arcady)

«жапырақтар аңызын» баяндайын деп отыр. Алайда құмыра өзінің

əңгімесіне арқау болып отырған «жапырақаңызындағыдай» тамаша ағаш

жапырақтары жəне шіріген құрақтар көмкерген алқаптар мен орманға

оранған. Біз құмыра тарихының баяндалу əдісін қарастырсақ, онда оның

неліктен екіжақты мағынасы бар орманшы екенін айқын аңғарамыз.

Бəлкім,оныңауылтарихшысы,орманшы,шаруатарихшысыболуыбіздің

санамызда оның дəрежесін көтеріп, айтып отырған хикаясының

«растығын» білдіретін шығар. Китстің өзі мойындағандай, бұл хикаялар

жалпыформалдыхикаяемес«ертегілер»ретіндесипатталады.

Орман тарихшысы белгілі бір атауларды немесе уақытқа қатысты

деректерді ұсынбайды. «Бұл қандай адамдар? Əлде Құдайлар ма?» – деп

сұрайды ақын. Оның жеткізетіні адамдар мен құдайлардың, яки құдай

іспеттес адамдардың немесе адамнан жоғары тіршілік иелерінің

(сайтанның емес) – барлығының бейне бір сұп-суық мəрмəр құмырадай

тас-түйін іс-əрекеттері. «Ессіз» жəне «таңданыс» сөздері кездескенімен,

бұл көрініске қозғалыссыз һəм жансыз құмыра ғана серпін беріп тұр.

Парадокс одан ары жалғасады: ол – күштеу-зорлау, жүгенсіз махаббат

көрінісінің бірі, алайда құмыраның өзі «əлі пəк қалыңдық» немесе

«тыныштықпен баяу уақыттың» перзенті күйінде қалды десе де болады.

Бұл жай қарапайым балаға ұқсамайды, «асыранды бала» сияқты.

Ойымыздыоданəрінақтылайтүсугеболады.«Тыныштықпенбаяууақыт»

шынайыата-анаемес,өгейата-анаболардепболжадық.Өздеріперзентті

болу жасынан асып кеткен де сияқты. Сондықтан «балаға» ата-əжесі

есебінде. Құмыра əлі жаңа жəне бұзылмаған қалпында; өзінің көнелігіне

қарамастан əлі де жап-жас. Оның осындай болуына барлығын да аяусыз

жалмайтынуақыттыңдаүлесібар.

Екіншішумақбіздіқұмыраарқылысуреттелген,бірақбелгілібірпішіні

бар тұтас болмыс ретіндегі құмыраға емес, оған жапсырылған

бөлшектермен бейнеленген басқа əлемге жетелейді. Сөйте тұра, біз бұл

əлемге енген кезде құмырада бейнеленген нысандар тұрғысынан тосын

үнсіздікжалғасады.

Шумақтың алғашқы жолдары біршама батыл тосындықты (парадоксті)

айғақтады,қаншаоқылсадаəсерібасылмады.Бізоныңөткірлігінқайтадан

оңай жаңғырта аламыз. Ілтипатпен, сақтықпен айтылса да, бұл тұжырым

қисынсыз, дегенмен ол – сөйлейтін құмыраның о бастағы ақиқат

метафорасының деңгейіндегішыншылоқиға.Бұрын естіп көрмегенəуен,

кезкелгенқұлаққатанысəуенгеқарағанда,əсерлірексезіледі.Ақынтіпті

өзінің менмендігін əжептəуір қулықпен бүркемелеп, «сендер жұмсақ

кернейсіңдер» деген сөздермен өрнектейді. Шындығында, біз «жұмсақ»

деген сын есімді мəжбүрлі түрде құптамай-ақ, ақынның метафорасын

қабылдауымызға болар еді. Кернейдің үні «естілмесе» де, одан шыққан

дауыстары ащы, дəл бірінші шумақтағы, құмырада қатып қалған

фигуралардың іс-əрекеттері тəрізді қатаң жəне салтанатты, төртінші

шумақтағы тəрізді баяу əрі еңсеңді езіп жіберетіндей жаназа жыры бола

алады.Оданбасқа,кернейді«жұмсақ»депсипаттауменқатар,ақынөзінің

метафорасыүшіншынайынегізұсынды:кернейүндесе,үйлесеөтежұмсақ

ойнайды;егербізқұлаққойыптыңдайтынболсақ,оныестиаламыз;оның

əуенібірқалыптықарапайымдыбыстыңшегінентөменіректұрады.

Осыжалпыпарадоксшумақтыңарқауынаайналған:актерлерқозғалмаса

да,іс-əрекетжалғасады,əнтоластамайды;ғашығыəндіқиыпкетеалмайды;

əрқашан сүюге лайықты, шындығында, ешқашан ғашық болып көрмеген

сұлу сол өзгермеген ару кейпінде қалады. Бойжеткен, расында да,

«тыныштығы бұзылмаған» құмыраның өзі сияқты: он екіде бір гүлі

ашылмағанпəкқалыңдықтіптіөзінсүйгендедетаңданбауыныңақиқаты,

бəлкім,оныңəубастағыкіршалмағантазалығындаболар.

Ақыноқиғаорнына,əдеттен тысжастығыменсұлулығына бастыназар

аударған, оның өзі уақытқа кереғар, мəңгілік сипатқа ие болып тұр.

Соныменқатарақынөзініңметафорасынаəділдікпенқарайды.Суреттелген

сұлулық жансыз болғандықтан, ол – мəңгілік. Сонымен бірге бірқатар

сөздергеерекшебасымдықбереотырып,сарындыбіразөзгертіп,сөздердің

астарлы мəндерінің мағынасын қоюландырып беруге де болар еді.

Сондықтан «сен тастап кете алмайсың /əніңді» деген сөздерді былайша

түсіндіругеболады:музыкантəуендітастағысыкелседе,тастайалмайды,

ол оған тұтқын сияқты басыбүтін байланған. Дəл осындай тұспалдау

жолымен «ғашық жан толық қанағаттанбады жəне ол риза емес» дегенді

«ешқашан сүйе алмайсың/дегенмен қамықпа» деп нақтылап күшейтсе де

болар еді. Бұл жолдар ақынның өткір ажуаға берілгенін көрсету үшін

келтіріліп отырған жоқ, бірақ біз үшін парадокстің өте орынды

қолданылыпотырғанынкөрсетудіңмаңызызор.Əсіресеолкелесішумақта

көрінетінсарынныңөзгеруітұрғысынанқұнды.

Осы үшінші шумақ, көптеген сыншылар атап өткеніндей, бұрынғы

мотивтердің (сарынның) қайталануын айғақтайды. Сахна төрінен

жапырақтарынтөгеалмағанбұтақтар,сергексазгерһəмүнеміжалындаған

ғашық жан көрінеді. Шынында, мен «бұл шумақ алдыңғы нəзік те берік

негізгішумақтарданалшақкетті»дегенайыптауғақарсытұраалатыныма

соншалықтысенімдіемеспін.Сахнадакешігіптұрыпқалуəсерлідегенде

түсінік бар. «Бақытты» деген сөздің қайталануы, сірə, басынан кешкен

оқиғаныңкөрінісіболуымүмкін.Меніңпікірімше,соңғыекіжолдаемес,

дəл осы тұста мадақтаудың қателігін табуға болады. Дегенмен біз əлі де

үшіншішумақтықорғауғатырыссақ,ондабізқайталанғанойлардыңтосын

мағыналарына баса көңіл аударып, діттеген ойымыздың үдесіне

жақынырақ келеміз. Себебі бұл шумақта, қандай да бір даму болмасын,

тосын элементке баса назар аударылады. Мəселен, «бұтақтар көктеммен

қоштасаалмауда»дегенжолдар«ағаштарешқашанжалаңаштанаалмайды»

деген ойды қайталайды, алайда жаңа желі сөйлемнің салдарын күшейтіп

отыр.Төгілгенжапырақтар–ишарат,көктемқуанышыменқоштасусөздері.

2-шумақсазгерестімегенəуенболғандықтан,олоныəсерлірекорындайды.

Алайда үшінші шумақта өз махаббатынан бас тартпаған ғашық жандай,

оның да өз өлеңінен мезі болмағаны меңзеледі. Өлең де, махаббат та

аяқталмайды. Өлеңдер «ұдайы жаңалана береді,жаңалана береді», себебі

олардыңшегіжоқ.

Парадокс«үнеміжылысезімгебөленгенəріəлікүнгеқуанышты»деген

ғашықжанныңжағдайындаоданəріқарайжалғасатүседі.Тапосыжерде

екіұштылыққа тап боламыз. Себебі «əлі де қуанышты» деген сын есімді

«жылы»дегенсынесім деңгейіндеқолдануғаболады, яғни «əлітаза һəм

жылы». Алайда жалпы поэманың мазмұны, махаббаттың жылуы əлі де

бойынатарамағанынабайланыстыдегенмағынанымеңзептұр;«жылумен

рахатты жалғастыруға негіз бар» деген тіркес, сонымен қатар «жылы,

себебіəлідерақатынкөругеболады»дегенмағынаныбілдіруімүмкін.

Ақын өз метафорасын осы үшінші шумақта одан əрі дамытып, кеңейте

түскен сайын, ирониялық тепе-теңдік те əрі қарай дами түседі. Алғашқы

шумақтардағы «жылы» жəне «ынтызар» махаббат кейінгі шумақтарда

кенеттен «Сонау «жоғарыда» – жаратушы əлемде – адами құштарлықпен

тыныстаған» (ынтыққан) болып шығады. Бірақ бұл əу баста ынтығу

құштарлығы болса, соңында үздігу шегінен шығып, мүлде адами

құштарлықтаналыстапкетеді.

Кейінгі шумақтардағы ирониялық астарлы мағынаны баса көрсетудің

мақсаты – Китсті кемсіту емес, автордың өзі түсінбеген салдарын ашып

беру. Ақын өзінің не істегенін анық біліп отыр. Бұл – оның не

«бүлдіргенін» біздің толықтай түсініп отырғанымызға сенімді болу үшін

ғана жасалған ишара. Гэррод осы ирониялық астарлы ағысты сезіне

отырып, мұны Китстің өзі толық игере алмайтын элемент ретінде

түсіндіретін сияқты. Ол былай дейді: «Өзінің басты тақырыбына (өмірде

тұрақсыз,бірақөнердіңформасыретіндетұрақты)шыншылболуКитстің

өзіойлағанынандаасыпкетті».

Бұл – «суық пастораль», таза жəне шынайы өнер, мұнда «үнсіз

форманың»ызғарлытыныштығыбар,бұлбелгілібірдеңгейдеоныңөзінде

қалтыратады. Төртінші шумақтың соңғы жолдарында əсіресе соңғы үш

шумағында… «менің ойымша, əрбір оқырман қайғының, құлазыған

көңілдің астарын түсінеді». Ол жерде жасырын мағына бар, алайда Китс

«өзі ойлаған жерден асып» кете алмады. Китстің қатынасы алдыңғы

шумақтардаГэрродтыңойлағанынанəлдеқайдакүрделірекжəнеəлдеқайда

келемежге толы, мұны түсіну соңғы шумақты «Оданың» барлық

бөліктерімен байланыстыру үшін маңызды. Сүйіспеншіліктің тыйым

салынғансəтіонытежегендіктенғана,шынайылықтыңқұбылмалыəлеміне

қарағанда,барыншаүдемелісипаттаболатындығынКитсжақсытүсінеді.

Құмырада бейнеленген махаббат суымаған: шоқтың табындай қызулы

қалпында сақталады. Оның адамзатқа қатысы жоқ, бірақ суық əрі ежелгі

мəрмəр қалпында қалады. Төртінші шумақта біз əлі де құмырада

бейнеленген əлемде отырмыз, алайда бұл шумақта бейнеленген жер

бұрынғы шумақтардағы суреттерге кереғарлық туындатады. Ол тұлғалық

шабыт пен тілекті емес, ұжымдық өмірді баса айтады. Бұл – «Орман

тарихшысы» айтуға тиіс тарихтың жаңа бөлімі. Бұл жердегі оқиғаларда

атаулар мен уақытты нақтылап, тілге тиек етпеген. Бізге рəсімнің қай

Құдайдыңальтарінде (құрбандық шалатынорын)атқарылып жатқаны,не

болмасақұрбандықтыңнендейсебеппеншалынатыныжөніндедеешнəрсе

айтылмайды.

Сонымен бірге мерекеге қатысушылардың қай қаладан келетіні де

белгісіз.Ақынолжердіанықтауүшінбізгемолмүмкіндікқалдырыпотыр.

Бұл таулы аймақтағы қала болуы немесе өзен жағалауындағы қала яки

шағын ғана айлақты қала болуы да мүмкін. Дегенмен, əрине, қаланың

жалпы табиғаты – қаланың басты белгісі сипатталып отырған құмыра

арқылы сездіріледі. Бірақ бұл анық емес. Ақын біздің қиялымызға ерік

беретін мол кеңістік ұсынады. Алайда шумақтағы елестету мен ырғақ

қаланыайтарлықтайанықсипаттайды.Ол–шағынəрітынышмекен,оның

тұрғындарыөзараынтымақтыұйымретінде,бір-біріментығызбайланысты

əріоныңхалқыосындай«қаралысəтте»рəсімгеқатысуүшінкөшегетүгел

шығады.

Шумаққа риясыз сүйсінесіз. Оның əдемі əсері кез келген формуламен

шектелудітеріскешығарады.Дегенменкезкелгенмеханикалықформадағы

əсерді есепке алуға тырыспай-ақ, осы əсерді сақтауда белсенді қызмет

атқаратын бірқатар элементтерді атап өтуге болады. «Жасыл алтарь»

дегендегі «жасыл» сөзінің «табиғи», «аяқ астынан», «тірі» деген сияқты

көптегенмəндерібар.Теңізжағалауыныңбірқалтарысындақалыпқалған

шағын қала немесе тау бөктерінде орналасқан қала қандай жағдайда да

оқшауланған һəм қоршаған табиғатпен үйлесімді түрде байланысқан.

«Тыныш қамал» деген сөз орамының (фразасының) жағымды əсері бар.

Аталмыш тіркесте соғыс жəне бейбітшілік идеялары арасындағы өзара

қақтығыс та сезіледі, дегенмен ол бұл қақтығысты тұрақтылық пен

империалистікамбицияданадатəуелсіздікпайдасынашешеді,соданбарып

тұрақтыдажайлытыныштықсезімітуындайды.

Поэманыңмысалынакеңінентоқталсақ:Китсосытөртіншішумақтаөте

қызықты,құмыраныңтарихшыекенінкөрсететінбірнəрсеойлаптабады.

Поэмадағы ең бір үдемелі тұстардың бірі – ақынның кішігірім қаланың

таңғажайыпиесіздігі,қаңырапбосқалғандығытуралыой-толғанысы.Бұл,

əрине,құмыраныңөзіндебейнеленбеген.

Құмырада бейнеленген, рəсім арқылы көрінетін кішігірім қала поэмада

шебер ұшқырлықпен суреттелген. Оның көшелері «үнемі / тыныш

болады», ал оның бос болуы əрқашан да əлдебір құпияға толы. Рəсімге

қатысқандардың ешқайсысы қалаға қайтып барып, ондағы тылсым

тыныштықты бұза алмайды. Тіпті ол жерде ешбір жан бейтаныс адамға

қаланыңбосқалуыныңсебебінтүсіндіріпбереалмайды.

Егер, кімде-кім, Китстің бұл жерде не істеп жатқанына зер салып

қарайтын болса, онда ол ақынның шексіз қиялға батқанын аңғарар еді.

Дегенменбұлынтызарлықтыңсұрауы жоқəріорынсыз,яғниақынөзінің

қиялындағықұлшылықетушілердіңрəсімінеарналғанқаланыойлаптапты.

Ол бос қалу мен жалғыздыққа ерекше сипат беріп, оны шынайы қала

ретінде қабылдауға жəне оған бейтаныс адам шынымен де тап болған

жағдайда, қаңырап қалған қалаға таңырқап қарауына да мүмкіндік берді

(мен бұл жерде осы шумақтарды түсіндірудің басқа жолын көріп тұрған

жоқпын «жəне оны айтып беретін бірде-бір жан жоқ»). Шындығында,

қаланы Китстің белгілі бір əрекет арқылы тапқаны болмаса, оның

құпиясын ешкім, ешқашан аша алмайды. Турасын айтқанда, баяндалып

отырған құмыра арқылы қаланың неге бос қалғанын сұрау қажетсіз. Бұл

тұста, XVIII ғасырға тəн сыншының логикадағы осы қателіктен қандай

шешімшығаратынынболжауғаболады.

Осылайболатұра,Китсқиялыныңшарықтапдамуыныңжалпыпоэмаға

еш қатысы жоқ екенін дəлелдеу аса қиынға соқпайды. Кішігірім

қалашықтың «шынайы» бейнесі тарихи құмыраға дəлме-дəл келіп тұр.

Бұған дейінгі тараулар динамикалық қым-қиғаш əрекеттерді бейнелеу,

кернейлердің үнсіздігін дыбысты əуеннен де əуезді етіп, ғашықтардың

келбетін бойдағы тулаған қан мен шарпыған демнен де ыстығырақ етіп

сипаттау сияқты парадокстарға толы болса, бұл тараудағы қалашық та

шынайы қалаларға қарағанда, əлдеқайда маңызды, бай қала ретінде

сипатталған. Шынында, қиялдағы қала сазгердің кернейінде ойналған,

бұрын-соңды адам естімеген əуезді əуендей болып естіледі. Ақынның

қалашыққа шынайы сипат бере алғаны сонша – қалаға алғаш келген

бейтаныс адам арқылы көшелердің өлі тыныштығын дəл жеткізе білген.

Құдды,дəрігердіңөзіжасағандəрісінөзіішкеніндей,ақындаөзқиялының

тұңғиығынарахаттанасүңгіпкеткен.

Бесінші шумақта біз құмырада бейнеленген тамаша əлемді тастап,

құмыраның өзін бүтін нысан ретінде қарастыруға көшеміз. Көзқарастың

бұл қырын шумақтың бірінші жолындағы «О, аттикалық форма»

дəйекшесінен (апострофынан) байқауға болады. Бұл жерде құмыра ақын

сөзін арнап отырған дербес əлем ретінде бейнеленеді. Сонымен қатар

ақынныңбіздібаурапалғаннемесебізқұмартыптұрғанəлеміқұмырадағы

көркеммотивтерде«мағынасыз/мəрмəреркектерменқыздар»бейнесінде

қатып қалады. Өмірден де биік ғұмыры бар тіршілік, «адамзат

құштарлығыныңбүкілжанжүйенібаурапалғантыныс-тірлігі»,ақырында,

мəрмəрғаайналады.

Соңғысы,əрине,ақынныңешқашантеріскешығармағанмəселесі.Өзіміз

көргендей, ерлер мен əйелдердің тас мүсін боп қатып қалғандығын,

өзгеріссіз қалуын, сонымен бірге тұтқындалғанын мойындау екінші,

үшінші жəне төртінші шумақтарда ирониялық астарлы үрдіс ретінде

беріледі. Поэманың ең негізгі парадоксі «Суық пастораль» сөзімен

түйінделеді. «Пастораль» сөзі «жылулық», «тұтқиылдық», «табиғи»,

«формалды емес» деген мағыналарды ғана емес, идиллистік, қарапайым

жəне формалды емес таңғажайыпты да білдіреді. Құмыраның айтып

отырғаны «гүл ертегісі», «жапырақтар туралы аңыз», алайда «орман

тарихшысы»мəрмəртастұрғысынанжұмысістейді.Құмыраныңөзісуық,

оғанқоса,оныңөмірдентыстірлігіқалыптастырылған,ұйымдастырылған

өмірболыпсаналады.Құмыраныңөзі«үнсізпішінді»,əйтседеол«сөздер,

тұжырымдар» арқылы емес, «біздің ойымызды келемеждеу» үшін

сөйлейді.Бұл–мəңгіліктəріздіқұпия,себебіоныңтарихыуақытшегінен

тысқарыжатыр,содандаолбіздікелемеждептұрғандай.

Құмырадағы мəрмəрдан жасалған еркектер мен əйелдер ет-жүректен

жаратылған еркектер мен əйелдер тəрізді өмір сүрмейді: «Кəрілік осы

ұрпақтың түбіне жеткенде» (When old age shall this generation waste)

(«ұрпақ» деген сөздің мағынасы өте кең. Ол, бір жағынан, «туындап

отырады», яғни Адам Атаның ұрпағынан бері келе жатқан сабақтастық,

соныменбіргеөлімменадамныңтығызбайланысы;«ұрпақ»сөзібұлжерде

уақыт өлшемі дегенді меңзеп тұр). Мəрмəрдан сомдалған еркектер мен

əйелдер уақыттан тыс жатыр. Олардан əшекейленген құмыра қалады.

«Ормантарихшысы»бұлоқиғаныкелесіұрпаққажеткізеді.

Олар мұнымен не айтпақ? Бəлкім, ол ақынға «қалыптасқан тəжірибе»,

шығармашылықұшқырлықадамментабиғаттыңнегізгіəрііргелітүсінігін

заттарға айналдырады» дер. Құмыра керемет; «оның сұлулығынан басқа,

поэма қандай мəселені көтереді» деген мəн-мағынасы бар, ойланып

қабылдауға негізделген туынды. Мұндай көрініс əдемі, сондай-ақ ол –

ақиқат. Орман тарихшысы бізге тамаша хикаялардан сыр шертеді, ол –

шынайытарихжəнежақсытарихшы.

Соныменбіргеормантарихшысыныңайтаройы–біздіңосыжербетінде

білгіміз келіп отырған шындық, басқаша айтар болсақ, біз білуге тиіс

бірден-бір ақиқат. Есімдерді, уақыт пен ерекше шарттарды орман

тарихшысы назарға алмайды. Алайда біз ешқашан барлық деректерді

бірден жинай алмаймыз, оны жинаудың шегі де бола қоймас. Сонымен

біргедеректердіжай ғана жинақтаудыңмəніжоқ,мұныбіздіңұрпақенді

мойындап келеді. Орман тарихшысы одан гөрі жақсырақ амал тапты: ол

бірқатар əдістерді қолдану арқылы біздің санамызды тек сұлулықты

қабылдауға ғана емес, мəні бар ақиқатқа үңілуге бағыттайды. Қорыта

айтқанда,оның«тарихы»–сілтемесізтарих.Мұндааңыззаңдылығыбар,

бірақ əдемі аңыз емес; орынсыз қиял, сылдыр елес. Бірақ шындыққа

жарамдыдүниетаныміспеттіаңыз.

Бұл «Оданың» соңғы жолдарындағы «мағынаға» да қатысты. Алдыңғы

түсініктемелерден біршама ерекше пікір. Бұл жерде ол ешқандай

жаңашылдық ашуға ұмтылмайды. Маңыздысы – оны «Ода» контексінің

өзіненалуғаболатыны.

Енді қисынсыз ырымшылдық пен өлеңнің қорытынды сарынының

бұзылуынадегенқарсылыққандайнəтижеберді?Осылайшатұспалданған

жауапты былайша жинақтаған лəзім: бүкіл поэманың өн бойында ақын

сөйлейтін құмыраның парадоксін баса айтып отырды. Біріншіден,

құмыраның өзі оқиғаны баяндайды жəне тарихтан хабардар етеді.

Құмырада бейнеленген түрлі суреттер музыканы жаңғыртады, сөйлейді

немесе əн салады. Егер біз осы нəрселерге сергек қарасақ, бəлкім,

құмыраның тағы да үн қатқанына айтарлықтай таңғалмас едік. Оның

əңгімесінің мағынасына емес (мұндай метафораны қабылдау өте оңай),

жоғарғы деңгейде сөйлегеніне, өз табиғаты жайлы түсінік бергеніне

таңданған болар ек. Егер құмыраны драмаға дұрыс айналдырып,

метафоралардың дамуының соңынан жүрсек, поэманың өн бойына арқау

еткенпарадокстарғасергекболғанымызда,бəлкім,сондағана«үнсізпішін»

баяндайтын құпияға толы соңғы парадокстарға дайын болар едік. Бірақ

ондай жағдайда, жарамсыз һəм тура мағынасында алынған

жалпыландырудың біздің əлемде үстемдік құрған ғылыми-философиялық

абстрактілендірулермен бəсекелесуүшін контекстен оқшауланып кеткенін

сезбейміз.«Сұлулықдегеніміз–ақиқат,ақиқатдегеніміз–сұлулық»деген

ұстанымның мəртебесі Шекспирдің «Кемелдену – зерделіліктің шырқау

шыңы» деген сөзімен бірдей жəне негіздемесі де ұқсас. Бұл сөз «өзіндік

сипатымен»дедрамалықконтекскесүйенеді.

Қорытакелгенде,драмалықреттілікұстанымыныңмəнізор.Бұлөнердегі

ақиқат мəселенің күрделілігіне де, Китстің шағын аңызына қатысты

алғандадаəділетсіздікболареді.Дегенмендрамалықəдептілікұстанымы

біздіалғашқысипатынан əлдеқайдаалыстатады. Оғандегенқұрметімізді,

кем дегенде, біздің ақиқатқа деген қарым-қатынасымызды əдебиет үшін

шынымендеөзектіболыпсаналатындеңгейдеқамтамасызетеді.Егербіз

поэмада келтірілген пайымдауларды біртұтас органикалық контекстің бір

бөлігіретіндекөрсек,оларды жеке дара қарастыруүшінқызығушылыққа

жол беруден тартынатын болсақ, онда біз өлеңдегі дүниетанымды,

«философияны» немесе «ақиқатты» драмалық тұтастық тұрғысынан

қарастыру мəмілесіне дайын боламыз. Демек, басқаша айту арқылы

дерексіздіктен гөрі қарым-қатынастың жетілуіне, оның эмоциялық жəне

зияткерлікнəтижелерінебасаназараударамыз.Бəлкім,кезкелгенпоэманы

басқаша айту қабілетіне күмəнмен қарауды үйренгеніміз де жөн шығар.

Бұлайшасенбеудіңдепайдасыбар.ЖоғарыдабіздікелемеждегенКитстің

ормантарихшысыосындайсенімсіздікбілдіреді.Оныңсөзініңмəнібіздің

сенімсіздігіміздідəлелдеуіндежатуымүмкін.

БЕСІНШІТАРАУ

Әдейіқателесу

МонроБердслименУ.K.Уимсат

1949 жылы құрастырылған «Әдейі қателесу» (The Intentional Fallacy) – жаңа критицизм

өкілдері арасында қызу пікірталас тудырған маңызды мақала. Жаңа критицизм өкілдері

әдебиетті өзгеше қырынан, әсіресе әдеби мәтіндерді автордың өміріне сілтемелер жасай

отырып қарастырғанды жөн көрді. Оларды тарихи және өмірбаяндық сын тарихынан, басқа

зерттеу нысандарынан оқшаулауға бел буды. Шекспир «Отеллода» «Тайгер» (Tiger) деп

аталатынкеметуралыайтады.Өйткеніоныңкорольдіксотсаясатынақатысыбар.Оғанқоса,олI

Елизавета патшайымның билігі тұсында министр Роберт Сесилдің өзі пайдаланған кеме

болатын. Әдебиетте осындай деректілік жайында алғаш рет сөз қозғалды. Жаңа критицизм

өкілдерібұлпікірменкеліспеді.Олардыңпайымдауынша,әдебиеттіңмәніәлдеқайдатереңде.

Көлденең тартқан пікірлері: автор қалыптастырған мәтіндік бейнелеу іске қосылған соң ғана

сипатталып, өзіне ғана тиесілі мағыналық өлшемге ие болмақ. Жазушы шығармасының

жазылуы тіл тарихымен байланысты болғандықтан, қалам тартқан еңбегінің мазмұны да сол

тарихпенбітеқайнасыпкетеді.Ондайшығармаларобъективтісипатқаиеболғансоң,оныңмәні

субъективті болудан қалады. Өйткені әдебиет өзінің күрделі лингвистикалық формалары

арқылы жалғыз ғана саналы ой-пиғылмен шектелмейтін әмбебаптықты, көп мағыналы

мазмұнды туындатады. Бұл пікір аталмыш мақалада айтылмаса да, оны Уимсеттің өзге де

еңбектерінентабуғаболады(мәселен,«Нақтыәмбебап»(TheConcreteUniversal)кітабынан).

Монро Бердсли – Тэмпл және Суэрзмо университеттерінің профессоры, философ. Ол өз

еңбектерінде эстетика мен өнер теориясына, сонымен қатар көптеген субъектілердегі

сыншылдықты зерттеуге баса мән берді. Бердсли– «Эстетика:философия сыншылдығындағы

мәселелер» (Aesthetic: Problems in the Philosophy of Criticism, 1958), «Эстетикалық ой-пікір»

(AestheticPointofView,1982)сындыбасқадаеңбектердіңавторы.

У.K.Уимсет–Йельуниверситетініңпрофессоры,еңбектерініңденісыншылдықпентеорияға

арналған. Ғалымның «Әдеби сыншылдық: қысқаша тарихы» (Literary Criticism: A Short Historу,

1957)және«ВербалдыИкон:поэзияныңмәніжөніндегізерттеулер»(VerbalIcon:Studiesinthe

Meaning of Poetry, 1954) деген кітаптары бар. Уимсеттің теориялары таза формализмге терең

бойлап,XXғасырдағыжаңакритицизмқозғалысыныңсыншылдықағымынасүбеліүлесқосты.

Қайратыменқажырлы,жаздыеңбекқаншама.

Жарамсызболса,нешара,жазғандарыжансала.

Жанашырбірсезімжоқ,селтеткізеркісіні,

Қалыптасқанойыда,əсеретпесбаршаға.

УильямКонгрив,«Əлемніңжолына»алғысөз.(А.Ə.

)

Сыншы пікіріндегі интенцияға қатысты автордың пайымдауы біршама

талқылауларда,мəселен,профессорЛьюиспенТильярдарасындағы«Жеке

күпірлік»(ThePersonalHeresy)депаталғанбасқосудақарсыпікіртудырды.

Тіпті 1940 жылғы «Симпозиумдар» (Symposiums) сынды мерзімді

мақалалары «Оңтүстік жəне Кеньоншолуларында»

 (Southern and Kenyon

Reviews) тағы да жанама түрде көтерілді. Солай бола тұра, бұл пікірдің

көптеген романтикалық салдары əлі күнге дейін көпшіліктің талқысына

түспегені күмəнді көрінеді. Осы күнгі жазушылар əдеби сын сөздігіне

арналған«Интенция»(Intention)

депаталатынқысқашамақалада(intention

– авторлық ұстаным мен идеяны зерттеуге бағытталған дискурстық

талдау. – Ред.) бұл мəселені көтергенімен, оның салдарын жан-жақты

ашып жеткізе алмады. Сондықтан да біз, автордың не айтпағы түсініксіз

болғандықтан, оны əдеби өнер туындысының сəтті тұстарын бағалауға

арналған үлгі ретінде қарастыруға болмайды деп есептейміз. Сараптай

келе, сыншылдық тарихына көзқарас тұрғысынан біршама терең

айырмашылығыбарұстанымдегентұжырымғакелдік.Бұл–классикалық

«имитация» мен «романтикалық бейнелеу» арасындағы кереғарлықтарды

қабылдайтын немесе теріске шығаратын қағида. Шығарма шабыт,

түпнұсқалық, өмірбаян, əдебиет тарихы мен ғылым жөнінде көптеген

нақты ақиқаттарды, сондай-ақ заманауи поэзияның бірқатар үдерістерін,

оның қат-қабат астарларын ашады. Дегенмен ондағы сыншының əдіс-

амалы «интенцияға» деген көзқараспен бағаланбайтын əдеби сынның

өзектімəселесіболыпқалуыекіталай.

Жоғарыда келтірілген интенция деген термин оның ниеті деген

формулаға сəйкес келеді. Бұл – азды-көптіболса да, сыншылар арасында

қолдауға ие болып, қалыптасып қалған сөз. «Ақынның шығармасын

бағалауүшіноның неайтқысыкелгенінбілуімізкерек». Интенция– бұл

автордың санасындағы жоспар немесе жоба. Оған қоса, автордың өз

жұмысына қатысты ұстанымымен, оның сол кездегі сезімдерімен жəне

жазуғатүрткіболғансебептеріментығызбайланыстыжайт.

Сондықтандаөзталқымыздыбірқатарұсыныстармен,шынайыболмаса

да, аксиома боп көрінер дерексізденген (абстрактіленген) деңгейден

бастаудыжөнкөрдік.

(1) Поэма кездейсоқ пайда болмайды. Өлең сөздері, профессор Столл

айтып өткендей, «бас киімнен емес, бастан, санадан бастау алады».

Дегенменақылдыөлеңтуғызуғабағыттап,толғатыпжобалауғамəжбүрлеу

–интенцияоғанүлгіболдыдегенсөземес.

(2) Осы орайда, сыншы интенция туралы сұраққа қалай жауап алуы

мүмкіндегенорындысұрақтуындайды.Ақынныңнеістемекболғанынол

қалай біле алады? Егер ақын шығармасын ойдағыдай аяқтаса, оның не

айтқысыкелгеніпоэманыңөзінен-ақкөрінеді.Алсəттіаяқтайалмаса,онда

өлеңніңоғанешқатысыжоқ.Ондайжағдайда,сыншыпоэмадақолжеткізе

алмаған интенцияның дəлелін туындының өзінен тысқары, басқа жақтан

іздеуітиіс.«Өзтеориясыөзінтеріскешығарғанкездетекбірғанажайтты

ескеру керек», – дейді əйгілі сыншы.

 – «Ақынның мақсаты –

шығармашылық əрекеті арқылы қоғамға ой тастау, сананы сілкілеу,

сезімнің сергек қылын шерте отырып, жан-жүйеңді баурау; ондай өнер

бағалануытиіс».

(3)Поэманысынаупудингтінемесемашинанысынағанменбірдей.Біреу

оныңжұмысістеуінталапетеді.Теколжұмысістептұрғанкездеғана,біз

шебердіңойынбілеаламыз.«Поэмамағынанытəптіштепұсынуғаміндетті

емес, соған қарамастан, оның пайда болуы шартты». Поэманың өзегі сөз

болғандықтан, ол тек айтылу мəні арқылы ғана түсінікті бола алады.

Дегенмен қай шумақтың неге арналғанын немесе нені тұспалдағанын

сұрауғабіздіңдəлелімізжоқ.

Поэзия–стильбатылдығы,оныңкөмегімен

мағыналаржүйесідереутуындапотырады.Поэзиятабыссыземес,өйткені

оның айтқаны мен айтқысы келгенінің барлығы дерлік мəнді. Ал мəнсіз

жақтары пудингтің қоқымы тəрізденіп немесе машинаның қажетсіз

бөлшектері сияқты істен шығып қалады. Осы тұрғыдан алғанда, поэма

дағдылы хабарламалардан ерекшеленеді. Олардың сəтті болуы біздің

интенция жөнінде дұрыс талдау жасауымызға байланысты. Олар ықшам

поэзияғақарағандаəлдеқайдаабстрактіліболыпкеледі.

(4) Поэманың өзіндік мəні болатыны сөзсіз. Поэма алма сияқты

физикалықнысандыемес,адамныңтұлғалыққасиетін,оныңжандүниесін

ашып көрсетеді. Алайда қысқа лирикалық поэманың өзі, сөйлеп отырған

кейіпкердің (қаншалықты абстрактілі қабылданғанына қарамастан)

жағдайға қатысты жауабы (қаншалықты əмбебап болғанына қарамастан)

драмалық сипатқа ие болады. Біз поэманың негізгі ойлары мен олардың

қарым-қатынастарын дереу драмалық кейіпкердің (сөйлеушінің) аузына

салуымызқажет.Егеравторғақатыстыайтарболсақ,ондатекөмірбаянға

сілтемежасайаламыз.

(5)Егеравторөзініңеңбегінқайтақарастыруарқылыбастапқыкөздеген

мақсатынаойдағыдайжеттідейтінболсақ,ондаолтексəттіеңбекжазуға

ынталану арқылы ғана ойын жүзеге асырған деген өте абстрактілі,

қайталанғантаптаурын мағынаболыпшығады(бұлтұрғыдаавторлардың

ойлары ұқсас). Өйткені оның діттеген түпкі ойы көкейіндегідей болып

шықпады. «Ол шынында да біздің іздеген адамымыз, – дейді деревня

констеблі(constable)Харди,–дегенменіздеген кісіміз олболмайшықты,

себебіолбізқалағанадамемес».

«Өлеңді бейне бір автордың интенциясы мен еркін көрсететін шарт

немесеқағидаретіндеқарастырып,өзініңсанасынзерттемейтінсынаушы–

сыншы емес, – дейді профессор Столл. – Өлең – сыншының меншігі

емес».

 Ол ең негізгі деген жауапсыздықтың екі түрін нақты анықтайды.

Дегенменбіздіңпікірімізмүлдебасқа.Өлең–сыншыныңменшігінемесе

иелігіндегі зат емес һəм ол жазған кісінікі де емес (ол дүниеге келген

сəтіненбастапавторданоқшауланып,өзініңүстіненбақылайтыноныңойы

менүстемдігінентəуелсізəлемгежолтартады).Поэмақоғамғатиесілі.Ол

қоғамғатəнтілдежазылады.Қоғамдықбілімніңобъектісіболыпсаналатын

адамзат туралы сөз қозғайды. Əдебиет туралы айтылғандардың бəрі

лингвистикадағы тұжырым тəрізді: жалпы психология, мораль сияқты

ғылыми зерттеудің бір нысаны болады. Ричардс мырза поэманы класс

(class)депдəлатады:«тəжірибекласыбелгілібіркөлемненгөрікезкелген

сипатбойынша…қалыптытəжірибеденерекшеленбейді».Əріқарайбылай

жалғастырады: «Біз аяқталған шығарманы талдағанда, ақынға тиісті

тəжірибені қалыпты тəжірибе секілді қабылдай аламыз». Профессор

Уэллек өзінің осы мəселеге қатысты тамаша мақаласында поэманы

«нормалар жүйесі» деп атап, «оны əрбір жеке тəжірибеден алынған» деп

пайымдады.ОлРичардсмырзаның«ақындыоқырманретіндеқұрметтеу»

деген пікіріне қарсылық білдірді. Біз профессор Уэллектің «ақынды

шығармасынан тыс кезде абырой-бедел иесі ретінде қарастырмау керек»

дегенпікірінқолдаймыз.

«Сөздік» (Dictionary) деген мақаламыздың сыншысы, Ананда

Кумарасуами «шығарманы өнер туындысы ретінде танудың екі жолы

болады»деп тұжырымдады.

 Біріншіден, автор өзінің діттеген мақсатына

жетті ме; екіншіден, өнер туындысының «бəрі бірдей зерттелуі тиіс пе?»

жəнеол«мұраетіпсақтауғатұрарлықпа?»«Екіншісі,–дейдіКумарасуами

мырза, – кез келген шығармаға жазылған сын өнер туындысы болмайды.

Тиісінше,бұл–моральдықсын.Біріншісі–нағызкөркемсын.Алайдабіз

оның екіншісін тек қана моральдық сын болады деп есептемейміз. Өнер

туындысыретіндеонысақтауғатұрарлықпанемесеолардызерттеутиімді

медегендіанықтаудыңбасқадажолыбардепсанаймыз.Осылайболғанда,

өнер туындыларын, аса ептілікпен жасалған кісі өлімі қылмысын

зерттегендей, хас шеберлікпен жазылған поэма арасын ажырату да

объективті сынаудың бір жолы болмақ». Кумарасуами мысалға келтірген

қылмыс пен поэма арасындағы айырмашылық көркемдік емес, мораль

тұрғысынан айқындалады, оның əрқайсысы жоспарланғандай,

«шеберлікпен сəтті ұйымдастырылған». Сондықтан біз екінші жолды –

«көркем сынды» – біріншісіне қарағанда, «қылмыстан» ажырата алатын,

үлкен құндылықтарды талдап-таразылайтын жол деп білеміз. Бұл –

эмпирикалықпайымдаудангөріталдамалықпайымдаудеугекеледі.Тарихи

пікіремес, бірақ анықтама; яғни əдейі қателесудің романтикалық сипатта

болатынынбілдіреді.

Бұл – аналитикалық үкім ретіндегі эмпирикалық құбылыс емес, не

болмаса, тарихи мəлімдеме де емес, алайда əдейі қателесудің

романтикалық екенін білдіретін анықтама. Шамамен, б.з. I ғасырында

шешен«Рухтану дегеніміз–ұлыЖанның жаңғырығы» немесе «Гомерөз

кейіпкерлерінің əрекеттерінен шабыт алып, шайқаста олармен бірге

рухтанды»десе,бізбұлшешенгеромантизмніңежелгіхабаршысыретінде

таңғалмаймыз. Өйткені ол Сейнтсбери сияқты романтикалық сыншының

ықыласынаиеболды.АлЛонджинусті(Longinus)романтикдепатауғабола

ма деген сұраққа қатысты қарсы пікір білдіруге болады,

 оның

маңыздылығыкүмəнтудырақоймас.

Гетенің «конструктивті сыншылдыққа» қоятын үш сұрағы: «Автор нені

көздеді?Оныңжоспарысаналыəріқисындыболдыма?Онықаншалықты

сəттіжүзегеасыраалды?»Егерекіншісұрақтыалыптастасақ,ондабіздің

көз алдымызда Кроче жүйесі шығады. Бұл – романтизмді философиялық

сипаттаудыңшарықтаушегіəрітеңдессізшыңыдеседеболады.Сұлулық–

сəтті интуицияның жемісі, ал ұсқынсыздық – сəтсіздік. Өнердің

интуициясыменоныңжекебөлігі–эстетикалықфакт,алортаңғынемесе

қоғамдық бөлігі эстетиканың субъектісі болмайды. Эстетикалық

репродукциятек«барлықшарттартеңболғанжағдайдағана»орыналады.

Майлы бояумен салынған суреттер қараяды, фрескалар тозады, мүсіндердің мұрындары

мүжіледі… Поэманың мəтіні көшірушілердің ұқыпсыздығынан немесе басылудың

сапасыздығынанөзгеріскеұшырайды.

Чимабуэ Мадоннасы əлі күнге Санта Мария Новелла шіркеуінде тұр. Алайда ол шіркеуге

келушілерменXIIIғасырдағыФлоренциятұрғыныретіндесөйлесеалама?

Тарихи талдауеңбектері...тарих соқпақтарында өзгеріске ұшыраған психологиялық шарттар

мен жағдайларды санамызда қайта жаңғыртады. Ол өзі зертеп отырған автордың өнер

туындысын (физикалық нысан) жазылған мезгілінде ойша бағамдап қалай көрсе, біздің де дəл

солайкөруімізгемүмкіндіктудырады.Солдəуірдіңкөшінеөзіменбіргеілестіріпəкетеді.

Бірінші курсив Кроченікі болса, екіншісі – біздікі. Кроче жүйесінің

нəтижесі–тарихқа шешушімəнүстеу.Ұстанымретіндесыншыосындай

тұжырыммен Шекспир не Корнель (Corneille) пьесаларының «рухы» не

мағынасыжөніндетыңғылықтыталдаужазаалады.Бұлтарихизерттеумен

тығызбайланысты,алайдаэстетикалықсынболыпқалатынүдерістінемесе

əлеуметтану,өмірбаянсияқтыэстетикалықеместарихтыңөзгетүрлерінде

жазуымүмкін.Крочежүйесіаталғанжазбалардыңсоңғытəсілдегісынына

өзгешесерпінбергенсияқты.

1910 жылы Колумбиядағы дəрісінде Спингарн біз жоғарыда тілге тиек

етіпөткен,«Ақынненікөздедіһəмөзойынқалайжүзегеасырды?»деген

сұрақтарды қойды. Бозанкет өзінің 1914 жылғы үшінші дəрісінде

«еңсерілмейтін» ұсқынсыздықты «өнердің жалған əрі бүлінген орнынан

іздеукерек»екенінайтты.Философиялықемесжергетеорияныңорнығуын

Маргарит Уилкинсонның 1919–1931 жылдардағы поэзияның жай-күйі

жайлы шабыттандырушы «Жаңа үндер» (New Voices) секілді кітабынан

байқауға болады. Ол жерде символдар «Ғасырлар сияқты көне... қаз-

қалпын» «Үлестіру» арқылы сақтайды. Осы бөлімді «Кроченің бұл

талдауыөзгелергедежұғуымүмкін»деугекелетінтөртмысалдыңекеуімен

аяқтаймыз.

И.A.Ричардсмырзаның«мағына»,«сезім»,«сарын»,«пиғыл»дептөртке

бөлгені, мұнда өз мүддесінен бас тартуға тұспал болғанына қарамастан,

бұл соңғы он бес жылдағы интенционализмнің ең ықпалды мəлімдемесі

болған сыңайлы. «Бұл қызмет (пиғыл), – дейді Ричардс мырза, –

басқаларыменбіргетөрттіккекіреалмайды».«Поэзияныңүштүрі»(Three

typesofpoetry)дегенмақаласындаАлленТейтмырзабылайдейді:

Ұққанымызжөнсекілді,ей,адам,

Өмір–күмбез,

Құралғандайтүрлітүстіəйнектен

Ақшылмұнармəңгіліккебояған.(А.Ə.)

(Олар) поэзия емес; бұл ғылыммен бақталасуға/бəсекелесуге ұмтылған

нəтижесіз ерік-жігерді көрсетеді. Сол ерік-жігер тұтас бір өмір жөніндегі

риторикалық ұйғарымды білдіреді/ұсынады, алайда қиял поэма

материалына ие бола алған жоқ. Сондықтан да оны біртұтас дүниеге

айналдыра алмады. Шеллидің теңеуі/метафорасы материалға жоғарыдан

таңылған:оныңтеңеуіматериалданөздігіненөсіпшықпайды.

Соңғысөйлемдежүзегеасырылмағанобъективтіталдаубар.Мақаланың

«ерік-жігер»,«елестету»дегентерминдергебайлаулыболуыныңбірсебебі

Тейт мырзаның романтикалық ақындарды бұл жанрға жат кейбір

жасандылығы үшін айыптауында жатыр. Сонымен қатар белгілі бір

тылсым дейміз бе, əлде сипаттауға келмейтін дегеніміз жөн бе, «бүкіл

өмірді күйзеліс сəтінде елестететін», «тəжірибенің белгілі бір кезіндегі

көріністің бүтіндігін», «бізге тəжірибенің өзі көрсеткен» деген сөздермен

əлдебір нəрсені суреттеуге тырысады. Егер поэма жазып отырғанда

ақынныңтісіауырса,ондаолтəжірибеніңбірбөлігіболыпқалмақ.Алайда

Тейт мырза, əрине, бұл жайтты меңзеп отырған жоқ. Ол, сөз жоқ,

көпшіліктіңсынағынанөткен,бірақмақаладасипатталмағанқандайдабір

«тұтастық» туралы ойлауда. Ол ойына алған əлдебір «бүтіндік» жайлы

өзінің мақаласында тоқталмайды. Сөйте тұра, ашық түрде сынауға

болатындай терминдерді қолданып, оны сынның негізгі қажеттілігіне

жаратуғаболатынынайтады.

III

«Мен ақындарға жолықтым... уайымшыл, əсіремадақшыл (dithyrambic), басқа да мінезі бар

қаламгерлермен жүздесіп, əңгімелестім. Олардыңтуындыларындағыеңкүрделідегентұстарын

бөліпалып,оныңмəніжайындаөздеріненсұрапбілдім.Қазіргітаңдаөзпоэзиясыжөніндежеріне

жеткізіп айтып беретін адам кемде-кем дегенге сіздер сенесіздер ме?.. Сонда мен ақындардың

өлеңді ақылдың күшімен емес, əлдебір даналық пен шабыттың құдіретімен ғана жазатынына

көзімжетті».

Бұл біздің Сократтан естіген ақындарға деген сенімсіздігімізді тағы бір

ретдəлелдеді.Бəлкім,олардыңдүниесінеөзпайымымыздыбілдіріп,біздің

өздігімізден араласуымыз қатып қалған қасаң көзқарасымыздың бір

бөлшегі болар. Дегенмен Платонның Сократы мына əлем үшін мүлде

жұмбақ болып көрінетін ақындық ойдың ақиқаты жөнінде айтты. Ең

шабытты, ең ғажап естелік ақындардың өздерінен ғана туындайтынын

дəлелдеді.

Əрине, ақындар сарапшылар мен профессорлар айта алмаған нəрсені

жеткізе алды. Олардың айтқандары айрықша əсерлі болып келді: өлең

ағаштың жапырақтарындай табиғи жолмен өнуі тиіс; ақындық – қиял

тасқыны; тыныштықта ойға құйылған эмоция немесе өзгеше бір

мазасыздықпен көңілге қонар құдірет. Ендеше осындай дəлелдің сипаты

мен беделін сезіне білуіміз қажет. Сол романтикалық көріністер мен

авторлар тарапынан жиі берілетін байыпты кеңестердің арасында ерекше

бірнəзікпайымдаубар.ЭдуардЮнг,Карлейль,УолтерПатер:

«Менөмірменсалыстырғандашығармадамаңызыжоғарыболыпкелетінэтиканыңекі алтын

қағидасынбілемін:біріншісі–өзіңдітаны;екіншісі–өзіңді-өзіңқастерле».

Оқырмандарды табу мен олардың назарын өзіңе аударып, ұстап тұрудың асыл құпиясы

мынандай: оған біреулерге қозғау салуға жəне өзгелерді сендіруге мүмкіндік бер, оқырманға

қарайөзіңбіріншіқадамжасаəріоныңсенімінеиебол.Горацийдің«егерсенменіңқайғыруымды

қаласаң» (Si vis me flere) деген ережесін дəлме-дəл, тар мағынасында емес, кең мағынасында

қолданғанорынды.Бізəрақын,əрбіржазушыға:«Егерсағансенімбілдірсіндесең,ондашынайы

болуғатырыс»,–дейміз.

Шындық! Онсыз ешқандай шығарма да, еңбек пен кəсіп те жоқ. Түптеп келгенде, сұлулық

атаулытекшындықтыңнəзіктекөркемкөрінісісекілді.Тіптісуреттеудегеніміздіңөзі–сөйлем

ішіндегісөздердіңосыкөзқарасқанеғұрлымжақынорналасып,оқырмандыөзінебаурапалуы.

Хаусманның (Housman) кішкентай анықтамалығында парасатты

поэтикалықөнімгеқатыстымынадайтүсініктемеберілген:

«Түскіас кезінде ішілгенбір пинта (саптаяқ)сырасанамды сергітеді,түстен кейінгіуақыт–

өмірімніңеңқысқаинтеллектуалдықбөлігі,сондықтандаекінеүшсағаттықсеруенгешығуды

құп көремін. Ойша əрнемені бір шарлап, айнала болмысты, табиғатты тамашалап, жыл

мезгілдерініңөзгерістерінбақылапкележатамын.Кенеттенбойымдытүсініксізбіртылсымсезім

билеп ала жөнеледі. Ойыма өлең шумағының бір-екі жолы, кейде тіпті тұтас шумақтар бірден

оралакетеді...».

Бұл–меніңжоғарыдаайтқандарымныңлогикалықнəтижелері.Ендіөлең

қалай жазылады дегенді мойындадық; олар сонымен қатар ақындықтың

«тыныштықта тоғысқан эмоциялар» деген анықтамасы да бола алады.

Мұныжасақынтəжірибелікқағидаретіндежүрегінежақынқабылдауыда

мүмкін.Бірпинтасыраіш,демал,серуенде,белгілібірнəрсегеқадалып

қалмай, əр нəрсені ойла, заттарға көз сал, өзіңмен-өзің оңаша бол, өз

жаныңаүңіл,ақиқатынізде, өзіңніңішкідаусыңа құлақтүр(vraievérité),

нағызақиқаттытапқансоңбарып,соныайқараашыпкөрсет.

Мұның барлығы жас ақындарға айтылған тамаша кеңес екені даусыз.

Аристотель мен Ричардстің еңбектерінен нəр алған жас ойшылдарға

қарағанда, Уордсуорт пен Карлейльдің шығармашылығымен əсерленген

жастардыңой-қиялыпоэматуындатуғаəлдеқайдабейім,қабілеттікеледі.

Ақындарды шабыттандыру, жастардың бойында ақындыққа жақын

сезімді оятуөнеріқазіргі таңда, осыған дейінгі заманменсалыстырғанда,

едəуір ілгеріледі. Балаға шыншыл болуды үйретудің нəтижесі қандай

жетістіктергежеткізетініжөніндегіЛинкольнмектебіненшыққанкітаптар

сияқтышығармашылықтуындылардаөтеқызықтыдəлелкелтіреалады.

Бұлардыңбарлығының,əрине,сыншылдықтанбөлекөнерсаласынанемесе

шығарма психологиясы деп атауға болатын пəнге қатысы бар; жас ақын

сəттіорындайалатынқұндыəріпайдалышешімдер.Жекетұлғамəдениеті,

йога немесе өз-өзін дамыту жүйесі – бұлардың барлығы поэмаларды

бағалаукезіндеқоғамдықғылымнанөзгешеленетүседі.

Колридж бен Арнольд көптеген ақындарға қарағанда, əлдеқайда жақсы

сыншы болды деп айтуға болады. Егер сыншылдық үрдіс Арнольдтің,

бəлкім,Колридждіңбойындағыақындықтысарқыптауыстыдесек,ондаол

біздіңдəлелімізгеқайшыкелмеседі.Өлеңдісынауонытуындатуөнерінен

басқаша. Колридж бізге «сауықтыратын» классикалық əңгімені ұсынумен

қатар, «психологиялық қызығушылық» деп атаған өлеңнің түпкі түйіні,

яғни поэманың генезисі туралы да айтып отыр. Дегенмен оның ақындық

пен«елестетудің»ақындықсапасынабергенанықтамаларынбасқажерден,

мүлдеөзгемағыналардандатабуғаболады.

Композиция психологиясы мен объективті бағалау ғылымы бір арнаға

тоғысатын күн де келер, əзірге олар бір-бірінен бөлек салалар.

Интенциялық мектептің «шыншылдық», «адалдық», «тосындық»,

«түпнұсқалық», «дарындылық», «шынайылық» деген құпия сөздері

«тұтастық», «сəйкестік», «бірлік», «функция» (міндет, қызмет) сияқты

басқа да нақты аксиологиялық талдау терминдерімен теңестірілгені,

қысқаша айтқанда, «суреттеу» əрқашан эстетикалық қатынасты білдірген

жағдайдаыңғайлыболареді.Өкінішкеорай,олайемес.

Сезімді білдірудің ерен теоретигі профессор Курт Дюкасстің (Curt

Ducasse)пікірінесəйкес,«эстетикалық»өнер–сынисəттіңажырамайтын

бір бөлігі, сезімдерді саналы объектілендіру. Суретші белгілі бір

құбылысты объектілендіруге қатысты кемшілікті түзете алады. Бірақ бұл

өзін-өзі объектілендірудің алдыңғы əрекеттері сəтсіз болғанын немесе

«оның өзін-өзі объектілендіруді сəтті орындағанын ғана білдіреді. Соны

ашықкөрсеткенкезде,басқаныңмүддесінеболабіздіңбастартқанымызды

айғақтайды».

 Сонда қалай болғаны? Өз-өзімізден бас тартудың немесе

қабылдаудың стандарты қандай? Ол туралы профессор Дюкасс еш нəрсе

айтпайды. Дегенмен, қалай болғанда да, бұл қалыптасқан пайым өнердің

анықтамасындағы объектілендіру шарттарымен шектелмейді. Өнер

туындысынбағалауашықкүйіндеқалады,шығармаавтордантысəлдебір

нəрсеменбағамдалады.

Ақыншығармасынсынаубарһəмавторпсихологиясыбар,соңғысыносы

немесе келер шаққа қатысты қолданған жағдайда ол шабыттандыру

формасына енеді. Сондықтан автор психологиясының да тарихи мəні

болғандықтан, əдеби ғұмырнамаға ие боламыз. Тильярд мырзаның

пайымдауынша, заңды толыққанды зерттеу тұлғаға қатысты өздігінен

қолданылатын бір тəсіл болса, поэма – тек қосарлы (жарыспалы) тəсіл.

Əрине, дербес зерттеулердің поэтикалық зерттеулерден айырмашылығын

əдебиеттану ғылымы саласына қатыстылығы тұрғысынан кемсітуге

болмайды.Дегенмендербесзерттеулердіңпоэтикалықсипаттаболғандығы

себепті, оларды поэтикалық зерттеулермен шатастыру қаупі де бар. Бұл

алаңдаушылық пайымның мəні өлеңге баса-көктеп енуде жатқандай, ол

оданөніптешықпайдыжəнеоныменүйлесімдетаппайды.

Өлеңнің ішкі жəне сыртқы мағынасын айғақтайтын айырмашылық бар.

Парадокстексөзтүріндеауызшаəріүстіртінұшырасады,ішкітүрінде(1)

де қоғамдық сипатқа ие. Өлеңнің мағынасы мен синтаксисі біздің тіл

туралы əдеттегі біліміміз арқылы, грамматика, сөздіктер, осы сөздіктер

негізболыпсаналатынбүкілəдебиеттерарқылы,жалпыосымəдениетпен

тілдіқұрайтынқұрамдасбөліктердіңкөмегіарқылыашылады.Алсыртқы

(2)мағынасыдегеніміз–олжекешенемесеерекшесипаты.Бұлтілдікмəн

(факт)ретіндежұмыстыңбөлігіболыпсаналмайды.Ақынпоэманықалай

жəне неліктен, қай əйелге арнап жазды, қай көгалда отырды немесе қай

досыныңяболмасабауырыныңқазасынаарнапжаздыдегенсұрақтардың

(мəселен, журналдарда, хаттарда, жазылған əңгімелерді зерттей отырып)

мəнінашады.Автордыңөзініңякиолмүшеболғанұйымныңбірмүшесінің

сөздерімен немесе тақырыптарымен байланысты жеке немесе ішінара

пікірлертуралымəліметтердіңөзіндікмəніболады.(3)Сөздіңмағынасы–

сөздердіңтарихыһəмавтордыңөмірбаяны,оныңсөздіқолдануы.Автормен

байланысты сөздер сөз тарихы мен оның мағынасының бір бөлігі болып

есептеледі.

Десекте,дəлелдіңүштүрі,əсіресе(2)мен(3)бір-бірінеұқсас

болғандықтан, олардың арасындағы айырмашылықты аңғару тұрғысынан

да, сыншылдық тұрғысынан да айтарлықтай қиындық туындауы əбден

мүмкін. Өмірбаяндық деректерді қолданғанда міндетті түрде интенция

қажетемес.Себебібұл–автордыңойындағыдəлелі.Соныменқатароның

айтқан сөздерінің айғағы мен драмалық сипатын да анықтаушы. Екінші

жағынан, бұлай болмауы да мүмкін. Дəлелдің (1) жəне (3) түрімен

байланысы бар сыншы, ақырында, дəлелдің (2) яки (3) түрімен

айналысатынсыншығақарағанда,мүлдебасқатүсінікбереді.

Мəселен, профессор Лоуестің «Ксанадаға жол» (Road to Xanadu) атты

жарқынтуындысы(2)жəне(3)түрдіңортасындакеледі.Кейде(2)түрдің

романтикалықталаптарынанасыпкетіпотыратынсияқты.«Құбылайхан»

(Kubla Khan), – дейді профессор Лоуес, – бейнелерден тоқылған мата

сияқты, бірақ тоқу арқылы пайда болған əрбір кескін тоқылуға дейін

тоқымашыныңкөзалдындатұрған».Олардыңқайтыпоралуындаешқандай

жорамал мен кездейсоқтық жоқ. Бұл, тіпті профессор Лоуестің

түсіндіргеніндей, Колридж «жадының тереңінде жатқан өзгеше əлем

түйдек-түйдегімен күрделі байланысқа түсе, бірігіп, содан кейін сыртқа

өлең шумақтары ретінде төгілді» деп топшыласа да түсінікті бола

қоймайды. Егер образдар сыртқа ешқандай «жорамал немесе

кездейсоқтық»арқылышықпағанболса,ондаКолриджөзініңойындажоқ

нəрсенітуындата алмаседі.Бұлоныңжекешығармашылығындағыбілімі

менөзінебелгіліболғантəжірибеменғанашектелгенінбілдіреді,яболмаса

олбелгілібіртұспалдарбайланысынқабылдап,олардыөзінетанысəдіспен

керіқайтарады.Поэманыңмаңызыоныңкөрген-түйгентəжірибесіарқылы

сипатталады. Пайымдаулардың соңғы екі сөйлемімен (Колридждің

«Өмірбаяннан» (Biographia) бас тартқан Гартли ассоцианизмімен

(Hartleyanassociationism)біртүрі)келіспеугеболмайды.Əрине,оданбасқа

да қисындар жоқ емес, жақсы болсын, жаман болсын, бұл поэмаларды

Бартрам(Bartram),Пурчас(Purchas),Брюс(Bruce)пенМилтонды(Milton)

оқығанадамдар жазуыдамүмкін.БұлКолридждің тамашабалладаларын

қаншалықты қайталап оқуымызға байланысты бола қоймас. Белгілі бір

даму жолдарында (біз жоғарыда атап көрсеткен сөйлем сияқты) һəм

«Қалыптастырушы рух» (The Shaping Spirit), «Сиқырлы синтез» (The

MagicalSynthesis),«Елестетудіңжаратушысы»(ImaginationCreatrix)тəрізді

бөлімдердің тақырыптарында профессор Лоуес көбінесе өлең туралы

тереңнен қозғап, нақты айтып отырмын деп сылтауратуы да мүмкін. Бұл

қызықты тарау тақырыптарында əлдеқандай алдамшы түрлену бар. Одан

пікірталастыңжаңасатысынаөтумүмкіншіліктеріннемесе«тұспалдардың

ағындытабиғаты»туралыкөптегенресурстардытабуғаболады».

ПрофессорЛоуесөзкітабына«Жолқайда?»(WohinderWeg?)дегенсөзді

ұранетіпалған.«Жолсызғаешқандайжолжоқ»(KeinWeg!InsUnbetretene).

Ол белгілі. Иə, сондықтан да əлі із түспеген жол біздің назарымызды

поэмадан адастырып алып кетуге себепші. Бартрамның «Саяхатында»

(«Travels») белгілі сөздердің біраз тарихы жəне «Құбылай ханда»

кездесетінромантикалықфлоридалықконцепттербар.Солтарихтыңбіраз

бөлігі өтіп кетті əрі кейіннен біздің тіліміздің қолданысына енді. Бəлкім,

Бартрамды оқыған адамдар поэманы, оны оқымағандарға қарағанда,

əлдеқайда жоғары бағалайтын шығар. «Оксфорд ағылшын сөздігіндегі»

«Құбылайхан»сөзінкөрген,неболмаса,солжердесілтемеберілгенбасқа

дакітаптардыоқығанадампоэматуралыəлдеқайдакөбірекбілетінболса

керек. Алайда бұл Колридж Бартрамды оқыды дегенді білдірмейді.

Сондықтан да бұл поэманы оған қатыстырудың қажеті жоқ. Əрбір

поэманыңастарындажататынəріоғансебепболатынөмірдіңсезімдікжəне

ойлау тəжірибесінің қатаң құрылымы болады. Дегенмен ол ешқашан

поэманың ауызша һəм интеллектуалды құрылымы бола алмайды, олай

болуының қажеті де шамалы. Біздің сан қырлы тəжірибеміздегі барша

объектілер үшін, оның ішінде, əсіресе интеллектуалды объектілер үшін,

əрбірбірлікүшінконтекстеншығып,тамырынанүзіліпкететінсанаəрекеті

бар. Демек бізде айтуға болатын бір нəрсенің объектісі немесе идеясы

болмауытиіс.

Профессор Лоуестің көлемді кітабынан «Ежелгі теңізші» (The Ancient

Mariner) немесе «Құбылай ханның» маңызын кемітерлік ештеңе

табылмайтынсияқты.Келесіжолы,бізүшіндəлелдің(3)түріменайналысу

мəселесінің ширыққаны соншалықты – сыншының поэмаға қатысты

пікірінің теріске шығарылғанын келтіреміз (дегенмен біздің сыни

журналдарымыздағымысалдарсоншалықтыкөпемес).

ДжонДонəйгіліпоэмасындағыбіршумақтабылайдейді:

Дөңгеленгендүниеқайғыменүрейтудырар,

Білседеадамсебебін,ғаламатқанеқылар.

Құдіреттіқозғалыс–ғаламшардыңқимылы,

Шексізүлкенболсада,олдашартқабағынар.(А.Ə.)

Донның осы шумақтарының маңызына назар аудара отырып жазылған

сындабылайделінген:

«…ол жаңа һəм ескі астрономияны шеберлікпен тұспалдау арқылы жағдайдың эмоциялық

пернесінбасады.…Жаңаастрономиядағы«дөңгеленгендүние(Жер)»–еңбатылқағида.Ескідегі

«ғаламшарлардыңқұдіреттіқозғалысы»–ұлыкүрделілікқозғалысы…Поэмақайғыруғатыйым

салатынміндеттіқоштасу болғандықтан, ақын өзінің мүлгіген тыныштыққа дегенмахаббатына

сендіруітиіс.Əріолкеткенсоңсабырлықалпындақалуыкерек.Солсебептендешығарма–ұзақ

уақыт бойы дəстүрлі аспан əлеміне тартылған қозғалыс қағидасына негізделген, «қайғы мен

үрей»туғызбайтын,қозғалыстағыжербейнесіарқылыберілгенастарлышиеленістіөтеорынды

суреттеуүшінпайдаланылғанайшықтау(фигура)».

Бұл пікір шындыққа жанасады жəне Донн жаңа астрономияға

қызығушылық білдірген деген тұжырымға əрі оның рухани саладағы

нəтижелеріненегізделеді. Түрліжұмыстарда Донның Кеплердің «Ғаламат

жұлдыз» (De Stella Nova), Галилейдің «Жұлдызды хабаршы» (Siderius

Nuncius), Уильям Гильберттің «Магнит» (De Magnete), Клавиустың

«Сакробоско сферасы» (De Sphaera of Sacrobosco) еңбектеріне берген

түсініктемелеріненоларментанысболғаныаңғарылады.Олөзінің«Əулие

ПавелКрестіндегі»уағызында,соныменбіргеГенриГудермырзағажазған

хатында жаңа ғылымға жүгінеді. «Бірінші мерейтойда» (The First

Anniversary) ол: «Жаңа философия күмəн туғызады», – деп жазады.Ал

«Генри ханзада туралы элегиясында»: «Жер кіндігіндегі болар-болмас

қозғалыстың өзі əлемді шайқалтады» («least moving of the center»), – деп

айтты.

Мұндай дəйектемеге жауап табу қиын, тіпті уəж айту мүмкін емес.

Донның айырылысу кезінде екі түрлі эмоцияны білдіретін аспан

қозғалысының екі түрін сипаттаған өлең шумағын жазбауға ешқандай

əддісі жоқ. Егер біздің санамыз астрономиялық идеяларға толы болып,

Донның жаңа ғылымның негізіне қарсы екенін түсінсек, онда біз оның

солайістегенінесенередік.Солайдесекте,мəтінніңөзікүрделіметафора

құралыменталданатыннысанболыпсаналады.Мынандайжайттыаңғаруға

болады:(1)Коперниктіңтеориясыбойынша,жердіңайналуыбіркелкіжəне

жүйелі аспан денелерінің қозғалысымен байланысты, бұл философиялық

əрідіниүрейдітуындатқанымен,поэмадаавтордыңжердегіқатқылдықпен

аласапыранға тосқауыл болуға тырысқан толқуымен байланысы жоқ; (2)

жер қозғалуының тағы бір түрі бар, ол – зілзала, оның да осындай

қасиеттерібар,олпоэманыңекіншішумағындағыкөзжасыныңкөлболуы

мен ауыр күрсініспен тұспалданады; (3) ондағы «толқыныс» – жер

сілкінісіне лайықты қарама-қарсылық, өйткені олардың əрқайсысы

шайқаушы əрі толқытушы қозғалыс. Ал «аспан өрістерін толқыту» жер

сілкінісінен əлдеқайда қуаттырақ, əйтсе де, ол жердің жыл сайынғы

қозғалысынан күшті емес (егер осындай екі қозғалысты ақылға салып

салыстыруғакелсе,əрине);(4)олөзініңне«істегеніменойлағанын»есепке

аладыдегенсөзорамыжердіңүздіксізайналысқатүсіп,қозғалғанынемес,

зілзала секілді дүмпуді, төтенше оқиғаның болып өткенін көрсетеді.

Донның жаңа ғылым саласына қатысты білімі қосалқы мəн мен астарлы

мағынаныүстейалуымүмкін.Дегенменбұлайайтусөздердіңмағынасын

бұрмалайды. Геоөзектік һəм гелиоөзектік шендестіруді (antithesis) жасау

үшінметафоранынегізгеалудегеніміз–ағылшынтілінкөзгеілмеу,жеке

адамныңдəлелінқоғамдықдəлелден,яғнисыртқыəсердіішкісіненартық

қоюдегенсөз.

Дəлелтүрлерініңайырмашылығытарихисыншыларғағанаемес,қазіргі

таңдағыақынменəдебисыншығадаасамаңызды.Ақынүшінсыншының

кезекті сынына ілігу мұқалтып я болмаса тың шабыт шақырып, қайта

жігерленуінеəкелуімүмкін.Олайболса,өткеншақғалымменсыншының

саласы,келершақпеносышақақынменсыникөшбасшылардыңталғамы

болғандықтан, біз əдебиеттану саласындағы əдейі қателесулерді үдемелі-

прогрессивтітəжірибеəлеміндеқарастырылатынмəселелергесəйкескеледі

депайтааламыз.

Мысалы,Элиотпоэзиясындакөтерілетін«тұспалдау»мəселесінеқатысты

жалған пікір «əдейі қателесу» болуы мүмкін. Элиот пен басқа да

ақындардыңпоэзияларындаəдебитұспалдаудыңжиілігіменоныңмəнінің

тереңдігікөптегенадамдарды«АлтынбұтақпенЕлизабет»драмасындағы

толыққандымəндердіқарастыруғанегізболып,ақынныңжазбаларынжан-

жақты зерттемейінше, оның не айтып отырғанын біле алмайсың деген

ортақпікірдіқалыптастырды.Аталмыштұжырымалдыналанəтижелерін

білуге болатын Ф.O.Маттиссеннің пікіріне негізделген, сонымен бірге ол

мүмкінболатынқиындықтартуралыайтады:

«Кімде-кім осы жолдарды аса мұқият тыңдап, ол жолдардағы көңіл күйдің өзгергенін

сезімталдықпен сезіне алса, онда ол шынайы Темза мен оның идеалдандырылған көрінісінің

арасындағы,бұрынғыдəуірменқазіргімегаполисзаманындағыайырмашылықты,Спенсердіңөзі

қаншалықтымойындағанынақарамастан,бəрібірсезінереді».

Элиоттыңмеңзегеннəрселерінтұспаларқылытүсінеаламыз,албілмесек,осыжолдарарқылы

ұғынуғамүмкіндіктуады.

Кейде осы өлең жолдары нені меңзегенін бірден ұғамыз. Тіпті өзіміздің алған біліміміздің

негізінде көкейімізде осы өлең жолдарына қатысты сұрақтар туындайды. Мəселен, Маттиссен

мырзаның Уэстон ханымның кітабы туралы «Құнарсыз жер»(The Waste Land) поэмасына баға

берген кезде, «оның əрбір сипаты маңызды болып саналады, бұл поэманың құрылымына,

Элиоттыңəрбіржазбасынаназараударукерек»дегенібар.

Осытұрғыданқарағанда,Элиоттыңпоэмадағыəңгіменіңарқауынқайдан

алғаны маңызды болмай қалады (Уолтер Скотт мырзаның бөлім

эпиграфтарын «ескі пьесалар» мен «анонимді» авторлардан алғанындай,

немесе Колридж «Ежелгі теңізші» үшін маргиналды түсініктемелерді

жазғанындай). Данте, Вебстер, Марвелл немесе Бодлерге қатысты

аллюзиялар күмəнсіз бір мағына береді, өйткені бұл жазушылар өмірде

болған, бірақ мұндай аллюзияны бұлыңғыр Елизавета үшін қолдану

күмəнді:

Кернейменмотордыңдаусыкөктемде

СуинидімиссисПортергежеткізгенде.

ДжонДэйдіңнұсқасынқараңыз,«Араларпарламентінде»(Parliamentof

Bess)Элиот:

Құлақтүрдікдүбірлергедүрліккен,

Кернейүніндыбыстайдықырбіткен.

АктеондыДианағаалыпкелдінұркөктем,

Аңшылардааңтарылдыалмайдем,

Ақденесінкөргендеоныңүрбіткен...(А.Ə.)

Бұлжердегікөңілбөлугетұрарлықмаңыздысөз–содасалынғанжылы

суғааяқтарынжуғанПортермырзаменоныңқызыжайындағыжазбадағы

«баллада» сөзі. Егер кімде-кім осы жолдардың «балладалық» қасиетін

сезінеалса,ондабұлжазбаныңқажетіазболареді.Түптепкелгенде,біздің

зерттеуіміз осы сияқты жазбалардың шындыққа жанасатын-

жанаспайтынын зерделеп, туындының тұтастығына баса назар аударғаны

жөн. Өйткені олардан жоғарыда аталған поэмадағы кейбір сөздердің

мағынасы туралы нақты ақпарат алуға болады. Маттисен мырзаның

пайымдауынша, «бұл жазбалар – Элиоттың өз поэмасының əсерін

бəсеңдету мақсатында, мəтіннің ішінде байланыстырушы көлемді

сілтемелердікелтірмесүшінтөлегенақысы».Алайдажазбаларменоларға

деген қажеттілікке күмəнмен қарауға бола ма? Поэманың өзегіндегі

драмалық жəне поэтикалық материалға құрылған түсіндірменің жетіспеуі

автордың үлкен тəуекелге барғанын айғақтайды. Ф.У. Бэйтсон

«Теннисонның «Теңізші бала» (The Sailor Boy) өлеңі шумақтарының

жартысыналып тастаса, ол одан əрі жақсара түсер еді, ал мына «Патрик

Спенс мырза» (Sir Patrick Spens) балладаларының ең таңдаулы болып

шығуы менестрельдің (minstrel) айтып отырған оқиғасын шындық деп

қалтқысыз қабылдауына байланысты» деген пікір білдіреді. Егер ақын

түсініксіз контексте мұны шындық деп қабылдай алмаса, оның орнына

ақпараттықескертпеберудіжөнкөргенжазбаларынұсынсаше?Ондаөлең

шумақтарында бұл ұстанымды қолдау ретінде жазылған ескертпе

қосымшалар драмалық сипатқа ие болуға ұмтылмайды. Екінші жағынан,

бұлескертпелерпоэмағақосымшаретіндеауызшасимволдарүшінқажет,

бірақ символдың аяқталмағанын көрсетіп, бірікпеген, бөлек бір материал

ретіндекөрінеді.

Жоғарыдағы талдау арқылы бұл ескертпелер автордың ой-ниетін

толықтыратын сыртқы көрсеткіштер ретінде өздерін ақтауға ұмтылып

тұрса да, оларға да шығарманың басқа да бөліктері сияқты сыни

көзқараспен қараған орынды (нақты контекске арналған ауызша келісім).

Осылайша қарастырылғанда ғана поэманың басқа бөліктері немесе

шумақтармен ойша бірігуі сұрақ туғызады. Маттиссен мырза, мəселен,

Элиоттың поэмаларға берген тақырыптары мен эпиграфтары оның

ескертпелері(жазбалары, қосымшалары) сияқты ақпараттық жазбаекенін

көреді.Алайдаолбірқатаржазбаларға(ескертпелер,қосымшалар)қатысты

алаңдаушылық білдіріп, «Элиот ескертпе жазумен қатар, сол арқылы бір

нəрсеніжеткізгісікеліптұрғаныүшінөзін-өзіжазғырыптұр»депойлайды.

Маттиссенмырзаэпиграф«құралы»жеткіліктідеңгейдеқұрылымдықбола

алмайдыдегенпікірменкеліспеді.«Ойдыңмақсатыақынғаөзініңайтарын

поэмада өте қысқаша түрде беруге мүмкіндік береді, – дейді ол. – Кез

келген жағдайда эпиграф поэманың мазмұнын түйіндеу үшін

ойластырылған».Элиоттыңөзіжазбаларындаосыақындықтəжірибеніой-

ниет-интенциятұрғысынанақтайды.

«Кəдімгі карта колодасындағы асулы тұрғанадам бейнесі менің мақсатыма екітүрлі жолмен

сай келеді: себебі мен оны санамда Фрэйзердің Асылған Құдайымен жəне V бөлімдегі

шəкірттердің Эммаусқа жолдауында сипатталған күлəпарасы бар адаммен байланыстырамын…

Ал үш алқасы бар адамды (таро колодасының нағыз мүшесі) Фишер корольдің өзімен

байланыстырамын».

Бəлкім,Нортондəрістеріндебұлпоэманенібілдіретінінтапбасыпайту

қиындық тудыратыны жөнінде сөз қозғау қажет болар, сонымен бірге

«Күлді сəрсенбі: күнəдан арылу күні» (Ash Wednesday) (оразаны Күлді

сəрсенбі деп атаған христиандар бұл күні Иса пайғамбардың крестке

керіліп, қаза болғанын еске алады. Ол крестен босатылып алынғанда,

басынакүлтөгілуікүнəданарылуменқайғырудыңбелгісіболыпсаналады.

–Ред.)еңбегініңекіншібасылымындағыаңдатпаныңқосымшасында«Дон

Жуаннан» (Don Juan) бірқатар жолдар қосуды ойластырғаны жөнінде

мысқылдапөтеді.

Ұққансыңайтанытаалманменбəрін,

Орындалыптұрса-дағыарманым.

Жоспарлапбəрінжасамаседімменоны,

Көңілдіегерболмасаосықорғаным.(А.Ə.)

ЕгерЭлиот пен қазіргі ақындарға тəн қандай да бір кемшілік болса, ол

жоспарлаудыңшамадантыскөпболғандығынан.

Поэзиядағы тұспалдау – сындағы маңызды мəселелердің бірі, біз ол

арқылы интенционализмнің, яғни ой-ниеттіліктіңең дерексіз мəселелерін

көрсеттік.Соныменқатарбұлқазіргітаңдағыөтемаңыздысуреттемедеуге

де болады. Тұспалдау, ақындық тəжірибе ретінде, соңғы бірқатар

поэмаларда романтикалық интенциялық (ой-ниеттік) пайымдаудың соңғы

нəтижелері болып келеді. Ал сыни проблема ретінде ол қарсылық

туындатып, пиғылдың негізгіалғышартын ерекше бөліп көрсетеді. Элиот

поэмасынан алынған төмендегі мысал сөзіміздің тəжірибелік маңызын

айғақтайды.Элиоттың«АльфредПруфроктіңғашықтықəні»(LoveSongof

J. Alfred Prufrock) шығармасының соңында мынандай өлең жолдары

кездеседі: «Мен су перілерінің бір-біріне өлең айтқанын естідім». Бұл

Джон Донның өлеңін еске түсіреді: «Маған су перілерінің өлеңдерін

тыңдауды үйретші». Донның ақындығымен белгілі деңгейде таныс

оқырмандар үшінзаңдысынисұрақ туындайды:Элиоттыңөлеңжолдары

Донныңшумақтарынамеңзеуболыпкелеме?ПруфрокДоннтуралыойлай

ма?ЭлиотДоннтуралыойлайма?Бізбұлсұрақтарғабір-бірінентүбегейлі

ерекшеленетін екі түрлі жауап беруге болады деп санаймыз. Элиоттың

«Пруфроктің Донн туралы ойлауы қисынды ма, жоқ па?» деген мəселені

зерттейтін поэтикалық талдауы жəне түсіндірмесі бар. Поэманың

ертеректегі бөлігінде Пруфроктің «Əлемді шарға сыйғызу соған лайықты

болар ма еді…» деп сұрағаны бар еді; оның уайым-қайғы мен иронияға

толы сөздерінің біразы Марвеллдің «Қылықты ғашығына»(To His Coy

Mistress) поэмасындағы жалынды да ынтық махаббатты суреттеген

жолдарынан алынған. Алайда мұны түсіндіруге ұмтылған зерттеушінің

романтизм мен динамизмнің символы – су перілерінің «таңғажайып

құбылыстары» ретінде көрінуі (олардың Донның өлеңін тыңдауы бала

секілді баяу өсетін немесе мандрагога өсімдігінің тамырланғаны сияқты

тым жайбарақат), тіпті Жерар де Нервальдің сонатасындағы жолдармен

əдеби сəйкестігі, Пруфроктің су перілерімен ортақ тұстары көп екені

қызықтыруы да мүмкін. Зерттеудің бұл əдісі Элиот пен Донның

арасындағыбайланысмаңыздыемес,əріолайойлаудыңжөнідежоқдеген

қорытындыға алып келеді. Олай болмаған жағдайда, бұл əдіс белгілі бір

дəрежеде қорытынды шығаруға сеп бола алмайды. Біз мұны

сыншылдықтың шынайы əрі объективті жолы деп қорытындылаймыз.

Дегенментүсіндірутабиғатыныңнақтыболмауысыншынызерттеудің (2)

түрінежетелеуімүмкін.Бұл–өмірбаяндықнегенетикалықзерттеу.Мұнда

сыншыЭлиоттыңəлітірі екенін пайдалана отырып, мəселелердішешуші

адамретіндеЭлиотқаоныңнедегісікелгенін,якиДондымеңзегенінсұрап

жазады. Бұл жерде біз мұндай сұраққа Элиот артық ештеңе дегісі

келмегенін,ойындабөтенойболмағанынайтармаеді,əлдеыңғайыкелген

бір сəтте нақты һəм бұлтартпас жауап табар ма еді деуден аулақпыз.

Барынша орынды, шамасы осылай болар деген жауаптарды да

таразыламай-ақ қоялық. Біздіңше, бұл сауалға дəл осылай жауап берудің

Пруфрок поэмасымен ешқандай ортақ байланысы жоқ, өйткені бұл

маңызды сыни зерттеу емес. Сыни зерттеулер пікірталастарға қарағанда

жеткілікті жүйеленбеген. Сыни зерттеулер сəуегейдің ақыл-кеңесімен де

құрылмайды.

Ескертпе

1. Cf. Louis Teeter, «Scholarship and the Art of Criticism» ELH 5 (Sept. 1938), 173–94; René

Wellek,reviewofGeoffreyTillotson’s Essays in Criticism and Research, Modern Philology 41

(May1944),262;G.WilsonKnight,ShakespeareandTolstoy,EnglishAssociationPamphletno.

88(April1934),p.10;BernardC.Heyl,NewBearingsinEstheticsandArtCriticism(NewHaven,

1943),pp.66,113,149.

2. DictionaryofWorldLiterature,ed.JosephT.Shipley(NewYork,1943),pp.326–39.

3. J.E.Spingarn,«TheNewCriticism»inCriticisminAmerica(NewYork,1924),pp.24–25.

4. As critics and teachers constantly do. «We have here a deliberate blurring…» «Should this be

regarded as ironic or unplanned?» «…is the literal meaning intended…?» «…a paradox of

religious faith which is intended to exult…» «It seems to me that Herbert intends…» These

examplesarechosenfromthreepagesofanissueofTheExplicator(Fredericksburg,Va.),2,no.1

(Oct.1943).Authorsoftenjudgetheirownworksinthesameway.SeeThisIsMyBest,ed.Whit

Burnett (New York, 1942), e.g., pp. 539–40. Сыншылар мен ұстаздар үнемі былайша

көрсетеді:«Біздеəдейішайыпкетубар…»,«бұлиронияретіндеқарастырылуытиіспе,əлде

жоспарғаенбегенбе?...»,«бұлдəлме-дəлмағынасыма,əлдеастарлымəніме?»…«қуануды

өсиетететіндінисенімпарадоксі»,«меніңойымша,Герберттіңкөздегені…».Бұлмысалдар

Explicator(Fredericksburg,Va.),2,no.1(Oct.1943)нөмірініңүшбетінентаңдалыпалынды.

Авторлар өздерініңеңбектерінде үнеміосылай бағалайды.Қараңыз, бұл меніңең жақсы

сыйым.Эд.Уит.Бернетт(Нью-Йорк,1942),мысалы,539–540-бб.

5. «Əдейі қателесуге» жақын поэзияда «бөлшек» пен «бүтіннің» орнына «құралдар» мен

«соңы» туралы сөз қозғалады. Бізбұлардың арақатынасын сөздікбөлімінде ықшамдалған

түрдеқарастырамыз.

6. E.E.Stoll.«TheTempest»,PMLA44(Sept.1932),703.

7. AnandaK.Coomaraswamy.«Intention»,AmericanBookman1(winter1944),41–48.

8. Лонгиннің қазіргі романтизмге көзқарасы туралы қараңыз: R.S. Crane, review of Samuel

Monk’sTheSublime,PhilologicalQuarterly15(April1936),165–66.

9. Кроче«Ariosto,Shakespeare,andCorneille»кітабында(trans.DouglasAinslie(London,1920),

chap.7),«ThePracticalPersonalityandthePoeticalPersonality»жəнеDefenceofPoetry,trans.

E. F. Carritt (Oxford, 1933), p. 24, кітабында интернационализмді сынаған еді, бірақ оның

сыны«Aesthetics»кітабындақарсыпікіртудырған.

10. Қараңыз:HughMearns,CreativeYouth(GardenCity,1925),esp.pp.10,27–29.Шабытберетін

өлеңдердіңтехникасыбүгіндешабытпенкөркемдікпенқатаркеледі.Қараңыз:RosamondE.

M.Harding,AnAnatomyofInspiration(Cambridge,1940);JuliusPortnoy,APsychologyofArt

Creation(Philadelphia,1942).

11. CurtDucasse,ThePhilosophyofArt(NewYork,1929),p.116.

12. Поэма жазылғаннан кейінгі сөз тарихы бастапқы мағынасына сай болса, онда шумақтың

мақсатына сай күмəн тудырмауы тиіс. Cf. C. S. Lewis andE. M. W. Tillyard,The Personal

Heresy(Oxford,1939),p.16;Teeter,loc.cit.,pp.183,192;reviewofTillotson’sEssays,TLS41

(April1942),174.

13. Chapters 8, «The Pattern» and 16, «The Known and Familiar Landscape» оқырманға өлеңді

түсінуге көп көмектеседі. Мысалы, интернационалистік сын жөнінде қараңыз: Кеннет

Бурктің (Kenneth Burke) «The Ancient Mariner in The Philosophy of Literary Form» (Baton

Rouge,1941)еңбегінеталдауы,22–23,93–102-бб.Буркмырзаойынтолықжеткізебілген.

14. CharlesM.Coffin,JohnDonneandtheNewPhilosophy(NewYork,1927),pp.97–98.

15. Элиот жазбаларында автордың психологиясына нақты баға берген. Қараңыз: The Use of

PoetryandtheUseofCriticism(Cambridge,1933),p.139,жəне«TraditionandtheIndividual

Talent»inSelectedEssays(NewYork,1932).Дегенменбұлжазбаларбіртектіемес.Қараңыз:

AChoiceofKipling’sVerse(London,1941),pp.10–11,20–21.

АЛТЫНШЫТАРАУ

Әдейібөлінген:поэзия,телехикаяжәнемаусым

ШонО’Салливан

Шон О’Салливан – Огайо штаты университетінің ағылшын тілі бойынша қауымдастырылған

профессоры.Иллинойсуниверситетініңбаспасынан«Заманауикинорежиссерлері»сериясымен

шыққан «Майк Ли» (Mike Leigh, 2011) атты еңбектің авторы. Оның сериалық нарратив пен

телевизияға қатысты мақалалары поэтикалық дизайн (жобалау) мен телехикая тәрізді

тақырыптарды қамтиды: «үшінші маусым»; «эпизодтық әңгімелеу»; «Есалаңдардағы» (Mad

Men)модернистікқұрылымдар»;«ИнгмарБергманныңтелехикаялары».

Формалистік сыншылдық дәстүр телевизиялықзерттеулер саласында өркендеді. Жұмыстың

біршама бөлігінде маусымдық әңгімелеудің (beats) ең кішкентай бірлігінен бастап, ірі

категорияларына дейінгі баяндау құрылымына ерекше назар аударылады. Атап айтқанда,

телехикая бастауында тұрған әйгілі Чарльз Диккенс шығармалары мен XIX ғасырдағы

викториандық романдарды бөлшектеп жариялау тәжірибесіне сүйене отырып, формалды

талдауға кең мүмкіндік ашады. Шон О’Салливан мақаласында телехикаяның шағын, үзік-үзік

көріністергебөлінуіпоэзияның,оныңішіндешумақ,тармақ,бунақтардыңүзікэлементтерімен

тығыз байланысты болатынын тұжырымдайды. Мақалада сериалдар жеке тұрған, бөлінбес

мәтін ретінде емес, бөлшектер жиынтығы секілді бір бүтін дүниедей айқындалады. Оған ол

«Сопраноның» (The Sopranos,1999) алғашқы маусымындағы осы күндердегі негізгі құбылыс

саналатын«сонет-маусымды»иллюстрацияретіндеалған.Дәлосындайүздіксізжалғасатын13

эпизодты маусым ХХІ ғасырдың ең өршіл телехикаяларының көбінде қайталанып отыратын

формағаайналды.

Мақаланың екі түрлі мақсаты бар. Біріншісі – тұжырым, сериал

нарративі; атап айтқанда, сериаланған телевизиялық драма – поэтикалық

өндіріс. Барлық сериалдар мазмұнына қарай бөлінген; өлең сияқты үзік-

үзік көріністер түрінде беріледі. Бұл просодиялық өнер (просодия –

өлеңдегі екпін, əуез, əуен, ырғақ, интонация – жалпы фонетикалық

құралдар жүйесі. – Ред.), сериалданбаған көркем əдебиет өнеріне

қарағанда,үзіктердіңжиынтығыретіндеөзінеерекшеназараудартады.Бұл

– бөлу, бөлшектеу өнері жəне осы бөлшектерді біріктіруді талап ететін

энергия өнері. Сонымен бірге дыбыстарды, тармақтар мен шумақтарды

əлденешеөшіріп,қайтақұрастырудықажетететінпоэзиясындытуынды.

Біз өркениет қанатын кеңге жайған осы заманда «Сопрано», «Дедвуд»

(Deadwood,) «Алты футжердің астында» (Six Feet Under), «Тың тыңдау»

(TheWire),«Есалаңдар»мен«Тіріқалу»(Lost)секілдіəйгілісериалдарды

поэзияның генеологиялық ағашының маңызды бұтақтары ретінде

түсінуіміз керек. Əдетте прозалық фантастиканың телевизия өндірісінің

бастауындатұрғандығыауызғажиіалынсада,шынтуайтынакелгенде,олар

нарративтің ежелгі дəстүрлерін еске түсіреді. Əсіресе олар ауызша

қойылымдарды (performances), метрикалық құрылымдар, итерациялар

(iterations) мен вариациялар арқылы басқарылатын нарративтерді

жаңғыртады. Мұнда мен поэзияның инфрақұрылымын телехикаяның

инфрақұрылымыменжалғайтынсегменттілікпенсандар,өлшемменырғақ

сынды қос шешуші терминдерге жүгінемін. Мысалы, мен сериалданған

телевизиялық эпизодтардың құрылымындағы анафора (anaphora) мен

кідірістің (caesura) рөліне ерекше ден қойдым. Аталмыш тəжірибелік

зерттеуде осы терминдерді қолдану арқылы сериал нарративтерін

зерделеудегі поэтикалық құрылымның орындылығын көрсетіп қана

қоймай,одандакөпнəтижегеқолжеткізгімкелді.Бұданбөлек,менқазіргі

заманғы ең тартымды өнер түрлерінің ежелгі мəдени технологияларды

жаңашыл мақсаттар үшін бейімдеген өнерден мүлдем өзгешеленетінін

көрсетугетырыстым.

Мақаланың екінші мақсаты – бейімделу үдерісі мағынаның жаңа əрі

маңызды бөлшегін тудыратынын растау. Телевизиялық ұзақ форматты

хикаятуралыойқозғағанда,авторларсияқтысыншылардаоныңроманмен

ұқсастығын жиі тілге тиек етеді. Осы тұрғыдан алғанда, жеке эпизодтар

көлемдікітаптардағыбөлімдергеұқсасболыпшығады(«Батысқанат»(The

West Wing, 2003); қараңыз: Ayres, 2009; McGrath, 2000). Алайда бір ғана

сериалдың эпизодындағы кейіпкерлер, оқиғалар мен тақырыптық

контекстердің алуан түрлілігі бірнеше əңгімелер тобын салыстырмай, бір

нарративті кластерді (топтаманы) білдіретін дəстүрлі роман бөлімінің

шеңберінен тысқары шығып кетеді. «Үлкен үміт» (Great Expectations),

«Қапасүй»(BleakHouse)жəне«Ортаңғымарш»(Middlemarch)сияқтыХІХ

ғасырдағы романдар сериалдардың апталық, айлық немесе жарты айлық

бөліктерінің арғытегі болуы мүмкін. «Бөліктер», «Сандар» немесе

«Кітаптар» деп аталатынаталмыш үзіктерэпизодтың формасыменалуан

түрлілігінебіршама жақын. Сөйте тұра, бұрынғыүзіктеркелесі біртұтас

құралғабірігіпқызмететеді.Əсіресероманныңтұтастайкөлеміавторлық

келісім бойынша (1836 жылғы «Пикуик жазбаларының» (The Pickwick

Papers) табысынан кейінгі Диккенстің жиырма бөліктен тұратын

əңгімелері) немесе («Жыл бойы» секілді журналдар сериаларындағы)

нұсқаулық хабарлар арқылы жүзеге асады. Телевизия, керісінше, бір

маусымнан екінші маусымға, бір эпизодтан келесі эпизодқа айтарлықтай

саңылау (gap) сала отырып, жұмыс істейді. Əр маусым бір-бірінен

əлденешеайларғабөлінген.Оданəріжалғасаберсе,сиырқұйымшақтанып

берекесіқашады.Сағызшасозылғанондайсериалдар,ақырында,жабылуға

шақ қалып, шығармашылық тоқыраумен аяқталады. Бір сағаттық

телевизиялық драмалар көпке дейін орта маусымдық уақытқа созылып,

кейінгікезгедейінтұрақтынарративтітəжірибегесыймайтындайтымұзақ

болды.Жаңаменескіэпизодтарарасындағыауысуларретсізжүрді.Бертін

келе,соңғыонжылдықта,үзіліссізонүшэпизодтықжүйепайдаболды.Бұл

жүйе поэтикалық шумақтарға едəуір жақын келеді. Менің пікірімше, біз

солонүшэпизодтыөлеңжолдарыдепалып,сосынмаусымныңосыжаңа

үлгісінсонетретіндеқарастыруымызқажетдеппайымдаймын.Бұлайқын

болмағанымен, қалыпты жұмыс үлгісін ұстанады, сондай-ақ ол үлгіден

қажет кезінде бас тарта алады. Сайып келгенде, мен алдағы тарауларда

бірнешесериалдыңмысалдарыарқылыбірмаусымдықамтығанөлшемдік

құрылымдардың телехикаяларда қалай қызмет атқаратындығы жөніндегі

жайттарға тоқталмақпын. Ал соңғы тарауда шынайы «сонет-

маусымдардың» алғашқысы қолданылады. Атап айтар болсақ,

«Сопраноның» бірінші маусымы егжей-тегжейлі талдау нысанына

алынады.Ондаменосыжап-жаңасериалдықформаныңқалыптарынжасау

барысындатасымал(enjambment),ауытқу(turn), төрттаған(quatrains) мен

үштаған (tercets) сынды просодиялық құралдардың маңызын ашып

көрсетемін.

Телехикаялардағыпросодиялыққұрылымдар

Сегменттілікпеннөмірлер

Менөнертерминдерінің алғашқысысаналатын«сегменттілік»терминін

Брайан Макхейлден (Brian McHale) алдым, ол оны Рэйчел Блау

Дюплессиден (Rachel Blau DuPlessis) алыпты. Сегменттілікті поэзияның

басты қасиеті дейтініміз секілді, Макхейл «баяндау – нарративтің, ал

перформатив – қойылымның ең басты белгісі» деген Дюплессидің

ұсынысын растайды.

 Макхейлдің айтуынша, Дюплесси «поэзия

саңылауларды реттестіре отырып, мағыналы бірізділікті құрайды

(тармақтардыңбөлінуі,шумақтардыңбөлінуі,беттіңкөлемі);ал,керісінше,

бөліктерге бөлінген құрақтарды іріктеу, қолдану əрі біріктіру арқылы

мағына құрастыру жəне ойластыру қабілетін түзеді. Бұл поэзияның жанр

ретіндегі басты ерекшелігін көрсетеді» деп тұжырымдайды (McHale

2009:14). Макхейлдің қысқаша түсіндірмесінің мəні – поэзияның

нарративті өлшеміне тағы да назар аударту. Бұған қоса, ол «белгілі бір

деңгейде əртүрлі əдіспен, əртүрлі деңгей мен көлемде сегменттелген

«поэтикалық емес нарративке де қатысты бөлшектеу кəдеге асқанымен,

сегменттілік «анықтама жасау тұрғысынан нарративтерде басымдыққа ие

əдіскежатпайтынын»айтады.Оныңұйғаруынша,керісінше,«сегменттелу

əрқашанда поэзиялық нарративтің құрылымына мағыналық (жақсы

болсын, жаман болсын) тұрғыдан үлес қосуы тиіс» (17, 18). Макхэйлдің

талдауы телехикаяларды бөлшектерден құрастырылған жинақ ретінде

қарастыруға алғышарт жасайды. Ішінара оның «саңылау» (spacing) мен

«саңылаудыеңсеруге»(thenegotiationofgap)(аралықкүй(gappiness)жəне

үзілген сызықтармен (gapped lines) бірге) басымдық беруі

телехикаялардағы нарративті басқаратын құрылымдық бөліктер мен үзік

бөліктердізерттеугеқажеттісөздікқордыңэлементтерінұсынады.

Телехикаяларды жасау тəжірибесі бірнеше ұсақ нəрселерден басталады.

Мəселен, «Сопрано» мен «Есалаңдар» деген шоудың авторлары

(showrunners)ДэвидЧейсбенМэттьюВайнерəрбірэпизодтуралыəсерлі

жағдаяттар мен көріністерді «түрткілер»

 (beats) арқылы көрсетуді

ойластырды.Олардыкеп-тіргіштақтағаорналастырып,қағазқиындылары

сияқтыұсақбөліктергебөліп,біздіңэпизоддепатайтынтоптаманықалай

бағыттап ұсынғанда ұтымды əрі көркем шығатынын бағамдап,

қиындылардың орындарын ары-бері ауыстырады (менталды жəне

физикалық тұрғыда). (Chase, 2002: ix; Chozick, 2009). Əр эпизодтың

түрткілері – сағаттық нарративпен берік үйлескен кейде бір минутқа да

жетпейтінжекелеген көріністер–біздіөлеңшумақтарындай бір орыннан

немесесюжетбөлігіненекіншісінежылжытып,параллель,диалектикалық

қайшылықтарменүзілістердітуындатады.Ақырында,бөліктердііріжобаға

қатысатынтəуелсізорындаушыларретіндекөрудіталапетеді.

Басқа бір тұста, мен ескі, жаңа жəне саңылау (немесе «арасы») сынды

сериалдықтың ең басты үштүйіндіэлементіжөніндесөзеттім. Сонымен

біргепоэзияның үш басты элементіне, əсіресе лирикалық поэзияға, оның

ескі формасының жаңа түрлеріне (мысалы, сонет тəрізді) һəм тармақтар

мен шумақтар арқылы жасалған саңылауларға ден қойдым (O’Sullivan,

2006: 120–21). Көп жағдайда, бұл саңылаудың артикуляциясы ескі мен

жаңаның арасын жандандырады; дəл осындай жолмен өлең немесе

телехикая жасалады. Сегменттіліктің бұл дискурсы – жаңа жəне ескі,

жаңаданашылғанəрібұрыннанкөпкемəлім,аралықһəмсаңылаулогикасы

арқылыанықталғантілдіктіркестерменқапталғанбөліктер,өлшемдермен

формалар.

«Нөмірлерді» (numbers) белгілі бір тəжірибе ретінде қолдану

телевизияныңбұрынғытарихындағы(pregistory)сериалдықпенпоэзияны

байланыстырады.Себебі«нөмір»дегеніміз–Диккенстіңайсайынғыойдан

құрастырған бөліктеріне берген атауы мен Уордсуорт пен өзгелер

қолданған«өлеңнің»синонимі.(Ағылшындардаөлеңніңұйқасыменбуын

саны маңызды емес, екпін мен ырғаққа, мазмұнға баса назар аударады.

СондықтансондайөлеңдердіңбірінУордсуорт«сан»депатаған,яғниолда

өлең. – Ред.) Оның «Лирикалық балладаларға» (Lyrical Ballads) жазған

алғы сөзіндегі «сандардың» механикасы («Ақынның «санды» игерудегі

икемділігі əрі əсемдігі оқырманды сүйсіндіретін шеберліктің бірі, тіпті

бірегейі десек те болады») мен қарапайым сөз арасындағы келісімі оны

«адамдардың шынайы тілінен өлшемдік безендірудің орнын іріктеу»

мақсатына жеткізеді (Уордсуорт, 1996: 174, 164). «Нөмір» мен ишара

(mimesis) арасындағы шиеленіс Чейстің түрткілер формуласында

дəлелденгеніндей, телехикаяларда да орын алады. «Сопраноның» əрбір

эпизодыныңүлгісіAменBоқиғаларыарасындабөлінген(«онүшнемесе

осышамаластүрткі»)Cоқиғасы(«беснемесеалтытүрткі»)жəнекездейсоқ

кездесетін D оқиғасы («бірер түрткі») «шамамен 35 түрткіден» тұратын

жүйені қамтиды (Chase, 2002: ix); жергілікті ерекшелігі бар жұмыстың

осылайшабөлінутүріаталғансериалдартобынақатысты.Өлеңшумақтары

метрикалық өлшемге лайықталған үлгіге бағынса, жекелеген эпизодтарда

кішігірімауытқуларболуы,кейбірсерияларөлеңөлшемдерінелайықталған

формаға бағынбауы мүмкін. Мұндағы арифметикалық қақтығыс

поэзиядағы тұрақты қажеттілік талабы мен сипатынан үстем тұрады.

Байқауымша, бұл қақтығыс бізді мəтіннің үстіңгі бұзылған қабатын

түсінуімізге жəне əр бөліктің көптеген əсерлерін басқаша қарауға

мəжбүрлейді.Соныменқатартекоқиғажелісініңжалғасқантұсынанғана

емес,алдыңғыһəмкейінгібөліктердімүмкінболғанүндестік,визуалдық,

тақырыптыққатынастартұрғысынанқарастырамыз.Поэзиядағысөздердің

бір уақытта түрлі мағыналарға, «сандар» мен дыбыстарға қызмет ететіні

тəрізді, телевизия түрткілерінің де оқиға желісіндегі байланыстар мен

жекелеген басқа түрткілермен бір мезетте байланысуы сияқты түрлі

нарративтімақсаттарыболады.

Дыбысқа басымдық беретін жəне жекелеген бөліктердің математикалық

орналасуына негізделетін өнер жүйесі – əуен (музыка), əуен поэзиямен

қосылған кезде «сан» ретінде белгілі əн туындатады. Бұл – «санды»

қолданатын «Сопрано» жағдайында кездейсоқ каламбур (бұрып сөйлеу,

сөздерді ойнатып, түрлендіру) емес, бұрыннан бар жалғыз

бейдиегетикалық сүйемелдеусіз əуендік топтама. Басқаша айтсақ,

көрсетілім – байланыстырушы, еске салушы һəм таныстырушы

симфониялық форма, партитураның қолтаңбасын, эпизодқа бөлінген

бөлшектердіроктанхип-хопқа,оданоперағадейінөлеңдертоптамасының

пайдасына қарай теріскешығарады.Əрбірəн əр сəтке өзінің өлшемімен

ырғағыналыпкеледі,кейдеолароқиғаменəуенарасындатазаұйқаспен

параллельдерді білдіреді, ал кейде ұйқастар мен диссонанстарды

туындатады. Соңғы он жылдағы телехикаяларда, түпнұсқа əуенге

қарағанда, цитаталанған əуенді қолданудың басым болуы сериалдардың

өздерініңде«сандық»немесеметрикалықұйымдасуынкөрсетеді.

Өлшемменырғақ

«Дедвудтың» авторы Дэвид Милч бізге «сандардан» өлшем (метр) мен

ырғаққаөтужолынұсынады.Милчтіңайтуынша,«əңгімелеудіңеңжоғарғы

түрі – математика… мұндағы белгілердің бойында энергияның бастапқы

жəне ең қуатты формалары жатыр. Эйнштейн белгіні дұрыс түсіне алса,

онда энергияның құпиясын таба алатынын түсінді» (Singer, 2005: 204).

Математиканемесесандарменəңгімелеуэнергиясыарасындағыбұлкөпір

– психология мен оқиға энергиясының шикізат көзі – Уордсуорттың

өлшемді шынайы адамдардың тіліне қатысты қолдану əрекетін еске

түсіреді. Дəлірек айтсақ, өлшем өлеңнің математикалық энергиясын

жартылай айқындайды. Өйткені ямбылық пентаметр жағдайында өлең

жолы бес ямбыдан тұрады. Ол жергілікті ырғақ талаптарымен үздіксіз

əңгіме жүргізеді. Осы құрама ямбы: спондей, дактиль, анапест, трохей

өзара бірігіп, белгілі бір жолдарды толтырады. Бұл – жоспар мен оны

жүзеге асыру арасындағы шиеленіс, не одан да кеңірек мағынада

қарастырсақ, Платонның ойлауы мен Аристотельдің тəжірибесі

арасындағы шиеленіс. Индустриалды өнердің голливудтық экономикалық

моделі бұл шиеленісті басты жоспарға айналдырады. Ал Чейс пен Милч

солжоспарлардықұрайтынуақытпенақшаныңшынайықажеттігінмаусым

алдында дайындауы мүмкін. Телехикаялар өндірісі апталық жəне айлық

жарияланымды викториандық қысыммен параллель ұсынады, себебі

маусым аяқталғанда сценарийлерді қойылымдар мен эпизодтарға

айналдыружеделдейтүседі,алүдеріспенэфируақытыныңарасықысқара

түседі. Жалпы, телевизия көркем фильмдерді түсіру кестесіне қарағанда

əлдеқайда тығыз жұмыс істейді. Эпизодты түсіруге əдетте он күн уақыт

кетеді.Олкүнінебеснеалтыбеттітүсіруіқажет;алкөркемфильмдітүсіру

кезіндекүнінебірнеекібетқанатүсірукөзделеді.Осындайшектеу,əсіресе

көріністерді түсірілім барысында қысқарту импровизацияға үлкен қысым

түсіріп, салмақ салады. Нəтижесінде ойластырылған өлшем мен шешуші

ырғақарасындакелісімпайдаболады.

Милч телевизиялық өнердегі өлшем мен ырғақ арасындағы қақтығысқа

якиғаламдықдизайнменжергіліктімүмкіндіктерарасындағышиеленіске

поэтикалық үлгіні мысал ете отырып тоқталды. «Дедвудтың» жалғасы

ретіндегі кітапта ол: «Мелвил кез келген ұлы поэма өзінің қозғалысына

қарсыайналатынынжазады»,–дейді(Milch2006:17).Милчісжүзіндеосы

дəйексөздіңмағынасынжаңажағдайғаорайластырып,қайтаданбейімдейді.

Мелвилдің1860–1861жылдардағыпоэмасыныңатауыбіздіңмақсатымызға

сай«Пікірлерқақтығысынан»туындаған,олжердесөйлеушібылайдейді:

«Менжелдіңмақсатықаттысоғуекенінбілемін,олөзініңжолындатұрған

күшке қарсы əрекет етеді» (63–64-жолдар). Курсивпен берілген «қарсы»

сөзіпоэмағасонысипатбергенжəнежетекшіəрекеттерінбасакөрсеткен.

Сегменттердің саңылаулармен, бунақтардың сөйлемдермен, жолдардың

шумақтармен таласқа түсуі поэманың арқауында берілген нанымдарды

ғана шайқалтып қоймай, сонымен бірге поэзиялық құрылымның өзін де

шайқалтты. Макхейл Джон Шоптоудың еңбегіне сілтеме жасай отырып,

«контрөлшем» (countermeasure) терминін ұсынады. Бұл – «белгілі бір

деңгейдегі немесе ауқымдағы өлшемнің басқа деңгей не ауқымдағы

өлшемгеқарсышығуы».Осындайжолмен,мысалы,ЭмилиДикинсонның

поэзиясы, негізінен, сөз орамы тұрғысынан (phrase-measured) өлшенеді,

алайда оның сөз орамдары тармақ пен шумақ деңгейінде үйлесім тауып,

контрөлшемге ие болады (Mакхейл, 2009: 17). Біз мұны өлшем не ырғақ,

айналымякиқозғалыснемесеөлшемнеқарсыөлшемдепқалайатасақта,

поэзия мен телехикаялар бұл диалектиканы анық айналмалы жəне

сызықтық өрнектер арқылы қарастырады. Поэзияда əрбір жолдың

соңындағықозғалыстыүдемелідепатайаламыз,себебіəрбірсөзнарратив

жинағынданемеселирикалыққосымшадабіздікеңістіккеқарайжетелейді;

алайда жолдың соңы көбінесе қорытынды сияқты қайта айналып келіп

отырады. Поэманың белгілі бір түрлерінде біз қайта оралуды «ұйқас»

(rhyme) деп атаймыз, өйткені сол сəтте тыңдап отырған дыбыс алдыңғы

жолдаестігендыбыстыескетүсіреді.

Мысал. Екі просодиялық техниканың, яғни өлшем мен ырғақтың

телехикаяларда қалай қызмет ететінін қарастырайық: біз анафораны

жетекші əрі қозғаушы күш деп те атай аламыз. Себебі ол бізге алдыңғы

итерациялар (қайталаным) мен кідірістерді (caesura) еске сала отырып,

прогрессивті (үдемелі) құрылымдарды жасайды. Бұл орта жолда үзіп,

аяқтау арқылы желінің тұтастығын бұзатын əлдеқайда қатаң стратегияны

ұсынады, синтаксистік ырғақ өлшем талаптарымен шиеленіске түседі.

Телехикаялардаанафораның бір көрінісі – титрлық ашылудың бірізділігі,

титр жүйелілігінің ашылуы бағдарламаның метрикалық дəстүрлерін еске

салады. Расында, əр бағдарламаның басталуының екі түрі болады: оқиға

желісі(thespin)жəнешоу(thedrive)көрсетілімі.Кейдешоуоқиғажелісінің

алдында көрсетіледі.«Тіріқалу» (Lost) мен «Тың тыңдау»серияларында

осылай болған. Оны «Қысқаша скетч» түріндегі кіріспе (Сold open) деп

атаған. Шоу кейде оқиға желісінен басталады. «Сопрано», «Дедвуд»,

«Есалаңдар» сериалдары дəл солай басталған. Мұндай балама үлгі

анафоралықбайланысорнатуүшінқолданыладыəріоларкелесіэпизодтың

басталуына себеп болады (өлең жолдарына). Сонымен қатар

қорытындылаушы контрөлшем немесе ұйқас қызметін де атқарады. Бұл

тұрғыдан,«Тіріқалудың»басталуыменаяқталуыəрдайымсимметриялық

болыпкеледі. Қысқаша кіріспеден кейінқара түсті экранға көрсетілімнің

атауы жазылып, музыкамен көркемделеді. Эпизодтың соңында да қара

түстіэкрандақорытындылаушыоқиғажелісіжазылып,тағыдамузыкамен

əрленеді.Керісінше,«Сопрано»,«Дедвуд»,«Есалаңдардың»əрбірэпизоды

жаңа əуендер арқылы қорытындыланады, ол музыканы бұл сəтке дейін

естімегенбіз һəм сол сəттен кейін де қайта естімейміз. Расында, мұндай

шоу əрбір эпизодтың басында кездескенімен,соңындакездеспейді. Əрбір

эпизодтың басында бір бөлек, соңында басқа музыка ойналғандықтан

(кіріспеəуенненбөлек)«Тыңтыңдау»просодияныңқақортасынатүседі;

бірақəрмаусымда бұлмузыкабөлекшеболып,оқиғажелісіменшоу бір

мезеттетұтаскөріністабады.

Кідірістің (caesura) мысалы ретінде айтар болсақ, телехикаядағы

кадрларға қарсы просодиялық қарама-қайшылықтар үшін біз үлгілерді

емес, ерекше жағдайларды ойластыруымыз керек. Мəселен, «Бұл менің

итім»(That’sMyDog),«Алтыфутжердіңастында»сериалдарындағы4-

маусымның5-эпизодындадраманыңжүйесінортасынанкілтбұзып,қалған

уақытын Давид Фишердің машина ұрлағанын көрсетумен өткізетінін

айтуға болады. Бұл эпизод тосыннан пайда болды. Өйткені көрермен

сүйікті кейіпкерінің аяқ астынан осынша ұнамсыз бейнеде көрінуін

күтпегенеді;бірақбұлэмоциялықмəңгіру(шок)процедуралықмəңгіруге

қосылып, тіптен күшейе түсті. Атап айтқанда, көрермен күткен көрініс

көрсетілмей,жалғасыпкележатқанырғақтыүлгіүзіледіде,баяндаутəртібі

бұзылып,көрерменніңкөкейіндесұрақтарпайдаболады.«Бұлменіңитім»

өз баяндау жүйесіне тек кідіріс енгізген жоқ, 4-маусымда Давид Фишер

траекториясының салдарын тұтастай өзгертіп қана қоймай, оның

айналасындағыкейіпкерлердіңорталықтобынадаайтарлықтаймінездеме

береалды(Nussbaum,2004:2;O’Sullivan,2009:221–23).

Маусыммағынабірлігіретінде

«Алты фут жердің астындағы» (Six Feet Under) кідірістің қос

қорытындысы белгілі бір эпизод үшін де, алдыңғы жəне одан кейінгі

эпизодтарүшіндемағанжаңалирикалықформағақатыстыталдаужасауға

жол ашады. Ол – маусым. 1999 жылға дейін телевизиядағы маусымдық

көрсетілімдер таза өндірістің жүйесі ретінде қызмет атқарды. 1960

жылдардың ортасында «Бонанза шоуы» (Bonanza) сияқты көрсетілімдер

жылына отыз төрт эпизодтан шығып отырды. Бірте-бірте соңғы кезде

дəстүрге айналған жиырма екі эпизодқа дейін қысқарды. Бұл еркін, кең

қондырмадəстүрлітүрдекүздебасталып,көктемніңсоңынадейінжүреді.

Маусымныңжиырмаекіэпизодыжаңапартиялардыңтоптамаларындаөріс

алады. Олар рейтингтер жарнамалық бағаларға байланысты кезеңде

жылдықкүнтізбенің«бағдарламалардыңтанымалдығышарықтаптұратын»

кезеңіне бағытталған, қайталанған топтамалармен алмасып отырады. Бұл

үлгі, кездейсоқ секірістерін қоса алғанда, көрерменге басталу мен

қорытындыланудың жалпы əсерін береді. Алайда осы маркерлердің

əрқайсысы,яғнибасталу,қорытындылану,секірулер салыстырмалы түрде

«баяу» болып келеді. Реймонд Уильямс мұны телевизия «ағымы» деп

айтқанеді.

Уильямс «кез келген телевизияның эфиріне шыққан бағдарламалардың

реттілігіосытектессериалдарды,жарнамаларменжетілдірулердіқамтыған

жанрларжиынтығыныңағымынқұрайды;бізтұрақтынарративəлемімен

оныүзіптұратынжарнамаларарасындаобраздармендыбыстардықолдай

отырып, қабылдаушы тəжірибенің көзі ретінде алға жəне артқа қарай

соншалықты шапшаң жылжымаймыз» деген еді (Williams, 1974:91–92).

ДжейнФеуэртеледидарды«сегментацияменағымныңдиалектикасы»деп

сипаттау арқылы, Уильямстың тұжырымдамасын толықтырады (Feuer,

1983: 15). Соңғы кездері бұл ағымды сандық бейне (DVR) технологиясы

ығыстыра бастады, бұл технология көрермендерге көріп отырған

бағдарламаларын белгілі бір авторлардың ойлары арқылы қабылдайтын

пассив көрермендер сияқты емес, өздері толық басқара алатындай

мүмкіндік береді. Жиырма екі эпизодты маусым сегментация есебінен

ағымның түрін айрықша көрсетеді, себебі ол шартты түрде біріктірілген,

қатаңқалыптаспағанəрішектелмеген.Дəстүрлімаусымныңонтологиялық

тұрғыдан айқын болмауы маусымдық телехикаяларды ашық іс-əрекет

ретінде сыни тұрғыдан қарастырудың негізінде жатыр. Дженнифер

Хейворд (1997) пен Робин Уорхол (2003) сияқты жазушылар бұрынғы

сериал формаларының параллельдеріне қызығушылық білдіре отырып,

маусымдар бірлігі жоққа тəн бұрынғы үздіксіз жанр – телехикаяға басты

назараударған.

1999 жылдың қаңтар айында HBO (Home Box Office) «Сопрано» деп

аталатын, зор мəдени дүмпу туғызған тың сериалдардың алғашқы

маусымын эфирге шығарды. Бұл жерде салыстырмалы түрде аңғарусыз

қалғаны – сол маусымға түбегейлі өзгеріс əкелген, апта сайын үздіксіз

қайталану арқылы экранға шыққан ерек қалыптағы он үш эпизод. Мен

1999жылғадейінгітелевизиялықмаусымдытазаөндірісжүйесідегенімде,

«Сопраноның» бірінші маусымы, негізінен, желінің қаржылық жəне

құрылымдық талаптарын қанағаттандыру үшін жасалмағанын меңзеген

жоқпын. Он үш эпизод əдеттегіалғашқы жиырма екі эпизодты маусымға

ұқсасболыпкеледі.Оныңқалғантоғызэпизодын(немесе«соңы»)бірінші

бөлімнің рейтингі осындай көріністердің шығуы үшін инвестиция талап

еткен жағдайда ғана шығару ұйғарылған. Алайда «Сопраноға» дейін сол

алғашқыонүшэпизодөзіндікнарративтітоптамаретіндеойластырылып,

қолданылмаған.Америкалықтелевизиятарихындаүздіксізмаусымныңон

үш эпизод арқылы ұзаққа созылған тамаша оқиғаны жеткізудің дара

баяндауформасыпайдаболды.Олайтарлықтайуақытпенкеңістіктіқамту

үшін біршама көлемді болғанымен, соншалықты жайылған, шашыраңқы

сипаттаемеседі.Оныңұзындығыныңонтөртжолдысонетпараметрінеөте

ұқсас болуы өндірісте туындаған мəселелерге (кездейсоқ апат т.б.)

байланысты болуы мүмкін. Дегенмен осы алғашқы өнімнің ұтымдылығы

тым қысқа маусымды болуында əрі жыл тоқсанындағы шығындарды

бақылауда ұстап, дұрыс бағдарлауында жатыр. Алайда америкалық кино

мен телевизия тарихында корпоративті шешімнің көкжиегін кеңейтетін

шығармашылықсалдарыбұлсериалдандамолынанбайқалады.

Бізсонетпен маусымдағы паралелльдер арасындағы ерекшеліктердісөз

етпей тұрып, сонет табысының себептерін һəм оның өзі мен он үш

эпизодты маусымның қалайша тез əйгілі болғанын қарастырып көрейік.

Сонет бақылау мен ойды дамыту үшін тым ұзақ болғанымен, Уилиям

Шекспирдің қолданысындағы метафоралық нұсқау болуына əрі Роберт

Фросттың диалог қолданысына аса икемді. Оның соңы өзгеріс немесе

алмастыру жасау үшін өзінің бастауынан тым алшақ болғанмен, қиын

жолдыигеру үстіндеодан тысқары емес.

ФилиппСиднейдің«Астрофелі

менСтелласы»(AstrophelandStella)1580–1590жылдардағысонеттергезор

қызығушылық туғызғандай, «Сопраноның» алғашқы маусымы соңғы он

жылда он үш эпизодты маусымның (кейбір үлгілерде он екі эпизодтық

маусым) даңқын асырды. 1999 жылдан бастап көптеген сериалдар осы

үлгімен қойыла бастады, атап айтқанда, HBO-ның «Алты фут жердің

астында», «Тың тыңдау», «Дедвуд», «Үлкен махаббат», сонымен қатар

«Есалаңдар», «Декстер» (Dexter) сияқты кабелді бағдарламалардың

ұсынылуынайтуғаболады. Тіптіалғашқыекімаусымдадəстүрліжиырма

екіденжиырматөрткедейінгіэпизодтардышығарған,эфирдентысжелілік

«Тіріқалу»аттысериалкүнтізбеніңотызалтыаптасынеркінқамтыды.Осы

кино соңғы екі маусымында он сегіз эпизодтан он алты эпизодқа дейін

қысқарып,кейінгі апталардаешүзіліссізэфирге шығып отырды.Маусым

жеке-дара,қысқартылғанжəнеараласобъектретіндебұданбылайбеделді

кабельді телевизияның ерекше саласы болудан қалды. Тіпті 2009–2010

жылдардағыFox тележелісіндеөткен«Ойыншықүй» (Dollhouse) атты он

үш сериядан тұратын екінші маусымы көрсеткендей, сонет-маусымның

жинақталғанұзақтығыэфирліклексиконныңбөлігіболуымүмкін.

Осы жерде «Сопраноның» пайда болуымен тұспа-тұс келген маңызды

технологиялық инновацияны атап өткен жөн: нақтырақ айтсақ, цифрлық

əмбебап диск немесе DVD. Сонет-маусым секілді бұл инновация

көрерменге эпикалық нарративтің негізгі бөлігін құрастыруға (сақтауға)

мүмкіндік береді. 1999 жылғы телевизиялық драманың көрермені оқиға

желісініңортасынанбастағысыкелсе,ненітаңдапаларынаназараударуы

керек.Ол«БлюзХиллСтриттіңеңмықтысы»(TheVeryBestofHillStreet

Blues) немесе «Заң жəне тəртіп: өндірушінің жинағы» (Law & Order:

Producer’sCollection)яки«ВампирлердіқырушыБаффи»(BuffytheVampire

Slayer) топтамасынан «Баффи жəне хроника періштесі» (Buffy and Angel

Chronicles) атты сапасы жоғары екі не үш бейнетаспаны сатып алуы

мүмкін. Анықтаушы бөлік болып саналатын маусым, шын мəнінде,

тұтынушыартефактретіндемүлдекөрінбеді.ТіптіHBOтелеарнасыныңөзі

алғашқыда бұл жасанды өнімді иелене алмады. Сөйтіп, ол үшінші эфир

шығуға бірнеше ай қалғанша, «Сопраноның» шығуын 2000 жылдың

желтоқсан айына дейін тежеді. 2005 жылы түсіріліп біткен «Алты фут

жердің астынданың» төртінші маусымы өзінің бесінші жəне ақырғы

маусымдарыдайынболғаншаэфиргешықпады,көрермендердіңнарративті

сатып алу мүмкіндігін тежеді. Сол кезден бастап, маусым мен DVD

арасындағы диалог анық байқала бастады. Соның нəтижесінде, қандай

деңгейде болмасын, бірде-бір алдыңғы маусымдағы көрсетілім эфирде

жаңамаусымжүріпжатқандашығарылмайтынболды.Қазір«Вампирлерді

қырушы Баффидің» барлық жеті маусымы толықтай қолжетімді, сатып

алуға болады, тіпті мегаполисті құраған отыз екі эпизоды бар

«Бонанзаның»біріншімаусымыDVD-ге2009жылыбасылыпшығарылды.

Көрерменнің тура мағынасында бөлшектерден құрастырылған

маусымдарды басқара алуы мəтіннің нарративті-баяндау динамикасын

айтарлықтайөзгертті.

Онүшэпизодтантұратын«Тыңтыңдау»үзіліссізмаусымүшінжарқын

мысалболаалады.Оныңсериялары2002жылдан2008жылғадейінжүріп,

бес маусымға созылды. Ұзақтығы бойынша он үш эпизодтан бастап (1

жəне 4-маусым) онекі эпизодқа(2 жəне 3-маусым), тағы он эпизодқа (5-

маусым)дейінөзгерді.Əрбірмаусым«Жербесіккебараржол»(«WayDown

in the Hole») кіріспе өлеңімен һəм келер маусымның сценарийлерін

жаңаданмонтаждауданбасталды.Бұлекеуі,яғнимузыкалықстратегиямен

визуалды стратегия, америкалық телехикаялар үшін бұрын-соңды болып

көрмеген құбылыс болды. Жалпы маусым барысында оқиға желісі қалай

дамиды,неболадыдегенқызығушылықкөзқарастұрғысынанақпаратберу

үшінжеткілікті.Əйтседекейіпкерменсюжеттіңнақтықалайдамитынын

көрсетуүшін мардымсыз.Сюжеттіжиектеп,белгілібірқалыпқа сыйғызу

құралы Диккенстің сериалдары қатарының жалғасы іспетті. «Кішкентай

Доррит» (Little Dorrit) тəрізді жиырма бөліктен тұратын кітаптың жасыл

мұқабасынемесе «Екі қала ертегілерінің»(A TaleofTwo Cities) айлық не

апталық үлгісі романдағы негізгі кейіпкерлердің бейнеленуін көрсетті.

Олар кітап беттерінде графикалық байланыстармен сабақтасып, өткенді

шолу тұрғысынан əлі ашылмаған байланыстар мен салдарды алдын ала

білдіріптұрғандайкөрінеді. Алайдабұлжердегіайырмашылық– тағыда

Диккенс шығармасындағы маусымға баламаның болмауы. «Тың

тыңдаудың» мұқабасын жыл сайын өзгертіп отыру шешімі оның əр

маусымда мүлдем жаңа хикаяны баяндау бағытын таңдағанын көрсетіп

отыр. Балтимордың оқиғаларды байланыстыруына, полиция жұмысына

жəнеесірткібизнесінеқарамастан,негізгібаяндаубағдарыүнеміөзгеріссіз

қалады.1-маусым–тұрғынүйқұрылысыныңобъектісі;2-маусым–верьф;

3-маусым – саяси сахна; 4-маусым – мектептер; 5-маусым газет ісіне

айрықша ден қойды. Осындай назар аударулардың түбегейлі өзгеруіне

байланысты«Тыңтыңдау»тəріздіұзақхикаяттарменжиісалыстырылады,

себебі сериалды том-том болып басылып шыққанвикториандық кітаппен

салыстырудың еш негізі жоқ.

 Белгілі бір балама ретінде Бальзактың

«Адамзат комедиясы» (La Comédie humaine) атты ауқымды еңбегін

қарастыруғаболады.Дегенмен«Қапасүй»тікелейүлгіретіндеқызметету

үшінтымқысқа,алтоқсанбестақырыптықшығармаүшінтымұзақ.«Тың

тыңдау»,Бальзаккақарағанда,өзініңқұрылымдыққұбылтуды(троптарды)

қолдануытұрғысынан əлдеқайда оралымды жəне Диккенстің кейіпкерлер

менконтекстіөзгертуінеқарағандаəлдеқайдатүзу(сызықты)болыпкеледі.

Басқаша айтқанда, проза генеологиясының тамыры тереңге кетеді, сол

себептенбізпоэзияғақайтабетбұруымызкерек.

«Сонет-маусым»кейсінталдау:«Сопраноның»1-маусымы

Телевизияның бай қоры «сонет-маусымның» мүмкіндіктері мен

сипаттарынкөрсететінкөптегеннұсқалардыұсынғанымен,осыформаның

көшбасындатұрған«Сопраноны»,атапайтқанда,оныңбіріншімаусымын

қолданған жөн сияқты. Бұл маусым біз «Сопрано» деп атаған, үздіксіз

жалғасқанонүшэпизодқаарқауболған,шексізəсерменайрықшасезімге

жетелейтін сонеттер əлеміне жол салған еді. Он екі жəне он төрт эпизод

арасында бөлуге болатын телевизиялық маусымның осы түрі мен сонет

арасындағы құрылымдық (гомология) телехикая мен сегменттелген

(бөлшектенген) тəжірибе уақыттың əдістері арасындағы байланыстар

туралы ойлануға итермелейді. Мəселен, жылдардың айларға немесе одан

қысқамаусымдардыңекіаптағабөлінуі.Алайдабұлжердегіпараллельдер

осы сандармен ғана шектеліп қалмайды. Мен сонеттің қозғалыстарын

қайта туындататын əрі контрөлшемдеріне сəйкес келетін маусымның үш

композициялықстратегиясынашыпкөрсеткімкеледі:алғашқытəжірибелік

төрттаған (1 жəне 4-тармақтар); 5 жəне 10-эпизодтардағы əрқайсысын

бұрылысқа ұқсатуға болатын біркелкі орналасқан күрт үзіліс жəне

түйіндеуші үштаған (tercet). Мен сегменттердің осындай ерекше

құрастырылуы нақ келесі маусымдарда қайталанбайды деп кесіп айтып

тұрғаным жоқ, бұл «Сопраноға» һəм өзге де сериалдарға да қатысты.

Сонет-маусымағылшынсонетініңүштөрттағанымениталиялықоктавия-

сессет үлгілеріне келмейді, оған қарағанда, Фросттың формалды

тəжірибелерінде ұқсас үлгілер қамтылған. Мен сипаттаған просодиялық

тəсілқайталанғанымен,соңғыонжылдаонүшэпизодтантұратынүзіліссіз

маусымжүйеленгентапсырыстарғақарағандасегментация,сандар,өлшем

жəне ырғақ мүмкіндіктерімен экранға шығарылды. Сөйтіп, айналым мен

қозғалыс қатаңдық пен еркіндік арасында, нақты ережелер мен оларды

үзугебағытталғансебепарасындателехикаяныңдинамикасынаайналды.

Алғашқы маусымдағы «Сопрано» тəжірибелік төрттаған шумақтық

құрылымы Тони Сопрано мен оның ағасы Джуниор жоғары дəрежедегі

лейтенант болып қызмет ететін, Нью-Джерсидегі қылмыстық топтың

басшысы Джэки Эйприльдің оқиғаларын тоғыстырған, төрт эпизодты

топтамадан тұрады. Осы эпизодтар барысында Джэки ауырып, қайтыс

болады;төртіншіэпизодоныжерлеуменбітеді.Бұлтөрттағанарқауға

(arc)

сəйкескеледі.Шығармадакүрделіоқиғажелісінкеңіненөрбітіп,сюжетке

де, кейіпкерге де қатысты белгілі бір салдарды туындататын тұрақты

сюжеттік желі бар.

 Осындағы оқиғалар топтамасымен қатар, өлең

құрылысын да атап өтер едім, себебі осы төрт эпизодтың əрқайсысы

басталудыңтүрліжолдарынұсынады.

«Пилот»(сериалдыңсынамаэпизоды.–Ред.)депаталатынбіріншіэпизод

жүйке сырқатына шалдығып, бойын үрей билеген Тониді қабылдамақ

болған психиатр Дженнифер Мелфидің қабылдау бөлмесінен басталады.

ДэвидЧейс:«Егербірде-біржелібұлпилоттықжобанықабылдамаса,онда

оғанжартысағатқосып,үнемдібюджетжұмсалатынжекетуындыретінде

шығарар едім», – дейді («Сопрано», 2001). Нəтижесінде эпизод өзінің

оқиғасын баяндауға қарағанда сериалды шаблон құруға аз көңіл бөлді.

Мысалы,пилоттықжобаныңбіріншіжартысыақпараттыұйымдастырумен

айқындаудың əдісі ретінде Тонидің даусына сүйенеді. Бұл тəсіл келесі

сексенбесэпизодтықхикаядақайтыпқайталанғанемес.Келесінарративтік

тəжірибе–«46ұзынның»екіншіэпизоды.Оныңбасталуы«Сопраноның»

сегіз маусымдағы бірде-бір эпизодына ұқсамайтын «қысқаша скетч

кіріспесінен» басталады. Оқиғаның туындау салдарын алдын ала

көрсететін шағын көрініс гангстерлердің ақша санауын, теледидардан

мафиялық сараптамалық əңгімелерді көрсетіп отырады. «Теріске шығару.

Ашу-ыза. Қабылдау» деп аталатын үшінші эпизоды тасымалмен

(enjambment)басталады.Бұлжердеекіншіэпизодтыңқорытындыактісінен

бастап ұзаққа созылған сюжет желісі бар: бір отбасы мүшелерінің басқа

қылмыстық топпен байланысы, жүк машинасының ұрлануы эпизодтар

арасында үзіліс не саңылау болмағандай аяқасты басталып кетеді. Əрі

тасымал нарративті стратегия ретінде келесі серияларда өте сирек

кездеседі. Осы «жалған» бастамалардан ерекшеленетін төртінші

«Мидоулендс» (Meadowlands) эпизоды маусымның тұтас сериалдардың

өзегіне(визиттіккартасына) айналғантəсілден,яғни Тони армандарының

жалғасуымен басталады. Алғашқы гамбит (гамбит – шабуылды тездету

үшін шахмат ойынының басында бір тасын, не бір фигурасын беру,

жегізу. – Ред.) ретінде маусымның сегізінші эпизодында төрт сериалы

топтамаүлгісіндеқатарласа,жарысақайталанады.Алайдаекіншімəртетүс

көруоқиғасынан соң, Тонидің інісі Кристоферпайда болады. Ол осы екі

кейіпкердің бірсарынды үрейінің арасынан бейне бір өзіндік ұйқас

туындатады. Сөйтіп, төрт түрлі дыбыстан, бейнелеулер мен

перспективалардан өзінің алғашқы төрт жолын бастайтын өлең сияқты,

маусымның бірінші төрттағаны қайталанған кезде түрленіп, шеңберге

қарағандатүзусызықтыерекшелепкөрсетеді.

Екінші просодиялық, назарға алынған маусымға тəуелді стратегия

үзілістен соң, аяқ астынан, стильдің өзгеруімен жəне маусымда екі

параллель сəттердің қатар өрбуімен көрініс табады: бесінші эпизод

«Колледж»(«College»)беноныншыэпизод«Хитдегеніміз–хит»(AHitIs

a Hit). «Колледж» – «Сопраноның» барлық эпизодтарының ішіндегі ең

əйгілісі. Чейс оның маңыздылығына тоқталған кезде эпизодтың сериалға

қарсыконтрөлшемгемысалболаалатынынбасаайтты.Соныменқатарол

сериал жасап отырса да: «Колледж» жеке дара кино болуға лайықты;

эпизодтарыбойыншаменіңкөздегенмақсатымажақынкеледі.Олөздігінен

толыққандытуындыболаалады»(Chase,2002:viii),–дептұжырымдады.

Тони мен қызы Мидоудің Мэйнге саяхаты кезінде «егеуқұйрық»

қорғаушыларды кезіктіргені, оған қатысты оқиғалар бұған дейінгі төрт

эпизодтакөрсетілмеседе,маусымүшінмаңыздыемес.Ал«Хитдегеніміз–

хит» көрерменнің есінде қалмайды, өйткені ол біртұтас сюжетке

біріктірілмеген. Бұл эпизод күтпеген жерден бейтаныс

латынамерикалықтың испандық бақталасын өлтіруінен һəм мол ақша

тауып алуынан басталады. Содан соң ол Кристоферге тиесілі үлесті

пайдалану арқылырок тобының продюсері болумүмкіндігінеие болады.

Бұл эпизодтың алдыңғы екі серияның екеуіне де ортақ, назар аударуға

тұрарлық құрылымдық рөлі бар. Бұл рөл осы серияға дейін көрсетілген,

төрт эпизодта ортақ тақырыбы бар кластер ретінде қарастырылған.

«Колледж» кішігірім колледж қалашығынан (кампусынан) басталып, сол

жерге біраз айналсоқтайды. Мұндағы əрбір эпизод өнер мен мəдениетке

арналған. Əр серияның соңында көрермен назарына экранда «Алқызыл

əріптен»үзіндікөрсетіліп,өнертуындысыныңшынайылығы,мүсін,кино,

əдебимұрамəселелеріжөніндесөзқозғайды.«Хитдегеніміз–хит»əйгілі

əуендерəлемітуралы,атапайтқанда,1960жылдыңбаскезеңіндегіақтүсті

менеджерлердің қарамағында болып, қанаушылық көрген қаранəсілділер

мен1990жылдардағыганстер-рэпарасындағышиеленістуралынарративті

эссеболыпкеледі.Олжерде«биде»(bidets)дегенмəдениқұндылықтарға

жəне импортталатын италиялық шыныларға ерекше назар аударылады.

Өнер мен коммерция қалай байланысқан? Оның құны қанша? Битлз

өлеңдерінің, мысалы, формуласының құны қай шамада? Талант пен

сəттілік нендей құдіреттің күшімен «хит» деген танымал құбылыстың

мəніне айналады? Көптеген өлеңдерде поэтикалық дыбыс пен тілдің

материалдық сипаты жөнінде айтылғанындай, «Сопрано» өзінің алғашқы

маусымында, біркелкі реттелген уақыт аралығында, екі қайтара үзіліп,

дизайн мен кездейсоқтық, жоғары жəне төменгі өнер (high and low art),

тұрақтылық пен жоғалып бара жатқан құбылыс туралы мəселелерді,

басқаша айтқанда, жиырмасыншы ғасырдың соңындағы ең əйгілі

телехикаялардыңмəдениөзегінеайналдырды.

Ақырында, маусымның қорытынды үштағаны – «Ешкім еш нəрсе

білмейді» (Nobody Knows Anything), «Изабелла» (Isabella), «Мен Джинни

Кусанамо жайында армандаймын» (I Dream of Jeannie Cusamano) жəне

«Хитдегеніміз – хитте» сыпайы қиялшылдықтан сериалдардағыжігерлі

ұмтылысқа ауысамыз. Себебі Джуниордің немере ағасы Тониді өлтіруді

жоспарлап,оныөзмойнынаалады.Бұлүштағаналғашқытөрттағансияқты

оқиға желісі, шарықтау шегі арқылы бірігеді. Бұл жағдайда Тонидің ең

жақын досы Пусси Бонпенсьеро жайында ФТБ-ге (орысша ФБР. – Ред.)

ақпарат берушідегенкүдікбірте-біртесейілебастайды. «Хитдегеніміз –

хитте» Пусси жайдары һəм сабырлы боп көрінетін. Оның бойындағы

қалыптасқаносымінездінарративтаңқаларлықтайжүйесізетіпжіберген.

Бірэпизодтансоңол,аяқастынан, жасырынəрекеткекөшіп,əлемніңбар

ауыртпалығынбірөзіиығынасалыпарқалапжүргендейболады.Маусым,

біз поэмалар деп атайтын шизофрениялық туындылар секілді, бөліктерге

бөлінуден тартынғандай болады. Бөлшектерге немесе тұтас дүниенің

ағысындағы сегменттерге басымдық береді де, қорытынды жасау секілді

талапқа бойсұнбайды. Əсіресе он екінші эпизод жүйесіз. Ондағы көптен

күткенсериялықоқиға,Тонигешабуылжасауғаұмтылыс,басқаэпизодпен

шырмалыпкеткен.БұлспецификалықэпизодтаТоникөршіиталиялықүй

күтушісіИзабеллаесімдісұлуқыздыкезіктірдімдепсенеді.Шынмəнінде,

бұл елес еді. Көрермендер мұндай шым-шытырықтан, əрине, Тонидің өзі

бетпе-бет келгенге дейін хабарсыз болады. Субъективтілік пен

объективтіліктің мұндай шатасып кетуі, бұған дейінгі маусымдарда

көргеніміздей, ұйқыда түс көру құбылтуын (тропын) ойлап табуға

жетелейді. Бірақ бұл жолы Тониді сырттай бақылап, рационал пайыммен

қарайтындай емес, көрерменнің өзін-өзі Тонимен теңестіріп қарауға

құлшындыратындай жолмен жүзеге асады. Мұндай жағдай көбінесе

соңғының алдындағы немесе оның алдындағы таңғажайыпқа толы соңғы

маусымдарға өту барысында орын алады. Сериал контексі үшін елеусіз

саналатын,қарбасқанормандаорыналатын«ПайнБарренс»(PineBarrens)

телехикаясындағы орыс өкілінің ізіне түсудің көпшілікке жақсы таныс

жаттанды оқиғасы бола ма, немесе маусымның «Адам түсіндегі сынақ»

(«The Test Dream») эпизодындағы жиырма минуттық түс көрудің

таңғаларлықжалғасыболама,«Цирцеяға»(«The Circle») ұқсас мəнермен

көрсету бола ма – олардың бəрі, айналып келгенде, көлемді хикаяларды

өңдеу ретінде«Сопрано» сериалының құрылымдықдағдысынаайналады.

Дəлосыжердеқажеттікөрінетінбіріздіимпульстітежегендейболады.Бұл

жауласушы импульстер сонетті аяқтау үшін екі жауласушы мүмкіндіктің

синтезін ұсынады: Фрост (Frost) сонетіндегі соңғы бұлыңғыр əрекетті

күнделіктібақылауғаəрішешіміжоқəрекеткеайналдырунемесекөкейде

туған əр сұраққа əрдайым жауап табуға тырысатын Шекспирдің

шумақтарыннақтылауменқорытындылау.

Менбұлжердесериалдардыңбасталуыменқайтаоралуəдістеріненазар

аудартуға тырыстым. Жаңа сериалдардың басталуы мен қайта оралуын

зерттеудісөзөнерініңкөнеформаларындағыпросодиялықжүйелерарқылы

негіздеуге болады. Жуырда шыққан еңбекте бұл сериалдардың қисынға

толы «қиындықтары»,когнитивтімəселелеріталқыланды (Миттел, 2006;

Джонсон, 2005). Бірақ бұл зерттеулер ескі дикурсты емес, жаңа

риториканы өрістетті. Бұл көне дəстүрдің поэтикалық практикаға

бейімделгеніндей емес, телевизия мен бұқаралық мəдениетте теңдессіз,

қайталанбас дүние болып шығады. Телесериал лексиконының,

нөмірлерінің, өлшемі мен ритмінің жəне сонет-маусымдардың

сегментациясыбұқаралықөнерретіндеақөлеңүлгісіндегітүпбастауларға

қайтаоралудыбілдіреді.

Ескертпе

1. Телевизиялық сериалдардыңсегментациясы,əңгімелеуіменорындалуы осы үш элементті

деқамтиды.

2. «The Sopranos» пьесасының соңы қайғылы аяқталып, танымал болуына ол бөлімде не

музыканың,небейненіңболмауыныңдаəсерібар.СоңғытитрыкөрерменгеДжонКейдждің

«4’33»пьесасындағыдайөлшембірлігініңжоқекенінкөрсетеді.

3. Желілікпрактикадантағыбірнегізгіерекшелігі–жарнаманыңболмауы,əдеттегікөпактілі

құрылымның сипатына өзгеріс енгізуі, яғни үздіксіз эпизод пен үзіліссіз маусым

қалыптасқансегментацияныбұзуға,əңгімелеужолынаөзгерісенгізугеəсерінтигізген.

4. HBO«TheSopranos»басталғанғадейінонүшэпизодтықмаусымғажоспарланғанеді.«The

Larry Sanders Show» (1992–98) сериялының алты сериясының үшеуінде он үш эпизодқа

дейінболған.Ал«SexandtheCity»(1998)сериалыныңбіріншімаусымындаонүшэпизод

болған.Бірақситуациялықкомедиялардыңмəдениəсеріқаншамолболсада,«TheSopranos»

жеткенжетістіккежетугетырыспағанеді.Баскейіпкерқатысқанкейбірсюжетжелілерібір

эпизодтанекіншібірэпизодтытуындатыпжатсада,əдеттегітелевизиялықкомедиятүрінде

түсірілген.«Sex and the City»комедиясыныңмақсатыұзаққа созылу еді,бұлорайда,«The

Sopranos»телевизиялықсериалдардыңсипатынаөзгерісенгізген.

5. Ұлыбританияда əрбір сериалдың əрбір маусымы «серия» деп аталады, ал эпизодтары

бірнеше апта бойы үздіксіз жалғасып жатады. Семантикалық айырмашылығы мен моделі

Британиядағы сериалдардың АҚШ-тағы сериалдарға қарағанда ұзағырақ болатынын

көрсеткен. Бірақ əдеттегі Британия сериалдарының əр сериясы АҚШ-тағы сериалдарға

қарағандақысқарақболадыекен.Ұлыбританиядағысериалетіптүсірілгендрамаларалты-

сегіз эпизодтан тұрып, шағын көлемде көрсетіледі, «The Sopranos» сериалында

айтқанымнанəлдеқайдақысқарақкөрсетіледі.

6. «Dickens»пен«TheWire»арасындағыайырмашылықтыкөруүшінқараңыз:Weisberg(2006)

жəнеMiller(2007).СериалдыңрежиссеріДэвидСимонбұлсериалды «визуалдыновелла»

депатаған(Mittell,2009:429).

7. МайклНьюман«бұқаралықтелевизиялықөнер»дегентақырыптаталқылауөткізген(2006:

17).

Сілтеме

Ayres,Chris(2009).«AlanBallFindsTrueBloodSixFeetUnder».TheTimes(London)30Sept.2009.

http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/tv_and_radio/article6853973.ece.

Chase,David(2002).TheSopranos:SelectedScriptsfromThreeSeasons.NewYork:WarnerBooks.

Chozick,Amy(2009).«TheWomenbehindMadMen».WallStreetJournal7Aug.2009.

http://online.wsj.com/article/SB10001424052970204908604574332284143366134.html

Feuer, Jane (1983). «The Concept of Live Television: Ontology as Ideology». Regarding Television:

CriticalApproaches.Ed.E.AnnKaplan.Frederick:UPublicationsofAmerica.

Hayward,Jennifer(1997).ConsumingPleasures:ActiveAudiencesandSerialFictionsfromDickensto

SoapOpera.Lexington:UPofKentucky.

Johnson, Steven (2005). Everything Bad Is Good for You: How Today’s Popular Culture Is Actually

MakingUsSmarter.NewYork:Riverhead.

McGrath,Charles(2000).«TheTriumphofthePrime-TimeNovel».Television:TheCriticalView.2nd

ed.Ed.HoraceNewcomb.Oxford:OxfordUP.242–52.

McHale,Brian(2009).«BeginningtoThinkaboutNarrativeinPoetry».Narrative17.1:11–30.

Milch,David(2006).Deadwood:StoriesoftheBlackHills.NewYork:MelcherMedia.

Miller,Laura(2007).«TheBestTVShowofAllTime:AClassicalMasterpiece».Salon15Sept.2007.

http://www.salon.com/ent/tv/feature/2007/09/15/best_show/index1.html.

Mittell,Jason(2006).«NarrativeComplexityinContemporaryAmericanTelevision».VelvetLightTrap

58:29–40.

Mittell, Jason (2009). «All in the Game: The Wire, Serial Storytelling, and Procedural Logic». Third

Person:AuthoringandExploringVastNarratives.Ed.PatHarriganandNoahWardrip-Fruin.Cambridge:

MITP.429–38.

Newman,MichaelZ.(2006).«FromBeatstoArcs: Toward aPoeticsofTelevision Narrative».Velvet

LightTrap58:16–28.

Nussbaum, Emily (2004). «Captive Audience». New York 9 Aug.

http://nymag.com/nymetro/arts/tv/reviews/9579/.

O’Sullivan, Sean (2006). «Old, New, Borrowed, Blue: Deadwood and Serial Fiction». Reading

Deadwood:AWesterntoSwearBy.Ed.DavidLavery.London:I.B.Tauris.115–29.

O’Sullivan,Sean(2009).«TheDecalogueandtheRemakingofAmericanTelevision».AfterKieślowski:

TheLegacyofKrzysztofKieślowski.Ed.StevenWoodward.Detroit:WayneStateUP.202–25.

Singer,Mark(2005).«TheMisfit:HowDavidMilchGotfromNYPDBluetoDeadwoodbyWayofan

EpistleofSt.Paul».NewYorker14and25Feb.2005.192–205.

TheSopranos(2001).«DavidChaseInterview».CreatedbyDavidChase.Season1DVD.HBOVideo.

Warhol,RobynR.(2003).HavingaGoodCry:EffeminateFeelingsandPop-CultureForms.Columbus:

OhioStateUP.

Weisberg, Jacob (2006). «The Wire on Fire: Analyzing the Best Show on Television». Slate 13 Sept.

http://www.slate.com/id/2149566/.

TheWestWing(2003).«OfftheRecord[featurettewithcommentsbycreatorAaronSorkin]».Season1

DVD.WarnerHomeVideo.

Williams,Raymond(1974).Television:TechnologyandCulturalForm.NewYork:Schocken.

Wordsworth,William,andSamuelTaylorColeridge(1996).LyricalBallads. Ed.W. J.B. Owen.New

York:OxfordUP.

ЖЕТІНШІТАРАУ

Поэзияоқудыңқұралдары

ГерманРапапорт

ГерманРапапорт–УэйкФорестуниверситетініңағылшынтіліпрофессоры,қазіргісынитеория

мен өнер саласы бойынша дәріс оқиды. «Әдебиет теориясының құралдары» (The Literary

Theory,Toolkit,2011),«КейінгіДеррида»(LaterDerrida,1994) мен «Жалпы теория»(The Theory

Mess,2001)кітаптарыныңавторы.ҚазіргіуақыттаЖакДерриданың1980жылдардағыдәрістерін

зерделеп,солжайындакітапжазыпжатыр.

Троптар

Дəстүрліəдебитроптар(құбылту)сөздіңəдеттегімағынасынтолықтыру

немесе ауыстыру арқылы оның мазмұнын байытады.

 Милтонның

«Жоғалған жұмақ» (Paradise Lost) поэмасының бірінші кітабында

періштелерді Флоренцияның (Италия) оңтүстігіндегі Валломброза

маңындағы бұлақтың бетіне төгілген жапырақтармен салыстыратын

керемет теңеу бар. Мұндай теңеулер, дəлірек айтсақ, мəтін ішіндегі

салыстырулар,өлеңжолдарындағыкөркемкестеленгенсəндіөрнектіеске

түсіреді. Сайтан өзінің бүкіл əскерін жинап алып, жер бетіне жіберген

сəтіненбастаптеңеулербасталады.

Жапырақтартөгіледікүзкелгенде,

Валломброзамаңындағыбұлаққа.

Этрускисипаттынуорманның

Емендерітүсіргенкөлеңкеге.

Қызылтеңіздолданааласұрып,

ТолқидыОрионныңжелөтінде.

ПерғауынменМемфисстіңсарбаздары

Опасыздұшпандықпенлапқойғанда.

Бұлттөнгенінқауіпсізжағалаудан,

КөрдісондаГошенніңбейбітхалқы.

Сыныпжатқандөңгелектерарасына,

Саудыр-саудырсаулағанқужапырақтар

Естентанып,есеңгірепқұлапжатты.

(ll.302–13)(М.С.

)

Мұнда Милтонның сайтан əскерінің əрекетінен аулақ Тосканадағы

католик ғибадатханасының маңындағы жайма-шуақ бейғам сəті

сипатталған көлемді ақпаратты сығымдағысы келгені анық. Мұндай

эпикалық теңеудің психологиялық мақсаты – осындай ауыр күйді

ұмыттыру үшін адам табиғатына жақын жағымды нəрсемен, яғни, бұл

жағдайда, бұлаққа төгілген күзгі жапырақтардың бейнесінде көрсету.

Мəселен,бұлтеңеудіңГомер,Вергилийжəне Дантедекездесетінтөгілген

жапырақтартеңеулеріменүндестігі рəсімніңмаңыздылығын,кемдегенде,

əдеби құбылыстың тереңдігін көрсетеді. Бұл теңеу ат-арбаларымен

еврейлердіңсоңынатүскенПерғауынсарбаздарыныңҚызылтеңізмаңында

тас-талқан болып жеңіліске ұшырауымен ұштастырыла сипатталады.

Негізгіассоциациялартізбегі:сайтандар=қурағанжапырақтар=арбаның

сынған дөңгелектері. Ең кереметі, Милтон өлеңнің соңында дөңгелектер

мен жапырақтардан басқа тағы бір үшінші «нысанға» (тозаққа құлаған

сайтандар) оқырман назарын ерекше аудару үшін оны «Сынып жатқан

дөңгелектер арасына, саудыр-саудыр саулаған қу жапырақтар» деп

сипаттайды. Сонымен қатар Милтон грек аңыздарына да сүйеніп, су

толқынының үстінде жерде жүргендей жүре алатын Орионның бейнесін

ұтымды пайдаланған. Мұндағы Орион Құдай мен Исаның күші жəне

мейірімііспеттес.

Бұлайша эпостық сипаттау оқиғаны тым əсірелеп көрсетеді. Бұл бізді

ғибадатхана маңындағы жапырақтардың төгілуі, Орионды еске алу,

Перғауынның жеңілісі жəне сайтан аяғының астындағы жалынға құлаған

үмітсіз сарбаздар сияқты аласапыран оқиғалардың əсерімен бірге алысқа

жетелейді.Осытектесһəмбасқадакөріністердібірарнағатоғыстырудың

негізгі мəні – оқиғадан бірде алыстап, бірде қайта оралып, оларды бір-

бірімен салыстыру арқылы мазмұнын байыта түсу. Бұл бейнелердің бəрі

мəтінге ерекше көркемдік сипат береді. Сондай-ақ олар өлеңнің негізгі

мəнінкүшейтеді.

Милтонсонышеберпайдаланған.Милтонныңтеңеуіөтесəттішыққанын

аңғармау мүмкін емес. Ол өте ықшам, бір-біріне тым жақын болмаса да,

ерекше үйлесіммен қиюласқан үлкенді-кішілі бөліктерден тұрады.

Жапырақтарменсынғандөңгелектербіздіңəдеттегісалыстыруларымызға

ұқсамайды. Бірақ Милтон сөздер тізбегінің ырғақты байланысын

бағындыру əдісімен оны басқаша жасап шықты. Бұл тізбек ырғақты

күшейтеді де, бізді өлең мағынасының түрліше қырларын түсінуге

жетелейді. Милтон өлең жолдарының басқа бөліктерінде де мұндай

салғастыруды там-тұмдап қолданып отырады. Тіл ырғағы келіспесе де,

аталған бөліктер бір-бірімен аздап болса да сəйкес келеді. Сондай-ақ

Милтон силлепсисті (syllepsis – өзара байланысы жоқ синтаксистік

немесе семантикалық байланыстағы бірыңғай емес мəтін элементтерін

біріктіру.–Ред.)детымшеберқолданады.Олмағынасыекітүрлісөйлемді

бір арнаға тоғыстырып, оның біреуін ғана көрнекті ете алады. Оның

«Саудыр-саудыр саулаған қу жапырақтар.../ есі кетіп, есеңгіреп» жатқан

жапырақтары – Перғауынның күйреген əскерін де, сайтанның алдындағы

құтықашқансарбаздарындажарыстырасипаттағанмеңзеу.

Мұндағы əдеби айшықтауды анықтап алған дұрыс. Оны 1830 жылы

французғалымыПьерФонтаньеқалыптастырған.«Тілдіайшықтау(Figures

ofdiscourse)дегеніміз–көбірекестеқалатынбейнелер,құрылымдарəрісөз

орамдары мен неғұрлым жағымды əсер қалдыратын қарапайым жəне

жалпы сөйлеммен берілетін ой орамдары, идеялар мен сезімдер». Бұрын

Француз академиясы грамматика (оқшауланған ойлардың реті) мен

риторика (сөйлеу кезінде пайдаланатын пікірге қатысты ойлар,

сөйлемдер) арасында қарама-қайшылық болатын дəстүрлі түсінікті

ұстанатын.Грамматикалықтұрғыдан«сөздердіңорналасуысөйлемгеқуат

үстеп, оған қоса, үйлесімді көркемдік дарытады», ал риторикалық

тұрғыдан«ойлардыңреттілігісөйлемдіорайлыəріөрнектіетіпқұрайды».

ОсыныңбəріВалломброзажапырақтарыныңэпикалықтеңеуіненкөрініс

тапқан. Негізінде оның грамматикасы (берілген көріністердің реттілігі,

бұлақтың бетінде жүзген жапырақтар, соңдарынан Перғауын қуған

еврейлер,Орионның(Иса)құтқарушыкүші,арбаныңсынғандөңгелектері,

тозақ отында жанып жатқан сайтандар) да, осы көріністердің реттелген

қатарындағыкіріспесөйлемдердіңриторикасы (...саудыр-саудыр саулаған

қу жапырақтар... түсіп… босып жатыр… бірге… естен танып...

есеңгіреп…) да бар. Грамматика да, риторика да сезіммен немесе

Фонтаньенің «құштарлығымен» (біздің жағдайымызда: ырғақ күші)

жанданады, осы оқиғалардың бəрі қарапайым сөйлемнен жалпыланған

сөйлемгеқарайойысуыкерек.Бұл–негізгімəн.Үйрету,лəззаталу,назар

аударту, көркемдеу, өрнектеу, күрделендіру, логикалық амалдармен ойнау,

мəтіндерді астарлау, мүмкін емес нəрсені айту, қинау, еліктіру, қиындату

мен осы сияқты пішіндер өлең мəтінінің көркемдігін арттырады.

Академияның (Француз академиясы) пікірінше, мұның нəтижесі сəтті

шыққансияқты.

Ал сөзге айналатын нақты айшықтауға келсек, Фонтанье өзінің «Тілді

айшықтауда» қамтуға болатын нəрсенің бəрін пайдаланады. Оның

мысалдарының бірқатары: абрапция (ажырату), адъюнкция (толықтыру),

тұспалдау (аллегория), аллитерация (бірдей дауыссыз дыбыстардың

қайталануы),анаколутон(сөйлемқұрылымыныңкүтпегенжерденөзгеруі

немесебұрысграмматикалыққатынастатұруы),катахрезис(лексикалық

мағыналарына сəйкес келмейтін сөз тіркесін бұрыс немесе əдеттен тыс

қолдану),байланыстыру,байланыс(conjunction–айтылатынбірнешеойды

жалғаулықтар арқылы күрделі ойға біріктіру), жасанды сөз, ирония

(counterfision – ағыл. т., contrefision – фр. т.), түзету, дубитация,

энтимемизм, эпитропизм, импрекейшн (imprecation – қарғыс), лицензия

(ерікберу),литота(кішірейту),металепсис(метонимияныңбіртүрі,сөзді

ауыспалы мағынада қолдану), метафора (ауыстыру), таңдау, парадокс

(қарама-қайшылық), параномазия(ұқсас дыбысталатын сөздерді бейнелі

түрде жақындату), бейберекеттік, қайталау, силлепсис (жинақтау),

синекдоха (меңзеу), топография (жер-су аттарының көркем əдебиетте

қолданылуы).

Фонтаньенің түсінігінше,аталмыш дискурстыққұралдар үшке бөлінеді:

сəйкес айшықтау (метонимия), еске салатынайшықтау (метафора) жəне

біріктіретін айшықтау (синекдоха). Валломброза маңындағы көріністі

жапырақтарға теңеуде сəйкестік (сайтандар төгілгенжапыраққаұқсайды,

ал сынған дөңгелектер олардың күйрей жеңілуі іспетті) жəне сайтан мен

Перғауынның күштері зұлымдық күші болғандықтан, екеуін нақты

байланыстыратынұқсастықбар.Шынмəнінде,МилтонПерғауынəскерін

адамзатқаүлкензұлымдықəкелетінсайтандар,алПерғауынныңөзіМысыр

билеушісібейнесіндегісайтанныңдəлөзідепойласакерек.Соныменқатар

бізде Фонтаньенің салыстыру үшін Милтон «Тозақ» деп атаған, бəрін

біріктіретінортақмекендіқосутуралыдаидеясыбар.Бəрісоныңбірбөлігі

болғандықтан, ол Тозақпен байланысты. Тозақ уақытпен жəне орынмен

шектелмейді.Міне,оныңеңорамдысəтіосы.ӨйткеніолТозаққашектеу

мен уақыт береді, оны басқа жер сияқты сипаттайды. Фонтаньенің

байланыс түсінігі туралы терминдерінде бір жағдайды екінші жағдайдан

туындатып, түрді яки жанрды кеңейтіп отырады. Бұл кезде ойымызға

Перғауынныңкүйрейжеңілгенəскерікеледі.

Фонтанье əдебиетте бейнелердің өзгеруі бір заттың екінші затқа

айналуымен, сыртқы бейненің өзгеруімен, басқа затпен орнын

ауыстырумен байланысты болатынын атап өтпеген. Осы орайда,

метаморфозаны шебер пайдаланған ұлы ақын Овидийдің Милтонға

айрықша əсер еткені байқалады. «Жоғалған жұмақтың» басынан аяғына

дейін сайтандар алуан түрлі өзгеріп отырады (метаморфоза). Поэманың

өзін толық метаморфозалық шығарма деп атауға болады. Поэманың өн

бойында сайтандарды күзгі жапырақтарға теңеу соншалықты көркем

көрінбесе де, жырдың өзіндік сипатын, сəйкестігін өзгертетін əдемі

өрнектердің бірі болып қала береді. Академияның пікіріне жүгінсек,

бейнелерақынғақалыптыжағдайданөзгешепайымдауғамүмкіндікбереді.

Түптеп келгенде, бейнелер ақынның қиялын еркінше шарықтатып,

шеберлігінбарыншатүрлендіріп,құбылтыпкөрсетуінекөмектеседі.

Назараударуғатұрарлықбіржайт:анықтамасыесіміздесақталыпқалған

бейнелерді поэмалардағы, пьесалардағы жəне романдардағы бейнесімен

сəйкестендіруүшіноныжекешебірмəнретіндеқарастыруүнеміпайдалы

бола бермейді. Негізі, бейне жасау өзгеріп əрі қайталанып тұрады.

Милтонныңшығармасындақолданылған«сияқты»сөзісындыкеңейтілген

салыстыруды көрдік. Бұл эпостық салыстыруда Флоренцияның

оңтүстігіндегі католицизмнің қаңырап қалған ғибадатханасын немесе

Данте,ВергилийһəмГомергедегенқұрметті,бір-бірінеұқсаған(сайтандар

=қурағанжапырақтар=сынғандөңгелектер)ауыстыруды(метафораны),

құрылымы басқа, мағынасы жақын сөзбен алмастыруды (метонимияны),

Тозақтың əртүрлі өлшемдерінің көрінісі болатын жалпы салыстыру –

меңзеуді(синекдоханы)көрдік.Жаратылысыөзгеше,мазасызсайтандарды

жер тіршілігіне тəн, қурап, саудырап төгілуге бейім жапырақтармен

салыстырудан келемежді (иронияны) де аңғарамыз. Сондай-ақ Орион

бейнесінен суда толқын тудыратынжелдіяғни, кейіптеуді байқаймыз əрі

Гошенніңжұрағатынанэвфемизмменэпитеттікөреміз.

Фонтаньені оқи отырып, Гошеннің де өзінше «Тозақтың» бірі екенін

байқадық. Бірақ олар сайтандардың қолынан келмеген нəрсені жасай

алады,яғнижырсоңындағыАдамАтаменХауаАнасияқтықайтаоралды.

ЖерұйықтыіздегенГошенніңхалқыМысырдағы«тозақты»тастапкетеді.

Алсайтандар,керісінше,тозақтымəңгімекендейді.Адамзаттыңата-анасы

болса жəннатты «жер тіршілігіне» айырбастайды. Оқиғалардың бұлай

қиылысуынхиазм (chiasmus) деп атайды. Гошен жұрағаты сайтандардың

құлауы мен Адам Ата, Хауа Ананың жерге түсуінің бір-бірімен

сабақтасқанынбейнелейді.Бұлсимволизмменбайланысты.

Кейбіреулер Милтонның «Жұмақтың жандануы» (Paradise Regained)

поэмасы неліктен əйгілі бола алмады деп сұрауы мүмкін. Өйткені соңғы

поэмасында Милтон адамзат ата-анасының жаратылуын сипаттаған кезде

əдемі сөз өрнектері мен теңеулерді аз қолданды. Милтон алдыңғы

поэмасын христиандыққа дейінгі көзқараспен жазуы да мүмкін. Сол

себепті ол көне эпостық жырларға ұқсас болған. Ал «Жұмақтың

жандануы»кальвинистік(сalvinist)қағидағакөбірексайкеледі:таза,қатал,

артық сөзі жоқ, қиялға жұтаң классикалық сөз өрнектері. Француз

академиясы Милтонды оқытатын-оқытпайтынын білмеймін, бірақ

оқытатын болса, онда өзге авторлардан «Жұмақтың жандануы»,

«Жоғалған жұмақ» поэмаларындағыдай керемет теңеулер мен сөз

орамдарынкездестірмейтінінсенімдітүрдеайтааламын.

Оқуғаұсынылғанəдебиеттер

ПьерФонтанье.«Lesfiguresdudiscour»(1977)

ДжорджПуттенем.«TheArteofEnglishPoesie»(XVIғасыр)

Элизия

Поэзияның бұл түрі қысқа əрі жинақы келеді. Ақынның өз ойынан cəл

ғана хабар беріп, жарым-жартылай жеткізіп «жанына жақындатпауы»

кейбір оқырмандардың ашуына тиюі мүмкін. Эмили Дикинсонның келесі

жұмбақөлеңіне(#1489)назараударайық:

Жоғалужолы–

Дөңгелектердежатқанмен,

Лапеткенжалын–

Асылзүбəржаттармен.

Сəуленіңалуантүстері–

Дөңгелектергежеттіде,

Тунистеншыққанхабаршы–

Таласыптаңменжеттіме?!(М.С.)

1879жылыДикинсоносыөлеңінХеленХантДжексонғажібергенкезде

ол алғы сөз ретінде былай деп жазған: «Сіз бір-біріне үйлесімді деген

ойменсарыторғаймен колибридің(қанатынжылдам қағатынеңкішкене

торғай.–Ред.)қанаттасаұшуынұсындыңыз».

Дикинсонның жыр жинағындағы өлеңдер тақырыпсыз. Редакторлар

адамдардың өлеңдердегі пауза – бос орындарды толтыратынын меңзеген

Дикинсонныңішкібіремеурінінаңғармағансекілді.Бұлбіршаманегізсіз

көрінгенмен,ақынмұндайөлеңдердібіздіңөздігіміздентүсінетінжағдайда

болуымызкеректігіне үміт артқан.Бұл–Дикинсонныңөзініңортақтасуы

міндеттіболмасада,оныңжырларыменқатаржүретінөлеңоқуөнері.Ол

өлеңнің мазмұнын(алып тастау, тыю, ескермеу арқылы) ашады. «Жоғалу

жолында» (A Route of Evanescence) өлеңнің тақырыбы емес, тек

метафоралық, сондай-ақ метонимиялық мағынасы бар сипаты ғана

айтылады. Жоғалудың өзі колибридің ұшуымен сипатталған. Дикинсон

колибридебасқақұстарсияқтыұшааламадепсұраққойғансияқты.Ал

ұшу кезіндегі оның қанаттары дамылсыз айналған дөңгелектерге

(метафора)ұқсайды.Бірақоныңөзіжалпықұстыңөзінетəн(метонимия).

Зүбəржатпенқызылтүс(Cochineal)–ақынныңқұстықоректендірукезінде

алған əсері. Содан кейін сəуленің алуан түстерімен құстың қонатын

гүлдерін сипаттайды. Біз оны да Дикинсонның ойының арасынан өзіміз

тауыпалуымызкерек.Оныңтүрлітүстісəулесызықтарыарқылыгүлдерді

сипаттап тұрғаны анық. Ең соңында, колибридің мекенін, Солтүстік

Африканы, хабар əкеле жатқан хабаршы арқылы береді. Құстың

жылдамдығы,яғни«таңменталасу»–гипербола(əсірелеу).

ОқырмандардыңмұныбірденаңғармауыДикинсонныңдəлосыөлеңнің

əртүрлі нұсқасын əртүрлі уақытта жазып, нақты сөздерді қолданбауында.

«Жоғалу жолының» екі жолы түпнұсқада «айналған» («айналған

дөңгелектермен») сөзімен берілген. Ал басқа нұсқаларында «теңселген

дөңгелек»,«астасқандөңгелек»,«жасырыну»(«жасырынжолменен»)мен

«жаңару» («жаңарумен бірге») сөздерімен келтірілген. Соңғы екі нұсқада

дөңгелектуралымүлдемайтылмайды.Олəлдеқашанкетіпқалған.Мұнда

бізДикинсонныңөлеңніңмағынасыннеғұрлымнақтырақжəнешынымен

«айналыпжатқан»бейнеменберугетырысқанынбайқаймыз.Бірақбұлда

элизия,яғниақынныңойындағысөйлемдіерекшеəдіспеннемесеөзіұнаған

бейнеде көрсетуі. Бірақ шумақтарда нені қалдыру керек? Өлеңнің

мағынасынашуүшінқандайтұжырыммаңызды?

Челси Миннистің тыныс белгілерінің орнына көп бос орын қалдырып

жазған«Талшын»(Maroon)өлеңініңбіршумағынқарапкөрейік.

……………сезімсізменің………………........…………………………жастолы………

…………………………………………….........…………………………………….……

…………………………………………....…………қарағым………………..….………

…………….талшындай……..……жəне………..……….хас…………сұлу…......……

Миннис мұны «эллипсистерге

 бөлінген хабарлы сөйлем» деп жазады.

Бірақбізнүктелердіқатегесанаптұрғанжоқпызбадегенсұрақтуындауы

мүмкін. Мұның хабарлы сөйлем сияқты болуы жай көз алдау емес пе?

Əрине,бізсинтаксистікқұрылымынескереотырып,«қарағым»сөйлемнің

субъектісідепайтамыз.Бірақбұлжердебірнемесеекісөйлемніңболмауы

немесе сөйлемнің жалғасы дегеніміз болжам болуы жəне біз оны қателік

депойлауымыздамүмкін.Миннистің«Талшын»өлеңікірген«Цирконий»

(Zirconia) жыр жинағындағы нүктелердің Дикинсон өлеңдері мен

хаттарындағы жоқ болу (белгісіздік) белгісі ретінде қолдануға құмар

сызықшаларменбайланысыжоқдеугекелмейді.

Керісінше,Джексон Маклоудың 1990жылдың4–5шілдесіндежазылған

«Батпақтағы адамдар» (People Swamp) өлеңінде кеңістіктің қалай қызмет

ететініненазараударайық:

Адамдарданбатпақтыңиісішығады,

Қамалдыторғакептерлердесанқилы.

Тіршілікнəрінсепкенсоң,қорғаушынықамады.

6

(М.С.)

Мұндағы мəселе: осы өлең жолдарының, белгілі бір құбылысты

баяндауға болатын сөйлем арқылы, оның сəтті құралған-құралмағаны

жөніндеайтпағанкүнніңөзінде,бір-бірінеқатысыбар-жоғынанықтапалу

керек. «Батпақ» зат есім немесе етістік болуы мүмкін. Бірінші жағдайда

атаулы сөйлем немесе үш зат есім; екінші жағдайда бастауыш, етістік,

толықтауышболуыдакəдік.Бұлмағынабергенсияқтыкөрінеді.Өлеңнің

екінші жолындағы «топ» жəне «қамалды» сөздерін де зат есім немесе

етістіксияқтықабылдауғаболады,бірақбұлкездеолбайқалмайдақалады.

Ал грамматикалық тұрғыданқарасақ, сөйлем дұрыс құрылмаған.Үшінші

жол туралы да солай айтуға болады. Сонда бұл өлеңнің ешқандай

мағынасы жоқ па? Əлде оны түсінудің жолын көрмей тұрмыз ба? Бірақ

оның астарында не жатқанын қалай білеміз? Ол өлеңнің қай жолында

жасырынған?

Стив Маккаффри өзі ақын бола тұра, «Мақсаттың терістігі» (North of

Intention) еңбегінде Леон Роудиез шығармашылығы жайлы: «Мəтіндегі

сөздердің құрылуы (жəне олардың мəні), грамматикасы мен синтаксисі

əдеттегі оқу кезінде түсініксіз жүйе қалыптастыратын сөздер мен

фонемалардыңшексізмүмкіндіктерінескерусізқалдыраотырып,сөздердің

параграмматикасын көрсеткен, – деп атап өтеді. «Сөздердің осылайша

параграмматикалық ауысып түсуі мағыналық құрылымында дағдарысқа

ұшырайдыда,параграммаөзінеқарсыбіртұтасмəнгеиеболады»

деподан

əрі ойын толықтыра түседі Маккаффри. Параграмма немесе оның, кем

дегенде,біркөрінісіндеқарапайыммағынақұрутəжірибесінқолданбайтын

псевдолингвистикалық құрылым – параграмматика. Параграмма ауызша

сөздіякионыңбөліктерін,лингвистикалықтұрғыданқиюластырудықайта

жіліктеуарқылыантисемантикалыққұрылымдыбілдіретінбаламажүйе

ретінде біріктіреді. Маклоу сөз мағынасына қарсы стандартты

грамматикалық құрылым қызметін, яғни сөз қызметін ашық мағыналы

элементретінде,жолдарқызметінтолықмағыналыойретіндеқолданады.

Мұндай өлеңді ой салу я болмаса ишара арқылы сөздердің орын

ауыстыруыныңкөмегіменбіреуталдапбередідепкүтіпотырудыңдареті

жоқ. Бірақ мұндай жағдай тек Маклоу сияқты ақында ғана кездесе ме?

ЭдмундСпенсерменДжонДонныңшығармаларындапараграмматикалық

түрде оқи аламыз ба? Иə, оқи алады екенбіз. Бірақ ол үшін поэзияның

барлығын дəлелсіз оқиғаны эллипсистік (elliptical) бейнеге ауыстыру,

қарапайым тілді поэзия тіліне айналдыру деп қабылдайтын əдеби-тарихи

қадамжасаукерек.

Оқуғаұсынылғанəдебиет

СтивМаккаффри.«NorthofIntention»(2000)

Ұқсастық(Resemblance)

Фонтаньенің айтуынша, поэзия, негізінен, поэзиядағы фигураның

маңыздылығынескеретінұқсастықтардыңқұрылысы,сондай-ақдыбыспен

мағыналық қатынастар. Бұл бөлімде салғастыру (шектестік), ұқсастық

(метафизикалық өзара ұқсастық), тұспалдау (аллегория), эмуляция жəне

еліктеу (мимесис) терминдерінің ұқсастығы қарастырылады. Бұл туралы

Мишель Фуконың «Сөздер мен заттар» (The Order of Things) еңбегінің

«Əлемпрозасы»тарауындаайтылған.

ФуконыңтезисіненXVIIғасырдың

соңындақайтаөрлеудəуіріндегіұқсастыққанегізделгенəдістерменбірге

«танымдық дүмпудің» басталғанын көреміз. Мысалы, біреулер бəрін

иерархиялыққарым-қатынастақарастыратынəлемгедегенкөзқарасынкүрт

өзгертеді.Албасқаларыстатистикалықмəліметтердіесептеп,эмпирикалық

өлшемдер мен мəліметтердің сандық көрсеткішін диаграмма арқылы

көрсетуге тырысты. Қайта өрлеу дəуірінде рухани жəне метафизикалық

мəнібарболмыстарарасындағысапалықатынасқаайрықшакөңілбөлінді.

Ақыл дəуірі (Age of Reason) статистикалық жəне ғылыми (танымдық

немесе эмпирикалық) мəні бар болмыс арасындағы сандық қатынасқа

біріншікезектеқызығушылық танытты.Фуконың шешеалмағанмəселесі

«өнер осындай секіріс жасай ала ма» деген сұрақтың төңірегінде көрініс

тапты. Поль де Манның «Тіршілік риторикасы» (The Rhetoric of

Temporality) деген ауқымды мақаласында да ол жөнінде тілге тиек

етілмеген.

 Бұл ХХ ғасырдың Т.С. Элиот, Уоллес Стивенс, Сильвия Плат

пен Джон Эшбери сияқты көптеген ақындарды оқығанда да айқын

аңғарылады.

Салғастыру(Juxtaposition)

Салғастыру дегеніміз – ақынның сөздерді, сөйлемдерді немесе сөз

тіркестерін бір-бірімен ұйқастыру кезінде тілдік ассоциация жасауы.

Шекспирдің152-сонетіндетілдесуменсерттесудісалғастырунəтижесінде

жалпы өлеңнің өзіндік сөздік қозғалысы болатын сөздік қалып (матрица)

пайда болады. Осы сөздерді салыстыра отырып, Шекспир кейіпкерлерді

өзарасөзталастыру,айтыстыруарқылыолардыңмəнінашады.

Викториандық поэзияның риторикалық нақышынан бас тартқан

модернист ақындар поэзияны біраз ықшамдап, көріністік сарын мен

бейнелергекөбіреккөңілбөлді.ЭзраПаундəйгілі«Метробекетінде»(Ina

StationoftheMetro)шығармасындатоптасқанадамдардыңжүзінқап-қара,

дымқыл тартқан бұтақтардағы күлтелермен салыстырады. Бұтақтағы

күлтелердісипаттау тек салғастыру ғана. Паунд «күлтелер адамның бет-

жүзініңметафорасы»депайтпайды:«екеуініңарасындаешқандайшынайы

байланысжоқ,теколбайланыстыбізөзімізойшажасапаламыз»(мəселен,

гүлдептұрғаналмаағашындағыаппақгүлкүлтелерінойшақап-қаратүске

бояп,топталыптұрғанадамдардыңəлпетінесалғастыру).

РобертКрилидің1987жылғы«Терезелер»(Windows)жинағындағы«БЕС

сегіз қосу» (FIVE Eight Plus) өлеңінде Паундтың шығармаларынан

байқалатын нақты салғастырулар байқалмайды. Бұл өлең тек қысқа ғана

салғастырулардантұрады.

ТЕРЕЗЕ Шағылысқан

үстелдіңбеті

əйнектіңарғыжағында.

АЙНАЛА Зырылдауықтыңқызғылт

пластигішырайналар

қанатықайырылар.

ЭГО Мен

естиаламын,

мен

көреаламын.

КҮНДІЗ Бұл

жарығырақ

болсакерек-ті...

10

(М.С.)

Əрине,бізмəтіндерді,егероларқандайдабірбаяндаудыңарқауыболса,

басəріпарқылыбайланыстыраредік.Бірақондабұлөлеңніңəржолыбір-

бірімен байланысты салғастырулар қатары сияқты сəтті шықпас еді.

Мысалы, ТЕРЕЗЕНІ КҮНДІЗГІ УАҚЫТПЕН (daytime) байланыстыруға

болады. Бұл жағдайда оқырман қай бөлімді қалай байланыстырғанда

түсінікті боларын өзі таңдайды. Бұл – 1945 жылдары композиторлар

музыканттарға кез келген ретпен орындауға болатын музыка жазған

алеотарлы (aleatory) кезеңді еске түсіреді. Екі орындау екі басқа сипатта

болғанымен,шығарманыңбірдентанылатындыбыстыққұрылымыболады.

Аналогия

АналогияДжонДонныңшығармаларындасəттікөріністапқан.«Жəдігер»

(The Relique) өлеңінде Донн өзі мен нақсүйерін өлгеннен кейін қазып

алатынқасиеттіжəдігергеұқсатады.

Біреулермоламызданқазыпалып,

Патшаменпірəдарғаəкеледі.

Қасиеттіжəдігердепекеумізді.

МарияМагдаленадейдісені,

Қасиеттібіржандепқоярмені.(М.С.)

БұлжердегіаналогияДонныңөзнақсүйерінМарияМагдаленаға,алөзін

Исаға (қасиетті адамға) ұқсату арқылы жасалады. Донн мұндай

байланысты ғашықтардың бір-біріне деген сезімі арзан əуестік, уақытша

ынтызарлық емес екенін көрсеткісі келгендіктен жасаған. Ол: «Біз тəн

құштарлығын қорғаушы-періштелерден артық білмейміз», – дейді. Донда

еліктеуаз.Өйткеніолбірнəрседенбасқабіройдытүрлендіругешебер.Бұл

нақсүйері екеуін төсекте шағып алған бүргені өлтірмек болған сəтін

сипаттайтын Донның «Бүрге» (The Flea) өлеңінде сəтті көрініс тапқан.

Мұнда ол бүргенің «үш жаны» бар деп көрсеткісі келеді, яғни бүргенің,

өзінің(Донның)жəненақсүйерініңжаны.«Бұлбүрге–сенжəнемен,бұл/

біздің жар төсегі һəм неке үйі». Мұндағы ұқсастықта ақынның соңғы

сəйкестіктің түрленген əсерін əсірелемесе де, күшейту үшін жасаған

болжамының логикалық тізбек-түйіні бар. Доннда мұндағы аналогия

кұтқарылуболыпотыр.МарияМагдаленағажəнеИсағаайналу,сондай-ақ

қасиеттінекеүйінеайналу–осыныңдəлелі.«Ауаменперіштелердегі»(Air

andAngels)періштелердікұтқарушығаұқсатуынаданазараударыңыз.

Екіəлдеүшретсүйдімменсені,

Жүзіңдікөрмей,атыңдыбілмейтұрып-ақ.

Ойыңда,бəлкім,бізбілмейтінбірнұрда

Періштелерсəждесінжасаптұрбірақ.(А.Ə.)

Ақын нақсүйерін періштеге теңеу арқылы тыйым салынған сезімдерін

ақтап алуға тырысып жатқандай көрінеді. Бұл теңеулердің тым артық

əсіреленгені əрі шындыққа жанасымды болмауы «мұндай аналогия,

мысқылғанеəжуəғатолыма»дегенкүдіктетудырады.Сондықтаноларды

өзбағамындақабылдағандұрысболармаеді?..

Аллегория

Айтылып отырған нақты нəрсе түгелімен ауыспалы мағынада келcе, ол

аллегория болады. Жоғарыдағы Донның өлеңдерінің барлығы осының

мысалы. Расымен де, егер біреу жəдігерді, бүргені жəне періштелерді

олардан да үлкен басқа нəрселерге ұқсатса, онда өлең толықтай

аллегорияға айналар еді. Аллегорияның мысалы ретінде махаббат сезімі

жайлы,сұлубикештіғашығыкүтіп-баптапжүргенраушангүлбейнесінде

баяндайтын XIII ғасырдағы Жан де Мен мен Гильом де Лорристің

«Раушангүл туралы роман» (Romance of the Rose) шығармасын атаймыз.

Жас жігітбақтағы үлкенқабырғағатапболады.Олқабырғаныңбойымен

жүріп келе жатып, мұнда жеккөрініш, қылмыс, іштарлық, сараңдық,

қызғаныш, қайғы һəмкедейлік сияқты əртүрліабстракциялы бейнелердің

кейіптелгенін көреді. Шаттық бағының сырт жағында бейнеленген

көріністер лəззатқа жанасымсыз болғандықтан, олардан арылу керектігін

білдіреді. Ғашық адамның бойында мұндай рухани кеселдер болмауы

керек. Эдмунд Спенсер «Ғажайып ханшайым» (Faerie Queene)

шығармасындаадамменерекшебелгілер арасындағы байланысжайғана

үйлестік болмаса да, адамның психологиялық бейнесін көрсету үшін

кейіптеуді (personifications) қолданады. Қызыл айшықты сері – діни

құтқарушыныңбейнесіменғанашектелмейтінкүрделікейіпкер.Шіркеудің

нағыз өкілі Уна да жай ғана жүрген абстракциялы бейне емес. Ол –

абстракцияны адамның түсінігіне жақындататын ыңғайлы аллегория

құралы да емес, одан да жоғары дамыған бейне. Спенсердің тұспалды

бейнелері христиандық пен романдық дəстүрлерде түсінікті болғанымен,

Уильям Блейктің «Иерусалиміндегі» (Jerusalem) яһудилік-христиандық

дəстүр Блейктің өзіне тəн өзгеше бояулары арқылы көрініс табатындай

күрделі аллегория болып саналады. Бұл жағдайда əртүрлі кейіптеудегі

аллегорияныңайқындығыазайып,оқырмандəстүрлімəдениеттемəнінтаба

алмаған дүниелерден Блейктің нені меңзеп тұрғанын өздері топшылауы

қажет.

Олардан кейінгі ақындар да аллегорияны сəтті пайдаланады. Т.С.

Элиоттың «Шөл даласында» (The Waste Land) ортағасырлық шөл дала

Еуропаның 1920 жылдардағы жағдайын тұспалдайды. Элиот өзінің

өлеңдерінде Кретьен де Труаның (XIX ғасыр) «Парцифаль» (Perceval)

шығармасына сілтеме жасайды. Сөйтіп, оның оқиғасын XX ғасырдағы

еуропалықтардың рухани жағдайының тұспалды ұқсастығы ретінде

пайдаланады. Ақын Брюс Эндрюстің тілімен жазылған Дантенің

«Құдіреттікомедиясындағы»(DivineComedy)жұмақпенбайланысты«Бос

сөз»(LipService,2001)шығармасынаданазараударайық.Данте33-өлеңнің

соңына таман былай деп жазады: «Жаңа орында мен өзімді шеңбер

өлшеуге біржолата байланған жəне өзіме қажетті тіректі таба алмаған

геометрдей (топографтай) сезіндім. Бейненің шеңберге қалай сəйкес

келетінінһəмоныңсолжердегіорнынкөргімкелді»;

БрюсЭндрюс«Боссөздің»соңындабылайдепжазады:

Геометрия–диафрагмалардыңмінсізкестесі.

Саусағыңдышоколадқамалыпалғандай,

саналуансызықпенəдемібейнесалғандай.

Тəттідəмгеелітіп,еркіңкетіп

барназарың

басқажаққаауғандай.

11

(М.С.)

Эндрюстіңмəтініаллегорияболама,əлдетіптімифологиямадегенсұрақ

біразпікірталастыңөзегіболарыанық.Əйтседе,ЭндрюсДантеніңөлеңін

құрылымдық əрі тақырыптық үлгі (өзіміз көргендей, екі өлеңде де

геометрия туралы сөз болады) ретінде пайдаланғанын оның барлық

жырларынанкөрмесекте,екеуініңарасындабайланысəлдеаллегориябар

ма деген сұрақ туындайды. Шындығында, Эндрюстің өлеңдерінде

аллегория көрінісі бар. Бірақ ол аллегорияның қандай да бір қарапайым

ережесін сақтау-сақтамауына қарамастан, пікірталас үшін ашық мəселе

болып қала бермек. Эндрюстің өлеңдерінде нақты қатыспаса да,

аллегорияғажақынбірнешежанама(tangential)ұқсастықболуымүмкін.

Эмуляция

Басқашаайтқанда,жұмақтағыбарлықтіршілікиелерініңішінентекХауа

Анағана көк жүзінде күнəданпəк болып,қарғысқаұшыраған сайтанның

арбауына түседі. Сайтан Адам Атадан өзінің дəрежесі төмен екенін

білгендей,ХауаАнадаАдамАтаданжоғарыболаалмайтынынтүсінді.Бұл

оны ашуға булықтырды. Бірақ бұл Хауа Ана сайтанға ұқсайды дегенді

білдірмейді. Милтонның «Жоғалған жұмақ» поэмасының 9-кітабында

сайтанныңжұмақтанқуылуыменадамзаттыңата-анасыныңжергетүсуінде

осы көрініс тамаша сипатталған. Егер Хауа Ана зұлымдықтан жаралса,

онда Милтон зерттеп жүргенхристиандық дəстүрдің еш мəні болмаседі.

Уильям Уордсуорттың поэзиясының көп бөлігінде эмуляция анық

байқалады. «Бұзылған мекенде» (The Ruined Cottage, 1780) Уордсуорт

баяндаған саудагер кейпіндегі қария Англиядағы экономикалық дағдарыс

салдарынан отбасының қиындыққа қалай душар болғанына куə болады.

Қарияақынғабылайдейді:

Аяушылықсезімі

Туабіттіадамзаттыңбойындабарəманда,

Жасырыныпжатар,бəлкім,санаңда,

Ақылмененбіргедамып,сонауөткензаманда...

Қареріген,ертекөктемшақеді,

Олардыңда,өзімніңдеқайғымды.

Жылғасуыжуыпжатты,жылаптұрдыдаламда.(ll.79–85)(А.Ə.)

Бұл жерде отбасы мүшелерінің аяушылық сезімін сол күйді дөп басып

тұрған еріген қармен, жылғалар толған көктем суымен білдірген. Ал

«олардың да, өзімнің де» деген жолдың екі мəні бар. Ол су (табиғат)

арқылы отбасын əрі өзін сипаттап тұр. Уордсуорт: «Егер білім

алмағанымда, бұзылған мекеннің хикаясын əңгімелеген қариядан аумай

қаларедім»,–депжазған.

«Тинтерн аббаттығынан бірнеше миль жоғарыда жазылған жыр

жолдарындағы»(LinesComposedaFewMilesaboveTinternAbbey)эмуляция

ақынның осы өлеңдеріне терең мағына үстеу үшін қарындасы Доротиге

жазғанжазбаларындаанықбайқалады.Қарындасыныңжазбаларыарқылы

ақын табиғаттың тылсым кереметін, Доротидің мысалынан өсімдіктер

əлемініңнəзікқырларынкөріп,түйсінеді.ДоротиУордсуорттың«Грасмир

жазбаларында» (Grasmere Journals) «Мен нəркес гүлдерінің мүк басқан

тастардың арасында осынша əдемі көрінетінін ешқашан байқамаппын.

Кейбір гүлдер шаршағаннан тас жастанып, тынығып жатқандай. Ал

басқаларыөзенненескенсамалжелменырғалатербеліп,шыныменқуанып

жатқандайбилептұрды»дегенжолдардыоқимыз.

Мұндайжағдайларда,

біз адамға ғана тəн деп қате түсініп жүрген табиғат эмуляциясы арқылы

сана-сезімгежанбітеді.

Эмуляцияның соңғы мысалы ретінде Роберт Лоуэллдің «Сасықкүзеннің

күйкітірлігі»(SkunkHour,1959)өлеңінқарастырайық.Бұлөлеңдеақынтүн

ортасында үйінің сырт жағындағы қоқыста балаларымен бірге азық іздеп

жүрген скунсті (сасықкүзенді) көргені жайлы баяндайды. Күйзеліс

кезіндегіөзін-өзітөмендетусезімі,дəлсолсəтте,өзінеүйлеспейтінмүлдем

басқа қырымен үміт отынжағады. Cол арқылы ақын өзін сасықкүзенмен

салыстырар еді. Метафораға аздап иек артқан Лоуэлл сасықкүзеннің

əрекеттерін ақынды құтқаратын жол ретінде көрсетеді, ол енді ешкімнен

қорықпайды.

Ұқсату

(Imitation)

Эзра Паундтың жоғарыда айтылған Париж метросы жайындағы өлеңін

қарастырайық. Бұл өлеңде дымқыл тартқан қап-қара бұтақтағы

жапырақтар, шын мəнінде, метродан кіріп-шыққан адамдарды еске

түсірмейді.

Шекспирдің 18-сонетінің жалғасындағы «Сені жазғы күнмен

салыстырсам бола ма?» деген жолы – адамның өмір кезеңдерін жыл

мезгіліне теңестіретін ерекше бейне. Өйткені Шекспир адам өмірінің

кезеңдерін жылдың төрт мезгілін қамтитын бір жылға балаған. Бұл əдейі

ойластырған сəйкестік пе? Олай болса, Ишмаел Ридтің «Бад көліндегі»

(Lake Bud) шумақтар ше? Оның басты тақырыбы ұлы джаз пианиношы

Пауэлледі.

БадПауэллдіңпианиносысекілді

Мериткөліəуентөгіпшалқиды.

Күнніңнұрынтөгіптұрдыекінді,

Бірқазандартөменұшыпқалқиды.

Құлапжаттыжарысаоларүздіксіз,

БадПауэлдіңсаусағындайтынымсыз,

«Шайғакелгенекеуді»ойнаролүнсіз.

(А.Ə.)

Мұндакөлпианионыескетүсіреді,албірқазандар«Шайғакелгенекеуді»

ойнап жатқан саусақтарды елестетеді. Əрине, біз Пауэллдің пианионы

қалайойнайтынынбіліп,солұқсатудыөзіміздетүсінуімізкерек.

Ұқсату құрылымдық болуы да мүмкін. Ол кезде есімізге Милтонның

айналы «Ақжарқын» (L’Allegro) жəне «Ойлы» (Il Penseroso) поэмалары

түседі. Екі шығармада да құрылымдық, мағыналық ұқсату бар.

«Ақжарқын» (шаттыққа толы өмір) – мазмұны жағынан «Ойлының»

(мұңлыөмір)инверсиясы.Бірақекеуініңдеқұрылымыбір-бірінедəлме-дəл

симметриялы. Құрылымдық ұқсату Данте мен Спенсерде де кездеседі.

Кейінгі жазылған өлеңдерден Лесли Скалапиноның «Қандай ғажап

музыка»(Concerning How Exaggerated Music Is) деген жинағы рекурсивті

қалыптағы құрылымдық ұқсатудың жоғары дəрежесін көрсетеді. Бұл –

оныңқырықжылбойғыеңбегініңкереметжемісі.

Оқуғаұсынылғанəдебиет

МишельФуко.«TheOrderofThings»(1971)

Объективтікоррелят

Сыншы əрі ақын Т.С. Элиот ақынның сезімдерімен үйлесетін коррелят

сынды əрекет ететін нысанды, жағдайды немесе оқиғаны (жекеше не

көпше түрде) меңзеген объективті коррелят (objective correlative) деген

термин ойлап тапты. Бұған Мэтью Арнольдтың «Дувр жағалауы» (Dover

Beach,1851)жақсы мысалболады.Дувржағалауы–сезімкоррелятыбар

нақтыорын.

Дувр жағалауының Англиядағы немесе Еуропадағы үлкен жерлерге

метонимиялыққатысыбар.Дувржағалауы жалғанэмпирикалыққұпияны

ашуменəлеуметтіктеңесууақытындабейнелейалатын,еуропалықболып

өмір сүрудің барынша тəжірибелік ұқсастығын көрсетуге арналған сахна

сияқты.Поэманыңсоңыадамзаттыңтабиғаттағытосынсыйменбетпе-бет

келуімен шендестіріле, əдемі аяқталған. Осының арқасында өлең сəтті

шыққан. Сондықтан жағалаудың ақынның сезімімен һəм оның барлық

қиындығыменұқсасболуышеберсипатталыпқанақоймай,біздіңөткенге

деген көзқарасымызбен сабақтас ашылған. Содан бері көптеген ақындар

осындайвикториандықөлеңдердіқайталады.СоныңішіндеТ.С.Элиоттың

«Құнарсыз жер» (The Waste Land) поэмасында ақын шөл дала

метафорасыныңобъективтікоррелятынақынныңруханикүйіменсезіміне

жақындатып қолданған. Элиоттың айтуынша, поэма сəтті шығу үшін

объективті сезімдердің барлығы сенімді болуы керек. Яғни ол ақынның

ішкіжандүниесін,тіптіоныңпсихологиясынкөрсетебілуіқажет.

Элиоткоррелятшынайы,шындыққажанасымды,ақиқатболуыкерекдеп

ойлағансияқты.БірақУильямУордсуорттың«Бұлтсияқтыжалғызжүрдім

сенделіп» деген жолдарындағы объективті коррелят шындыққа

жанасымды, ақылға сыйымды ма? Ал Эмили Дикинсонның «Миымның

жерленгенін сезіндім» дегенжолдары ше? ДжонЭшберидің«Кідірістегі»

(Caesura) өлең жолдарын («Көлеңкелер пойызындағы» (Shadow Train)

«Қирандының бұрышында қояншөп жеген Иов отырды...») шынайы,

былайша, шындыққа жанасымды, ақиқатқа жақын деп айта аламыз ба?

Расымен де, Эшбери ақынның объективті коррелятты қаншалықты əріге

апара алатынын көрсетсе, Элиот объективті коррелятты постмодерндік

субъект деп есептеген сияқты. Ең қызығы, сəтті шыққан объективті

корреляттықұрайтынжағдайларғақарсышыққанымызбен,бəрімізкөріпне

естіптұрғаннəрсеніңнашаробъективтікоррелятекенінбілеміз.Мысалы,

«Батыс елі лирикасын»(Country-Westernlyric) қарайық: «Сені жүрегімнің

лас қабынан шығардым». Бұл өміршең өлең жолдарына ұқсай ма?

Кейбіреулер бейəдеп коррелятта ешқандай сезім жоқ, ол қапалы көңілдің

сезімдерінажуағаайналдырады деуімүмкін.Бірақ бізмұндаадамдардың

сатқындыққа қалай қарайтынын бірден аңғарамыз. Сатқындық адамның

жүрегін ауыртып я болмаса күйіндіруі мүмкін. Адам оны сезіммен яки

жайбарақатқабылдауыдамүмкін.

Элиоттың объективті коррелят деп атағаны, бір жағынан, əлеуметтік

субъектініңнақтықатынасынқоғамныңтарихиуақытқадегенкөзқарасы

тұрғысынан анықтайтын бақылау метафорасы. Əрине, бұл əлеуметтік

субъектінің жеке тұлғасы оның жынысы, табы, бəлкім, этникалық

қауымдастығы, нəсілінемесеұлтытұрғысынананықталуымүмкін.Соған

қарамастан,егербұлəлеуметтіксубъектініңбелгілібірқауымдастығыяки

өз ерекшелігі болмаса, онда оқырмандар арасында үлкен қайшылық

тудырып, корреляттың субъективтігі өз-өзінен жоғалып кетеді. Мысалы,

Сильвия Плат – ақ нəсілді əйел, білімді əрі 1950–1960 жылдардағы

америкалық «поэзия сахнасындағы» əйгілі ақындардың бірі болған

əлеуметтік субъект. Оның өлеңдерін оқырмандар бірден таниды. Тіпті ер

адамдардыңөзітəжірибелімəнібаркорреляттар«көпірінен»оныменқатар

өтеалады.Өйткеніонсызпоэзияəлемініңаясытарболыпқалареді.

Жоғарыда айтылған қоғамға деген «нақты қарым-қатынасқа» қарасақ,

ДьёрдьЛукачтың(Georg Lukacs) əдебиеттегі реализм талаптары поэзияға

да, көркем əдебиетке де қатысты. Элиоттың контексінде де солай.

Объективті коррелят əлеуметтік субъектінің тарихқа қатысты нақты

қатынасын ашатын бақылау метафорасы болуы керек. Олай болмаған

жағдайда, жоғарыда айтылғандардың барлығының субъективті мəнінен

басқа еш нəрсесі болмайды. У.Б. Йейтс (W.B. Yeats) өз өлеңдерінде енді

сақталмайтын өзек (center not holdig anymore) жөнінде айтқан кезде

адамдардыңнақтытарихижағдайларғадегенқарым-қатынасыныңөзгеруін

өте маңызды нəрсе деп қабылдаған. Элиоттың метафорасы да осыған

мысал бола алады. Элиоттың өлеңдерінде шөлде жүрген ақынның сезімі

сипатталмайды. Ол еуропалықтардың эмпирикалық мəдениетінің шөл

далағаайналғанкезеңгеаяқбасқанынмеңзейді.Өйткенімəдениетжайғана

өмірдеңгейісияқтыболыпқалды.Басқаешнəрседеемес.Егербұл1920

жылдары шындыққа жанаспайтын тұжырым болса, Франкфурт мектебі

(Макс Хоркхаймер, Теадор Адорно т.б.) «бұл кезең Екінші дүниежүзілік

соғыстанкейінболады»депболжамжасағанедіжəнесолайболдыда.

Ал XX ғасырдың екінші жартысында суретшілер «Құнарсыз жердегі»

метафораны жақсы объективті коррелят деп қабылдай алды ма? Əлгінде

айтқанымыздай, Эшбер мұндай көзқарасты ажуаға айналдырып, шынайы

депқабылдайалмаған.Оныңқатарындатағыбірнешеақынболған.Бүгінде

əлем өте күрделі əрі логикалық құпияға толы деген түсінік кеңінен

қалыптасыпкеткенісонша–суретшілердұрыскорреляттытауып,бəрінөзі

түсініпаладыдепойлаудыңөзіақымақтықболареді.БұлАрнольдтың1850

жылдарға оралуына я болмаса «Пабло Пикассо «Герника» (Guernica)

картинасын1939жылысалды»дегенгеұқсапқалареді.Бірақмұндайкүдік

коррелятты түсінбеуді жай ғана ақтап алу болып шықпай ма? Лукач

«əдебиетке қалам тартқан жандар қоғам мен тарихты біртұтас жиынтық

депһəмəлеуметтіксубъектігетарихикейіпкердепқарайтындеңгейдеболу

керек. Олар осыны ерекше жағдай ретінде түсініп һəм пайымы да осы

тұрғыданөлшенгеніжөн»депесептеген.Қазіргіақындардыңкөбімұндай

мүмкіндіктенбастартқанымен,кейбірініңонымойындамасқаəддісіжоқ.

Оқуғаұсынылғанəдебиет

Т.С.Элиот.«TheSacredWood»(1920)

Тілдікпоэзия

Тілдік поэзия (Language Poetry) – жиырмасыншы ғасырдың екінші

жартысында Гертруда Штайн, Уильям Карлос Уильямс, Пол Зюкофски

жəне Джордж Оппен сияқты ұлы модернистердің шығармаларында

қалыптасқан, алдыңғы қатарлы қозғалыстардың бірі. Əрине, бұған өз

шығармаларында 1940–1950 жылдардағы əйгілі композитор Джон

Кейдждің бастамасымен əдістемелік-композициялық тəжірибе

жұмыстарынатоқталғанДжексонМаклоудыңсіңіргензореңбегіндеқоса

атапөткенжөн.Кейдждіңшығармашылығымузыка,жазу,суретсалужəне

кейіннен қойылым өнері ретінде белгілі болған өнер түрлерінің

шекараларын тоғыстырды. Оның көп бөлігі, негізінен, орындаушының

арнайынұсқаудыжүзегеасыруынталапететінбағыттар.

Маклоу жалпы өзі ұстанған композицияның неғұрлым нақты əрі

таптаурын ережелерін жиі қолданды. 1938–1985 жылдардағы «PFR-3

өлеңдерітуралымақалаларында»(ANoteonthePFR-3poems)өлеңмəтіні

үшін компьютерлік бағдарламаны пайдалану турасындағы ойларымен

бөліскен.ТөмендеМаклоудың1969жылы(!)Лос-Анжелестегі«Information

International» компаниясының «DEC-PDP-9 компьютеріне қосылған,

фильмдерді оқуға арналып, бағдарламаланған PFR-3 құрылғысының

көмегіменжасағанжұмысынанүзіндікелтірілген:

«Олардың (компьютердің) бағдарламалары маған «мəліметтер» ретінде «хабарлама» тізімін

енгізугемүмкіндікберді.Əуелі100жекеқатарларболды,олардыңəрқайсысы48таңбаданнемесе

аралықтантұрды.Соданкейінекі,одандакөпжолдантұратынсəлұзақтаухабарламаларпайда

болды.Бағдарламакезкелгентізімнен«хабарламамүшелерін»(таңбалар,сөздернебайланысқан

сөздер қатары; мысалы, хабарламаның ішінде аралықтармен бөлінген сөйлемдер) өз еркімен

таңдап,бірқатарғаорналастырып,олармонитордакөрсетілді.Албасқарупернесінбасқанкезде,

экранғашыққанəрбіроныншықатарбасыпшығарылды…»

Өлеңніңнегізгімəнімынағансаяды:

СҰРАПЫЛОЙЛАРТҮССІЗЖАСЫЛƏЛЕМГЕ

ТАЛАПҚОЙЫП

ЕРКІНКЕРІПКЕУДЕСІН

ЕРКІМЕНАЛЫСТАПКЕЛЕДІ

ТƏП-ТƏТТІЕРКЕЛЕТУ

БАЛСИЯҚТЫАРАЛАРДЫҢӨНЕРІ

(М.С.)

Оқырмандар мұндай поэзиямен таныс емес. Сондықтан бірден «бұл

мағынасыз өлең» деп ойлауы мүмкін. Шын мəнінде, өлең жолдары қиял

тудыратын,байланыссызбөліктердіжақындастыратынжетекшісөздермен

тақ салыстыруларға толы. «БАЛ СИЯҚТЫ… АРАЛАРДЫҢ… ӨНЕРІ»

сөздерінағызэллипстікболыптұр.Ал«ЕРКІНКЕРІПКЕУДЕСІН»деген

жолдытүсінуешқиындықтудырмайды.Егер«ЕРКІМЕН»дегенді«ТƏП-

ТƏТТІ ЕРКЕЛЕТУМЕН» бірге оқысақ күлкілі болып шығар еді.

Маклоудың өзі мұндай поэзияны оқу үшін буддалық «ойсыз» дзэн

тұжырымдамасынаұқсаснəрсеніқабылдаукерекдеген.Яғниəрадамəрбір

лингвистикалық оқиғаны жинақтамастан пайда болып, қайта жоғалып

кететінөзбойындағыэлементсияқтықабылдайды.

Тілдік поэзия пайда болғанкездежұлдызы жанғандар – РонСиллиман,

Чарльз Бернстайн, Баррет Уоттен, Брюс Эндрюс, Кларк Кулидж, Майкл

Дэвидсон, Боб Перельман, Майкл Палмер, Рэй ДиПалма, Стив Бенсон,

Роберт Гренье, Лин Хеджинян, Лесли Скалапино, Сьюзан Хоу, Карла

Гарриман, Рей Армантраут жəне Ханна Винер сияқты дарынды ақындар.

Силлиманның редакторлығымен көптен бері жарияланып келе жатқан

«Америкабəйтерегі»(IntheAmericanTree)антологиясындаМаклоукейбір

адамдардың пікірлерімен санаспастан, «тілдік поэзия басқа əдебиеттерге

қарағанда тілдік орта бола ала ма?» деген сұрақ қояды. Ол көптеген

жазушыларқалыптысинтаксистенауытқыпкеткендіктен,«тақырыптыңтез

өзгеретінін»əрі эгоға қатысты белгісіздік пен жекеленудің байқалатынын

мойындады. «Бұл жұмыстардың біразы ғана байланысқан оқиғаларды

баяндайды немесе анық тезисті ұстанады»; «баяндау яки мазмұндау»

болмайды.СоныменқатарМаклоу«Бұлшығармалардытерминніңқандай

дабірмағынасындаұқсатудепқарастыруғаболама?»дегенсұраққойған.

Оныңжауабы:

«Олай емес сияқты». Əдетте бір сөз, сөз тіркесі немесе сөйлем бірінің соңынан бірі ілесіп

жүргенімен, бұл таңбалар мен қатарлардың белгілі импорттары көп жағдайда есепке алынбай

қалады.Олардыңтізбегіреферентарасындағықатынасемес,тілдікнысанретіндегіөздерінетəн

ерекшеліктерімен һəм байланыстармен реттелетін сияқты. Расымен де, осыны пайдаланып

жүргенкейбірадамдармұндайшығармаларды«анықталмағаннысан»депатады.Солардыңбірі

құрдымға итермелейтін фетишизмге шабуыл жасайтын керемет құрал ретінде марксизмді алға

тартты…(Бірақ) сілтемесінен айырылған тіл көрінісіненартыққандай соқыр сенім яки қандай

жатсыну болуы мүмкін? (...) Барлық назар олардың «көрсететін» нəрсесіне емес, тілдік

элементтерменсолардыңарасындағыбайланысқааударылғансияқты».

Маклоу референттіліктің айтарлықтай дəрежеде тілдік поэзияның бір

бөлігі болғанын, бірақ оның өзін мазмұндама, дəлел не баяндау түрінде

көрсетудіңорнына,оқырманоныңкөпбөлігінөзіұғынбастанқұруыкерек

деп дұрыс көрсеткен. «Сана белгілеулер мен коннотациялардың, тілдік

жəне өмірлік тəжірибелердің күрделі жиынтығын мəжбүрлеп, əрекетке

түсіреотырып,тілдікэлементтердіңөзініңшегіненасыпкетеді».Бұлжерде

Маклоу мұндай поэзия «тілге байланып қалмай», тікелей «қабылдауға

бағытталатынын»айтқан.

Чарльз Бернстайн да, Стив Маккаффри де тілдік поэзия олардың

дыбыстық поэзиясын немесе балама ретінде Құрама Штаттарда

«Көркемөнер шеберлері» бағдарламасы бойынша берілетін өлеңдерді

қарастыратын «ресми музыкалық мəдениетті» алмастыратынын жақсы

түсінді.БұлпоэзияныңүлгісіретіндеПлаттың«Ариэль»(Ariel)поэмасын

айтуға болады. Бірақ Плат мұндай поэзияны сол кезде-ақ керемет етіп

жазып, 1970 жылдардың өзінде танымал болған. Өлең жазу

бағдарламасымен оқулықтарды толтырған Академия Сильвия Платтың

немесеРобертЛоуэллдіңөлеңдерінееліктегенімен,50жылданкейіноның

еш мəні болмай қалады. Тілдік поэзия, керісінше, анахронды емес;

эстетикағасайжəнеөлеңдердіңресмимəдениетіндеелестетумүмкінемес

лингвистикалық абстракция тілін пайдалана отырып, тілді түбегейлі

өзгертуге тырысады. Бірақ тілдік поэзия лирикалық ақындардың жеке я

болмаса психологиялық мағынадағы мəнері деуге де келмейді. Өйткені

мұндайпоэзияныңмақсатыменқызметі,сезімдібілдіруболыпсаналатын

психологиялық мəн сияқты, өз ерекшелігіне қатысты дүдəмалдықтан

арылған жоқ. Басқаша айтқанда, тілдік поэзия ақындары үшін қоғаммен

бетпе-бет келетін əртүрлі дискурстардан өзге объективті коррелят болуы

мүмкінемес.Бірақмұндайдиалогизмөлеңжазудыңжеткіліктішартыбола

алама?

Лирикалықжəнетілдікпоэзияныөзгешеөрнекпентоғыстырғанжасбуын

ақындарбұлмəселеніобъективтікорреляташықтығықаншалықтымүмкін

деген көзқарас тұрғысынан шешті. Мұндай қадамның жарқын мысалын

Америкаға ғана тəн, өрескел «мағынасыз» қылмыстардың бірінің

айналасында өрбіген, əртүрлі дискурсивті құрылымды біріктіретін Лора

Муленнің«Шырақəні(Прозадеген–проза–проза)»(TorchSong(ProseIs

aProseIsaProse)поэмасынанкөругеболады.

Қайталау.Көрініс:ТВ фильмүшінтүсіріліп жатқандайəлдеқашан мезіқылған көрінісқайта-

қайта ойнала береді: «Оның көңілі соншалықты қапалы» т.б. (Сұрақ: қапалы күйіңізде 137000

акрді (Англия мен Америкадағы жер телімі өлшемі, 4047 шаршы метрге тең. – Ред.) қалай

өртейсіз?). Айқыш-ұйқыш жазулар. Сіз оның шырпы ұстаған қолдары дірілдеп, тұтата алмай

жылаптұрғанкүйін«ойкөзіңізбен»көрдіңізбе?Концерттегіөнерқойылымынанкейінкөрермен

қошеметінебөленгенжандай,шырпыныжоғарыкөтергенбатылқалпындатұрғанынелестеттіңіз

бе?«Бірнəрсеніңекітүрліқабылдануыəрадамныңтүрліқұбылыстықалайкөретінінеəрінені

көретініне байланысты», – дейді Гертруда Штайн («Композиция – түсіндіру» (Composition is

Explanation). Орыс кинорежиссері Андрей Тарковский қудалауда жүріп қайтыс болды.

Кейбіреулертіптіқазірдіңөзінде оның фильмішағын оқиғаға негізделгендесе, өз отандастары

оныңфильмдеріненбастартты.Тарковскийдің«Айна»(Зеркало)фильміндеүсті-басымалмандай

су болған əйел өртеніп, күлге айналған жапандағы жалғыз үйдің бөлмесіне кіреді. Бұл

баяндаушыныңарманыякиестеліктерісияқты.Алсолестеліктердіңішіндедəлосыөртенгенүй

де бар сияқты. Киносүйер қауымды өзіне баураған элементтер мыналар: əйел, орман, көз

жастары…жəнеоттаөртеніпжатқанхат.

Мулленнің өлеңдері, көп жағдайда, 2002 жылы Колорадода болған

«Хейман өртімен» (The Hayman Fire) байланысты. Колорадоның

тарихындағы ең үлкен өрт жатқа айналған күйеуінің хаттарын өртемек

болған орманшы əйел Терри Бартонның əрекетінен басталған. Бартонға

төрт рет өрт қойды деген айып тағылды. Бартонның ашуы – Мулленнің

өлеңінің соңғы жолдарынан көрініс тапқан объективті коррелят. Бұл өрт

Колорадоштатынаауырқайғыəкелді.Сондай-ақбұлосындайжағдайдағы

əйелсезінетінжаназабыменжиналғанбарашуыныңобъективтікорреляты

болыпсаналады.137000акржердіөртепжіберуадамныңөзөмірінедеген

ақылғасыймайтын,ешмағынасыжоқ,ойсызсезімгеерікберіп,айтасалған

жалғыз жауабы сияқты. Өз өміріне өкпелі, басқалардың қайғысын сезіне

білмейтін,өмірдентүңілгенжандарбəріненосылай(бүкілотбасынөлтіру,

содан кейін өзіне-өзі қол салу, ғимараттарды жару, орманды өртеу)

құтыламын деп ойлайды. Мулленнің поэзиясы əртүрлі дискурстармен

(ақпараттық, академиялық, сипаттамалық, лирикалық) жанама

байланысқан.Бірақ Сильвия Плат, Дениз Левертов, Джон Берриман жəне

басқа да өзі еліктеген ақындарға тəн субъективизм мен рухани əлемді

іздеудеөзшегіненшықпайды.Мулленніңорманшыəйелдіңойсызəрекетін

психологиялық сараптауға немесе түсінуге тырыспағаны анық. Ол осы

оқиғаға алып келген жағдайдың мағынасыздығын да əспеттеп, тіпті бізге

«мұнысыдұрысемес»дегенойғажетелейтінТерриБартонныңөміріндегі

болғанжағдайдыконтекстентыссараптаутуралыойынайтқан.«Өртсолай

болады,оныңешбірережесіжоқ;белгісізорманшы,2001жыл,жаз».

Оқуғаұсынылғанəдебиеттер

ЧарльзБернстайн.APoetics(1992)

БарретУоттен.TotalSyntax(1984)

Жаңасөйлем

Жаңа сөйлем (The new sentence) – тілдік поэзия қозғалысынан шыққан

жəнепросодияболғанкездегісинтаксистікқолданыс,контекстіңсыртында

талданатын прозаға қатысты қозғалыс. Оның дəл қазір оқып отырған

сөйлеміңізден айырмашылығы – «жаңа сөйлемнің» арнайы анықтамалық

өзегі болмайды. Оған Рон Силлиманның шығармалары жақсы мысал

болады.

Олосында,шегіршінағашының

Астындатұрды.

Өзіне-өзітымсеніптұрды.(М.С.)

Силлиманның жаңа сөйлемінде сөйлем синтаксиске бөлінбейді.

Силлиманныңжаңасөйлемдегідескрипторларыныңтізімікелесідей:

(I)Абзацсөйлемдіреттейді.

(II)Абзац–өлшем,логиканемеседəлелемес.

(III)Сөйлемніңұзындығы–өлшембірлігі.

(IV)Сөйлемқұрылымыауыспалысəттеөзгередіəрікөпмағынағаиеболады.

(V)Силлогикалыққозғалыс(а)шектеулі;(б)бақыланады.

(VI)Негізгісиллогикалыққозғалысалдыңғыжəнесоңғысөйлемдердіңарасындаболады.

(VII)Екіншісиллогикалыққозғалысбүтіндейабзацқаяболмасажалпы

шығармағақатысты.

(VIII)Силлогикалыққозғалыстышектеуоқырманныңназарынтілдікдеңгейденетілдікдеңгейгеөте

жақын,яғнисөйлемніңдеңгейіндекейдеодантөменұстапотырады.

Жаңа сөйлемді пайдаланатын поэзияда абзац бірнеше бірліктер

қарастырылатынсөйлемдерқатарыныңеркінжиынтығыболады.Абзацтек

өлшем бірлігі болып қалады əрі оның құрамындағы сөйлемдер бір-біріне

логикалықтəуелдіқұрылымқызметінатқармайды.Ауыспалысəттесөйлем

құрылымын өзгерте отырып, Силлиман грамматикалық

ықтималдықтармен, ережелермен бұзылатын элементтерді қайта

топтастыру/алмастыру арқылы өзгеретінінатапөткен. КарлГарриманның

«Оның жастықтың үстінде жатқан қолының сырт жағы да бекер емес»

дегенсөйлеміжаңасөйлемгежатады.Өйткенілогикалықтұрғыдан«қол»

деген сөзге сөз дескрипторы ретінде бекер деген сөзді қосып қолдану

түсініксіз еді, «қол» деген сөзге «жуу» немесе «ұстау» деген сияқты

сөздерді тіркеу логикалық тұрғыдан əлдеқайда қисынды болар еді.

Силлогистикалық қозғалыс дегенде, Силлиман сөйлемнің өз өлшем

бірлігіне қатысты логиканы айтып тұр. Негізгі логика сөздерге

(морфемдерге)немесеолардыңшағынтоптарынабастыназараударылған

тиянақтыойдыңтобынбіріктіретінсөйлемдердіңаясынанаспайды.Алайда

абзац деңгейінде я болмаса жалпы деңгейде қызмет атқаратын екінші

логиканың болуы да мүмкін. Силлиманның жаңа сөйлемдер тобының

мысалын Гарриманның «Ол үшін» (For She) деген шығармасынан таба

аламыз:

«Оныңжастықтыңастындажатқанқолдарығайыпболыпкетпеген.Бізбір-біріміздіңсөзімізді

естиалмадық.Ваннадағыластықтыңөзіарсыздық.Біздіңарамыздақаншамажылдаржатыр.Мен

мазасыз түндерден кейін, орманнан құр сүлдері шыққан Максинді бейтаныс жанмен бетпе-бет

кездестірдім. Мен өзгеше тұңғиықтан келдім. Қызылды-жасылды салтанатты дүние иттердің

өршеленеүргенінеұқсайды».

Бұл мысалда есімдіктермен дейктикалықкөрсеткіштер (-да, -ге, -ден, -

нан) түрленген (немесе өзгерген) сөйлемдергеқарсықалыптылық сезімін

тудырады. Мұндай жазбаларға қатысты барынша дəстүрлі термин –

паратаксис (салаласа байланысу) қақпайлауға көне қоймайтын проза.

Жаңа сөйлем осыған əдеттегі пайдаланып жүрген тілдегі грамматикалық

өзгерістерменжергіліктітілдіңайырмашылықтарынқосады.

Оқуғаұсынылғанəдебиет

РонСиллиман.TheNewSentence(1987)

Дыбыстықпоэзия/нақтыпоэзия

Нақты жəне дыбыстық поэзияның екеуінде де дадаизмдегі белгілі бір

əсерлерді көздеген көркемөнер тəжірибесі мен ХХ ғасырдың басындағы

еуропалық алдыңғы қатарлы ағымдар аралас қозғалыстардың көріністері

бар. Егер нақты поэзияда өлеңді көз мөлшерімен өлшеу деректер

дербестігіне ұмтылса, дыбыстық поэзиядағы дыбыс туралы да осылай

айтуғаболады.Өлеңніңталданыпжатқанкөпбөлігіндыбыстықкөркемдік,

сөйлеу мəнері мен белгісі арасындағы теңгерім деп қарастыруға болады.

Нақты поэзия сияқты дыбыстық поэзияда да осы теңгерімді мағынасы

бағыныштыболатын«мəннің»ұстынынанайыратынүрдісбар.«Осылайша

өзін-өзі жоқтады Адам қатты» («Жоғалған жұмақ», 10,845) деген жолда

ұшырасқан «қатты» деген сөз ойды тиянақтап тұр. Сондай-ақ «қатты

жоқтаудағы»екі«өзін-өзі»осыөлеңжолыныңбасындағыекпіндікүшейте

түседі.Бірақосыныңбəрі«қатты»сөзіненегізгіойдыбілдіретіндейекпін

түсіріп, дыбыстық мағына беру қызметін атқарып тұр. «Қатты» сөзінің

дыбысталуы да қатаң. Мұнда біз критицизмнің дыбыс сезімді жеткізе

аладыдегенкеңінентаралған«дыбыспенсезім»мысалынқарастырамыз.

Дыбыстық поэзияда поэзияның дыбыстық көрінісі дербес; ол оның

жоқтығына мəн беру қабілетін сақтай отырып, мағынадан толық бас

тартады.

ОқырмандарүшінЛьюисКэрроллдың«Джаббероук»(Jabberwocky)өлеңі

дыбыс пен мағынаның аралық шекарасын бейнелейді. Біз құбыжықтың

қандай екенін елестете аламыз, бірақ мұнда оның ақиқатқа қаншалықты

жанасатыныжайындатісжармаған.Əрине,Кэрроллбіздіңекітүрлітілден

өзара ұқсастық іздеп, кірме сөз арқылы оны өзімізше «елестетуімізге»

мүмкіндік береді. «Өте зұлым» (Frumious) сөзі «қаһарлы» мағынасын

беретіндіктен қорқынышты естіледі. Джаббероук сөзіндегі wock

жұрнағынанwalk (қыдыру, серуендеу) сөзін де тануға болады.Ал олtalk

(сөйлеу, айту) сөзіне ұқсай ма? Джаббероук сөзінің өзі екі мағыналы.

Өйткені олjabbering(jabbering(бос сөйлеу, дыбыс шығару) жəне walking

(қыдыру, жүру сияқты) əрі өлеңнің контексінде солай берілуі ықтимал

jabbing сөзінің де мағынасын береді. Бұл өлең бізді тілдік опциялардың

ортасында ұстаптұрады да, нəтижесінде нақтыбір аударма жасауымызға

мүмкіндікбермейді.

Абайла,Джаббероуктен,ұлымменің!

Тұмсығыменшоқитын,шеңгеліменбүретін.

Юбжубақұсынандасақтанғайсың,

Өтезұлымқұбыжықолілетін!(А.Ə.)

Стив Маккаффри бізге дыбыстық өлеңдер 1916 жылдың өзінде-ақ

дадаизмнің Цюрих стилінде əртүрлі жанрларда пайда болған деп

топшылайды. Олардың ішіндегі ең бастылары «бір сəттік өлеңдер»

(simultaneous poem) мен «сөзсіз өлеңдер» болды».

 Бір сəттік өлеңдерді

АнриБарзунменФернандДивуаройлаптапқан.Ондайөлеңдерде«дыбыс,

мəтін, сəйкессіз дыбыстар, ысқырық, айқай мен шуылдан» тұратын

дыбыстық коллаж болады. Мұны дадаизмдегіірі тұлғалардыңбірі, сөзсіз

өлеңмен шектелген Хуго Балль басқаша айтады. Балль: «Мен дауысты

дыбыстардыңтеңгерімітекқанабастапқыреттіліктіңмағынасыбойынша

салмақталып, таралатын «Verse ohne Worte» [сөзсіз өлеңдер] немесе

Lautgedichte (дыбыстық өлеңдер) деген өлеңнің жаңа жанрын ойлап

таптым»,–деген.

Сондай-ақ ол: «Бұл фонетикалық өлеңдерде тілшілер дұрыс пайдаланбаған жəне бұрмалаған

тілдентолықбастартамыз.Бізсөзсиқырыныңтереңінеқайтабойлауымызкерек.Поэзияныңең

соңғыһəмқасиеттімекенінсақтапқалуүшінсөздіңеңасылалхимиясынақайтаоралып,керексіз

сөздіекшейбілгенімізжөн. Біз «солақай»жазудан, яғни ойқы-шойқы сөздердендеарылуымыз

керек, қолданыста жүрген, жаңадан пайда болған сөздерді (сөйлемді айтпағанда) пайдалануда

ұқыптылықтанытуымызқажет»деген.

Мұндайпоэзиятілдіқарапайымпайдаланудыанықтап,оныбұзуғажəне

анық мағынасын түсіне бермейтін дыбыстың нақты мағынасын енгізуге

арналған.Дыбыстықпоэзияданетуралыайтылғанынсұрағандаоғанжауап

табаалмасақта,мағынасындыбысталуыарқылытүсініптұрғаншеттіліне

ұқсап қалады. Əрине, ономатопея (onomatopoeia) дыбыстық поэзияда

маңыздырөлатқарады.Өйткенідыбыстардыңөзіəртүрлі:лингвистикалық,

психологиялық т.б. болып келеді. Соның ішінде ономатопея – байланыс

тудыратын(дірілтүріндегі)физикалыққұбылыс.

Ресейлік футурист ақын Велимир Хлебниковтің шығармалары орыс

тіліндегі трансрационалдықты білдіретін неологизм «за

умь» (ақылға

сыймайтын нəрсе) терминімен қатар жүреді. Ресей футуризмінің Батыс

Еуропадағы дадаизм мен сюрреализм сияқты ортақ белгісі бар; тілді

пайдаланудың кейбір тиімсіз түрлері əлемді қабылдаудың бейімделгіштік

(яғниидеологиялықанықталған)əдісінбұзатыншығармашылықкүйзелісті

туындатуы мүмкін. Жаныңдағы адамдардан өзгеше ойлау үшін «за

умь»

адамға күнделікті ойлардың деңгейінен тыс, басқаша түсінік болу керек

екенін білуге мүмкіндік береді. Хлебников дыбысты материал сияқты

қабылдаған. Сондықтан дыбыстық поэзияны белгінің өз референті бар

деген меншіктеу көзқарасының аясынан тысқары, өнерге деген

материалистік қадам ретінде түсіндірді. Фердинанд де Соссюр

контекстерінің бірінде дыбыс пен ойдың бір-бірінен бөлек кездегі өзара

нəзік байланысы туралы ой қаузаса, енді бір сөзінде дыбыс пен ой

қабаттасқан кезде бірін-бірі басып кетеді дегенді айтқан. «Занзеги»

(Zangezi, 1923) – Хлебниковтің Владимир Татлин қойған театрлық

қойылымы. Бұл шығармада құстармен жəне құдайлармен байланысты

əртүрлі ойдан шығарылған поэзиялық тілдер бар. Мұнда дыбыстық

поэзияныңқойылымдықөнергеөзгеруініңтабиғижолынкөреаламыз.

Дыбыстықөлеңдердіңішіндегіеңəйгілісі–КуртШвиттерстіңкүйтабаққа

жазылған «Урсонат» (Ursonate, 1922–1932) шығармасы. Бірақ «Урсонат»

ең алғашқы дыбыс емес, яғни ақын ойлағандай адамзат шығарған ең

алғашқыдыбысемес.Пьесаданмузыкалықсонаталықаллегронысезінуге

болады. Шын мəнінде, бұл шығарма төрт түрлі ишаратпен жазылған:

олардың кейбіреуі классикалық сонатадағыдай ырғақты болып келеді.

Пьеса сөйлеп жатқан сияқты емес, бейне бір əн салып тұрғандай. Онда

жүрген қадамдарды, сондай-ақ ырғақтар мен ишараттарды жасайтын

ырғақты қайталаулар бар. Егер «Урсонатты» алғашқы еуропалық

тілдердіңбірідейтінболсақ,ондаол,негізінен,неміс,голланд,швед,дат

жəне норвег тілдерін топтастыратын герман тілдері тобын құрайтын еді.

Əсіресе неміс жəне швед тілдері ерекше байқалады. Өйткені Швиттерс

умлауттаrinnzkrrmüüüüдыбысынжиіпайдаланған.Сондай-ақнемістілінің

дыбысталуына тəн r жəне pf дыбыстарын көбірек қолданғанына назар

аударукерек.

Rum!

Rrummpff?(немісше)

Rum!

Rrummpfft?

Rrrrrum!

Əрине,бұлөлеңніңешқандай мағынасыжоқ деп есептесе деболареді.

Бірақарасында құлаққа таныс сөздерде естіліп қалады. Мысалы, «Rum»

сөзінемісшешараптыбілдірсе,«herum»сөзі«айналасында»дегенүстеуді

білдіреді. Бұл мағынада «Урсонат» біз өзіміз біліп, талдай аламыз деп

ойлайтынтілдіңкөнетүрінекөбірекназараудартады.Əртүрлідеңгейлерді,

жылдамдықты, қайталауды, ырғақты жəне фонематикалық кластерлерді

пайдалану неміс тілімен байланысты. Ол «Урсонатқа» тыңдарманның

музыка əлде сөз тыңдап отырғанына сенімді бола алмайтындай –

дыбыстарды біресе алға жылжытып, біресе басып тастап – өршіл жəне

мақсатты сезім үстейді. Өйткені «Урсонат» ұғымға ауыр, бірақ əсерлі

сөйлемдертуындысы.Бұлдыбыспенмағынаныэстетикалықбірліктеқайта

ойлаудыталапететіншығармалардыңнегізінқалаушыдепесептейтінжас

театрəртістерініңқызығушылығынтудырды.

Егер дыбыстық поэзия дыбыс пен мағына үндестігіне негізделген

қалыпты түсініктенауытқыса, нақты поэзия да көруменсезімгеқатысты

қалыпты түсініктен алыстап кетеді. Төменде еуропалық авангардист,

бірегей визуалды суретші Франсис Пикабиа шығармашылығының нақты

өлеңтүріндегіүлгісікелтірілген.

Дадаизмдегімұндай жаттығудың мəні – өлеңді оқымайтұрып, оған көз

жүгірткенсəтте-аққаншалықтыпоэзиялықақпараталатынымыздынемесе

ынталана алатынымызды көрсету. Тіпті бірде-бір сөзін көрместен, тек

жолдар арқылы ғана қарапайым поэзия оқырмандары өздері оқыған

өлеңдерден дəл осыған ұқсас əсер алатын шығар. Басқаша айтқанда,

мұндай өлеңдер біздің суреттен алатын əсеріміз арқылы іс-əрекетімізді

қаншалықты сезінетінімізді сипаттайды. Мұнда сөздік белгінің де

жарияланғанына назар аударыңыз. Алайда бұл бейнелеу əдеттегі

поэзияның типографиялық түріне қатты ұқсап тұр. Сызықтардың өзінің

сипаттық мəні бар. Ұзын сызықтар – зат есімдер, қысқа сызықтар –

артикльдер,жалғаулықтарт.б.

Негізі, нақты поэзия ХХ ғасырда кеңінен тараған. Мысалы, Джордж

Херберттің «Пасха қанаттары» (Easter Wings) өлеңіндегі шумақтар

періштенің қанатына ұқсас болып келеді. 1633 жылғы нұсқасындағы

өлеңдері(олардың əрқайсысы өлеңнің бір не екі шумағынантұрады)бір-

бірқанатсияқты.Сондықтаноныжоғарыдантөменнеболмасакітаптыбір

қырына бұрып алып оқуымыз керек. Қанаттың шеткі жақтары ұзындау

болады.Періштелердіңқанаттарынбізсолайелестетеміз.Өлеңніңмұндай

бейнесі бозторғайды да еске түсіреді. Өлеңнің бірінші жəне соңғы

қатарлары өте күшті риторикалық сипатта. Херберт күшейту (қанаттың

сыртқы жақтары) мен кішірейтуді (қанат бекітілетін жер) шебер

пайдаланған.Олсондай-ақұшып-қонудыдакөрсетебілген.Негізі,екінші

шумақ (суреттелмеген) – қанаттың екінші жұбы; бұл өз қанатын

періштелердіңқанатынажалғағысыкелгенақынғатиесіліекенінкөрсетеді.

1633 жылғы нұсқада қанаттардың əр жұбы кітаптың бір-бір бетіне

жазылды. Ал кітаптың тігісі ақынның періштелерге ұштасқан қанатын

білдірді.

ХХ ғасыр басында Гийом Апполлинердің каллиграммалары визуалды

тартымдылығымен əйгілі болған. Бұл – сөздерден тұратын пішінді

суреттер. Олардың ең сəтті шыққаны – «Жүрек тəжі мен айна» (Heart

Crown and Mirror) шығармасы. Айна – бұл шеңбер тəрізді сөйлемдер

құрайтынсөздердентұратын,соңыбасынақайтыпайналыпкелетінүлкен

сопақ пішін. Біреулер бұл сөйлемдерді оның өзгеру бөліктеріне қатысты

оқыса,біреулеріосысопақпішіндіайналаоқиды.Алайнаныңбетіболатын

ішкі кеңістігінен Гийом Апполлинердің есімін оқимыз. Осы жəне өзге

каллиграммалардағы бейнелер сызықты қозғалысты бұзады. Өйткені

бейнелер үйлесімі бар сөздерді құрудан гөрі форма құруға, сыртқы

көрініске көбірек ұмтылады. Бейнелі үлгідегі сөйлемдердің сөздері де

қисынсыземес,əйтседебасқасөздердіңқайдаорналасқанынабайланысты

оптикалықмəнгеиеболуүрдісібар.

Нақты поэзияның мысалдарын Чарльз Олсонның «Максимустың

жырларынан» (The Maximus Poems), сонымен бірге Сьюзен Хау, Ханна

Вайнер мен Дуглас Мессерлидің əртүрлі жыр жинақтарынан көруге

болады. Расымен де, Стефан Малларме сияқты ақындар əріптермен, əріп

өлшемдерімен əрі беттегі сөздердің аралықтарымен тəжірибе жасай

бастағанкезденақтыпоэзияөлеңжазуөнеріндегіжаңабағыттыңмаңызды

өлшеміболды.Əрине,бұрынғыпоэзиялықкітапбеттерініңтипографиялық

көркемделуі мен дизайны қазіргі поэзиядан айтарлықтай дəрежедеалшақ

жатыр. Сондай-ақ кітап беттерін безендіру біртіндеп суретшілердің де

бейнелеу өнерін поэзияға айналдыруына ой салды. Мəселен, Том

Филлипстің «A Humument» (бұл – A Human document деп қысқартылған

атау, яғни «Адам(зат) құжаты» (қазақша – Адаматы». – Ред.) кітабы.

Бұл–əрбетінесуретсалып,бояп,өлеңсияқтыоқылатын,бір-екіауызсөз

ғанажазылған,бояуменөрнектелгенпоэзия.ЛеслиСкалапиноның«Танго»

(The Tango) шығармасы да суретші Марина Адамспен бірге жасаған

маңыздыпоэзиялықшығарма.Бұлеңбектеəріпте,сөздежоқ.Əрбеттегі

бейненіңнедепсөйлептұрғаныноқымай-ақұғасың.Бейнебірбояуларүн

қатыптұрғандай.

Оқуғаұсынылғанəдебиет

ПерлоффМарджори,КрейгДворкин(редактор).TheSoundofPoetry/ThePoetryofSound(2009)

Просодия

Поэзияда тармақ, синтаксис, мақам, ырғақ арасында тығыз байланыс

болады.Мысалы,Милтон«Жұмақтыңжоғалуындағы»1-кітаптасайтанды

қалқан ұстап тұрған кейіпте бейнелеу үшін ямбылық құрылымды

пайдаланады.БұлГомердің«Илиадасындағы»(TheIliad)күрделібейнелеу

арқылы жасалған Ахиллестің қалқанына пародия сияқты. Милтонның

тоскандықсуретшісіГалилеоныескетүсіреді.

Кеңшеңбер.

Иығынаасылып,АйсияқтыЖершарына

̷̸̷̸̷̸̷̸̷̸

Тоскандықсуретшікөзəйнекпенқараптұрды,

Фесоленіңшыңдарына.(М.С.)

Кəдімгі ямб бунағы екінші тармақ соңындағы «Жер шарына» («whose

Orb») сөзінен басталады. Ол сөздің өлеңнің келесі жолына айналып

кеткенінеденазараударукерек.Өлеңжолдарыныңарасындаіркіліс жоқ,

біртұтасболыпжалғасып кеткен. Байыптапназарсалсаңыз,Милтонөлең

мақамын дауысты дыбыстарды қайталау арқылы өрнектейді. Мұнда «О»

əрпібасымдықтанытыптұр,«U»əрпініңдеөзəсерібар.Жалпы,мұндай

тəсілдіңөзіқызықты.Милтонырғақ,синтаксис,өлеңжолдарыарасындағы

байланысты біресе реттеп, біресе бұзып отырады. Сондықтан бұл

оқырманға бейне бір проза мен поэзияның біте қайнасқан бөлек

дүниесіндей əсер қалдырады. «Жер шарына тоскандық суретші

көзəйнекпенқараптұрды»(«WhoseOrbthroughOpticGlasstheTuscanArtist

views»)дегенжолшынымендепрозағакеліптұр(екіекпінніңқайталануы:

біріншісі қысқа, екіншісі ұзақ). Ямбылық бунақ ырғақты болып келе

жатып, қарқынын баяулатады да, тұрақты/тұрақсыз жолдар арасынан

контрапунктті(counterpoint) табуға болатындай ырғақты тұрақтандырады.

Бірақ мұндай тасымал тепе-теңдікті бұзып, сайтан айды қалқан ретінде

ұстап жүргендей көрінеді. Алайда ауыр қалқанды алып жүруге шамасы

келмей шатқаяқтаған сайтан кейде оны теңселмей, əзер ұстап тұрғандай

боп сезіледі. Міне, дəл осы үзінділерден дыбыс пен сезім (бұл жағдайда

визуалдысезім)арасындағынəзікбайланыстыбірденбайқауғаболады.

Бəріміздібунақтарямбылық(қысқа),хорейлік(ұзын,қысқа),дактильдік

(ұзын, қысқа, қысқа) жəне анапесттік (ұзын, қысқа, қысқа) болады деп

үйреткен. Бірақ мектеп қабырғасында тіпті университетте де бізге осы

өлшемдердіңнегізгі екпінмен қалайқарама-қайшылыққатүсетінінайтқан

емес. Біз оқыған кезде екпінді мағына беретін сөзге түсіруге тырысамыз.

Бірақ бұл екпіндер өлшем шегінен шығып кетуі əбден мүмкін. Ондай

жағдайда, біздің өлең жолын қандай сезіммен оқығанымыз бен өлең

жолыныңөзөлшеміарасындаконтрапунктпайдаболады.Бұғанмысалдар

көп. Солардың ішінен Эшберидің «Табиғат аясындағы ферма мүлкі мен

тарна» (Farm Implements and Rutabagas in a Landscape) шығармасын

қарастырыпкөрейік.

̷̸̷̸̷̸̷̸

Жəрдемсізқаласызсіз.Қошболыңыз…(М.С.)

Ямбылық құрылым жолдың астында пайда болады, ал негізгі өлең

тармағына түскен екпін сөздердің үстіндегі сызықшалармен көрсетілген.

Енді бұл екпіндердің оны қалай оқығанымызға байланысты таралатынын

айтуымыз керек. Əрине, сіз де мұны басқаша сызуыңыз мүмкін. Бұл

талдауды аздап өзгешелеу етеді. Ямбылық ырғақ музыкалық ырғақ

жасағандай болғанымен, негізгі екпін түсіп тұрған жолдың астының

сызылғанынкөріптұрмыз.

Мұның күрделірек мысалы ретінде, Кристина Россетидің тұтастай

ямбылық«Менүздімқызғылтгүлдерді,меніңалмаағашымнан»(«Iplucked

pink blossoms from mine apple tree») деген жолын қарайық. Назар

аударсаңыз,«үздім қызғылт» («plucked pink») аллитерациясы жəне «мен»

(«my») сөзінің «менің»-ге («mine») ұзаруы ямбылық құрылымға қарсы

əрекет етіп тұр. Негізі, «p’s» мен «blossoms» (гүлдер) сөзіндегі «b» əрпі

(фонемдер екіжақты кереғарлықта, бірақ əлі де еріндік дыбыста тұр)

арасындағықарама-қайшылықекпіндіерінгетүсіреді.Россетиөзіменалма

тістегенХауа Ананың арасында қандай да бір байланыс бар деп ойлаған

сияқты. Бұл – ақынның «Алма жинау» (An Apple-Gathering) деген өлеңі.

Россети өлеңнің өн бойында ғашықтарды сөйлетіп қояды: «Лилиан мен

Лиласзорланажымиды»,«Аһ,Вилли,Вилли,махаббатымныңқұныазеді»,

«Таркөшедекүліп,тыңдаптұролар».Бұғаноқырмандарекпінқоюарқылы

сөйлеушілердің сөздерін əдеттегі сөзге ұқсата алады. Басқаша айтқанда,

негізгі жолдың екпіндері өлең ырғағының шынайылығын һəм оның

аллитерациялықжұптасуынөзінеұқсатадыəрітұрақтандырады.Менүздім

қызғылтгүлдерменіңалмаағашымнан»(«Ipluckedpinkblossomsfrommine

apple tree»). Біреулердің «гүлдер» («blossoms») сөзінің де астын сызуы

мүмкін. Өйткені ол – грамматикалық жағынан дұрыс сөз. Соған

қарамастан, біз басқа сөздердің астын сызамыз. Өйткені негізгі екпін

ырғақты,тіптіаллитерациянықайтабағамдайды.Бірақбұлнақтыосылай

болу керек деген сөз емес. Себебі ырғақ пен аллитерация контрапунктте

тұржəнеолөлеңжолдарыныңжалпыдыбыстыққұрылымынаəсеретеді.

Мұның күрделі мысалын қазіргі ақындардың шығармаларынан:

британдықақынДжонУилкинсонныңөлеңшумақтарынанкөреміз.

Болдым.Бірақолкондильдеуатты

барсырымдыбілержүректің

жамылғысыболдыолөзтілінің-

сеніміқайтаоралды.Олқайтарды

қойылымғакелгенбасқажанды.

(А.Ə.)

Қалай болғанда да, мен бұл өлең жолдарын асты сызылған негізгі

жолдарғамəнбереоқыдым.«Бірақолкондильдеуатты»(«Butshegrindsin

her condyl» (кондиль – сүйекті шығаруға арналған медициналық термин;

мұнда сүйек туралы сөз болмауы да мүмкін) екі анапесттен (үш буынды

сөздіңсоңғыбуынынаекпінтүсіретінөлеңтүрі)тұрадыəрінегізгіжолдың

екпініне басымдық береді. Ал өлеңнің екінші жолының ямбылық сипаты

басым («that’s known, by heart» (жатқа, білер; екі ямб). Бірақ оны оқып

отырған кезде сөйлемнің аяғына бір ғана екпін түсетін сияқты көрінеді.

Келесі қатардағы тасымал ырғақты қатты бұзады. Жүректің/жамылғысы

(«Heart/cloaks»)–спондейлік(екіекпінніңқатаркелуі).Бірақбұлтасымал,

расымен, ырғақты кідіріс пе? Əлде оны басқаша алуға болар ма еді?

Жүректің/жамылғысы («Һeart/cloaks») мен «қайта оралды («furl back»)

екеуінің арасында екпінге ұқсату бар. «Жүрек» (heart) пен «қайтарады»

(refers) «жамылғы» (cloaks) арасындағы жолдардың тасымалдарының қос

мағыналылығын көшіріп алғандай болады. Біз оны тасымал түрінде де

оқуымызғаболареді.Бірақмұндаырғақкідірісібардепойламаймын.

Өлеңнің бұл бунағында бір-бірін жете қамтып көрсететін ямбылар,

анапесттер,спондейлерсияқтыөлшемдерменқұралғанкүрделіөлеңөрнегі

бар. Сондай-ақ тасымалдың/ырғақты кідірістің ерекшелігін

күрделендіретінжолдардыңүзілісіжəнемағынасытереңдеудегенжерлерді

ерекшелеп көрсететін сызықтық екпіндер де бар. Бəлкім, оқырмандар

толық мағына əлемдегі өзімізге етене таныс дүниелерге мағына үстеуге

мүмкіндік жасайтын, референттік сараптауға (семантикалық немесе

логикалық) ешқашан жеткізе алмайды деген Рон Силлиманның жаңа

сөйлем тұжырымдамасынан алыс емес екенімізді байқаған болар. Соған

қарамастан, бұл бунақ грамматикалық ықтималдықты тұрақтандырып,

қарапайымтілтəжірибесінесепкеалады.Сөздердіңқалайбайланысатынын

ұйымдастыруүшінжұмысістейтінбасымтақырыппен(бұлжерде«she»–

ол) бірге ұстап тұра да алады. Егер осы элементтердің өзіміз білетін

əлемменқарама-қайшылықтудыратынынескерсек,бұлұқсатудыбыстары

мен мағыналық қатынастарды біріктіру үшін үнемі жеткілікті бола

бермейді.Бірақ,сондада,«Олқайтарадықойылымғакелгенбасқажанды»

(«She refers/foreign callsto her program»)–жаңа сөйлем емес, тек жақсы

құрылғансөйлем.Олайболса,поэзиядасөздұрысқұрылғанжағдайдажаңа

сөйлемарасындағышектетұратындайемеурінгеойысыпкетедідепбатыл

айтуға болады. Бəлкім, мұны орналастырудың ең жақсы жолы – дұрыс

емеуріндік һəм тіларалық ұқсату арасындағы лимитті аймақта

тұрғанымыздыайтушығар.Ендеше,сілтеменіжоятынашықреференттілік

пен əртүрлі тіларалық сөздік арасындағы нəзік теңгерімі бар Гертруда

Штайнныңшығармаларынаиекартуғадаболады.Штайн:

«Эмиграцияны бақылау керек, мұны күле жүріп бақылау керек, əрі бір

жетістікке қол жеткізетіндей, ең болмаса, бір пайда əкелетіндей үмітпен

ұмтылу керек жəне жағдайды, тыныштық пен беймаралдықты ақырын-

ақырынтүзетукерек»,–дегенеді.

Оқуғаұсынылғанəдебиеттер

ДерекАттридж.PoeticRhythm.AnIntroduction(1995)

МэриКинзи.APoet’sGuidetoPoetry(1999)

Ескертпе

1. Ницшенің «Адамгершіліктен тыс мағынадағы ақиқат пен өтірік» дəйексөзін өрнектеу

түсінігінің 1.2 баламасынан қараңыз: Жак Деррида, «White Mythology», in Margins of

Philosophy(Чикаго:Чикагоуниверситетібаспасы,1982)осыбаламакөзқарастыдамытады.

2. ДжонМилтон,ParadiseLost,БарбараК.Левальскийдіңредакторлығымен(Оксфорд:Wiley-

Blackwell,2007).

3. Пьер Фонтанье, Les figures du discours (Париж: Flammarion, 1977), 64-б. Француз тілін

оқитындарүшінəдебибейнелертуралыеңтолықжазылғанкітап.Ағылшынтіліндебұған

сəйкесмəтінжоқ.

4. Өлең көп жерде жарияланған. Бірақ Poems of Emily Dickinson, Variorium Edition, 3-томды

қараңыз. Р.В. Франклиннің редакторлығымен шыққан (Кембридж, Массачусетс: Гарвард

университеті баспасы, 1998). The Letters of Emily Dickinson, Т.Г. Джонсонның

редакторлығыменшыққан(Кембридж,МА:Гарвардуниверситетібаспасы,1986),639-б.

5. ЧелсиМиннис.Zirconia(Нью-Йорк:Fence,2001),21-б.

6. Джексон. Thing of Beauty, редакторы Анна Тардос (Беркли СА: Калифорния университеті

баспасы,2008),321-б.

7. СтивМаккаффри,NorthofIntention(Нью-Йорк:Roof,1986),63-б.

8. Mишель Фуко, The Order of Things, Алан Шериданның аудармасы (Нью-Йорк: Vintage,

1971).

9. Поль де Ман. «The Rhetoric of Temporality», Blindness and Insight, (Миннеаполис, MN:

Миннесотауниверситетініңбаспасы,1983).

10. Роберт Крили, Collected Poems, 2-том (Беркли, Калифорния университеті баспасы, 2006),

342б.Крили«Window»дегенбірнешеөлеңжазған.

11. Данте Алигьери, Paradiso, аударған Чарльз Синглтон (Принстон, Нью-Джерси: Принстон

университеті, 1970) 379-б. Брюс Эндрюс, Lip Service (Нью-Йорк, Coach House баспасы,

2001),380-б.

12. Дороти Уордсуорт, «Grasmere Journals», Ағылшын əдебиетінің Нортон антологиясында:

Негізгіавторлар,редакторыСтивенГринблатт(Нью-Йорк:Нортон,1999)1600-б.

13. Ишмаел Рид, «Lake Bud», in MomentsNotice, редакторы Арт Ланж бен Натаньел Маккей

(Миннеаполис,MN:CoffeeHouseбаспасы,1993),233-б.

14. Лесли Скалапино, Concerning How Exaggerated Music Is, (Сан-Франциско: North Point

баспасы,1982).

15. Джексон Маклоу, Thing of Beauty, редакторы Анна Тардос (Беркли: Калифорния

университетібаспасы,2008),139-б.

16. Маклоу(2008),143-б.

17. IntheAmericanTree,редакторыРонСиллиман(Ороно:ПоэзияныңҰлттыққоры,1986),492-

б.

18. Силлиман(1986),494-б.

19. ЛораМуллен,«TorchSong(ProseisaProseisaProse)»inCivilDisobedience,(Миннеаполис:

CoffeeHouseбаспасы,2004),442–443-бб.

20. РонСиллиман,TheNewSentence,(Нью-Йорк:Roof,1989),89–91-бб.

21. Силлиман(1989),91–92-бб.

22. СтивМаккаффри,«Cacophony,Abstraction,andPotentiality,»inTheSoundofPoetry/ThePoetry

of Sound, редакторлары Марджори Перлофф жəне Крейг Дворкин (Чикаго: Чикаго

университетібаспасы,2009).

23. СтивМаккаффридіңдəйексөздерінен,120–121-бб.

24. ЛеслиСкалапино,МаринаАдамс.TheTango,(Нью-Йорк:GranaryBooks,2001).

25. Джон Уилкинсон. «In the losing light, see your head», in Proud Flesh (Кембридж: Salt

Publishing,2005),10-б.ДрюМилнніңкіріспесіндекеңірекжазылған.

26. ГертрудаШтайн,«TenderButtons»,SelectedWritingsofGertrudeStein,редакторыКарлВан

Вехтен(Нью-Йорк:ModernLibrary,1962),507-б.

Элизия(ағылш. еlision,лат. elіsіo – ысыру, ығыстыру) – сөздің соңы дауысты дыбысқа аяқталып,

оғанжалғанатынқосымшаныңнемесетіркесетінсөздіңбастапқыдыбысыдауыстыболғанжағдайда

қатар тұрған бір дауысты дыбыстың түсіп қалуы. «Элизия» термині «эллипсис» мəнінде де

қолданылады.Бұлжердеоныосытұрғыдантүсінукерек.–Ред.

Ағылш.emulation–бəсекелестік,еліктеу.–Ред

Ұқсату (ағылш. imitation) – бір затты не құбылысты табиғаттағы басқа бір құбылыстармен

астастыра,ұқсатаотырыпсуреттеу.–Ред.

Объективтікоррелят(ағылш.оbjectiveсorrelative)–кейіптеу,жандыбейнежасау.–Ред.

СЕГІЗІНШІТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.«Ернінеоныңқараңдаршы»:

«КорольЛирдегі»дауысбиязылығыменкейіпкерлержүйесі

МайклХолахан

Майкл Холахан – Оңтүстік методистік университетінде ағылшын әдебиетінің оқытушысы.

Олқайтаөрлеудәуіріндегіағылшынәдебиетінжәнеоныңбұрынғыклассикалықмұралармен

байланысынзерттейді.ҚазірШекспирдіңдрамаларын,ДжейнОстинненбастап,ГенриДжеймс

пенЛ.П.Хартлигедейінгіжазушылардыңшығармаларынсаралауүстінде.«Найзағаймен

от-жалын енжар, сылбыр сезімді оятады. Ал жылы сөз адамның

жүрегінбаурайды».

ХХғасырдыңтеоретиктеріəдебикейіпкерұғымынақатаңқарады.Олар

осы ғасырдағы адамгершілік пен миметикалық құрылымға күмəнмен

қараған поствикториандық рух туралы көп сөз қозғай бермейді. Жаңа

критицизмөткіртілдіяғнипарадоксалдықұрылымдыбейнелеуүлгілеріне

басымдық берді. Миф сыншылдығы оны одан да күштірек архетипке

жатқызды. Деконструкция, жаңа тарихшылдық əрі соған байланысты

постструктуралистік сынға жақын салалар бейнелі (астарлы)

құрылымдарғакүмəнкелтірді.Эссенциалдытұрғыданалғанда,адамныңөзі

туралы биік мораль мен ақылға қонымды психологияны күшейтуді

біріктіретін сəт болғанына қарамастан, қарапайым риторика

просопографияда ұшырасатын рух пен шабыт болып танылады. Дей

тұрсақ та, кейіпкердің жасандылығын постмодернизмнің жаңалығы деуге

бола қоймас. Бұл түсінік, əрбір жағдайда кейіпкерлердің қайта

қалыптасуын риторикаға алып келмеген күннің өзінде, көптеген

риторикалық дəстүрлердіңөзегі болыпқала бермек.

Драмадабұлмəселе

даулы; қалыптасқан ортада кейіпкер сөзі шындыққа жанасымды болуы

керек. Өйткені оқырмандар ерікті һəм саналы түрде сенімге бас ұруы

мүмкін. Бірақ күмəннан арылу түпкілікті сенуге жол ашады дегенді

білдірмейтінінескергенімізжөн.

Риторикалық элементтерден тұратын əдеби əдіс болғанына қарамастан,

кейіпкердің əдеби жəне сын тəжірибесінде табанды болғаны соншалық –

тіпті олар жарамсыз болып, ұмытыла бастаған теорияның өзін оңай

еңсеріп,пайдағажаратаалады.Əдебикейіпкерөзімізіздепжатқанмəтіндік

мəнніңбіріболыпқаладыдегеной«КорольЛирге»детəн.Өзініңшегінен

шыққан,бірақсолтұлғанысомдау үшінпайдаланатынбарлықамал-тəсіл

кейіпкерге тұс-тұсынан«шабуыл»жасауарқылытексеріледі.Расыменде,

пьесакейіпкердіңəдебибейнесіарасындағыəртүрлітүйіндітұстардапайда

болатын мəндер мен құндылықтарды сахналау (dramatizing) арқылы

қалыптасады. Мысалы, пьесаны бүркемелеу (disguising) кейіпкерге назар

аудартып, тар аяны кеңейтіп көрсетедіде, кенеттен бəрін қайта жасырып

қалады.

«БейшараТурлыгод!БайғұсТом!/Біргəпболды.Мен,Эдгар,еш

нəрсе істей алмадым» (2.3.20–21).

 Кейіпкерді қайта конфигурациялау

мақсаты туралы менің негізгі ойым – бір кейіпкерді басқа біреу арқылы

дыбыстау: біреуін «қандай да бір» сөздермен сөйлетіп, екіншісін «демін

шығармай», өлі тыныштық құшағында тыншытып, екі түрлі бейнені

салғастыру жəне біріктіру. (5.3.306). Сөйлеу мен тыныштық, дауыс пен

шақырған дауыс (invoked voice) арасындағы көмескі көрінетін кеңістікте

ешқандай саңылау жоқ. Сөз қолданысының қалыпты үлгілері дауыс һəм

тыныстың көмегімен кейіпкерлер арасындағы беймəлім кеңістіктерді

ашады əрі өз ішінде туындайтын бірнеше моральдық дəлелдер ұсынады.

Аталмышдəлелдердрамалықсипаттымойындауданбастап,əдебижауапта

берілгенмойындаудыңнақтытүрлерінедейінжалғасыпжатыр.

Бұлеңбектебіркейіпкердің,яғниКорделияныңбойындағықұндылықəрі

осы құндылықтың қызының өлі денесімен сөйлескен Лирдің ақтық

сөздеріне байланысы талданған. Мені өлім алдындағы, оқиғаның

эстетикалық тұрғыдан жабылуындағы кейіпкерлер арасындағы қарым-

қатынас толғандырады.Мен Корделияныңқадіріноның биязы даусы мен

«алқызыл еріндерінен» (4.3.20) көремін жəне осы сипаттауды Лирдің

«Ернінеоныңқараңдаршы»(5.3.309)дегенсоңғысөзіменбайланыстырғым

келеді. Бұл мақалада өлім аузында жатқан Эдмундтың бойындағы

өзгерістер Лирдің бойында болған өзгерістердің алғышарты ретінде

қарастырылып, кейіпкер тұрақтылығы мəселесі көтеріледі.Меніңше, Лир

Корделияның биязы даусына құлақ түріп, соған еліктеп өзгереді. Оның

өзгерісі ішкі жан дүниесінің дамуы ғана емес, басқа кейіпкерді шынайы

сезінебілуінендебайқалады.Кейіпкербоскеңістікішіндегібейнесияқты

емес, сахна сыртындағы бейнелер арасында немесе одан тыс кеңістік

шегінде дамиды. Мұндай жағдайдағы тұрақсыздық кейіпкер болмысын

дұрыс қабылдау үшін кедергі келтірмейді. Ол тек мағынаның түрлі

əсерлеріненегізболаалады.Меніңмақсатым–осындайтүсіндірмегеназар

аудартып, субъективтілікке қатысты теориялық ережелерді ұстану. Осы

секілді «құрастырылған» кейіпкер түсінігі оны айқын мəнінен айырып,

субъективтілік мəселесінде мағынаның мазмұнсыз екенін білдіреді, ашып

көрсетеді. Кейіпкер бейнесі дегеніміз – параққа салынған белгіден басқа

ештеңедеемес;мұндайдəлелдерқабылданады,олтыныш,көрнекі,бірақ

естілмейтін болу керек. Бұл талап əдеби құрылымда пайда болатын

мағыналар мен түсініктер мəселесін шешуден жалтарусияқты кейіпкерге

дегентеориялыққарсылықемес.

МұндайредуктивтіталапқадегенқарсылықЛирдіңтабиғатынажат,оның

санасында қалыптасқан құндылықтар туралы пікірін мен Корделияның

бейнесі арқылы драмаланған, оның тірі кезінде айтылған, бірақ өлгеннен

кейін əкесі Лирдің аузынан естілетін сөздерден табуға тырыстым. Менің

мақсатым – əдеби кейіпкерді теориялық түрде жақтау емес, дəстүрлі

əдебиеттің ерекше құрылыммен жасалғанын тексеруге мүмкіндік тудыру.

Сол арқылы дамыған ішкі байланыстардан да ауқымды байланыстардың

заңдылығын қалыптастыру. Мен субъективтілікті тек ішкі байланыспен

сəйкестендіруден арылтып, кесімді түсініктемеге қарсылық танытатын

этикалық қабылдау қалыбын жасауға тырыстым. Лир өзгерісінің

«антропологиясында» əртүрлі тілдер өзара біріккен. Сондықтан мен

«толыққанды» (thick) болып табылатын кейіпкерді этикалық

құндылықтарданіздедім.Қалыптасқанкөзқарастысипаттауғаденқойдым.

Оның өлім алдындағы бейнесі басқа кейіпкерлердің бойындағы өзгеріс

арқылыпьесаныңсоңындатолықашылады.Бұл–бүркемелеугеантитеза.

Өйткені Лир қысқа драмалық сəттерде өзін-өзі табады əрі қызының

бейнесінекіріп,оныңдаусыналғанкезде,қызынаұқсапқалады.Оныңішкі

жан дүниесіне, болмыс-бітіміне ишара жасалады. Бұл шартты, жанама,

бірақ соған қарамастан, теорияның қатаң талаптарынан аттап кете

алатындай анық. Теориялық күдікшілдіктің (скептицизмнің) нақты

дəлелдері «Король Лирдегі» қысқа да нəзік түйінді танудың үздік тəсілі

болмауымүмкін.

Кейіпкерлерарасындаауысатын адамгершілікмəселесі,

меніңше, оқырмандардың назарын аудартатын, қалыптастыратын əрі

ойландыратынқасиеттердікөрсетеаладыдепойлаймын.

Мұндай ықшамдық пен сезімталдық бейнелердің, тақырыптардың һəм

көріністердің орын алған кезінде көздермен ұғысып, дауыстармен үнемі

үндесетін шебер өрнектеу аясында драмалық резонанс тудырады. Əкесі

қызы арқылы өзін табады. Өйткені кенже қызының даусы оны күдіктен

арылуғакөмектескенеді.5-көріністегіжетістікбіркездерікорольболыпел

билеген, ал қазір қызының есімінен басқа еш нəрсе есінде қалмаған

бейшара күнəһарды сипаттаған 4-көріністен ауысып келді. Соған

қарамастан, оның əлсіз бейнесі Корделияның ұтқыр жауабымен

бүркемеленеді. Өйткені Корделия күлкі мен нəзік мойындаудың

айырмашылығынештолқусызайыраалады.

ЛИР …Сенде,жаныңдағыжандатаныстаймаған,

Күдігімбасым,бəлкім,танымайқалам.

Мекендімынау,киімдімынау,

Танымайтұрмын,сенделдісанам.

Түндеқайдаболдыммен.Күлекөрмемаған.

Бірақ,бірақкөзалдымдағытымтанысжүзің,

Болармысың,сен,Корделияқызым.(А.Ə.)

КОРДЕЛИЯ

Иə,бұлменмін,менмін.(4.7.64–70)(М.С.)

Эразм қарастырған қысқа сөйлеудің «мағынаға толы болғаны сонша –

естігенгеқарағанда, сөз саптауынантүсінікті».

 Бикештің/қызының қысқа

сөзділігі оның қарапайымдығын жəне отбасылық қарым-қатынас пен өз

есімінтаниалатыннəзікбейнедеқалыптасқан«мен»дегенпайымдылығын

жақсыкөрсетеді.Олөзінтанытаотырып,бейшаракүйгетүскен«адамның»

тірі екенін айтуға батылы жетпей жүрген əкесі – король екенін, ауыр

сынаққатүскеноныңтұлғасын,тұрпатынрастайды.Соғанқарамастан,Лир

Корделияның даусын танып, оның өзіне тəн ерекшелігі мен бейнесін

айтып,қуанышынбілдіреді:«Оныңдаусықашандабиязыеді,/Нəзікəрі

бəсең, əйелден табылатын жақсы сипат» (5.3.272–73) сынды

ерекшеленген сөздер қосылған. «Король Лирдің» соңы болу не болмау

мəселесін қозғайтын драмалық шешіммен аяқталады. Мұндай

басымдықтың орын алуы, оны қарастыру нені білдіреді? Корделияның

«Бұлменмін,менмін»немесе«Неүшін?Неүшін?»(4.7.75)дегенсөздерін

ескетүсіріп,оныңөліпбаражатқанынаүнсізқарапотыраберукерекпе?

Мұндайесеңгірегенкүй–дəрігерДжонсонғамəлімжағдай.Сондықтанол

қойылымныңөнбойындакөрсетілебермеген.

ІІ

Істіңаяқталғаны–соңы.

Пьесада үлгі көріністерді бүркемелеу, жеке тұлғаны мойындау жəне

сфералықартықшылықтанөзгезерттеудіқажетететінкейіпкердамуының

басқада үлгілері бар. Эдмундтарихи бейімдеуді немесеқалыптастыруды

(сенімсіз түрде) пайдаланады. «Ерлер / Уақыт сияқты, – дейді ол

Англияныңжеңісіненкейінкапитанға.–«Биязыболу/Қылышболуемес»

(5.3.31–33).

Соданкейінолжендетінеорындалмайтындай,ақырында,кəрі

корольдің қылышынан ажалын табатындай тапсырма берді. Бұл – осы

қойылымдағы күш көрсетуді білдіретін қылышқа қатысты көп көріністің

бірі.БізаласапырануақыттакапитанөзажалыныңКорделияныңөлімімен

қатаркелетінінбілдідепойламаймыз.Кейіпкерлердіңбəрібірдеймаңызды

болмағандықтан, сахна сыртындағы һəм мəтіннен тыс құбылыстар

кейіпкердің бас пайдасы үшін пайдаланылмауы керек. Ал некесіз туған

Эдмундүшінбұлбасқаша.Ол–тартымды(ГарольдБлумныңайтуынша),

мейірімсіз апалы-сіңлілі қыздардың көзіне түскен ерекше жан. Ол

бауырыныңқолынанажалқұшаралдындағананиетінөзгертеді.

Əкесімен

«қысқа тілдескеннен» кейін Эдмунд (5.3.181–99) жақсылық жасауға бел

буады.Ол өзінің «Лир мен Корделияның өмірлеріне қатысты… бұйрық»

бергенін мойындап,қылышын«рақымшылықбелгісі»ретінде беріп, «тез

арада»аттанудыбұйырады(ll.243–51).Патшайымүшінуақыттығызеді.

Бірақ оның сөз таратушы жендеті əрі соңғы құтқарушысы болуы мүмкін

адамға мұндай тапсырма бергені заңды ма, əлде оның бейнесіне жат па?

Бұл да кезекті бір этикалық не эстетикалық мəселе ме? Бұл кейіпкерді

ендігіжердеешпайдасыболмайтынрақымшылықтыжеткізугесоңғырет

күшсалғызудыңқаншалықтымəнібар?

ШекспирдіңтабиғатыЭдмундтыжақтауғатөтепбереалама?Албізше?

Оның өзіндік болмысына қарамастан, кейінірек ниеті түзелсе де, осы екі

адамныңөмірлерінеүкімайтқаныүшіноныжазғырғанымызданнепайда?

Істің аяқталғаны оның соңын білдіре ме? Мен үшін Эдмундтың

тартымдылығытектеорияжүзіндеғана.Өйткеніолтұрақтылықпенөзгеріс

мəселесінебейнеменэтикалықталдаутұрғысынанқарайды.3.7-көріністен

кейінбұладамныңбойындасондайжақсықасиеттербардепкімойлайды?

Оның 2-көріністегі өзгеруі бізді таңғалдырып қана қоймай, Лирдің де

бойындағы өзгерісті көрсетеді. Екеуіне тағылған соңғы айып сол жерден

аяқталмауы тиіс болса да, олардың Корделиямен арақатынасы бірдей.

Соңғы сəтте күтпеген жерден жүрегі жұмсара қалған Эдмунд корольдің

қызынқайтадан сахнаға шығарып,оның тағыдасөйлеуін сұраған«Жаңа

корольЛирді»шығарады.

ПьесасоңындакорольЛирарқылыкейіпкерді

мойындауменөзгерудіңнегізгімəселелерікөтеріледі.Меніңше,пьесадағы

кейіпкерлердің өзгеруі драмалық сəтте тайталасқа түскен дауыстары

сияқтымойындаудытабатыннежоғалтатынүрдіскебайланысты.

Бізадамныңтұрақты,табиғимінез-құлқынұнатамыз.Бірақолұдайыбір

қалыптаболмайтынындабілеміз.Мінезуақытағымынақарайжетіледіяки

қалыптасады,əріқарайдаөзгеріп,қайтақалыптасады.Қалайболғандада,

егерэтикалықпайымдауарқылықандайдабіркейіпкердіңбасынанөткен

өмір жолынан жақсы (не жаман) сəттерді көбірек күтер болсақ, онда

кейіпкердің өзі де өзгеруі керек. Яғни кейіпкердің өзгеріп, бірақ табиғи

мінезін сақтап қалуы əдебиеттегі еркіндік пен оның көрінісіне жауапты

идея үшін салмақты мəнге ие. Поль Рикёр атап өткендей, табиғи мінезді

біркелкілік пен даралық (айтарлықтай өзгерістер болатын орын) ретінде

анықтауға болады əрі бұл айырмашылықта өзгеретін һəм өзгермейтін

элементтерді салмақтайтын жағдай орын алады.

 Бұл жағдайда кейіпкер

мəндес қалыптасу емес, ол тұрақтылық пен өзгеріс арасындағы кейбір

жалғаспалы келісімдердің атауы болады. Өз кезегінде, этикалық пікір

уақыт өте келе жұмсарып, күтпеген жерден туындаған айқын өзгеріске

Эдмундсияқтытөзімдіболуыкерек.Əдебиталдаудапікірдіңмұндайтүрі

жатемес.Өйткенітəжірибебірыңғайзаңдылықтыемес,оқудытүрлендіруді

көздейді.Мұндаəпкелі-сіңліліқыздардыңкөңілінтапқан,бірақтуғанəкесі

мен патшасын сатып кеткен кейіпкердің (Эдмундты айтып отыр. – Ред.)

олардыөлтіругебұйрықберіп,бірақкейінненниетіненқайтып,құтқарайын

деседеқұтқараалмайқалғанкорольотбасыныңэстетикалыққалыптасуы

көрсетіледі. Эдмунд этиканың кез келген қисыны əдеби сюжетке жақсы

қызмет етеді деген ойда болды; ол бұл істің өзегі де емес, оның

айналасында да қалмаған. Ол көп нəрсені заңсыз иемдене алады, бірақ

«Король Лирді» емес. Мұның сондай ес шығарарлық ұзын жолы бар. Ол

кейіпкерінің сахнадан тыс бейнесіне де көп мəн береді, өлу «түкке

тұрғысыз нəрсе» (5.3.295) десе де, өлтірген адамдарының айрықша

драмалық күшпен қайта оралып жатқанын көрсетеді. Өйткені оның

құрбандарыоқиғаныңортасынаерекшедрамалықкүшпенқайтаоралады.

Жырақтау мен қайта оралудың бұл эстетикалық қалыптасуы этикалық

құндылықтардан біршама нəр алады. Поэтикалық əділдік, кем дегенде,

Эдмунд үшін əділдік боп қала бермек. Оның жақсы адамға айналуы

Албанидің өшпенділігін тудырып, Лирдің бойындағы алапат өзгерісті

аңдатады.Екіерадамныңөмірібір-бірінебайланыссыз,əрқилыаяқталады.

Өйткені екеуі де этикалық түсінік танытуды өзгертілген кейіпкер белгісі

деп түсінеді. Мұндай белгілерде қателеспеу керек; олар бізді пьесадағы

кейіпкерлердіңжүйелілігінтереңтүсінугежетелейді.Мұныбасқашаайтуға

да болады: бір белгі бойынша айтылған пікір бізді басқа кейіпкерлер

туралы пікірден бөліп тастай алмайды. Этикалық даусы, оның соңғы

куəлігі болғанына қарамастан, Эдмундтың іске қатыссыз екенін байқау

үшін Лир мен Корделияның соңғы күштерін көрсетуі керек. Əрине,

эстетикалық қасиеттерге шақыру өзге пікірлерге кереғар келмейді. Тіпті

əрекет пен қойылымның өзі этикалық болған күннің өзінде, эстетикалық

тұрғыданғанабағаланады.Бірғанапікірбасқаларынығыстырыпшығара

алмайды.Соғанқарамастан,Лиросылайшасұрап,сұрақтардыкемсітіпқою

арқылы біздің кəсіби талпынысымызды түкке тұрғысыз етеді. Біз оның

эстетикалықадамгершілігінбағалағанкүнніңөзінде,«Эдмундтанешпайда

жоқ»депоныжоққашығарамыз.Өзінеқарсышығаотырып,олпьесаның

қаруынаайналады.

Харли Гранвилл-Баркер мен Стивен Гринблаттан өзге əдебиет

сыншылары«КорольЛирден»өзіншебөлектүбегейліөзгерістібайқаған.

Ол көрініс Корделияныңүнсіздігіменашылып-жабылады.Бұл – менің де

қазір қарастырғым келіп отырған үнсіздіктің этикалық құндылығы мен

оның Лирге нақты əсер ететін тұсы. Екі үнсіздік бір-біріне мүлдем

ұқсамайды,бірақбізбұлайырмашылықтыңдрамалықəрекеттің,тілдіңһəм

сахнаныңтірекнүктесіекенінбілеміз.Өйткеніолсоңынатамансөйлеумен

көзқарастың ортақ белгілерінде күшейе түседі.

 Қария қалайда бір ауыз

сөзін естігісі келіп немесе тіршілік белгісін көргісі келіп, қызына бар

денесіменеңкейеді.Ендіонықызыныңбұрынғыайтқандарыемес,қазіргі

айтарсөзіалаңдатадыəріөзідеКорделиятуралыбірнəрсенібілгісікеліп

ынтыққан сыңайда, бірақ соны ашық мойындамастан, жан тапсырады.

Көрермендер белгісіз дүниені білуге құмартады, өйткені Корделия

келмеске кеткен. Оның бейнесі Корделияның өткен өмірін бейнелейтін

əртістің бет қимылынан (мимикасынан), яғни өлім мен театрлық

иллюзияныңкереметұштасуынанғанакөрінеді.Алайдариторикалықəсер

Корделияныңкорольге,алкорольдіңөзінбақылап,қоршаптұрғанəскерге

назараударуынанбайқалады.Лирөлералдындада:«Көрдіңдерме?Оған

қараңдар, оның ерніне қараңдар, / Мұнда қараңдар, қараңдар! [ол өлді]»

(5.3.309–10)» – деп айқай сала, түрлі көзқарастарды көріп тұрып, оларға

бұйрықберугедегенқұштарлықпенаяқтайды.

Олəліде болсақызының

тіл қатуын күтеді, бірақ енді оны есту мүмкін емес. Оның бейнесін

Шекспирқайтажасапшықты.Сондықтанбұлсоңғымəселеменпəрменнің

аясы сахналық топтасудан бастап, оқырмандар мен көрермендерге дейін

кеңейеді.Бізкөруүшінқараудыжəнесөйлеудісұрапалдық.Корделияның

еріндеріне үйірілген сөзді, оның əкесінің қайғысын яки өзіміздің

жанашырлық сезімімізді оқи алуымыз керек. Этикалық пікір контекстік;

құндылық мүдделі тұлғалардың қайғысын һəм төрелік айту қабілетін

қамтуыкерек.Лирдіңбойындаосықасиеттердіңбарлығыбар.Өйткеніол

қызынан өзін тастап кетпеуін өтініп, оның əйелдік қасиеті мен

құндылықтарынтереңненқаузап,қайтақарастырады.Біріншікөріністеол

қызының өзін қалай жақсы көретінін айтуын талап етті. Қызы айтқысы

келмегенкезде,онықуыпжіберді.Сонансоң,оқиғааяқталарсəттежылы

сөзбен қызының өзін қалай жақсы көретінін айтуын өтінді. Мұнда Лир

оныңүнсіздігінтағытүсінбедідепайтуғаболады.Қалайболғандада,бұл

үрдіскөпқырлы:атаулы,мекендіжəнесипатты.Корольдіңдаусыөзгерді.

Бұйрық екпіні енді жалынышқа көшті. Соңғы сөзі «Сөйлеші» (1.1.85)

болды.БірақаталмышбиязылықЭдмундтытоқтатаалмайды.Ендіолөзге

жанның үнсіздігін бағалай алатын адамға айналды. Тілі жұмсарып,

еркелететінболды.

Корделия,Корделия!Кетпеші,қызым.

Недедің?Оныңдаусықашандабиязыеді,

Нəзікəрібиязы,əйелзатынантабыларжақсысипат.

Сеніөлтіргенбірқұлдыөлтірдімөзімқинап.(5.3.271–74)(А.Ə.)

Эдмундқателескенеді.Мұндайдақылыштыңөзіқауқарсыз.ӨйткеніЛир,

алдында тұрған өз қызы болса да, жалпы əйел заты туралы жақсы сөз

айтпайтынжан.

Өмірдіңкүрделілігіоныңбойындағықараниеттіңбəрін

күл-талқан етті. «Үлкенашу/ Көрдің бе,өлді оның бойындағы», – дейді

Корделияның дəрігері, қызы əкесінің алдына иілгенде (4.7.78–79). Бұл

бойын ашу кернеген адамның қаһары еді. Ол көңілі қалған əкенің,

билеушінің бұрынғы ашуымен бірге қайнап шығып, өршелене түскендей

болды. Эмоциялардың шарпысуы Лирдің өзінің үнсіздігіне, ұйқысының

қашуына,ақырсоңында,өлімінеалыпкелді.Алайдаосышарттынеоның

нəтижесінкөрсетуүшінмедициналықдиагнозжеткіліктіболды.

Қойылым көрінісі Корделиядан басталып, Корделиямен аяқталады.

Сюжет дамуы бір-бірімен байланысты кейіпкерлердің ішкі шеңберін

(айналымын)көрсетеді.Əкесініңжай-күйінякисөзінтүсінбесек,қызының

да үнсіздігін түсіне алмас едік. Лирдің аман қалуы енді қызының аман

қалуына байланысты. Ол жоғалғанбалалардыңархетиптерінқайта қарап,

ата-аналарына іздеу салып, патшалық медицина аясын кеңейтіп, қиялын

«күкірттішұңқырға»қарайдамытаберугетиіс(4.6.130).

Оныңкейіпкері

өзініңкерегініздепжүр:4-көріністеайтылғаннəрсені1-көріністебұйыру

мүмкін емес жəне бұл корольдің боранды түндердегі «пайда болған

күресін» (3.2.23) жұмсақтықпен қайта басады. Корделияның

бойсұнушылығы мен қажырлы қасиетінің бірінші сипаттың екіншісін

елеусіз еселейтіндей нəзіктікпен араласып кеткені кейбір көрермендерді

таңғалдыруымүмкін.Корделияныңбиязылығын,этимологиятұрғысынан,

əлеуметтікнемесеотбасылықжағдайыменжекеқасиетінің,корольұрпағы

болуының əрі өз бойындағы жақсы көру қасиетінің көрінісі деп түсіну

керек. Осы патриархалды жүйе аясындағы 1-көрініс пен 4-көріністің

арасындағы айырмашылық король бұйрығы мен əке өтінішінің ешкім

күтпегенмейірімділіккеайналыпкетуінебайланысты.

Объективті стандартсыз этика бос сөз болуы тиіс. «Король Лирде» бұл

стандарт – сөз құндылығы; ол Корделияның бойынан, əсіресе оның ерні

мен даусынан табылады. Екеуі де корольдіктегі құндылықтың пішіні мен

мəнін қалыптастырып, осалдығын көрсетеді. Бір қызығы, бұйрық ендігі

уақыттасөйлеугеайналыпкетеді.ЛирКорделияныңөзінедегенмахаббаты

жайлы естігісі келгенде қателеспейді. Бірақ бұл сезімін мұрагерлік

сипатында,бұйрықберуарқылыжеткізгісікелгенідұрысемес.Махаббатты

дүниемен өлшеу қызының бойындағы құндылықты мойындаудың амалы

емес. Сол кез Корделия Францияны Бургундияға, ал Лирді «өзінің

жасауына»айналдырып жібергендейболды (1.1.241).Бұлбайлықжұмсақ

мінезді кейіпкердің қолында болғандықтан, биязылық пен шарасыздық

арасындағы кемістік үлкен мəселе болып тұр. Кент корольдің ісін жоққа

шығарады. Бірақ тек сол ғана Лирді «биязы дауысты» «қатаңдықтан»

ажыратабастауғаүйретеді:«Кішіқызыңсеніоларданкемжақсыкөрмейді;

/ Дауыстың биязылығы жүректің шарасыздығын білдірмейді / Жаңғырық

шарасыздық емес» (ll. 152–54). Кенттің «қарапайымдығының» (l.148)

Лирдіңқолынақылыш алдырғаннан басқаеш əсері болмайды,ал«биязы

дауыс» «түкке тұрғысыз» деп қабылданады. Корделияның құндылығы

жайлы мəлімдеме Францияға жəне сезім парадокстарының ресми

жиынтығын қамтамасыз ететін билеуші-күйеу жігітке телінеді. (ll. 250–

61).

 Біз егер Корделияның өзі басты құндылық болса, оның «биязы

дауысы»риторикағасəйкесқұрылмағандепайтааламыз.1-көріністесуық

естілетін сөз (ІІ. 95–104) кейінгі жағдайларда оның толық үндесуін

анықтауды талап етеді.

 Оның сөздері бейберекет жерлердегіжəне қиян-

кескі соғыстағы Ұлыбританияның шарасыздығын, иен даланы, алапат

дауылдыкөрсетеді.Этикалықзерттеудіңмақсаты–айналымдыаяқтап,осы

бір шарасыздықты биязы дауыспен қайта сызып шығу. Шынайы

жаңғырықтың акустикасы көріністің ұзын-ырғасында Шекспирдің негізгі

кейіпкерініңболмауыменсыналады.

Шығарма құрылымы 4.3-көріністе аяқталады. Бұл фолиода (Шекспир

пьесаларының алғашқы жинағы) жазылғанымен, көбінесе пьесаны

сахналау кезінде түсіп қалады. Өйткені оның орындалу техникасы

қарапайымболғанымен, кейінгі романстардыңсоңғыкөріністерінде сəнге

айналған жасанды қимылдарға толы.

 Егер Корделияның сөздеріне əрі

оның не айтқанына назар аудармасақ, қойылым өзектілігін жоғалтар еді.

Өйткені қойылымның өзі Корделияның оқиға ішінде болуы мен

болмауының жаңғырығы болып тұр (2.2.162). 4.3-көріністе Кенттің

Корделияның хатын алып, оны оқи отырып, «күннің жылуын» (2.2.162)

сұраған көрінісі бар.4.3-көріністе Кент белгісізер адамнан Корделияның

Лиртуралыхаттыоқыпотырғанынестіпотырғандайкүйдеболады.

ЕРАДАМ …Бірақсақтаптектілігін,

Жасырғандайболғанмен

Мұңдыекенікөрінді.

КЕНТ Көңілітүсіпкеткеншығар.

ЕРАДАМ Сезіміншығармады;қайғысымененқайраты

Жүзіндеоныңталасқатүскендейболды.

Шуақтыкүндежаңбырдыңжауғанынкөріппеедіңіз?

Көзжасыоныңкүлкісіменбіргетуғандайегіз.

Күлкісіоныңнұршуақшашты,

Сезбегендейкөзіненаққанжасты.

Қосгауһардыкеткендеймаржандаркөміп,

Бəрімізсолайболаалсақегер,

Қайғыныоңайеңсерередік.

КЕНТ Олсағансұраққоймадыма?

ЕРАДАМ Дірілдегенеріндерібір-екірет«əке»деді,

Қарсайырылыпкеткендейжасжүрегі.(ll.14–27)(М.С.,А.Ə.)

Екікөріністедеқарсылықбар:ашуланған Кенттің Освальдтіжазаламақ

болған əрекеті мен Корделияның өзін-өзі ұстауы. Ер адамның сөздері

тақырыптық мағынасы бар күрделі сюжеттерді жеткізе отырып, осындай

нəзіктіктітамсанасипаттайды.Бұл–əдебиқулық:метафораныпайдалана

отырып, сол сəтте өзі жоқ болса да, Корделияның басшы əрі əйел адам

екенінкөрсету.

Мұндатүсінудісыпайылықпен,сондай-ақЛирдіңқаһарлы

даусын естісе де, оның жаны ашығандығын білдіретін тілмен жеткізген.

Риторика сарай ділмарларының не қарапайым адамның ауызекі сөйлеу

дағдысына қарама-қайшы болса да, оның шағымын жеткізебілген.Бұл –

оның«алқызылеріндеріндеойнаған»мағыналыбейненіңашылуы(1.21).

Белгісіз ер адам Корделияның байсалдылығын сыпайы да бай тілмен

қайталап айтып шығады. Оның Францияны өзінің жасауына теңеуі билік

мəселесінежалғасыпкетеді.Бұлжаңариторикатабиғаттың«шуақтыкүні

менжаңбырын»корольқызыныңерніменмаржандайкөзжасынатеңеуді

көрсетеді. Оның осындай қасиетін əлгі ер адам есіне түсіре отырып,

Кенттіңөзікөріпотырғандайжеткізугетырысады.Мұндаолөзін-өзіжақсы

бақылаған.Ұстамдыболаотырып,басқалардыда,мынабелгісізерадамды

да, тіпті корольдің билікқұмарлығын да бағындыра алатынын көрсетіп

отыр.КорольмəртебесіЛирдіңбұрынғыөктемдігінкөрсетеді.Шап-шағын

ғана нəзік əлем 3-көріністегі дауыл қайта басталғандай, күтпеген жерден

Корделияныңтереңқайғысынаайналыпкетеді.

Ер адам Корделияның қол жеткізген дербестігін ғана емес, оның 1-

көріністе көрсете алмаған ұшан-теңіз сезімін де сипаттайды:

«Бақытсызбынмендеген,көтерілеалмаймын/Аузымдыашсам–көрінетін

жүрегім» (1.1.91–92). (5-көріністе сөз əрекеті өлім аузында жатқан

қызының сандырағы ретінде Лирге көшеді.) Мұнда Корделия сахнаға

оралмай тұрып, оның екі түрлі, патшайым мен жеке тұлға ретіндегі,

мəртебесі айқындалады.

 Оның ұлылығы Лирдің ашуында емес, жан

жарының салқын сенімінде. Ол өзінің жүрегіндегі сөздерін əкесінің

аузынан шығара алады. Келесі көріністе дəрігердің кеңесімен «қайғының

көзінжұмып»,сауығуүрдісінбастайды(4.4.15).Сарайдағыасылтастарды

табыстаусалтанатықамқорлықпенмейірімніңкөрінісіне айналыпкетеді.

Корделияның жүрегінен елжірей шығып, көздеріне ұялаған сезім Лирдің

көзалдындақызыныңкөзжасыменеріндеріндекөріністапқандайболады

(оған көрермендердің өзі куə болды). Тіл мен көріністің кемелденуі

қойылымның екі сюжетіндеде көрініс табады. Əшекейдің əсерлі көрінісі

Корделияныңқұтқарушысы–бауырыЭдгардыңəкесітуралы:«қантамған

сақинасы, / Оның асыл тастары қайта жоғалып кетті» деген сөздерімен

күшейе түседі (5.2.11; 5.3.189–90). Ғибадаттың тілі бірте-бірте кісі

өлтіруден тайынбайтын «нəзік жанды лорд» Реганның өзін де игеріп

əкеткен.

Корделияның«алқызылеріндері»қайғыныбасқандайболады.Оныңбұл

қасиеті,Корделияныңөзі жоқболсадаорыналғандығыменемес,емдіер

адамның асыл тастарға балағандығымен «ерекше» болып тұр. 4-көрініс

Корделияны(бұлжолыəкесіз)сипаттауарқылыоныңсахнадаоянусəтіне

ауысыпкетеді.

ДƏРІГЕР Өтінемін,жақынырақкеліңдер.Музыканыбарыншаойнаңдар!

КОРДЕЛИЯ

Əкетайым-ау!

Меніңернімдертіңізге

Ембопқонса,бірсүйгенім

Қосəпкемніңсізгеістегензұлымдығынөшіреалса,əкешім!

Құйқылжығанмузыкаүніменқызыныңқұшағыоны«көрден көтеріп»,

көз жасын «қорғасындай балқытып» тыныштандырады (ll. 45, 48). 1-

көріністегі«ешнəрсеайтпауға»(3.2.38)үйренгенқарияөміргеқайтакеліп,

қайтажанданғандайболады.Əкеменқызыныңарасындағытабиғиқарым-

қатынас өнерге деген қарым-қатынас сияқты қайтадан құрылады. Бос

кеңістіктегі шарасыздықты нəзік дауыс алмастырады. Музыка мен

патшайым даусының сабақтасуы (контрапункті) Лирді «ауыр ұйқыдан»

оятып,оғанжанкіргізгендейболады(4.7.21,46).Олқызынбасқакейіпте

көріптұрмындепойлап:«Сендеосындаөлдіңбе?»–депсұрайды(1.49).

Оның1-көріністегіКорделияныңболашағытуралыайтқансөздерідəлосы

бір сəт туралы емес еді. Бірақ бұл көрініс «оның мейірімді баласы»

бейнесін ашқандай болады (1.1.124). Тоғышар əпкелерінің «азуынан»

(3.7.57) құтылған қорғансыз баладай күй кешкен Корделия əкесінің есін

жидырып,ернініңемеурініменоныекіншіретөміргеəкеледі.

Оныңқайта

өмірге келуінде күшті романтика болғанымен, ол 5-көріністегі қылышты,

бұйрықты,уды,тұзақтыжəнеқатыгездіктіжояалатындайқұдіреттікүшке

иеемес.

Ерадамныңсипаттауытұрақты,өрнекті.Корделияширақ,перформативті.

«Қайта жандану» – тілектің жəне жағдайдың аллегориясы. Ұқсас сөздері

бір-біріне қарама-қайшы емес, керісінше, бір-бірін толықтырады; ол – өз

еліне һəм өз тіліне оралған Корделияның ернінде (көмейінде) тұрған

сөздер.Оныңеңбіріншімақсаты«Махаббатпенүнсіздік»(1.1.62)еді.Енді

оныңеріндеріəрекетке,өбуəрекетінеайналды;ерніменөбеотырып,жылы

сөздерайтты.НəзікəрісыпайыКорделиятабиғаттыңдауылындатоқтата

алатынемшігеайналды.Мұндайөзаратолықтырубасқақарым-қатынастар

үшін де жарамды. Король билігі əлі де патриархалды болғанымен, ол

қызының еміне мұқтаж болып тұр. Оның «құрметі» мейірімсіз əке мен

жаралы монархқа бірдей арналған. Мұнда татуласу да, қайта жандану да

бар: «Мəртебелі королім қалай екен? Аман-есенсіз бе?» (4.7.44).

Корделияның бойындағы құндылық оның сөзінен һəм сезімге толы,

оймақтай, алқызыл, бірақ қайғының табы кетпеген еріндерімен əкесін

өзгеше өбкенінен көрінеді.

 Қойылым əйел адамның бойындағы

құндылықтыайшықтайтүседі.СолқұндылықтыКорделияныңөзіболмаса

да, оның бейнесімен, қайта оралуымен əрісыртқыкелбетімен анықтаған.

Осыдан соң, ол бəрінен айырылған, енді қызынан да айырылғалы тұрған

Лирдің алдында өз құндылығын арттырады. Əкесінің ісін жалғастырмақ

болып оралады да, отбасы, мемлекет жəне сенім (дін) идеологиясының

«қарапайым» міндеттерін қоса отырып, Лұқа (Жаңа өсиеттің бірінің

авторы. – Ред.) 2:49 (4.4.14, 23–24) сөздерін оқиды. Оның бейнесі –

құндылықтыңкөрінісіəрібағасы.

Бұл сауығудан кейінгі жаңа күш феодалдық рыцарлықтың бір тарапта

қалып, жеңіліс тапқанынан кейін пайда болады. Бізді тек «Шекспирдің

феодализмібуржуазиялықдамудыңбелгісіме,əлдетрагедияныңдрамалық

көрінісі ме?» деген сұрақ қана алаңдатады. Тіпті тарихи қадамдар, ол

идеялар тарихы немесе жаңа мəдени материализм идеясы болсын,

пьесадағы дəлелдерді емес, феодализмнің рөлін артық бағалайды деп

ойлайтындаболармыз.

Бəлкім,кейіпкерлердің мысалын қарастыруда да

бір мəн бар шығар. Лир бұл жеңілісті бір кездері серілерінен айырылған

жеңіліске ұқсатпайды. Бұл айырмашылықты майдан даласындағы

жеңіліспен емес, Корделияның махаббатының күшті əрі нəзік қырымен

түсіндіреміз. Оның эмоциясы ашық кеңістікті толтырып, шарасыздықты

алмастырады. Ол «өзгерген бала» болған жəне бола да береді (4.7.17).

Лирикалықсөздеэскапизмнің(escapism),яғнижалғандүниеденбазкешіп,

өзінің қиял əлемінен жай тауып, тұйықталу іздері бар: «Жүр, түрмеге

барайық»(5.3.8).Алайдаоныңқуатыментабандымақсатыəлсіз,екіұшты

мəселеге қарсы қойылады (4.7). Қанша қисынды болса да, бұл жанама

тұспалды сөз салтанаттыбиліктен де жоғары.

 «Құдайдың тыңшылары»

(1.17)Освальд,ТомменКенттенЛирдіңайырмашылығыҚұдайқағидалары

туралы жалпылай əрі халықтың алдында сенімді түрде сөйлей алуында.

Бұл–олүшінқажетқұндылық.Патшалардыңкөбітүрмегебилікжүргізеді;

бұладамдабилігінтүрменіңішіндеде,сыртындадажүргізеалады.

Мұндайқұрбандықтыңөзін,Қорделиямменің,

Құдайдыңөзіқоштайды.Таптымбасені?

Айырғанекеуміздіжандардымұндай,

Жаратқанмейірімінеқоспайды.

Ініненшыққантүлкідейоқатып,біздіқуама.

Жасыңдысүрт,жылама;

Жылатпасбұрынбіздерді,

жақсыкүндержоғалтадыоларды.

Қайғымененқалмасжердеөздерініңдеіздері.

Алыпкетіңдеренді!(М.С.,А.Ə.)(5.3.20–26,екпінқосылған)

Лирдің сөзіндегі жаңа жақындық байланысқа оның билікпен қоштаса

отырып, Корделияны қуған жəне кейіннен мойындаған, алдында айтып

кеткен екі сөзін қосуымызға болады. Тіпті мұндай тілге қарсы болып,

күдіктенгендердіңөзі:«Мұндаекіадаматынансөйлеугеболады»,–дейді.

Лирдің бұл сөзінен Корделияға корольдіктегі жаңа билікті бергендей

болатынын байқаймыз. Түрмеде жатқанына қарамастан, оның сөзінен

осындай нəрсені «ұстап» алуға болады. Ал жеңіс пен жеңіліс осы сəтте

қайтапішіндеу(реконфигурация)үдерісіндекөріністапты.

Халық алдында сөйлеу мен түсінісудегі сəтсіздік 1-көріністе өтіп кетті.

Əкесі мен қызы «құдай мен іннен қашқан түлкіге» дейінгі, қайғымен

аяқталатынкүнгіқұрбандықжайлыойтолғайды.Дыбыстыңмəніболжам

емес. Өзі бір ауыз сөз айтпаса да, күш пен жұмсақтықтың ғажап тепе-

теңдігі – ерекше пролепсис. Ашығын айтсақ, ол алдын ала болар істі

түйсігіменсезініп,соныескеалғандайболады.Содансоң,өзінеқаратылып

айтылғансөзгеқыздыңүнсізкелісімбілдіргенінкөреміз;4.3-көріністегіер

адаммендеЛирекіадаматынансөйлейді.Корольдіңсөзіжаршысияқты.

Бірақ ол көріністің ең соңында емес, оған таяу қалғанда айтылады.

Кейіпкерлердіңəсері–жекешетүрдегіесімдіктердіңкөпшетүргеырғақты

ауысуы. Сол сəттегі алмасу Лирдің əлеміне қарсы ұстанымдағы мəнді

береді. Ал құрбандық тағдырдағы жеңісіміздің құпия белгісін білдіреді:

«жақсы күндер жоғалтады оларды». Есімдіктердің нақты

түсіндірмесімен, яғни дыбысқа толған кеңістікпен сахнада кейінірек

кездескендіктен бұл бізге түсініксіз. Лирдің айтқан сөздерінен енді

корольдікті басқаларға бермейтінін аңғаруға болады: корольді һəм оның

қызынтүсінугеарналғанерекшекеңістікқұрылды.Феодализмтуысқандық

иерархияменжекетəуелділікарқылытаптарменменшіктердіңреттелуінен

туындайтынбиліктегіқызметбайланысынқалыптастырады.«КорольЛир»

жаңа əрі объективті биліктің сөзі бойынша құрбандықтың өзгергенін

түсінеді.Лирдіңкүшіоның«байалқаптарында»(1.1.64)емес,сөздерінде

жатыр. Сөзінің екпіні 3 жəне 4-көріністерде ақырындап күшейгенімен,

оның ерекшелігі оған назар аударуды талап етеді. 4.6-көріністе Глостерді

таныған кезде, ол екі ер адамның көрген-түйгенін біріктіретін кеңес

айтады:«Не?Өнерақымақтықдеймісің?Адаммынаөмірдіңкөзсізқұлап

баражатқанынкөреалады.Өзқұлағыңментыңдашы»(ll.151–52).Лир5-

көріністе өз кеңесін өзіне қолданады. Қатыгездігінің кесірінен айырылып

қалғанасылдарыүшінжаныауырады,көзіде,даусыдақайтаашылады.

Бірақ бұл пьеса құпия жандануды да жазасыз қалдырмайды. Алайда

пьесадағыөтеықшамəрінақтытүрдекөріністабатынкезкелгенəрекетті

түсінеміз. Əкесі мен қызы бірге ұсталғанымен, екі жаққа ажырап кетеді.

Кейіпкерлердің бұл туралы өз ойлары да болды. Лир мен Корделия

тұтқындалған кезде, Эдмунд өзінің капитанына Лирдің «Мұнда кел,

капитан.Тыңда./Осыныесіңесақта»(LL.27–28)дегенсөзіменбасталған

өлшемді кеңейтіп, «кəрі, бақытсыз король» (5.3.47) деп баға береді.

Əкесінің көз алдында қызын жазалауға апара жатқан, қылыш ұстаған

адамдарға олардың да қарапайым адамдар екенін ескертетін қысқа ғана

ақыл айтылады. Ал қайырымдылықтың өзі Эдмундқа кейінірек басқаша

əсер етеді. Мұндағы соғыстан кейінгі жазалау үдерісі феодалдық

қызметтің, басқарушының хатты беріп, жазаны орындауы арқылы тым

қарабайыр,мағынасызөтеді.

III

Ақиқаты сол: рух жайлы қағазға жаза алмайсың. Қарасаң, жоғалып

кетер…

«Король Лир» əдеби сипаттың дара немесе бірегей түсінігін алға

тартпайды. Бұл бізге қалыптасқан жəне қалыптаспаған кейіпкерлерді

көруге мүмкіндік береді. Король ақылынан алжасса да, жеңілістің,

түрменің, бостандық пен ажалдың дəмін тату үшін қайта жанданды.

Жоюды мəдени тəжірибе яки физикалық шабуыл ретінде не ауызша, не

қатыгездікпен жасауға болады. Корделияның Британиядағы орны

Глостердіңкөзісияқтыжылдамəріқатыгездікпенбелгіленеді.Пьесадаол

Лирдің қызының ажалын бірінші сезген жан екенін есімізден

шығармауымыз керек. Қызынан бас тарта отырып, əкесінің санасына

қорқынышұялайды.

Бастартамынəкелікборышымнан,

Қанымда,рухымдажоқендісеніңбойыңда.

Жанымада,өзімедебөтенболдыңендісен,

Мəңгіліккеендіосынымойында.

Өзұрпағынөзіаяусызжепқоятын,

Нəпсіқұлытойғанша,

Жабайыскифартықмаған,

Сеніңменіңқызымболғанша.(1.1.113–20)(А.Ə.)

Мұнда біз сөйлем жүйесі (синтаксис) Лирді емес, Корделияны жабайы

адамжегішке айналдыру үшін мағынаны түзетуден бұрын, марловиандық

(Кристофер Марло бағыты) салыстыруды оқи аламыз. Сондай-ақ бұл

үзіндідеқорғансызқызыныңқылығынжабайылыққатеңепотырғанəкенің

ерекшеөткірсөздеріндебайқаймыз.Мұндағықателікбекеремес.Лирдің

сөзі оның қатыгездігін, өз ұрпағына жақсылық жасамайтынын, Британия

королініңайтуынша,аллюзивті–тарихтыңтереңіненжеткенөктемдаусы

бар, «жауынгер скифтердің» басшысы Темірланның қатыгездігін –

қайталайалатынынкөрсетеді.

Зарлы үнмен зұлым адамжегішті шақырғаны үшін Лир опық жейді. Ол

феодалдыққоғамдағы«жауапкершіліктенбастарту»өзінің де биліктен

бастартуыекенінбілуікерекеді.БірақсолсəттеКорделияғаайтқансөздері

мен сол арқылы өзіне де қайғы əкелетін жағдайдың осыған ұқсас екенін

түсіне алмады. Оның Корделия жайлы, оның əрекеті туралы айтқан

сөзіндегі мысқыл өзінің бейнесіндегі қатыгездікке қатысты сияқты. Осы

немесе басқа «өзгеруді» оқыған кезде, Лир өзінің жаратылысына қарсы

келіп, соны əшкерелеуге шешім қабылдаған сияқты көрінеді.

 «Жабайы

скифті» қатар қою арқылы өзін «өз ұрпағына жаны ашымайтын»

адаммен теңестіреді. Бір қызығы, осы үш етістік арқылы мейірімді

Корделияныосындайжабайылыққатеңеуі–патшаныңоданбастартуының

риторикалық драмалануының нəтижесі. Мұндағы əдейілеп қатты дауыс

көтеріпайтылған,артыншамақамменһəмтеңеуарқылышыққаналғашқы

ашуқорқыныштудырады.Бұл–барлықтабиғатзаңдарыменөркениеттен

аттап өтіп, себепсіз ашу шақырған, өз баласын ғана емес, өзін де жоққа

шығарғанызалыəке.Қорқыныштыңсебебібилік-айдаһартіптікөшедегіит

те болуы мүмкін. Ол еш нəрсені өзгертпейді. Кейіпкердің тəні ыдырап

кеткен патшалық тəрізді бөлшектеніп кетті. Бұл, капитанның түсінігі

бойынша,«адамзаттыңаяусызеңбегі»(5.3.40).

Əрине, тəн мен бейне арасында үлкен айырмашылық бар. Ол

айырмашылықты екі көзінен айырылып, соқыр болмайынша еш нəрсені

көре алмаған Глостердің күйінен байқауға болады. Лир дауылдай

бұрқырап,«көзсіз ашуға» (3.1.8) барғанымен, оның қайғыға толы мұңды

көзіКорделияныңжаңакөзқарасыменқайтаашылады.Бірақміндеттітүрде

жаңакөзқарасдегенүстіртойболмауыкерек.Лир«жерсияқтыжансыз»

əйелді көру үшін қызының патшалықтың ханымы болып қалыптасқанға

дейінгі сəттерін көз алдынан өткізеді. Корделияның бейнесі оның

кішкентай қызының деңгейіне түсті (4.7.70; 5.3.261). Ақырында, ол

қоғамның мəні болмағандықтан емес, қоғамның басшысы ретінде

туысқандықбайланыстыүзіп,мейірімменаяушылықтанадаболғандықтан

феодализмнің барлық мəселесінің шегінен шығып кетеді. Феодализм өз

қалауы бойынша құрылған əлеуметтік құрылым бейнесі ретінде əрекет

етуінтоқтатады.Бəрініңкөзжасытөгіледі.Бірақмеймандарда,тіптіасыл

тастарда«КорольЛирдегі»корольЛирдіңқайтажанданған,біраққайғылы

көздерінөзгертеалмайды.

Лир ақылынан алжасатынын білуі де мүмкін. Егер Корделия түрмеде

болса, мен де онымен бірге ұзақ болармын деп ойлаған да болар. Оның

нақтыөлімі–басқамəселе.Оныңөктемдігімынасөзінендаанықкөрініп

тұрады: «Мен біреудің қашан өліп, қашан тірі қалатынын білемін;/ Ол

(Корделия)жердейжансыз(өлі)(5.3.260–61).Бірақендіоныңмінезіөзгере

бастайды:ашу,ақымақтықпенторығуданмахаббатқайтабаскөтереді.Лир

Корделиядан «Бір кездері сезінген/ащы өкініштің бəрін жуа алатын

мүмкіндікті» айнаға, қауырсынға я болмаса өзінің оты сөнген көзіне

қарағандайжеңіліздейді(ll.66–67).

Меніңбайғұсқызымдыөлтіріпті.Жоқ,жоқ,біттібəрі!

Ит,жылқы,кеміргіштетіршілікбар.

Алсеніңдеміңнегетоқтады?Ендітірілмейсің

Ешқашан,ешқашан,ешқашан,ешқашан!(5.3.305–8)(М.С.,А.Ə.)

Тіршілік нышаны жоқ жанда енді қандай құндылық болуы мүмкін?

Картадағы кішкентайғана жердіңқұны қаншалықты болмақ?Олкешірім

алған, бірақ əліде ұмытылмаған зор қайғыдан кемболмас. Оныңсөздері

«біттібəрінен»«деміңтоқтадыға»дейін,соданкейін«ешқашанға»дейін

қысқарады. Бұл – мұқтаждық тілі. Ерекшеліктің барша салтанаты

Корделияныңсоңғыдеміменбіргежоғалады,алоданкейінеңқарапайым

жаратылыс иелері – ит, жылқы, кеміргіштер қалады. Фолиода

толықтырылыпжазылғанажалалқымғакелгенсəтбірмезетте«бəрібітті»

деген жоқтау мен «енді тірілмейсің» деген мойындауға айналып кетеді.

Туысқан бауырлар арасындағы тартыс, қылышпен əрі айқаспен сыналған

феодалдық күрес толықтай басымдық танытты. Бірнеше секунд ішінде

Корделияғақойылғансұрақтаронықоюшыдандасұралады.Шешушісəтте

орыналғанбұлекікейіпкердіңқазасыұлттықəскериқақтығыстардан,сері

бауырлардыңрəсімдік сайысынандажоғарымəнгеие. Тарихижағдайлар

мен институттар, қылышпен шешілер барша жанжалдар басты

кейіпкерлерге һəм кейіпкерлердің арасындағы қарым-қатынасқа

байланысты. Жаңа тарихшылдық дəлелдеген нəрселердің бəрі мұндай

əдебиеттің өзегі бола алмайды. Корольдің отбасындағы кейіпкерлер

тарихтың барлық беттерінен көрініп, əмірін жүргізуі керек пе? Қызы

қиналып жатқан əкесіне «тыныс алмастан» сөйлейді. Ал Кент адал

қызметшіретіндеүнсізшақыртуға«жоқдейалмайтындығын»мəлімдейді

(l.322).«Бірнəрсенің мəні» жоқнəрседен пайда бола ма? Тарих өзін жай

ғанажаңаякиескітүсініктемелердіңайрықшатүріміндепмəлімдеп,бізге

өзінің не естігенін айтып бере ала ма? Бұл жолы да Корделия биязы

дауыстың үнсіз дыбысы сияқты: барша заттағы ең ғазиз құпияны түрулі

құлаққағанаайтады.Оныңүнсіздігі,КэтринБельсиойлағандай,əйелгетəн

бойсұну емес. Өйткені оның биязы даусы этикалық дамудың көрінісі

ретінде Лирге ауысты. Бұл пьесадағы тұлғалық қасиеттің шегін анықтау

үшін біз əлеуметтік құрылымның парадигмасын ғана емес, оның

кейіпкерлерініңөзарақарым-қатынасындазерттеуімізкерек.

«Король Лирдегі» этикалық пайым əдеби бейнеде пайда болып, соған

қайтып оралады. Олардың əрқайсысы келесісі үшін матрица сияқты

болады. Бұл – моральдық пернелеудің немесе грек этимологиясының

мəселесіемес,драмалықəрекеткедегенкөзқарас.Драмалықкейіпкерлердің

қалыптасуы кейіпкерлердің бір-бірі туралы пікірлерінен алшақтатуға

болмайтын үрдісті бақылауға мүмкіндік береді. Сюжет міндетті болатын

жалғыз нəрсе емес. Біз мұнда этостың (мінез, жан-дүниенің қалтарысы)

этика екенін көреміз. Лир Корделияға алғашында «көзінің қуанышы»

ретінде қарайды. Бірақ бұл махаббатты біз иерархия элементтеріне –

патшалықтағы не əпкелі-сіңлілі қыздар арасындағы бақталастыққа жəне

халықтың мүліктік байлығына – сəйкес түсінеміз. Ол ең əуелі Британ

сарайларына,соданкейінкөршіпатшалықтарғакөзсалады.Өйткеніоның

еркі бəрінің сараңдығының көрінісі сияқты.

 Ол махаббат туралы еске

алуымүмкін,алайдаКорделиябайлық,БританияменФранцияныңнемесе

Бургундияның бай өлкесі туралы айтуы тиіс. Лир патша ғана емес,

соныменқатар əкеболғандықтан, оның мінезі қызын субъектретіндеала

отырып сипатталады: ол табиғатынан əкесі нені талап етсе, соны қалауы

керек еді. Өзінің «соңғы» жəне «кем» құндылықтарын басқа елдің

байлығымен салыстырған кезде тəкаппарлығы шектен шығады. Оның

бұйрығындағы бəрін таңдандыратын нəрсе «британдық король бəрін өз

қалауынша бөле алады» деген сөз еді. Бұл герцогтер мен олардың

үлестерініңжайғанаөлшеміемес.Өйткеніолкенжеқызыныңқабілетінен

ФранцияменБургундияныңкүшінкөреді.ҚызыныңайтқансөздеріЛирге

ұнауы керек. Содан кейін ол сөз бүкіл Еуропаны шарлап кетуі тиіс. Біз

мұндабилеушіəкеніңөзкорольдігінсыйлыққыпбергенімен,соларқылы

қызына да үстемдік жүргізгісі келетінін көреміз. Корделияның үндеуі –

корольдікке қарата айтылған үндеу. Өйткені геральдикалық мəдениет пен

географиялықатаулардыекікүйеубаласыүшінқолдануыосыныкөрсетеді.

…Аленді,

Көзқуанышқызымсың,сен–кенже,

Францияныңшарабы,əлдеБургундияныңсүті–

Таңдауболыптұр,бірге.

Екіəпкеңніңтаңдауынанасыптүсеалармаекен

Таңдауың.Қане,сөйле.(1.1.82–86)(А.Ə.)

Корделияныңүнсіздігіқызыныңжауабынанидеологиялықмақсаткүткен

Лирдің сөзінің сəтсіз шыққанын білдірмейді. Корольдіктің тағдыры

шешілгелі тұрса да, сөйлеуші өзінің мінезін көрсетуі мүмкін болса да,

билеушілердіңондайесебіЛирдіңсоңғысөзіненаңғарылмайды.Корделия

əкесіне қарсы болып тұрған жоқ, қайта əкесіне жақындай түсті. Лир

қызынаннақтыешнəрсесұрамайды,теконыңбиязыдаусынестігісікеледі.

Оның шарасыздығы мен сезім күшінің кезек көрініс табуы тез əрі

қарқындыжүреді.

Құтқарааларедімоны;көреалмаймынендіжүзін!

Корделия,Корделия!Кетпеші,қызым.

Оныңдаусықашандажұмсақеді,

Нəзікəрібиязыəйелдердентабыларжақсысипат.

Сеніөлтіргенбірқұлдыөлтірдімөзімқинап.(5.3.270–74)(А.Ə.)

Əкесінің даусын естімеген Корделия келмеске кетеді. Оның жансыз

денесі сахнада ым-ишара (мимика) арқылы көрініс тапқандықтан, мұның

əсері 272-қатардағы «сенің айтуыңша» дегеннен «оның даусына» дейін

сақталып тұрады. Күтпеген жерден жақындық туындаған кезде, оның

аузынаншыққансөздерменөлімгедейінгілингвистикалықаралықтақысқа

ғанатілқатысудаболмайтынкеңістікашылады.БуберменБахтинніңқай-

қайсысы болмасын диалогті қарқынды, жақын қарым-қатынастардың

құрылымынетүбегейліайырмашылыққұрылымыретіндеқарастырады?

Нəзік дауыстың иесі мен ажал құшқан жендет корольдіңсөздерібірігеді:

біреудің ажалы жеңіл келеді, екіншісін айту мүмкін емес. Соған

қарамастан, екі кейіпкер де ақтық сəтте қарттық жəне нəзік дененің

жағдайында көрініс тапқан ашық əлемге өтеді. Пьесада 1-көріністегі

жоспар саналы түрде түсінікті, бірақ анық емес жоспарға ауысады. Бұл

екіншіжоспардағы274-жолдыңсоңындағы,етістікарасындағыкеңістікті,

асылып өлген əйелге қатысты айтылған жаңа есімдіктегі біржақтылықты

белгілейді.

БұлмəселеКорделиясияқтыЛиргеде,оныңөзаузыменайтқанқызының

сөзінеде,олтуралы«ендіолтірілмейдіешқашан»дегенсөзінедеқатысты.

ЖендеттіңтағдырыбізгеЛирдіңтабанды,қуатытасығанжауынгер-король

болғанын еске түсіреді. Эдмундтың сезімі бұл «мейірімнен» алыс емес.

«Сол күнді алмас қылышыммен кездестірген кезде / оны өткізіп жібере

алар едім» (ll. 276–77). Соған қарамастан, драмалық кейіпкердің сөзінде

басқа этикалық кейіпкерді салғастыру есте қаларлықтай болар еді. Бұл

сезім табиғаттың сұрапыл көрінісі – дауылды ауа райы мен өзінің ойсыз

əрекетінде көрініс тапты. Дауыл мен адамның толқынысы əлі де

тыныштықта. Мұндай жаңа сипатта, жаңа тəжірибеде Лир сөйлей алады,

бірақ бұл жолы ең биязы дауысқа құлақ түре отырып сөйлейді. Енді

Корделияның1-көріністегібейнесінетағытолықтыруларенгенібайқалады.

Оның биязылығы корольді сергітпейді, бірақ ол да жұмсақ сөйлеп, оны

тыңдауды үйренді.

 Ол Корделияның даусына құлақ салады, оның

үнсіздігін əдеттегі қалпы сияқты қабылдағанмен, Эдмундтың

«қылышынан» келер қауіпті елемейді. Ендігі жерде Лирдің өзі де ойын

жеткізе алмайтын қызының кейпіне енді. Экзистенциялық кеңістік пен

уақыттағыбірдейдиалогкоролдіңбірденесінеекідауыссалатұра,сөйлеу

ерекшелігін сақтай отырып, бір-біріне ұқсамайтын екі кейіпкерді

біріктіреді.

Бұлқысқаболсадаконтекссізоқиға емес. 4.7-көріністеКорделияазып-

тозған Лирмен кездескенде, өткен оқиғаның бəріне өзі куə болмаса да,

жағдайдың 3-көріністегі хат, дауыл жəне шарасыздыққа тəуелді екенін

айтты.

…Мынажүз

Алапатдауылдарғақарсытұраалдыма?

Күнніңкүркірегеніжеттімеқұлағына?

Қорқынышты,тудыратынүрейді

Найзағайдыкөрдіме?Бейшараперду

Билігінебелгіме?(4.7.31–36)(М.С)

Бірқызығы,Корделияныңнəзікдаусыəкесініңдаусынжелгеайналдырып

жібергендейболды.Екікейіпкердеортақбірсөздетоғысады.Эпитеттер,

күрес көріністері мен өзге тілдегі терминдер Корделияның қойылым

ортасындаболуында,болмауындакөрсетеді.ОлБританханшайымыеді,

ал енді өзінің ақылынан адасып, жоғалған, қаңғырып жүрген жерінен

тауыпалғанкəріəкесін:«байғұс,перду(жендет)!»(poorperdu)депжоқтау

үшін осы екі тілді біріктіретін француз патшайымы болды. Əкесінің

жүзінен ол қорқынышты толқуды көріп тұр, қиян-кескі ұрыстың дабылы

құлағына келеді. Оның көп сөйлемейтіндігі мен үнсіздігі «марлолық»

түсінікті(өткенөмірдіңжаңғырығынанестілгенһəммүлдембасқаадамның

бейнесіненкөрінгенорнытолмасжоғалту)қабылдауғакедергіболмайды.

5.3-көріністегікеріөзгеріс(реверс)Лирдіңқызыныңжүзінеқарағанкезінде

пайда болады. 1-көріністе басқалар Корделияны соған бағыттауға

тырысады: ол өзінің əке əрі король ретіндегі рөлін алға тартады. Оның

«қашанда» дегені жоғалтуды («Мəңгілікке кетті»), қызының ешкімге

ұқсамайтын ерекше қасиетінің де («қашандабиязы») жоғалуын білдіреді.

Корделияның алғашқы үнсіздігі «еш нəрсе» деген сөзден аспаған еді. Ол

кездеашулыəкеоданбастартқан,қаталдықтанытқан.Алажалалдындаол

4-көріністе басталған оқиғаны аяқтап, өз сөзін келесі қойылымның

ортасындада,соңындадажоқкейіпкердіңбиязыдаусыменайтады.

Лир сөздерінің этикалық құндылығы үш түрлі драмалық сипатқа ие.

Біріншісі – жұмсақтық. Басқаша айтқанда, жұмсақ адам өз даусынан

мүлдем өзгеше дауысты қабылдайды. Бұл жағдайда ол қызы мен оның

нəзіктігіжайындаашуменайтқаналғашқыойынанқайтады.Ашуынақылға

жеңдіріп, сабасына түседі. Екіншісі – мойындау. Өлім келген сəтте

Корделияныңбарасылқасиеттерінмойындайды.Қарияқызыныңденесін

сахнаға өзі алып шығады. Содан кейін қызын оятуға тырысады; оның

тіріліп кеткенін қаншалықты қаласа да, амалсыз өлгенін мойындайды.

Үшіншісі – өзара түсіністік. Үлкен екі қызы туралы айтқанмен, оларға

бəлендей назар аудармайды. Корделияның үніне еліктеген Лир оның

даусынмақтайды.Қызыныңалқызылеріндеріоныңқоғамдағыөзгерістерін

қайтақалпынакелтіргендейболды.Оныңдейктикалық(deictic)риторикасы

бəрініңназарынқызынааудартады:«Көрдіңдерме?Қараңдар,оныңерніне

қараңдар/Қараңдар,қараңдар!»(5.3.310–11).«Ол»«осында»,сөзбенғана

емес,барлықбейнесіменосында.Ендігіжерде«күзгішаң-тозаң»(4.6.199)

барлықоқиғаларөткенмекенніңсоңғыкөрінісіболады.

Қым-қиғашөмір

құпияларының барлығы бір адамның диалогі арқылы қорқынышты

кеңістікті ашып, көз бен сөзде тоғысады. Ол қызының ерніне қарап

отырып:«Қараңдар,қараңдар»,–дейді.

Шекспир Лирдің сөздерін корольдің бұрын-соңды ешкім естімеген

бұйрығыретіндеқұраған.Бізгеқарадейді,албізкетіпбарамыз.Бірақбіз

оның не айтып жатқанын естиміз жəне пьеса құрылымындағы этика мен

сипатты байланыстыратын құндылықты да оқи аламыз. Нақты негіздің

этикалық түйіні Лирдің ақтық демі таусылардағы алдануы емес.

 Бұл –

оның даусының өлмес бұрын қызын көріп, оның даусынан жылу алып,

қорғаныс тапқан қасиеті. Қандай да бір теория немесе заң қанша қуатты

болса да, осыған жол бере алады. Онда көріністен не фильмнен көре

алатындайешқандайлашықякижертөлежоқ.Бұл–алыстапбаражатқан

сөзкеңістігі,өйткенібұлолардысолмекенніңмəнінебайланыстырады.Бұл

– Шекспир драмасындағы тілдің субъективтігі, қайратты адамның өзін

қауқарсыз ететін мəні. «Қараңдар» деген бұйрық келді, біз оны басқа

жолмен,яғниалқызылеріндергеқарауарқылы,қарапайымдабиязыдауыс

арқылыкөреміз.

ӨлімКорделияныалып кеткенімен,оның даусықалды.

Корделияныңқұндылығы–ендіЛирдіңсөзіндегі«осы дауыстыңамалы»

(Глостердіңсөзі.4.6.109).Драмалықтілекідененің,екікейіпкердіңөзара

ауысқан рухын немесе азырақ метафизикалық терминдерде (in terms less

metaphysical) есте қалған дауыс пен этикалық байланысты көрсетеді.

Корделияның жоқ екенін айтқан ер адамның ойынша, бұл «сирек

кездесетін сүйікті жанның» қайғысы болмақ. Субъективтілік бір

кейіпкердің ішінде қатты сезілмейді, керісінше, бір кейіпкердің басқа

адамның үнсіздігіне жауап ретінде айтқан аралықта сезіледі. Г.П. Грайс

контекстің анықталмаған мəннің қалыптасуына сілтеме жасайтын

импликатура (мəтіндегі ақпараттың жасырын берілуі) деген термин

ойлап тапты. «Король Лирде» импликатура сөз бен өлі тыныштық

арасындағыкеңістіктегісубъективтіліккеқаттыəсеретеді.

Контекстбізге

«Король Лирдегі» Корделияны естуге мүмкіндік береді əрі бұл жауап

король-кейіпкердіңбұйрығыменанықталады.

Кейіпкерлер белгілер мен тақырыптардың əртүрлі екенін білдіреді.

Шекспир олардың арасындағы айқын аралықты анықтау үшін оларды

құқықтармен, құндылықтармен, болмыспен біріктіріп, өзара

байланыстырып орналастырады. Мұндай əдеби құрылым əртүрлі болып

қалғанымен, драмалық сөзде, өлімде һəм оқиғаның түйінінде тамаша

бірігіп кетеді. Мəселе қандай да бір кейіпкердің өз орнын анықтауында

емес; ол кейіпкер тұрақты болып қалса да, өзгерсе де, көріністегі өзіне

жүктелген күрделі міндетті орындауы үшін қажет. Міне, осы міндеттер

аудиторияныжинайды,соныменқатартеориядаосынызерттеугеұмтылуы

керек.

 Мұндағы «мен» деген түсініктің өзі иллюзия болуы мүмкін. Бұл

назарды басқа жаққа аудартудың амалы болуы да ықтимал. Мұндағы

философиялық тұжырымдама мен əдеби құрылым арасында ешқандай

байланыс жоқ. Ал құрастырушының иллюзия күші Шекспирдің

кейіпкерлері мен олардың сөздерінің арасындағы айрықша байланыстан

назарды бұрып жіберсе ғана күшейе түседі. Біз кейіпкерлердің оқиғаны

қалайбастағанынбірнешеретбақылаймыз.Өйткенідеректердіңбарлығы

жетістікболыпаяқталады.Алмұндайжетістіктертіл,кейіпкермендрама

құрылымдарындағыөрнекпенайырмашылықтыңөзараықпалынкүшейте

түседі. Король Лир Корделияның үнін жұмсақ, нəзік, биязы деп сипаттау

арқылыөзініңдемəртебесінарттырады.Оныңтұрақтымінезінөзінетеліп,

«Король Лирдің» соңындағы өзгерісті аяқтау үшін бір еркіндіктің аз ғана

мүмкіндігін іске қосады. Келтірілген барша байланыстар үзіліп,

шытынайтын «Үлкен қайғының» (5.3.319) шырқау шегінде ол бір ерекше,

бірақелеусізнəрсежасайды:«сөзіаз,мағынасытерең»төртқатардыңсөз

орамдары мен сарынын өзгертеді (3.1.52). Мұндай жетістік

көзқарастардың, соның ішінде қойылымның ішіндегі көзқарастардың

əртүрлі жүйесінде елеусіз болуы мүмкін, бірақ оны түсіндіру үшін біраз

күшкерек.

 «Құлағыңызбен қараңыз» деген Лирдіңсоқыр графқа берген

қисынсызкеңесін (4.6.152) пьесаныңсоңындакорольдіңөзінеқайтарады.

Егер біз естімесек не ести алмасақ не болмақ? Ол жерде дыбыс болмаса

ше?Əлде,естугеболмайтындайөлітыныштықпа?Мақаламдакелтірілген

эпиграфтыңавторы–Ницшеніңөзінəзіктебиязыдауыстардықалайестуге

болатынынжақсыбілген.

Мен, шын мəнінде, көрген нəрсемді емес, көрген нəрсеме қаратып

айтамын.

Көркем конвенцияның күші осында. Э.H. Гомбрих көрсеткендей, біз

қашан да мінезімізді, жоспарымыз бен ойлау өлшемімізді толықтырып

отырамыз.

Кейіпкерлерпарақтағытаңбаларданбасталады;олароқиғаның

соңында парақтағы таңбалардан үлкен мəтінге айналады. Біз күдіктеніп,

мұндай белгілерді ішкі болжамсыз бағалау қиын болған күннің өзінде,

кейіпкерлердіңжалғастығыарқылыоныбақылайаламыз.Бəлкім,айтылуға

тиісойдаосышығар.Бізөзіміздіішкітүсінікарқылыалғажылжытатын

болғандықтан, мұндай үрдісті əрекетте, əсіресе Лир сияқты өте күшті,

айқынкейіпкердіңКорделияғақарағансəтіндегіқойылымдатабиғитүрінде

көре аламыз. Мұндай көрініс шынайы емес, ешқандай мəні жоқ деп кім

айта алады? Мұны білімге, абстрактілі жеке тəжірибеге, ойша тілектес

болуға, этикалық бейнеге негізделген жеке тəжірибе деп неге айтпасқа?

Моральдықзерттеулеросындайкеңпейілқатынасты,біреудіңқұндылығын

бөлісугедегенжанкештіліктіталапетеді.Мəтіндердіəдебиталдаутуралы

дасолайайтуғаболады.ӨзімқаттықұрметтұтатынМенардМактыңочеркі

Лирдің өлімін тек бір кейіпкердің осындай əрекеттерінің жиынтығы

ретіндеқарайды.БұлЛирдіңжекекөзқарасы,танымы,жүрегіменүмітінің

ішкі субъективтілігінің соңғы сюжетін жасау арқылы мəн тудырады.

Қызының қазасын көргеннен соң, кейіпкер өзінің бұл дүниеде көрген-

білгеніменбетпе-беткеледіделінеді,сондықтандаөзболмысыныңшегін

ширата түседі. Ақылынан алжасқандықтан, ол əлі де... санасы алдында

қорғалақтамастан, осы бір ауыр көріністен айырылғысы келмейді, бірақ

ауыртпалығы...тымүлкен;оғансананыңөзіжолбереді:

«Өтінемін, мына түймені шешіп жіберіңізші;рахмет, мырза». Мұнымен бірге көрініс те жол

береді; ол бұған төзе алмайды. Корделия тірі деген үмітті жүрегінен өшірместен көз жұмады:

«Қараңдаршыоған,еріндерінеқараңдаршы.Əне,əне,қараңдаршы!»

Лирдің өлімі – оның драмалық əрекеттердегі мəтіндер мен ішкі

көзқарастарды сенімді түрде пайдаланудан алынған ерекшелігі жайлы

сенімді баяндау. Алайда бұл тек Корделияның ернін көрсетіп тұрған

сияқты. Оның сюжеті Лирдің жүрегінде һəм үміттенуінде. Ол күйзеліске

қарамастан,екеуініңдежандүниесібірігеалатынжалғызмекен–жандары

жайтабатынруханиятəлеміндепайдаболады.

Мен бұл шығарманы басқа бағытта қарап көруге тырыстым, бір

кейіпкердің ғана емес, кейіпкерлер айналасындағы жəне олардың

арасындағыкеңістікөрісінзерттеп,көзқараспенсөзəрекеттеріносындай

кеңістіктердің драмалық қысқартуы ретінде қарастырмақ болдым.

Витгенштейнненменіңсөзімніңайырмашылығы–айтқандарымныңжүзеге

асып,көріністабуында.

Көзқарастардыңсалмақтылығымендəйектілігіне

басамəнбердім.АлменаяқтағанбейнеЛирдіңжүрегіменКорделияның

«даусын» «аз уақытқа» ұзартатын мимикасымен емес, Лирдің өзінің

ерніменсипатталады.Бұл–басқакейіпкердіңдаусыналғанбіркейіпкердің

сырын ашатын ішкі дауыс емес, мойындалған айырмашылықтың сыртқы

даусы.Лиросыныбілгендіктенде,осыныайтаалғандықтанда,оныңкүші

туралы көбірек білеміз. Оның тілдегі жетістігі, яғни өзгеше дыбыстарды

үйлестіруі, бар болғаны, əлгі кейіпкердің субъективтігі жайлы

қорытындыдан алынған өзгенің интериоризациялануы (interior) (сыртқы

саяси өмірдің құрылымын білу арқылы адам психикасының ішкі

құрылымын ашу) емес. Оның тілі – көпшілікке арналған, этикалық,

драмалық тіл. Ол – барлық тыңдармандардың естуіне, пікір ретінде

қабылдауынажəнеқорқыныштышеңбердіңаяқталғанынсезінугеарналған

тіл.1-көріністегі«сөйле»дегенсөз Корделияғаберілгенбұйрықболатын.

Сол кезде ешкім де корольдің бұйрығына қызының даусы əкесі арқылы

шыққанкездеғанабағынатынынбағамдайалмағанеді.Өйткеніқызының

тыңдаушы əрі сөйлеуші ретіндегі рөлі əкесінің сөзін аздап өзгертеді

(1.1.93). Корделияның биязы сөйлегені сонша – оның даусы естілер-

естілмес,еріндеріболар-болмасқыбырлайды.Оқиғаныңсоңыбізгебөлек,

бірақ мағынасы таяз, бір-бірінен басқа өмірі жоқ шартты кейіпкерлердің

адамгершілікбейнесі меншабытыныңнақты, бірақ қайғылы құрылымын

көрсететін,лəззаталудыңерекшеформасыретіндекөрінеді.

Əңгіме бір ғана кейіпкер емес, бірнеше кейіпкер жайлы болғандықтан,

бұл сөз пьеса тілінде бірінші көріністен бастап кездессе де, мен Лирдің

қиналғанденесіарқылыоныңжүрегінебойлайалмаймын.Сахналықбағыт

басқа өзгеріс пен байланыс туралы белгі береді: «Корделияны қолына

көтеріп Лир кірді».

 Біз Лирге ауыртпалық түсірген көтеру, қарау һəм

сөйлеу сияқты əрекеттерін бағамдаған кезде, оның кенеттен күшті,

шыдамды, оған қоса, жазалы болып кеткеніне куə боламыз. Кенттің

дұғасынақарасақ,жаралыжүрекақырғысəттіңтаянғанынбілдірсекерек.

Бірақбұл–соңықайғыменбіткенэтикалықəрекеттіңбірғанабелгісі.Мен

соңғы сөйлеушілер – Албанимен немесе Эдгармен келісемін, бұл

корольдің,расыменде,көргеніде,бергенідекөп.

ОлКорделияныңерніне

қарапотырды.Солжерденақырғытыныштықалдындакөргеннəрсесібізді

қойылымныңсоңынажетелейді.Олжеп-жеңілқызыныңденесінғанаемес,

қызының биязы да нəзік даусы секілді өзгерген болмысын да алып келе

жатты. Лир өз бейнесі мен Корделия арасындағы айырмашылыққа қарап,

қалғанкөпшілікпенəкеретіндеде,корольретіндедетілдеседі.Бұл–ішкі

əрісаясикөрініс.Корделияəкесіне«Мəртебелікоролімқалайекен?Аман-

есенсіз бе?» дегенсөзбенқайта оралды. Сұрақтарына толық жауап алған

король ісінің нəтижесін өз қолымен əкеледі. Өйткені өлім мен оқиғаның

соңында тек екі өзгеріс қана қалды. Сол өзгеріс оны қызымен бірге өзі

аттасбірқойылымғакіргізіп,əкеоқиғасынқызының«ешнəрсе»емес,«бір

нəрсе»дегенбиязыдаусынеріндеріарқылыайтқызып,аяқтатты.Өліммен

драмалық түйін алдындағы үзілісте кейіпкерлердің мұндай ауысуы

болмыстың кеңдігі мен шарасыздықты бейнелейтін нəзік байланысты

елестетугемүмкіндікбереді.«КорольЛирдегі»кейіпкерлердізерттеуоның

мəнін шектемеуі немесе қысқартпауы керек; бұл бізді этика мен

империяның викториандық кодексіне құпия түрде қайтармауға тиіс. Бұл

пьесаның мағынасын байытады. Өйткені кейіпкерлерінің бейнесі ішкі

дауыстың өзінен де көбірек мағынаға ие болғанымен, бір-біріне деген

жақындықпендауысалмасуыарқылымұқиятқұрылған.

Бұл – кейін қарама-қарсы реверберация (жаңғыру) тілінде жанданатын

оқиғаның соңы. Мұнда «Қысқы ертегілердегі» (The Winter’s Tale) сияқты

өнерді жеңіл көрсету мүмкін емес. Онда бір ғана патша («Қараңыз,

Мəртебелім, / Мұны тыныс алу деп есептемейсіз бе?») патшайымның

шынайы бейнесін «асыл тасқа» балап: «Өмірдің өзі оның ернінен жылу

алғандай» деп сүйсінеді (5.3.63–64, 24, 66). Леонтес (енді ол өзінің

жоғалған қызының бейнесінде) таңғалып: «Қандай керемет қашау /

Мұнымендемдікесіптастауғаболама?»– депсұраққояды. Соданкейін

ғажайып оқиға орын алады. Ол өлген əйелінің сипаты мен мүсінін қаз-

қалпында сақтап қалған бикештің ажары мен мүсіні, келбеті мен өмірі –

бəрінің де бір өмірге тоғысқандай болғанын растайды. Мұндай сезімнің,

тас мүсіннің жəне өнердің резонансты, қуанышты метаморфозасын

«КорольЛирден»көрумүмкінемес.

Оғанбəрінмəжбүрлейаларсыңқалай?

Қарағанынаризамын;сөйлегенінеризамын,

Естігенімеризамын;оныңсөзін

Қозғалысқаайналдыруоп-оңай.(ll.91–94)(М.С)

Тыныс алу жəне сөйлеу сияқты күтпеген жағдайлардың өзі романтика

мен трагедияға қарсы бағытта қозғалады. «Король Лирдегі» этикалық

мəннің жалпы діндарлықпен өзара байланысы аз немесе жалғыз «мен»

деген көрініске қарай шегінеді. Мұнда ешбір құндылығы қалмаған

кейіпкердің өзінің өмірлік құндылығына қатысты барлық ойлар көрініс

табады. Осындай күштіəсерменөмір жайлы айтып отырғанкейіпкер,біз

оған «олай істеме» деп бұйырғаннан кейін де өз өмірінен бас тартады.

«Көрдіңбе?Оғанқара,қараоныңеріндеріне,/Мұндақара,мұндақара!»

Моральдық танымменбайланыстымұндай қабылдаудың күші арқылыбіз

көрген нəрсемізге айналуға, естігіміз келген нəрсемізді өзіміз айтуға

тəуекел етеміз. Соған қарамастан, одан да үлкен қауіп бар: бұл – ешбір

мағынасы жоқ сияқты көрініс пен үнсіздіктен бас тарту. «Еш нəрсе, еш

нəрсеболмайды»,–депжауапқаттыЛирКорделияныңүнсіздігіне(1.1.90).

Қойылым аяқталғанда олбасқашаойда болады. Бұл айырмашылықоның

мінезі мен сюжеттегі уақытына байланысты. Оның өліміндегі «еш

нəрсенің»өзі–«бірнəрсе»һəмбұлЛирдіңоныңдаусытуралыестелігінен

көріністабады.

Менің соңғы мақсатым, яғни кейіпкерлердің мақсаты – əдебиет туралы

қазіргітеорияларқұрылымынақарсыжүру. Бұлболжамкейіпкертұлғасы

жөніндегіталдаужұмыстарыүшінтымқолайсыз,дөрекіқұрал,сондай-ақ

философиялық ойлардың күмəнді категориялары өте көп деген ой

тудырады. Əр жағдайда əдеби құрылымға деген қарым-қатынасты

білдіреді. Егер əдеби талдаулардың кейбір нұсқалары экран бетінде

көрсетілсе, дөрекілікке қатысты бірінші қарсылық дұрыс деп танылуы

мүмкін. Бірақ кейіпкер əдеби шығармада жай ғана герменевтикалық

өнердіңтерминіғанаемес,негізгіқұрамдасбөлігіболғандықтан,пьесаны

оқып, кейіпкерлерді елемеуіміз мүмкін емес. Дəл осы құрылым мұқият

зерттеудіқажететеді.Егеркейіпкеридеясыжасырын,толыққанды,тəуелсіз

дарашылдықтың идеологиялық тұжырымдамасына араласып кетсе,

күмəнді категорияларға қатысты екінші қарсылықты қабылдауға болады.

Лирбасынанбақайшағынадейінкорольболуымүмкін;бірақбұданолөзін-

өзітолықтанидыякибақылайаладыдегенқорытындышығараалмаймыз.

Мұның нақты амалы бар: құрылымды зерттеңіз, ретсіздіктің көзін

жойыңыз, белгілерді байланыстыратын түйіндерді бақылаңыз. Аталмыш

шығармаосы мақсаттақойылымдағыкейіпкерлердітілдегісөздер сияқты

түсіндіргісі келді. Кейіпкерлерден туындаған мағына дəстүр мен оны

пайдалану арасындағы айырмашылық пен ұқсастықтың өзара əрекеті

арқылыбелгіленген.Алосылайқұрылғанһəмбелгіленгенмағынаныңмəні

өз ішіндегі емес, құрылымға кереғар дайындалған еңбектерге қарсы

болады. Мұндағы зерттелген құрылым – қойылымның басында жəне

соңында Корделияның «болу-болмауын» қалыптастыратын драмалық

сөздегіқызыныңөмірлікқұндылығынқалыптастыруүшіншығатынЛирдің

үні. Əдеби шығармалар, расымен де, тіл сияқты құралған. Осындай

құрылымға байланысты кейіпкерлер қандай да бір абсолютті мағынада

емес, уақыт ағымындағы ақиқаттың күрделі жағдайын қалыптастыратын

əртүрлі һəм шартты мағынада көрінеді.

 Бұл шарт та қандай да бір

кейіпкердің даусы болып саналмайтын «көркем дауысқа» ерекше екпін

қоюды,соныменбірге«КорольЛирдегі»сипаттама,дауыспенсөзбойынша

қорытындыжұмыстықабылдаудыталапетеді.

Ескертпе

Бұл мақала Америкадағы Шекспир қауымдастығының жыл сайынғы басқосуында өткен екі

семинарда жазыла бастады: бірі – кейіпкерлер бойынша Роберт Кнапптың (1994) бастамасымен,

екіншісі– «Король Лир» бойынша Р.А. Фоктың (1996) басшылығымен. Мен ескі нұсқаны мұқият

оқып шыққан Уолтер Ридке, Оңтүстік методистік университетіндегі əріптестеріме жəне үлкенді-

кішілікемшіліктердіжіпкетізгендейетіп,бүркеншікатпенжазыпшыққан,сын-пікірбілдіргенкісіге

алғысайтқымкеледі.

1. FriedrichNietzsche,ThusSpokeZarathustra:ABookforAllandNone,trans.WalterKaufmann

(NewYork:TheModernLibrary,1995),93.

2. Кристи Десмет теория контексінде кейіпкерді енгізеді; қараңыз: Reading Shakespeare’s

Characters:Rhetoric,Ethics,andIdentity(Amherst:UofMassachusettsP,1992),3–58.Сондай-

ақ J. Leeds Barroll, Artificial Persons: The Formation of Character in the Tragedies of

Shakespeare(Columbia:UofSouthCarolinaP,1974);andLawrenceManley,Convention1500–

1750(Cambridge,MA:HarvardUP,1980),106–33.RichardLanhamdefinestherhetoricalterms

inAHandlistofRhetoricalTerms,2ded.(Berkeley:UofCaliforniaP,1991),111and123.

3. Мейнард Мак қарсы аргумент ұсынады: «(астына) бір ғана түсінік жасырынбайтын...

қолшатыр сөздер» деп қарастырған (Яковиан театрындағы «Яковиандық Шекспир»,

стартфордтық зерттеулер [Лондон: Edward Arnold, 1960], 26). Мак өз мақсаты туралы

Брэдлидіқайтақарауқажетдепмəлімдейді,бірақоныңсөзтуралы«көптегентүсініктердің

басқосарорны»дегентүсінігікейіпкертуралыидеянықайтақараудыемес,тілгедегенжаңа

көзқарасты ұсынады. Жаңа критицизм мен постмодерндік теорияда кейбір, мысалы,

кейіпкер сыншылдығының шегіндегі көзқарастардың ортақ екенін атап өту керек. Менің

курсивпен ерекшеленген сөйлемдерім өзімді алаңдататын тығыздық (түйінді) пен

бостықтың(аралықтар)əртүрлісапасынбелгілейді.

4. Лирді бағамдау Арден Шекспирдің (Arden Shakespeare) «Король Лирінде» кездеседі,

редакторы – Кеннет Мюир (London: Methuen, 1952). Мюирдікі фолиоға негізделген,

квартода (Quarto) толықтырылған күрделі мəтін. Маған Реджинальд Фоктың «Корол

Лиріндегі» байланысқан дəлелдерді көруге мүмкіндік берген, Арден Шекспирдің үшінші

сериясын шығарған баспагерлерге алғыс айтқым келеді. (Walton‐on‐Thames, UK: Thomas

Nelson and Sons, 1997). Мəтіндік мəселелер туралы терең білімі бар Фокс біріккен

мəтіндермен«ықтималнұсқаларды»көрсетпекболды(128).Шекспирдіңбасқапьесаларын

бағамдау Риверсайд Шекспирге тиесілі, редакторы – Г.Блакемор Эванс (Boston: Houghton

Mifflin,1974).

5. Еш нəрсе – бірақ дəлелдеріне қарсы классикалық жағдай: William James, The Varieties of

Religious Experience (Cambridge, MA: Harvard UP, 1985), 11–50; бұған дейін кездескен

қысқарту:бұлдінжыныстықараласуданбасқаешнəрсеемес.Кейіпкерпарақтағытаңбадан

басқаешнəрсеемесдептүйіндеуоныматериалдықтұрғыдакөрсетуидеясынаалыпкеледі.

Уильям Х. Гасс грамматикалық қысқартуды ұсынады: «Полоний – ақымақ, кəрі, сөзуар

жалқызатесім.(«TheConceptofCharacterinFiction»inFictionandtheFiguresofLife[New

York:Knopf,1970],34–54,esp.37).Бақылаушыныңзатесімменмағынасызсөзгемүмкіндік

беретіні туралы. E.H. Gombrich, Art and Illusion: A Study in the Psychology of Pictorial

Representation-дықараңыз,rev.ed.(NewYork:Pantheon,1965),181–241.БернардХаррисон

постмодернизм теориясын жəне əдебиеттегі шындық түрлерін талқылай отырып, Лир

жайлыпікірайтады;қараңыз:InconvenientFictions:LiteratureandtheLimitsofTheory(New

Haven,CT:YaleUP,1991),54–61.

6. Кейіпкер əдетте түсінік əсері – тұтастық пен тереңдік сезімі ретінде қарастырылады.

ГарольдБлум«Шекспирдіңішкікүшіканоникалық»дейді,қараңыз:TheWesternCanon:The

Books and School of the Ages (New York: Harcourt Brace, 1994), 70–75. Мен сезіну бір

кейіпкердің ішінде емес, кейіпкерлердің арасында ауысады деп есептеймін. Гилберт Райл

ойлап тапқан «мазмұнды сипаттау» (Thick description) термині Клиффорд Герцтің «Thick

Description:TowardanInterpretiveTheoryofCulture»(inGeertz,TheInterpretationofCultures:

SelectedEssays [New York: Basic Books, 1973], 3–30) еңбегімен байланысты жəне жанама

сипатты əрі түсіндірме бағалауды (пікірді) көрсетеді. Мен «Лирдің өзгерісінің

антропологиясы» дегенде Лирдің мінезінің өзгерісін оның басқа кейіпкермен, əсіресе

Корделиямен байланысының қызметі ретінде түсіну дегенді айттым. Мен бұл терминді

туыстық байланыстың драмалық тұрғыдан айқындалуын көрсететін жауап үшін, Луи

АдрианМонтроуздың«ThePurposeofPlaying:ReflectionsonaShakespeareanAnthropology»

(Heliosn.s.7[1980]:53–74)еңбегіндегідей,көпқолданбаймын.Оныңқызығушылығытеатр

менқоғамдағыжоралғылардың,таңбалардыңмаңыздысалдарыменбайланысты.

7. Мысалы,ПольдеМанөзінің«TriumphofLife»шығармасындаүзінділердітеориялыққағида

ретіндеқолданады;«DeconstructionandCriticism»еңбегіндегі«ShelleyDisfigured»Geoffrey

Hartmanetal.,eds.(NewYork:Seabury,1979),39–73қараңыз.ДеМанрадикалдыскептицизм

бағдарламасынрастайды(68-69);керісінше,Шеллидіңмағынасытереңтерциндерімəселені

үзіп тастайды. Мұндағы айырмашылық скептицизмнің ашық теориялық дəлелдері мен

сұрақтыңпоэзиялықриторикасыныңарасындажатыр.

8. Desiderius Erasmus. On Copia of Words and Ideas, trans. Donald B. King (Milwaukee, WI:

MarquetteUP,1963),104.Кенттеқысқасөзділіктіңқұндылығын«Бірауызсөзболғанымен,

бұрынғыныңбəріненəсерлі»(3.1.52)депбағалайды.

9. «Істіңсоңы–аяқталғаны»(TroilusandCressida,4.5.224).

10. Джонатан Долимор «Король Лирді» материалистік көзқараста оқып, пьеса «адамзат

тіршілігіндеуақытбəрінетөреші»дегенпікірдірастайды;қараңыз:seeRadicalTragedy,2d

ed. (Durham, NC: Duke UP, 1993), 196. Ол теорияны қандай да бір жіктелген контекске

қоймайды: мысалы, Эдмундтың жолдан таюы. 1.2.124–40, Эдмунд əкесінің құдай туралы

сезімін мазаққа айналдырады. Бірақ өзі де жаратылыстың бір мүшесі ретінде тарихқа

тəуелді.

11. Гарольд Блум Эдмундты өз ортасында жүргендіктен тартымды деп бағалайды; қараңыз:

Ruin the Sacred Truths (Cambridge, MA: Harvard UP, 1989), 77–79. Блум Шекспирдің

кейіпкерлері адамзат табиғатын үлгілеуден пайда болды деп есептейді. Чосерді дамыта

отырып, Шекспир «өз сөздері туралы ойланатын жəне осы ой арқылы өзгеретін

көріністерді»сахналайды.(54).

12. Barbara Everett. «The New King Lear» Critical Quarterly 2 (1960): 325–39. Оның

тақырыбының екі мəні бар: король бейнесінің өзгерісі мен осы өзгерісті талдаудағы

ерекшелік. Ол өзінің фиталикалық («қарқынды өмірқалыбы») сезімін қарсықоя отырып,

Лирдіңқайғысынхристиандықтағыүдеріспенбайланыстырады.(338).

13. С.Л.ГолдбергAnEssayonKingLearеңбегінде«мойындауды»(acknowledgement)жəнеоның

мағынасыныңшегінатапкөрсетеді(Cambridge:CambridgeUP,1974),30–34,174,and190).

Бұл əңгіме маған қатты ұнайды. Бірақ Голдбергтің мақаласына қарағанда, Корделияның

даусы арқылы көрініс тапқан Лир сезіміндегі түсініктің мүмкіндігін көбірек қолдаймын.

СоныменқатарEmmanuelLevinas,OutsidetheSubjectеңбегіндеқараңыз:trans.MichaelB.

Smith(Stanford,CA:StanfordUP,1993),121–25and34.Левинасөзініңсубъективтілікжəне

аралық субъективтілік мəселесін көрсету үшін құбылтуларды (троптарды) «бет» жəне

«бетпе-бет»депқолданады.

14. Қараңыз: Paul Ricoeur, «Self as Ipse» in Freedom and Interpretation: The Oxford Amnesty

Lectures,1992,BarbaraJohnson,ed.(NewYork:BasicBooks,1993),103–119.

15. Эдмундтың үш қыздың өліміне жауапты болғаны, негізінен, өте сəтті шыққанымен,

этикалық жағынан өрескел. Стивен Бут пьесаның соңында Эдмундтың, Гонерил жəне

Реганның қазасын (поэзиялық əділдіктің соңы) дұрыс санайды. Ал Корделия мен Лирдің

өлімінойыннанкейінгі«Шекспироқиғасындағыжағдайдыңшарықтаушегі»депбағалайды.

(King Lear, Macbeth, Indefinition, and Tragedy [New Haven, CT: Yale UP, 1983], 11). Мен

қойылымментарихтыңайырмашылығыныңқұндылығынасенімдімін.

16. Қараңыз: Harley Granville‐Barker. Prefaces to Shakespeare I (London: Sidgwick and Jackson,

1927),133–231;andStephenGreenblatt,LearningtoCurse:Essaysinearlymodernculture(New

York: Routledge, 1990), 98. 4-көріністегі кездесуді елеусіз қалдыратын көмескі сəт туралы

қараңыз:JonathanGoldberg,«ShakespeareanInscriptions:TheVoicingofPower»inShakespeare

and the Questionof Theory, Patricia Parker and Geoffrey Hartman, eds. (New York: Methuen,

1985),116–137.

17. ПолД.Альперс«Жаңакритицизмнің»қызықсынынұсынады;қараңыз:«KingLearandthe

TheoryoftheSightPattern»inInDefenseofReading,ReubenA.BrowerandRichardPoirier,eds.

(NewYork:Dutton,1963),133–52.Альперс«метафораныбастапқымəліметтер(кейіпкерлер

мен оқиғалар орнына) ретінде қарастыру негізсіз теңеуге əкеп соғады, өйткені көрініс

бейнелері (метафора қызметі) түсінік белгілері (кейіпкер қызметі) үшін жасалады» деген

дəлелдер келтірген. Бейнелердің үлгісі кейіпкерлерді «адамның басқа адамдармен нақты

қарым-қатынасын» байланыстырудың орнына, оны күшейте түседі (138). Алайда

постмодернистер кейіпкерді кез келген түрде белгілеудің əдеби тілдің басқа түрлеріне

қатысты бастапқы шарты болатынына күмəн келтіруі мүмкін. Мұндағы əдеби зерттеудің

категориялар сатысы пайдалы болғанымен, тілден өзге категорияларды қабылдай ала ма

дегенсұрақтуындайды.

18. Бұл қатарлар тек фолиода бейнеленді (леп белгісінсіз). Олар Лирдің назарын Корделияға

аудартадыжəнеоныңөлерсəтінжақындатады.Кенттің«мынақаталəлемніңілгегі»деген

сөзі хорлық түсіндіруден (choral commentary) кейін келеді (1. 313). Квортадағы өлім мен

хорлық түсіндіру назарды Лир мен Корделиядан, Лир мен Кентке аудару арқылы сəйкес

келеді. Квортада фолиодағыдай құрылымның қарқындылығы жоқ. Визуалды немесе

театрланғантəжірибесияқтыөлімніңəсері4.6-көріністегіоқиғадаорыналғанөзіне-өзіқол

салуарқылыкөріністабады.

19. Альпарестіңтілменкейіпкерарасындағыайырмашылығынанбастап,СтэнлиКавелл«Лир

мойындаудан, яғни махаббаттан бас тартады» деген пікір айтады. Субаргумент

(subargument) кейіпкерлердің өзгерісін қарастырады; кейбіреулер оны адамды мойындау

дегенді білдіреді деп есептейді. Кавелл кейіпкерді атомистік (atomistically) тұрғыда

қарастырады; ол Лирдің Корделияны мойындауын «бұл – тəжірибенің бір бөлігі емес,

Корделияның əкесіне берген жауабы» деп есептейді. Кавеллдің пьесаға деген жалпы

көзқарасы жанашырлықпен алмасу дегенді жоққа шығарады; қараңыз: «The Avoidance of

Love»inMustwemeanwhatwesay?(Cambridge:CambridgeUP,1976),267–353.

20. F əйелдерді; Q əйелді білдіреді. Екі сөзді де жалпы кейіпкерге қатысты өздері ұсынатын

мəтіндік кеңістік пен айырмашылықтағы бəсекелестік тұрғысынан қарау керек.

Редакциялық саралау қатаң бөлінуден гөрі оқиғаның жақсы аяқталуын береді: мұнда

Корделияныңанықталғанкүшінкөптегентерминдеремес,жалпытерминбілдіреді.Күрделі

мəтінмен жəне оның құралдарымен жүргізілетін мұндай жұмыс мəтінді парақтағы

таңбалардандамəндіреккөрсетуімүмкін,бірақбұлоныңшығуынқұпияландырмайды.

21. Мод Бодкиннің əйгілі архетиптер түсіндірмесінде əкенің қайғысын түрлендіру үшін

Корделияныңкелумақсатынжасыратынəкебойындағыазалықайғыныңүлгісінерекшелеп

көрсетеді; қараңыз: Archetypal Patterns in Poetry: Psychological Studies of Imagination

(Oxford:OxfordUP,1934),15–17and272–276.

22. Элдер Олсон үшін Корделияның француздық кейпі құндылық ретінде Лирдің соңғы

интуициясынан да асып түседі; қараңыз: Tragedy and the Theory of Drama (Detroit, MI:

WayneStateUP,1961),207–209.ЛирменКорделияарасындағықақтығыс–махаббаттыңбір

түрі жəне отбасымүшелерінің махаббат туралы түсінігініңнақты кепілі емес, сенімсіздік

ретіндебағаланғанфеодалдарарасындағықақтығыс.Корделиякөзжұмады,солкездеғана

Лир отбасылық махаббатты шын сезінеді; өзі де басқаларға сабақ ретіндепəни дүниемен

қошайтысады.1.1.160.РоусахнағаЛирдіңқылышынақолжеткізгенкөрінісінқосқан.

23. КорделияныңөліміКенттіңкөзқарасынайқындап,əпкелерініңбұрынғыөтіріктерінкешігіп

жеткен ақиқатқа айналдырады. Гонерил: «Махаббат тынысыңды тарылтып, тіліңді

байлайды», – дейді; Реган: «Гонерил өз əрекетін «мен шын жүрегіммен / оның менің

əрекеттерімді махаббат деп атайтынын түсіндім;/ Тек олтым қысқа»деп түсіндірген», –

дейді(1.1.60, 70–72).ƏпкелерініңсөздеріКорделияныңүнсіздігіменрасталады. Cf.Harry

BergerJr.,«KingLear:TheLearFamilyRomance»inMakingTriflesofTerrors:Redistributing

ComplicitiesinShakespeare(Stanford,CA:StanfordUP,1997),25–49,esp.46–49.

24. МұндайкөріністерPericles,1.4;Cymbeline,1.1,2.4,жəне5.3;TheWinter’sTale, 1.1 немесе

5.2. Сиднидің Arcadia-сы «Лирдегі» осы үзіндінің түпнұсқасында кездеседі (Мьюрді

қараңыз.–Ред.,161n).

25. Шелдон Зитнер жоғары стильдегі «бостық» (emptiness) пен «жалған тартымдылықты»

(pasteboardprettiness)ұнатпайды.(«KingLearandItsLanguage»inSomeFacetsofKingLear:

essaysinprismaticcriticism,RosalieL.ColieandF.T.Flahiff,eds.[Toronto:TorontoUP,1974],

6).Мұндайқасиеттердіңқойылымныңсыртқыкейпінсипаттауретіндегідрамалыққызметке

қатысыбар.Мысалы,Патриция:«Фумертонəшекейді«өзін-өзікөтеру»үшінпайдаланған»,

– дейді. Cultural Aesthetics: Renaissance Literature and the Practice of Social Ornament

(Chicago:UofChicagoP,1991).

26. Марианна Нови аяушылық, өзара түсіністік жəне кешірім тақырыбын дамыту үшін жаз

бейнесінқолданадыəріЛирдіңКорделияныңдаусытуралысөздеріннəзіктікпенпатриархат

мəселесінеқатыстыпайдаланады;қараңыз:Love’sArgument:GenderRelationsinShakespeare

(ChapelHill:UofNorthCarolinaP,1984),158–163.

27. Эрнст Х. Канторович кейіпкерлердің қалыптасуын ғана емес, ортағасырлық дискурстегі

мəселені толық түсінуді һəм пайдалануды көрсетеді. Ол өзінің орта ғасырлық саяси

теологиялықзерттеуінРичардІІ-менбастап,саясижəнежекетұлғалардыңнемесемонарх

мүшелерінің арасындағы айырмашылықты бақылайды;қараңыз: The King’s Two Bodies: A

StudyinMedievalPoliticalTheology(Princeton,NJ:PrincetonUP,1957).ThePoeticsofPrimitive

Accumulation: English Renaissance Culture and the Genealogyof Capital (Ithaca, NY: Cornell

UP, 1991) еңбегінде Ричард Хэлперн бұл мəселеге «король билігіндегі белгілер мен

материалдық реалиялар арасындағы алмасуды» зерттей келе, неомарксистік экономика

тұрғысынан келеді (220). Құрылымдылық өздік мəн үшін мінсіз идея емес, белгілі бір

тарихиконтексткерек.Нысанныңқұрылғанын,мəндіөздігінентүзете(немесеалыптастай)

алмайтынын көрсету үшін керек. Өйткені құрылым – мағына құрудың амалы. «Король

Лирде»отбасылыққарым-қатынастыңанықкөрінгенресмилігібар.Махаббаттыдауыс,ерін

немесеерікəрекеттеріарқылыбілдіруге,қабылдамауға,ұстаптұруғанежоғалтыпжіберуге

болады.Дамудыңауызшакезеңіндегіенжарлықпензұлымдықтуралы;қараңыз:NormanN.

Holland,TheDynamicsofLiteraryResponse(NewYork:OxfordUP,1968),34–38.Fдəрігердіер

адаммен алмастырып, Корделияны медициналық тұлға етеді; Арден Шекспирді қараңыз,

349.

28. Кемелдену (ripe) этимологиясы көне Англияның rip (өнім) жəне ripan (өнім жинау) деген

мағыналарынбілдіреді.КорделияЛирдіарамшөпбасқан«тəж»депсипаттайдыһəміздеуші

топты «шалғын далаға» жібереді (4.4.3, 7). Repair (қалпына келу) мен rich (байлық)

ұғымдарынқараңыз: Gloucester to Tom / Edgar (4.1.76–77). Спенсердің Лир туралы есебі

(Мьюрқайтакемелденудіжəнеөлімдібағалайды)орнынантүскенкорольдіңөліміненкейін,

Корделия асылып өлген соң аяқталады. Лирдің жалбарыну сөздері Брэдли мен «Жаңа

критицизмде»ғанаемес,Шекспиртрагедиясындадакездеседі.

29. Muir,ed.,citesLuke2:49(166n).Корделияныңəкесіне«айналуы»–оныңелшілікқызметі.

ГарольдК. Годдард The Meaning of Shakespeare еңбегінде (Chicago: U of ChicagoP, 1951)

Корделияның қайта тірілуін зерттейді, 522–557, esp. 541–49. «Король Лирдегі»

материалистік идеологияны қысқаша сипаттауды қараңыз: see Terry Eagleton, William

Shakespeare(Oxford:BasilBlackwell,1986),76–83.

30. Пьесаны əртүрліталдауфеодализмгетəнболды.Идеялар тарихы мен жаңа тарихшылдық

арасындағықарама-қайшылықтықараңыз:RosalieL.Colie,«ReasonandNeed:KingLearand

the «Crisis» of the Aristocracy» in Colie and Flahiff, eds., 185–219; and Halpern, 215–269.

Шекспирдіңфеодализмі,негізінен,тарихитақырыпəрікейіпкерлердіңтарихиқалыптасуын

бейнелеуге арналған көркем құрал ретінде жұмыс істейді деп айтуымызға болады.

Рыцарлық буржуазиялық дамудың еленбеген белгісі, трагедияның драмалық аясы немесе

қандайдабірқоспасыболдыма?ФукоменСтоунныңШекспиргебергенпікірлеріжайлы;

қараңыз:DavidCressy,«Foucault,Stone,ShakespeareandSocialHistory»ELR21(1991):121–

133.

31. АннабелПаттерсонцензураныоныңавторларыарқылыталдайды;қараңыз:Censorshipand

Interpretation:TheConditionsofWritingandReadinginEarlyModernEngland(Madison,WI:U

of Wisconsin P, 1984). Бұл көзқарас сипаттауға тəн. Лирдің сөзін алып қарайтын болсақ,

цензуратүрмедегіжаңаөмірдікөрсететінпьесаныңмəселесіболады.

32. Марло күшті дəрменсіздіктің (powerful helplessness) үлгісін ұсынады. Сахнадағы

империялық екі өлімнің көрінісі үшін «əйелімен Темірланның торында отырған Баязит»

риторикалықкүшкеиеболады;қараңыз:TamburlaineIinChristopherMarlowe,TheComplete

Plays, ed. J. B. Steane (Harmondsworth, UK: Penguin, 1969), 4.4 and 5.2. «Король Лир» 5-

көріністезұлымдықты əкемен қызының арасындағыэмоциялық байланыстарға бағыттап,

əкесі:«Нағызқапаспеназап–Корделиясызқалғанөмір»,–дейді.–«Олоныжеккөреді».

Кент:«Бұлмынақаталөмірдіңқоршауы/оныұзағырақұстаптұрады»(5.3.313–15).

33. РенеЖирардың қасиетті аюға жасалған зорлыққа дегенкөзқарасы «КорольЛир» үшін де

маңызды;қараңыз:ViolenceandtheSacred, trans. PatrickGregory(Baltimore:Johns Hopkins

UP,1979).Құрбандықшалудыңкүрделіжоралғысыарқылықойылымтүсінбеушілікті,күрт

өзгерістерді жəне жедел орын ауыстыруларды ашып көрсетеді. Лирдің сөздері оның

патшалықтың өлімге бойсұнған шынайы жоралғысын түсінгенін көрсетеді. Лирдің сен

(thou)жəнесіз(you)есімдіктерінқолданужайынқараңыз:RandolphQuirk,«Shakespeareand

the English Language» in A New Companion to Shakespeare Studies, Kenneth Muir and S.

Schoenbaum,eds.(Cambridge:CambridgeUP,1971),67–82,esp.70–72;andAlessandroSerpieri,

«Readingthesigns:towardsasemioticsofShakespeareandrama»trans.KeirElam,inAlternative

Shakespeares,JohnDrakakis,ed.(London:Methuen,1985),119–143.

34. VirginiaWoolf,AWriter’sDiary:BeingExtracts from theDiaryofVirginiaWoolf, ed. Leonard

Woolf(London:TheHogarthPress,1953),85.

35. МарлоуTamburlaine II шығармасында жабайы скифтің қатыгездігін арттыра түседі. Қолға

түскен Олимпия баласын азаптан құтқару үшін өзінің ұлын өлтірерде осылай айтады

(3.4.19); Темірлан əкесінің үмітін ақтай алмаған тұңғыш ұлын өлтіреді (4.1.105–139).

Шекспирдегі көне драмалық формалар жайлы қараңыз: Howard Felperin, Shakespearean

Representation: Mimesis and Modernity in Elizabethan Tragedy (Princeton, NJ: Princeton UP,

1977),12–43.

36. Мьюрұрпақтыңəулетемес,ата-ананыңорнынбасатынынмысалретіндекелтірген(11).Лир

алдыңғыойтуындағанкезде,үлкенсоққыалғандайкүйдеболуымүмкін.

37. Гонерил мен Реганныңістерінеқарасақ, мұндағыкелемеж«ерадамныңжұмысы» дегенге

қатыстыболады.ЭлинСкарридіңденедегіаурутуралыталқылауы«КорольЛирмен» қатар

маңыздыоқылымдардыұсынады;қараңыз:TheBody inPain:The Makingand Unmakingof

the World (Oxford: Oxford UP, 1985). Сондай-ақ Caroline Spurgeon, Shakespeare’s Imagery

еңбегінқараңыз (Boston:BeaconPress,1958),338–339. ТеатркеңістігіндегіЛир даусының

диапазоны туралы қараңыз: Daniel Seltzer, «King Lear in the Theater» in On King Lear,

LawrenceDanson,ed.(Princeton,NJ:PrincetonUP,1981),163–185,esp.178–185.

38. Мьюр Лирдің Корделия үшін «ақымақ» деген сөзді қалай қолданғаны жайлы əртүрлі

болжамдарды мазмұндайды; мысалы, Армин ақымақ болып көрініп, Корделия сияқты екі

адамғаайналуы мүмкін (Мьюр, 217). Сиднисолкөріністе патшаларғада, ақымақтарға да

қарсы шықты; қараңыз: Sir Philip Sidney, An Apology for Poetry, ed. Geoffrey Shepherd

(London:T.Nelson,1965),135.«Лирде»корольдіақымақтыңақымағыдейді;кейінірекдəл

осындайырғақпенжəнемағынаменкорольбұлсөздіқызынаайтады.

39. Жаңа тарихшылдықтың негізгі мақсаты – субъектіні «өзексіздендіру» (decenter), билікті

қалпына келтіру (redressing power) мақсатында негізсіз артықшылықтарды жою. Жаңа

тарихшылдықты дəл осылайша түсіну көбінесе билік жəне азаптау идеологиясымен

қалыптасады. Элвин Кернан Уайтхоллға (Whitehall) «Король Лирде» құдай құқығының

теологиясын,қарғысқаұшырағанТиллардтыңқулықнекесінжаңатарихшылдықпеноқуды

ұсынады;қараңыз:Shakespeare,theKing’sPlaywright:TheaterintheStuartCourt,1603–1613

(New Haven, CT: Yale UP, 1995). Корделияның даусының биязылығы əйел адамның

бойсұнушылығыныңбелгісіекенінқараңыз:CatherineBelsey,TheSubjectofTragedy:Identity

andDifferenceinRenaissanceDrama(London:Methuen,1985),178.Əдебиорталықтандыру

(құралған кейіпкерлер) туралы мəселе Аристотельдің «əдебиет тарихқа қарағанда,

əлдеқайдаəмбебапнемесефилософиялық(абстрактіліғанаемес,болжамды,контрафактілі

һəм теориялық)» деген пікірін білдіреді; қараңыз: Poetics, trans. W. Hamilton Fyfe

(Cambridge,MA:HarvardUP,1927),34–39.

40. Латынның interesse (қызығушылық) термині меншік туралы заңда техникалық мəнге ие

болды: бірнəрсеге яки бірнəрсемен қатысуға құқы бар біреуге салым салу; өзінің

артықшылығынмойындау.СөзQ-да(1608)емес,F-та(1623)кездеседі.

41. Қараңыз:MartinBuber,IandThou,trans.RonaldGregorSmith(NewYork:Scribner’s,1958),1–

11;andMikhailBakhtin,TheDialogicImagination,ed.MichaelHolquist,trans.CarylEmerson

andMichaelHolquist(Austin:UofTexasP,1981),259–422.

42. Клиффорд Гирц жазба кезінде антропологтің этикалық диллемасын көрсете отырып,

бөтеннің даусын иемденеді; қараңыз: After the Fact: Two Countries, Four Decades, One

Anthropologist(Cambridge,MA:HarvardUP,1995),128–30.Əдебиет,жалпыдрамаосыкодты

айтарлықтайбұзады.АлайдаЛирдіңКорделияныңдаусыниемденуібиліктіңемес,этикалық

түсінікмағынасындасияқты.

43. Корделия Лирдің даусына далада еліктейді. 4.3-те айтылған хаттар оның желді, күннің

күркіреуінһəм найзағайды білетінін, өзі де солардыңсипаттарына (3.2–1–9) жəне күрделі

сипаттарына(тек3.1.11,текQ)иеболғанынкөрсетеді.БізгеборандыКорделияоқиалатын,

сөйлеп əрі тыныштандыра алатын Лирдің миының үздіксіз жұмысы ретінде көрсеткен.

Перду (Perdu) ағылшын тіліне француздың sentinelle perdue – əшкереленген немесе

форвардтық пен қауіпті күзет (немесе өзі) деген сөйлемінен кірген. Мұндай күзет орны

тыңшының немесе барлаушының орны болуы мүмкін; демек, «байғұс перду» мен

«Құдайдың тыңшысының» арасында байланыс бар (5.3.17). Корделияны пайдаланудың

əскери мəні де, сондай-ақ элементтерді анықтау сезімі де бар. Марлоудың Фаусты мен

Хеленніңсипатыүшінқараңыз:DoctorFaustusinSteane,ed.,5.1.97–103.РенеВей«Король

Лирде» аллюзия мен аббревиатураны атап өтеді:A Parallel Text Edition (London and New

York:Longman,1993),269n.

44. Марджори Гарбер үнсіздік деңгейін өліммен жəне Фрейдтің Шекспирді пайдалануымен

түсіндіреді; қараңыз: «Freud’s choice: ‘The Theme of the Three Caskets’» in Shakespeare’s

Ghost Writers: Literature as uncanny causality (New York: Methuen, 1987), 74–86. Фрейд

ЛирдіңКорделияныалыпшығуыоныңдаөліміекенінтүсінген;МенмұныЛирдіңөлімді

махаббатдепмойындауыдептүсінемін.КорделияөліпбаражатқанЭдмундқақарама-қарсы,

этикалықжəнеқойылымдықмəнібарбағытқаауысады.

45. Театргректіңthéatron – көруге арналған орын, театр; theáomai – қарау, көру сөздерінен

шыққан. Дейктикалық риторикада бұл – «ол дыбысталған жағдайды жəне… кеңістікті»

қалыптастыратынтіл;қараңыз:Serpieri,122.

46. Мьюр:«Лирүшін Корделияныкөргендегіқуанышы–өзініңөлімінеалыпкелетінкүрделі

эмоциалы үрдіс, бізге адасу сияқты көрінетін сенім (liii). Джозеф Саммерс менің

дəлелдерімменқатар,Брэдлидіңосыкөзқарасынқайтақарап,Лирдіңкөруіде,тіріжүруіде

Корделияныңоныжақсыкөругеүйретуініңарқасы»дейді;қараңыз:«Əне,əне,қараңыз»–

KingLear»inEnglishRenaissanceStudies,JohnCarey,ed.(Oxford:OxfordUP,1980),74–93.

Саммерсмұныңэмоциалықырғақтарынкөрсетеді(92).МьюрдіңпікірінМейнардМакнин

деқайталайды:KingLearinOurTime(Berkeley:UofCaliforniaP,1965),114;Barroll,250;and

recently by R. A. Foakes in Hamlet versus Lear: Cultural Politics and Shakespeare’s Art

(Cambridge:CambridgeUP,1993),218–219.Бұлкөзқарастыңсыншылдығынқараңыз:IanJ.

Kirby,«ThePassingofKingLear»,ShakespeareSurvey41(1989):145–157.

47. Əлемді түсіндіру ғана емес, оны дұрыс анықтау – білім мен философияны анықтаудың

дəстүрлі амалы. Философиядағы этикалық мағынаның шектеулі екенін ескере отырып,

БернардУильямстүсіндіругеқатыстытеорияныңбасқатүрлерініңосындайшектеулерімен

қоса,оныңбаламасындаұсынады;қараңыз:EthicsandtheLimitsofPhilosophy(Cambridge,

MA: Harvard UP, 1985). Мəселе түсіндірудің ең күшті формасының теорияны жоққа

шығаруында емес. Мұндағы мəселе – теорияны түсіндіруден тыс немесе жоғары тұрған

сияқтыкөрсетіп,түсіндірудіңбарлықəдістерініңталаптарынакүмəнтудырмау.

48. Брэдлидің алданған қуаныш идеясымен таласа отырып, Кирби Лирдің көрген нəрсесі

жаңарғанөмірдіңемес,өтіпбаражатқан,рухшақырғанөмірдіңиллюзиясыдепесептейді

(156–157). Сьюзен Снайдер пьесаны Кюблер-Росстың өлімтуралы көзқарасы тұрғысынан

зерттейді;қараңыз:«KingLearandthePsychologyofDying»,ShakespeareQuarterly33(1982):

449–460.ОлЛирменКорделиябөлектұлғаларретіндеемес,біргеөледідегенқорытынды

жасайды;алазғанауақытайырмашылығы«Лирдіңөзініңөлімінсезініп,өрескелқателігіне

өкінуіүшінқажетболды»(459).РоджерФаулерГристіңтерминіненгізеді,оныңдəлелдерін

жалпылайдыжəнекөрсеткіштертізімінбереді;қараңыз:LinguisticCriticism,2ded.(Oxford:

OxfordUP,1996),135–36and159.

49. Джонатан Голдберг «кейіпкердің түбегейлі тұрақсыздығын Шекспир мəтініндегі ойдың

үзігі»ретіндеқараудыұсынады(«TextualProperties»,SQ37[1986]:213–17,esp.215).Егерсіз

белгілі бір мəндерді нақты бейнелермен теңестіргіңіз келсе, бұл түсінік дұрыс болуы

мүмкін.Егеркөптегенбейнелердітолықнемесекластерленгенмəндердіңқұрылуүрдісіне

тартылған деп қарастырса, онда жағдайГолдбергтің Мальволионы талдағанынан біршама

тəуірдеугеболады.

50. Мұндай қораштық кейіпкердің өзгеруін аз сипаттайтын, бар кейіпкерге қосылған жаңа

элементкеқарсылықтудыруымүмкін.Мұндағықарсылықнегізгітерминдерді–кейіпкерді,

тұлғаны, денені, дауысты, өзгерісті, оқиғаны жəне əдеби пікірталастағы құрылым жайлы

өзімізкүткенжағдайлардықайтақарауғамəжбүрлеуімүмкін.Дауыстыңфизикалықсапасы

үшінденеменмінездіңделдалдығынқарастырғанБернардУильямстыңпікірінпайдалыдеп

есептеймін; қараңыз: Problems of the Self: Philosophical Papers 1956–1972 (Cambridge:

Cambridge UP, 1973), 11–12. Ролан Барт «дауыстың сыңғырынан» жəне «дене мен тілдің

артикуляциясынан» қуанышты байқаған: бұл кейіпкердің физикалық немесе материалдық

дауыста болуынкөрсетеді(The PleasureoftheText, trans. Richard Miller [London: Jonathan

Cape,1975],66–67).

51. LudwigWittgenstein,TheBlueandBrownBooks(NewYork:HarperandBrothers,1958),175.

52. Қараңыз: Gombrich, 181–287. Бұрын ол бейнелеу өнеріндегі шарт жасау, түзеу мен жасау

үрдісіндегі «сызбаның» қызметін талқылаған болатын. (84–90). Бұл экспозицияны басқа

пəндердедеқолдануғаболады.Мұндағыəдебисипат–риторикалықжəнеəдебисызбалар,

олармен жасаған автордың эмоциясы, əртүрлі көрермендердің зердесі мен жады. Бұл

жағдайдағыбейнепарақтағыжайғанатаңбалардеңгейінетүспейді.

53. PMLA журналына шыққан «The Status of Evidence»-те Хизер Дюбро құндылықты

«эмпирикалықмəліметтер»жəне«жекеесеп»ретіндеқарастырған(«Introduction:TheStatus

ofEvidence»,PMLA111[1996]:7–20).

54. Мак. «Біздің заманымыздағы король Лир». 114. Мактың дəлелдері мен ойлағаннан да

салмақтыболыпшықты;олмағынадəрежесінадамзаттыңжақындықсезімінебайланысты

сезімдерменжəнеəдебитарихтыңəртүрлітəжірибелеріменбелгілейді(78–80).

55. Бұл айырмашылықты дамыта отырып, Витгенштейн көрген бағытты көрінген бағытпен

шатастыруғаболмайтынынайтады(176).

56. Э.Д.Наттолл«Трагедиянеліктенлəззатсыйлайды?»дегенсұрақтытақырыпқақатыстыетіп

қояды(Oxford:ClarendonPress,1996),тақырыпЛирекеуініңпікірталасыменжəнеоқиғаның

қайғымен аяқталған соңына дейінгі көріністерді біртүрлі лəззатпен тамашалауымен

аяқталады(104).

57. Сахна бағыты Q жəне F-те біркелкі (ілеспелі бейнелерге сілтеме əртүрлі болады). Арден

Мьюр«ЛирдіңөлгенКорделиянықолынакөтеріпқайтакіруін»көрсетеді(5.3.256).Өйткені

Лир сахнаға ерте шығады, Дайс «кіруді» «қайта кіруге» ауыстырды; Роу Корделияның

жағдайындағыекіұштылықтыбіржақтыетуүшін«өлген»дегендіқосты.

58. Албани көпше түрде айтады («Кəрілерде бары...») жəне бұл Лир мен Глостерге қатысты;

Эдгаржекешетүрдеайтады(«Кəрідебар...»)жəнебұлтекЛиргеқатысты.Аяқталумəселесі

Лирдің əрекетін мемлекеттің жағдайына бейімдеуде болып тұр. Фолиодағы қойылым

соңында Эдгардың рөліне басымдық беріп, Лирдің өлімін əсірелеп көрсетеді 5.3.309–10.

Сөйтіп, Албаниді бөлектеудің орнына, түрмеде болған Эдгар Лирдің тірілерге қалай əсер

ететінінболжауүшінсоңғыадамменсөйлеседі.

59. Элен Сиксудің кейіпкерлерді нағыз əдеби қуаттың дара əрі жазалы медитациясы ретінде

көрсетуі бір мезетте ынталандырады əрі арандатады; «The Character of «Character» trans.

Keith Cohen, New Literary History 5 (1974): 383–402. Оның еңбегін кейіпкерге қарсы деп

сипаттауға болғанымен, ол тұжырымдамаға орай, басқа пікірталас ұйымдастыруға тура

келеді.

60. Арден редакторлаған бұл «Қысқы ертегілер» кітабында (London: Methuen, 1965), Д.Г.П.

ПаффродОвидийдіңMetamorphoses(xxxiv)кітабындағыПигмалиондыназарғаалады.Линн

Энтерлайн The Winter’s Tale кітабында: «Əйел даусының сəтті шығуы риторикаға

байланысты», – дейді; «Сіз мен түсінбейтін бір тілде сөйлейсіз»: The Winter’s Tale-дегі

анимацияриторикасы»SQ48(1997):17–44.«КорольЛирде»мəселебасқада:əйелдіңдаусы

трагедияарқылысəттішығады.

61. Кейіпкерлерменсөздерарасындағыұқсастықжайынқараңыз:MartinPrice,Forms of Life:

Character and Moral Imagination in the Novel (New Haven, CT: Yale UP, 1983), 55. Мен

шығармадағыкейіпкердіжан-жақтыталдаудыпайдаландым.

ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.Романтикалықриторика

(ЕлизабетБишоп:тілдітүрлендіру)

К.К.Дорески

Елизабет Бишоптың өлеңдері Америка академиясына жаңа критицизм ағымы еніп,

студенттердің өлеңді қалай оқып түсінуі жөніндегі мәселе күн тәртібіне қойылған кезеңде

жазылған.Олкездерібірегейойдыбелгілібірбейнегесалып,құрылымыменмазмұныүйлесім

тапқанөлеңдерүздікдептанылатын.Оныңсәттіөлеңдеріұлыақиқаттыашыпжеткізді.Көбінесе

мұндайақиқатруханисипатқаиееді.Мысалы,УильямУордсуорттабиғаттыкемелрухретінде

сезінген.Гүлгеқарасаң,Құдайдыкөресіңдеген.АлБишопболсаскептицизмменматериалистік

көзқарасқа жақын болды.Әлемді суреттегендіжаны сүйгенімен, әлемдікемелденген рух деп

қабылдай алмаған. Расымен де, ол өзінің «Крузо Англияда» (Crusoe in England) және «Екі

мыңнан астам киелі көркем бейнеден үйлесім іздеу» (Over 2,000 Illustrations and a Complete

Concordance)сияқтыөлеңдеріндеәлемдіжансыз,қарапайым материалдықәлем ретінде ғана

сипаттаған.Рухтыңөміргеайналғансәтін«эпифаниялық» деп атаған. К.К. Дорески Бишоптың,

Уордсуорттың ізімен рухтың эпифаниялық аян арқылы ашылу мүмкіндігін тек осы үміттен

түңілтумақсатындақалайқолданғанынсипаттайды.

Эпифанияменатақ-дарынныңсалмағы(жазушылықтыүлкенбеделиесі

деп санаудан басталған жаңа кезеңде) білімнің екі түрлі романтикалық-

заманауириторикалықсипаттажүзегеасуынанкөрінеді.Мұныбелгілібір

дəрежеде Уордсуорттан үйренген Бишоп оның бұл əдісін өзінің бай

əсерлерімен, сондай-ақ кейбір көзге түсер күрделі қырларымен өз

шығармашылығына бейімдеп қолданады. Бұрын айтып өткенімдей,

психикағанемесерухтарəлемінеенугетырысатынтілгеқарсылығы–оның

өлеңдерінетəнбастыерекшелік.Алайдаосықарсылықүрдісініңөзіоның

үздікшығармаларыныңберікриторикалықөзегінқұрайды.Осытараудаең

алдыменайтылатынэпифаниялыққұрылымақынныңмəтінненаттапөтіп,

өзін-өзі танытуды өзгелермен бөлісіп, тілдің артықшылығын тұрақты

қасиетке айналдыруды талап етеді. Елизабет Бишоп рухтың өмірге

айналуына бірден илана қойған жоқ. Оның «Сантарем» (Santarém) өлеңі

тыңдарманның бастапқыда тақырып мағынасын дұрыс түсінбей, идеясын

əдейі келемежгеайналдырып, «бұл не деген ұсқынсыз нəрсе?» деп сұрақ

қоюыəбденмүмкінекенінескертеді.КейбірсыншыларБишоптыңшектен

тыс ұстамдылығы мен сыпайылығы оның тəртіп пен қарым-қатынас

туралы түсінігіне жəне эпифанияға біржола сенбеуіне байланысты болуы

мүмкіндепесептейді.

Бишоптыңмақсаты–ұстамдылық(психологиялықбатылсыздықтангөрі

əдеби)əдебінсақтайотырып,рухтыөміргеайналдыруқойылымынпайдаға

асыру (оқырманды соған дайындау құралы). Бишопты сынаушылар оны

эпифанияға жатқызғанымен, ақынның «ішкі мүмкіндігінен аспайтын»

құдіретті уордсуорттық бейнеге деген ишараты əрдайым рухтың өмірге

айналған сəтін дөп басып, өзі ойлаған деңгейде жүзеге аса бермейді.

Пейзажарқылыұсынылғаннемесеашылғанруханиөлшемдертүсінігімен

қауышқансəтте,оныңөлеңдерініңөзіншеқұрылымыөлеңніңшегінентыс

жататынжəнеоғанқайтыпоралатынөзіндікерекшелігінсақтайды.

Бұл Бишоп поэмасының аса терең сындарлылығын (reticence) көрсетіп

тұр. Ол поэманың эпифаниясына енген метафора (ауыстыру)

заңдылықтарынан бас тартып, тілдің əдеттегі өлшемдерінен тыс, ерек

формаларды қолдана отырып, поэманы сыртқы күштердің ырқына

бейімдеуге тырысты. Поэзияны шектеулі деп есептеген, поэманың

мазмұнындақандайда бір кездейсоқалмастыруды шектеп,қатаң тəртіпті

мойындағысыкелмегенБишопосыөнерарқылышексізруханиеркіндікке

бой ұрды. «Күмəншіл» (The Unbeliever) атты өлеңіндегі акулаға толы

«тарғыл теңізден» «Ескерткіш» (The Monument) атты өлеңіндегі сезімтал

əлемге, «Бретон мүйісі» (Cape Breton) өлеңіндегі шым-шытырық

жолдардан«Ұйқылы-ояутұру»(SleepingStandingUp)өлеңіндегіқиялдаған

ұшқыркөлігінедейінгібейнелердеБишопішкідүниеменсыртқыдүниенің

арақатынасын нақты ажыратады. Екеуінің поэмада өзара ұштасуына һəм

поэманыңсыртқыстратегиясынабасаназараударады.Бишоптыңөлеңдері

асқақ,əдептіəріөнегелісезімменұштасыпжатқанысөзсіз.Сондай-ақжеке

басының бейнесін, кемшін эгосын (deficient ego), тəкаппар моралін,

ұстамдылығын түпнұсқа тілі мен дикциясынан-ақ байқауға болады.

Айналып келгенде,осының бəрі өлеңгеқарапайым сипатберетін əдеттегі

көптеген поэтикалық сарындардан бас тартуына себеп болған. Дəстүрлі

ақындық сарындардан бас тартпағанда, оның өлеңдерінің өзгелерден

ешқандайартықшылықтарыболмастаеді.

Бишоп өз еңбектерінде Уордсуорттың эпифаниялық түсінігіне жауап

ретінде əртүрлі риторикалық əдістерді зерттейді. Ол бізге сəт сайын

шынайыкөзқарасты,адамаяғыбаспағантабиғаттыкөрсетеді.«Тауқұдірет»

(The Sandpiper) өлеңінде қайнаған хаостың ортасында аласұрып, жүгіріп

баражатқанкішкентайбіртіршілікиесінсуреттейді;«назарыжинақы»əрі

«ойлы»болғанынақарамастан,олайналасындағытабиғаткүштерінəліде

бойына сіңіре алмаған. Адамдар тылсым деп атаған тіршіліктің қаупін

түсінбестен,олөзіндікбір«жағалауфилософиясын»жасапшығады:

Жанынаншыққангүрілді,қабылдайдыдəлсолай,

Бүкілəлемосылай,сілкінукерексекілді.[CP,131](А.Ə.)

Сол сəтте Блейк (үрейге бой алдырған күйі) пен Китc (Дүние – тұман/

қас-қағым һəм кең əрі айқын) бақылаған жағалау құсы өзінің тағдырын

жоғарыдан көріп келе жатқан құмның «миллиондаған түйіріндей», бір

сəтке айқын аңғарады. Оның бейнелеуіндегі тауқұдірет жер бетіндегі

адамзаттың əртүрлі күйзелісі мен ырың-жырың тірлігінен бейхабар,

сондықтандаоларданасыптүсудіқажетсанамайды.Жиһанкез-бақылаушы

Бишоп, бір жағынан, құстың көзімен көрген көріністі түзетіп, түсіндіріп,

соныменқатарқайтақұрастыруыкерек.

Ұшыпкеледі,

аяғыныңарасынанқұмəлемінбақылап,

түсінгендейқұмдыəлемдесырбарын.

Атланттыңтолқындарыболса,əне,

шайыпжатыржағалаудыңқұмдарын.(А.Ə.)

Құстың жердегіні тұтастай жіті шолып көре алатын қырағылығына

қызыққан ақын оның осы қасиетіне қарап, адамның да өлшем қабілетін

пайымдайды. Ал құстың өзі аяғына емес, құмға қарап келеді.

«Армадиллодағы» (The Armadillo) қашып бара жатқан тіршілік иесінен

тауқұдіреттің айырмашылығы оның адам аяғы баспаған жерлерде

жүруінде.Өлең,құстыңтеңізгебиіктенқарағанындай,аспанəлеміненкөз

салғандағытеңізкөрінісііспетті.

Əдеттетабиғатаясындақиялғаберілгенімен,Бишопөзінеадамқолымен

бүлінген табиғаттың, жырымдалған жағалаудың қорғаушысы рөлін

тағайындайды. Əдеттегі көзқарастан бас тарту арқылы алыстаған ақын

(табиғатты) бүлдірушімен туыстығына қынжылып, алыстан аза тұтады.

«Армадилло»жəне«Бразилия,1502жылдың1қаңтары»(Brazil,January1,

1502) өлеңдерінде тұмса табиғатты аяусыз тонаған адамдардың

қатыгездігінкөрсетеді.Екішығармадаажалдыадамныңжалғанөміріндегі

христиандықтың рөлін атап айтады. Бишоп адамдарды қарама-

қайшылыққа толы, күнəға бейім жаратылыс ретінде көреді. Ол күнəға

дінненөзгешеқарап,христиандықтыкүнəғақолдаукөрсетті,тіптішынайы

күнəніжоққашығардыдепайыптайды.

Бразилиятуралыжырлардыңжұпөлеңдерісарынменоқиғаарасындағы

регрессияның ауысуы арқылы эпифаниядан бас тарта отырып, уақыт

ағымында ілгерінді-кейінді орын алып, өзгеріпотырады. «Бразилия, 1502

жылдың1қаңтары»өлеңіндеБишопбейнеліқұрылымнанбастартсада,

өзінің Бразилияға келуін өзі секілді «үйінен кеткен»,əлгі XVI ғасырдағы

конкистадорларға (испан-португал басқыншылары) ұқсатады. Бəлкім,

«Саяхат мəселелері» (Questions of Travel) өлеңіндегі конкистадорлар

сияқты, бұл жиһангездер де «алыстағы үйлерін еске алар». Олардың

ақыннанайырмашылығы–ақылғасалып,тереңойлануүшінемес,жеңіске

жетіп,өзсенімдерінрухтандыруүшінсапарғашығуы.Жандүниешаттығы

болғанғибадаттарынтастағансарбаздар:

…ыңылдапайтар,бəлкім

«Қарулыадамды»(L’Hommearmé),болмаса,басқаəнді,

Жыртыпкіріпкерулікездемеден

Əрқайсыбірүндістіиемденебастады.[CP,92](М.С.)

Соған қарамастан, Бишополардың басқыншылығын мойындамай, оның

орнына тропикалық «керулі кездеменің» біртіндеп сөгіліп жатқанын

суреттеуді дұрыс көрген. Екінші жолдағы табалау христиандықтың

«шегедей қаттылығынан», қатыгездігіненшыққан.Бұл түсініктенКитстің

қателігішығады:

Болмасадасеміз

КортезқырандайоқтыкөзінТынықмұхитынақадады–

оныңбарлықойсызсеріктерібір-бірінекүмəнменқарады–

Тып-тыныш,Дариенніңшыңдарына.

Анықедіолардыңалғашқадамбасары.

«ГомердіңХопманғадегеналғашқыкөзқарасы».(М.С.)

Кортез (Бальбаодай емес, нағыз Тынық мұхитын ашушы) – Бишоптың

өлеңдеріндегі христиандықты жаулаушы ретінде сипатталатын кейіпкер.

Мұндағы христиандық – момындарға ажал əкеліп, «байлық пен

салтанаттың» бəрін қиратқан өмірдің бір бөлігі. Əлсіз, қорғансыз

əйелдердің дауыстары рухани əлемнің табиғи зарымен араласып кетеді.

Оларадамдықтантысқарыжатқанəлемненқорғанышіздейді.

Алайда ол əлемге қашып барып, тығылу үнемі сəтті бола бермейді, ал

эпифания,барболғаны,өзгеөлшемгеқашудыңиллюзиясынғанаұсынады.

ШығармасыныңбірнешебетіндеБишопадамзаттыңзорлық-зомбылығына

қайта айналып соғып отырады. Оған қоса, христиандық немесе діни

мейрам фрагменттері эпизодтың ретсіздігі мен қатыгездігін қош көріп,

алғышарт болып отыр. «Армадилло» шығармасындағы отты табиғат

көрінісінің алдыңғы өлеңдегі «ілулі кездемеден» айырмашылығы

жаратылыстарға қорған болатын мекенді ұсынбауында. Бұл өлең мəн-

мағынасынанбаяғыдаайырылып,дүниеніңсəн-салтанатынаайналғандіни

мейрамтуралыбірсəттікəсерсыйлайды.«Заңсызұшырылғанəлсізотты

шарлар» көптен күткен əулиелікке көтеріледі. Көтерілген от олардың

өмірінеайналады:

Қағазқаптаржарықпенқызарып,толады

жүректерсияқтыкеледі-кетеді.[CP,103](М.С.)

Аспандағытұрақсызəрібағытсызəуешарлары–«махаббаттың»белгісі.

Ақынолармахаббаттынемесесоғыстыəкеледідегенұғымдымеңзейді.

Аспанғақиын-ауұшқан,

жұлдыздыжолдардықұшқан–

ғаламшарларданқаладытүнгііз:

төмендерШолпан,болмасаҚызылжұлдыз…(М.С.)

«Желмен бірге / аспан шегінде тербеліп» тұрған мұндай «құрмет» –

тəртіп емес, хаос; жеңілдеу мен тəубе емес, қорқыныш. Бишоп олардың

«Желменбірге/тұтанып,толқығанжəнетербеліп,серпілген»сенімсіздігі

жердегіқауіптіарттырадыдегісікеледі.Күпірлікпеннадандықтыңмұндай

мерекесідінижоралғылардыңқасиетінбұзып,жаратылыспентабиғаттың

қарым-қатынасын бүлдіреді. Мұндай жəбір тағдырға айналып, «қауіпті»

болуымүмкін:

ОңтүстікАйшықтыңбатпырауықтаяқтары,

Өмірініңсоңынаолдатаяпқалды.

Алыстап,қалықтапəреңтұрса-дағыəуедеол,

Қызығыкетіп,біздітастапбарады.

Шыңынажетеалмайтаулардың,

Қауіптіңастындақалады.(М.С.)

Өлеңнің соңғы жолдары кенеттен шынайы жағдайдың көңілсіз кейпіне

еніп кетеді. Бишоп əлсіз сенім мен жалған салтанат туралы бұл оқиғаны

адамзаттыңбасындағызобалаңғаемес,бейкүнəжаратылысқаайналдырып

жібереді.Көккекөтерілгендегідей,төментүскенкездедеоттышар«көктегі

жəне жердегі тіршілікті құрбан ете отырып», «балқыған жұмыртқадай

шашырап кетеді» (splatter[s] like an egg of fire). Отты «жұмыртқа»

тағдырдыңтəлкегіменүкіұясынаөлімəкелетіндіктен,бұлкөрініскемұқият

зерсалукерек:

Оттышаркеп,құлаптүстіұясынаүкінің,

Ақ-қарабіркүйіккедеайналдырыпбітімін.

Алқызылотқаоранғансолқұсқаамалсыз,

Қараптұрдық,жаныпжатқанкөзалдындакісінің.(А.Ə.)

Кішкентай əлжуаз көжектің («қысқа құлақ») пайда болуы қоршаған

ортаныңəп-сəттеөзгеріскеұшырауынкөрсетеді:

Кіп-кішкенеқыликөздісұркөжек,

Жаныпкеттікүлгеайналыпбірбөлек.(А.Ə.)

Өлең көжектің күлге айналып кетуін сипаттаса да, айтушының өлімге

деген сенімді көзқарасы оқиғаның өзегіне айналды. Эпифания азапсыз

əлем арқылы бəрін пайымдап жəне басқаларға түсіндіру арқылы көңілді

жұбатып, сенімділік орнатады. Алайда лирикалық кейіпкер тек надандық

пен қорқынышты ғана сезінеді. Курсивпен ерекшеленген өлең соңында

ақын поэзияның эстетикалық жағдайына назар аудартады; ол мəңгілік

жердеқалатындайайқайлайды:

Сондайсұлу,арманғатолыажары,пай-пай!

Құлағанотпенащыайқай.

Қосылыпүрей,əлсізжұдырықкетті

Надандықпененкөктідежайпай!(А.Ə.)

Мұндағықатаңтүрленубарлықбұрмалаудыжоққашығарып,шындықты

жұмсартыпжеткізеді. Қаһар эпифанияны ысырыпшығарғанда,арбау мен

бойсұну əлсіз ғана қарсылықпен бірге күйрейді. Мұндай таңғажайып

құбылыстыңсұмдығынанасыпкетумүмкінемес.Бірақөлеңніңосысекілді

тəжірибесінеқайтыпоралғысыкелмегенБишоп,белгісіздіктіңтұрпатымен

мазмұнын жоққа шығарып, о дүниеге сенетін, бірақ агностикалық күйде

ишарат жасайды. Бишоп, Уордсуорт сияқты, адамзаттың диллемасын

табиғикөріністенжатсынудыңбіртүріретіндекөреді.БірақУордсуорттан

айырмашылығы–оныңбасқаəлемгеенугеқабілетіде,ынтасыдажоқжəне

мұндай қатаң шындықтан жырақтанып, өзін эпифаниялық əлемдемін деп

сендіреді.Өзойынайыптайдаалмайды,елеусізқалдырадаалмайды.Ол

теказатұтады.

Эпифанияға сенімсіздікпен қарағанымен, Бишоп уақытөте келе,табиғи

немесе феноменалды əлеммен бəсекегетүскендей тіптіжауласқандай күй

кешеді. Мұндай драмалық жағдай эпифанияға сұранып-ақ тұр. «Балық»

(The Fish) [NS] – Бишоптың антологиялық өлеңдерінің бірі. Ол қайықта

отырған қарақшының ізгі жанға айналу кезеңін сипаттау үшін

Уордсуорттың рухани іліміне сүйенеді. Ақын айтып отырған құрлық пен

теңіз, ауа мен су арасындағы үйлесімнің бұзылуы өмір мен өнер

арасындағы шекараны көлегейлеп тастағандай болады. Бишоп балықты

құрлықтың тілімен «қауырсын», «таушымылдық», «қалайы» жəне «əк»

деген сөздерді қолдану арқылы сипаттайды. Ақын қалай түрлендірсе де,

балық өз кереметін көрсетіп бағады. Балықтың əлсіз қарсылығы ақынды

асқақтықтан төменге түсіреді: «Ол қарсыласпады. / Мүлдем

қарсыласпады».Ақынкөпұзамайөзініңбалықтуралыбілерітымазекенін

ұғады.

Алдыңғыкездесудіңдəлелі:«Екіжіптіңізіқалған,/жіңішке,қаражіпте

ізсалған/əлідеілініп,салбыраптұреді/үзілгенеді,жүзіполжөнелді»

деп басқа балық туралы айтып тұр. Алдында «соғылған, ұрылған/

сүйкімсіз»балық(жағалаусызықтарысипаттаудыжұмсартады)ендішоғыр

басшысыəріқаһарманғаайналыпшығакелді:

Бесілгекбестөсбелгідей,

Ілінгенкөнебауларға.

Бесталтүк–даналықбелгісі

Басындабалықтыңқалғанба.[CP,43](М.С.)

Жанталас өмірден жаны жараланып, зəрезап болған ақын балықтың

жағдайынан өлімнің белгісін көруі керек еді. «Жалға алған кішкентай

қайық» – ақынның өз əлеміндегі адамгершілік болмысын көрсететін

тұйықталған бір əлем. Мұндай қисынсыз, мағынасыз əңгімеден кейін

оқырмансезімненпсихологиялықкүйге,сонансоңжалғандүниеніңұсақ-

түйегіненбиіктұрғанруханитұтастыққаөтеді:

Қараптұрдым,қараптұрдым,

Жалғаалғанқайығыма.

Жиегітолыпкеткенше,

Түбіненернеуінежеткенше.

Суғатамғанмайдан

кемпірқосақкөрінді.

Тозығыжеткенқозғалтқышқадейін,

Татбасқаножауларғадейін,

Күнгекүйгентіректергедейін,

Арқанменшандылғанескектұтқаларғадейін,

Бөренелергедейін

Кемпірқосақ,кемпірқосақкерілді!

Балыққабостандықберілді.(М.С.,А.Ə.)

Христиандық тəмсіл бойынша суға тамған май тыныштық əкеледі,

сондай-ақ тылсым əлеммен байланыстырылады. Шынайы эпифания

ақынның сирек кездесетін уордсуорттық «уақыт дақтары» арқылы бір

сəттіккөпшілікпенқабылданғанданалықтықұлықсызқабылалды.Мұндай

түсініктенданалыққасекірісжасауэпифанияғатəнеріктіліктібілдіреді.

«Балық»ақынныңнегізгіқағидасыболсада,Бишоптыңкөңілсіздігімен

қанағаттанбауы өлеңге үрей ұялатып, өлең нағыз даналықты даралаудың

орнына сезім жайлы жырлап кетеді. Балықтың ғайыптан тірі қалуы

ақынның негізгі жұмысын ұмыттырып, оны өзіндік ұстамдылығынан

айырады.Эпифанияныңтəсіліменмақсатынтолықтүйсінген,алайдаоған

күдіктене қараған Бишоп, негізінен, көріністен тысқары шығармашылық

орындауəлемінеқарайойланажылжып,оданамалтауыпшегінудіқанағат

тұтады. Оның саяхаттарының көп бөлігі эпифанияның шешуші сəттерін

айналып өтеді. Тіпті шарықтау шегіне жеткен кезде де, ақын өлеңді

саяхатқа күштеп қайтарып, өлеңнің өзіндік қалыпты шеңбері аясында

сарынын кері бұрады. «Лабазда» (At the Fishhouses) өлеңінен

байқағанымыздай, Бишоп Уордсуорт пейзажын тек өзіндік қалыбына

лайықтап қана, кесіп-пішіп келтіре алады. Құлпырған мəңгі осы шақ

қайталанбалы өткен шақ есімшелеріне һəм о дүниелік көріністі жалпыға

ортақ фəнилік тəжірибеге айналдыратын шартты рай легіне орын береді.

Мұндағы фəнилік тəжірибе «тарихи, өтіп жатқанжəне зулаған» біліммен

шектелген.

Бишоптың эпифанияға келетін мысалдары оның саяхат туралы

өлеңдеріндежиікездеседі.Таңдапалғанякибеймəлімсаяхатшысылажсыз

мəжбүрлікпен,тісжармағанқалпыөзжоспарыменаттаныпкетеді,алайда

қайда барып ат басын тірейтіні беймəлім. Өлеңдердің соңында ешқандай

өзгеріс болмағанымен, өн бойынан да айтарлықтай жаңалықты байқау

мүмкін емес. «Бретонмүйісі», «Риверман» (The Riverman) жəне «Бұлан»

(The Moose) өлеңдерінен Бишоптың табиғат көріністерін жетік білгенін

байқауға болады. Тек қана, оларды эпифанияға ұштастыру арқылы

ұлғаятынжеңілəсершілдіккежүгінбестенұсынғанықиындықтудырды.

«Бретон мүйісі» шығармасында пейзажды эпифанияға тереңдемей, тек

мағыналық тұрғыдан тануға мүмкіндік туады. Онда о дүниенің кейбір

көріністерін дайындап, қалыптастырып жəне шығарып алу арқылы

оқырманның көзсіз сенімі мен сезіміне қарсы шығады. Бишоп өз

оқырмандарынан «Лабазда» поэмасындағы түсініктерін естеріне түсіріп

солбілімдіосыжерде,осыжағдайдақолданадыдепүмітетеді.«Сибумен

Хертфорд» (Ciboux and Hertford) өлеңіндегі «құстар аралының биігінде»

оқырман адамзаттан алыс болса да, оның сүреңсіз əлеміне енеді.

«Тынымсыз гагара мен ақымақ балтатұмсық» «арқаларын құрлыққа

қаратып», жартастардың шетінде салтанатты күзетшілердей қасқайып

тұрады. Алайда адамзаттың ізі барлық жерде – «жайылып жүрген

қойларда», оларды гүрілімен үркітіп ұшқан ұшақтарда, «су бетінде

жүйткіген моторлы қайықтарда» сайрап жатыр. Адамзаттың «жасанды

дамуы», (unnatural presence) тойымсыздығы шетсіз-шексіз Мелвилл

теңізімен қоршалған аралға қауіп төндіреді; тып-тыныш мұхит ең

қорқынышты нəрсеге айналады. Бишоп табиғаттың алаңсыз

тұрақсыздығына жəне теңіздің барынша үрейлі айнымалы мінезіне еш

қиындықсызназараударады:

Сырылқағып,толқидыкеп,толқиды,

Тұмандардыңтасасынантолқындар.

Біздееріксізтыңдаймызкеполкүйді,

Сусылдайдыбейнеиреңжыландар.[СР,67](А.Ə.)

Уақыт пен теңіз толқыны арқылы Бишоп өз тағдырын суреттегендей

болады. Бишоп мұндай құпия əсер қалдыру үшін тек теңізге ғана

жүгінбейді. Тұман түрлі табиғи өткелдер мен құрлықтан жалға алған

жерлерді, «құрлықтың алқаптары мен жартастарын» оқшаулап тастайды.

Бұл аралға тəн оқшауланудың қаншалықты күрделі екенін тағы бір рет

көрсетеді. Ақын бізді қызықтыру үшін өлеңнің шегіндегі қалыптасқан

əлемгеемес,рухани,тылсымдүниегежетелейді.Аралдыңмұндайтылсым

əлеміоныңсүреңсізкөрінісіменастасыпкеткендей.

Шыршалыжартастардатерекпенхакматак–

сүреңсіз,солғын,түсіалуан,

біріне-біріұқсамай,сірə,құралған

жырымдалғанжартасқажармасады,

кеңістіктекөрініпкөзгемұнардан…(М.С.)

Бишоп оқиғаны «сүреңсіз, солғын, түсі алуан» деп сипаттап келеді де,

оны табан астында қарапайым қалыпқа түсіреді. Мурдың «Мола» (A

Grave)

өлеңінде«Шыршаларшерудетұрғандай,əрқайсысызүбəржаттүске

еніп» деп сипаттаса, Стивенстің «Қараның өктемдігі» (Domination of

Black)

өлеңініңəршумағындажаңғырықбар.Стивенстіңөлеңіндегі«ауыр

убалдырғанның» «адымдап келе жатқан» кейпі жəне «тауыстың айқайы»

санада қорқыныштың кенеттен пайда болғанын білдіреді. Бишоптың тілі

Стивенстің құбылтуларына (троптарына) параллель болып келеді. Олбұл

дүние мен о дүниенің шындығы жəне құпиясы арасындағы байланысты

мойындайды. Стивенстің тауыстың сұңқылынан қорыққаны – өз

білімсіздігінен ыңғайсыздануы. Ал Бишоп болса, көріністі сипаттайтын

күдіктентуындағанретсіздікарқылыбұлқорқыныштыбасқандайболады.

«Бретон мүйісі» өлеңінің орта тұсында Бишоп пейзажға «тесіле

қарағанда», адамның бойында пайда болатын қорқыныш (Китс стилінде)

өзінеқауіптөндіргендейкөрінеді.

Үшінші шумақ ырғақтың күрт өзгеруін немесе өлеңнің терең мəнін

көрсетеотырып,жеңілқарсылықпенбасталады.Мұндамоторлықайықтың,

адамзат сияқты, аралға алғаш аяқ басуы тұспалданып тұр. Ал моторлы

қайықты адам айдап келгені белгілі. Бұл жексенбіде арал тынығады.

Өйткеніадамзаттыңқұралыжүргізушісізқалды.Бірақондайнысандардың

болмауының өзі эпифанияға қарай қозғалуға мəжбүрлейді. Мұнда жұмыс

қанаемес,құлшылықтатоқтапқалды:

«Кішкентай ақ шіркеулер шалғынды белестерде жебенің жоғалған аппақ ұштары сияқты

шашылыпқалды».

Шіркеулердіңөзі–басқабірмəңгілікпенруханикүйдіңқуаты.Жоленді

бұрынғыдайемес,олэмпирикалықтабиғатпен «бізкөреалмайтын»ішкі

кеңістіктіңарасындағышекараболыпқалды.Оныңішінде:

Тұңғиықтереңкөлдербар,

Иесізқалғандайбəріде.

Жолдарментаулардабаржартасты

Өртенгенорманныңəріде–

Қашапжазғандайəртасты.(А.Ə.)

Бұл – жердің өз қолтаңбасы. Алайда Бишоп өлі табиғаттың өзі еш

өзгермейдідепесептейді.Нағызоқиғаөтіпкетті,аладамзаттыңөмірісодан

кейінпайдаболған.

Бұлалқаптыңжырыдаөлгенүнсіздік,

Бозторғайданбасқаəншіжоқөңірде.

Көлегейлептұмандатұрсызбүркіп,

Тотбасқан,жыртықторлыкөңілге.(А.Ə.)

БишопКитстіңбұлбұл–«ажалсызқұс»деген ойыменкеліспейді. Бірақ

олқұстыңсайрауыныңішкіжəнесыртқыəлемменбайланысқұралыбола

алатынын жақсы түсінеді. Алайда «Бретон мүйісіндегі» торғайдың

сайрауы мен жыртылған тор өлеңді Бишоптың еркінен тыс сарынға

бағыттап жібереді. Пенелопа тоқыған жəне Тағдырдың қолынан шыққан

метафоралық тор біртұтас сиқырлы бейне қалыптастырады. «Лабазда»

өлеңініңкіріспесіндесұмдықауырлықтымойындап,оныəріқарайбалық

аулаументордың,сондай-ақақынменөлеңарасындағыөзарабайланысты

талдау үшін қолданады. Бірақ «Бретон мүйісінде» торлардың ауыстыру

(метафоралық) тұрақтылығы өлеңнің болжамды шегінен шығып кетеді.

Торғайдың қалықтаған даусының үзілуі оның поэзиясының шегіндегі

əлеммен біртұтас болып кетеді. Бұл артықшылықты, яғни Бишоп секілді

мəтін айқындығын қадір тұту үшін осы табиғи иероглификаларды

натуралистіктұрғыданқамтудыталапететінбетбұрыстысəттібілдіреді.

Алайда Бишоп назарын аспан көгіндегі көңіл аудартатын факторлардан

адамзаттың қолы тиген жолға, əсіресе табиғилықты жоюға тырысқан

жағдайларға аударады. Лирикалық шаттық немесе терең ойлы медитация

емес,баяндаудыңайшықталуыретіндегібұл«жабайы»жолшектеулермен

мүмкіндіктердіңөлшеміболады.«Баспалдағынадейіниінтірескенадамға»

толыавтобуссаяхаттыңдашегісияқты,

«келдіде...тоқтады…».

...балакөтергенерадамшығып,келедіжартастыжағалай.

Жап-жасылшалғындарсұлық,түймедақгүлдерінаралай.

Куəдасолгүлдероған,еңсесіиілгенбайғұсты,

Қажыттыкедейліксараң,елеусізүйшігінайқұшты.(А.Ə.)

Бала көтерген ер адамның отбасылық өмірі елестейді: оның үйі көз

алдындажоқболыпкеткендей.Ақынішкікеңістіктіңбасқакүзетшілеріне,

екі жолаушыға, қызыға қарайды. «Бүгін екі жолаушы ғана, оның бірі

желбегейіниығынаіліпалған»,бірақоныңкүнделікті«тұтынузаттарының

автокөлікбөлшектеріменсорғыбөлшектерінен»ешайырмашылығыжоқ.

Белестерменбелдердешашылыпжатқанкішкентайшіркеулерсияқтыбұл

адамдардыңдасенімдеріескірген.

«Бретон мүйісі» де «Ескерткіш» сияқты эпифаниялық сəттердің

бастауындақайта-қайтақалыбынанайныпотырады.Бишоппікірінөзгертіп

отырғандай, бірақ не мақсатта? Ол аралдан тұман арқылы құрлыққа

ауысып,оданкейінавтобустыңкелуінжəнекетуінсөзеткендененəрсеге

үміт артты? Өлеңнің соңғы шумақтарында, эпифанияның шарықтау

шегінде,бірөзгерісболады.«Балықтыңүйі»өлеңініңсоңғыжолдарымен

байланысқан «Бретон мүйісінің» бірінші жолындағы «құстардың сайрап,

бұзаудың мөңіреп, автобустың жолға шығуы» таңғаларлық жағдай емес.

Мұндайтегеуріндіүздіксіздік–Бишопқатəнқұбылыс.Оқырмандамұның

ақиқат екенімен келіседі.Бірақ бұл өлең Бишоптың басқа өлеңдеріне тəн

емес эпифаниялық кіріспе арқылы аяқталады. Мұндағы жасырын

салқындықтың«жердегі үміттің»шегіненбастауалатын түп-тамырыбар.

Егер Бишоп өзінің өлең əлемін əдейілеп шектеп, соңғы сөзді сақтап

қойғысыкелсе,ондасоңғышумақтыңəсеріқандайболареді?

Бүгінтұманқалыңемессеп-селдір,

Алысқалғанарманымдайтымаппақ.

Қарауытыпбұлақағармөп-мөлдір,

Құстарсайрап,бұзаудажүройнақтап.

Соғанүнсізкуəболыпжолжатыр,

Жолсорабыншаңжабадыбудақтап,

Жүйткіп,əне,автобусбаражатыр.(А.Ə.)

Бишоп үшін өлеңнің ашық аяқталуы өлеңдегі табиғат пен мəдениет

вербалды сəйкестік тапқан сəттегі кідірісті аңғартады. «Ызғарлы

көктемдегі»(AColdSpring)«суықаппақкүннұрын»ескетүсіретін«көне

салқындық» таңғаларлық əлемдегі бұлақты, бұзауды, құстарды тіпті

автобустыбейнелейтінбеймəлімəлемгешақырады.

БишопЖаңаШотландияданБостонғадейінавтобуспенжасағансапарын

есіне алып, қағаз бетіне түсірген кезде, өлеңді эпифаниялық түсінікпен

шектелетін қарама-қайшылықпен жəне алмасумен жазды. Бірақ соңғы

сəтте ол жаратылыстың табиғи ішкі əлемінен бас тартады. «Бостонға

оралу» (Back to Boston),

 («Бұлан» өлеңінің тақырыбы [G]) өлеңінде

автобуспенсаяхаттауанық бейнеленген.Бірақромантикағажауапретінде

ол мұны да өмірмен қарама-қайшылық секілді көреді. Батыс сапарында

пайдаланған троптарды (құбылту) баяндаушының ыңғайына көндірген

Бишоп,өзікүткенэпифаниянықалыптастырғанымен,кейіноданқайтабас

тартады.Өлеңдеқолданылғанқұбылтудытолықтайдамытудыңорнына,ол

тоқтап,табиғатпен мəдениетті үрей тудыратынжабайы емес, тіпті қатаң

түрде қолға да үйретілмеген жаратылысқа біріктіріп, «біздің кішкентай

ғанажердегіүмітіміз»жайлытереңойтолғаудыжөнкөреді.

Өлшемді жинақтар адам күйінің моральдық жетілуін қайталайды.

«Лабазда» («Қайта, қайта көрдім, сол бір теңізді, сол бір теңізді/

толқындары ақырын ғана жағалаудың тастарын ұрған») өлеңіндегі

қайталанатынұқсастықтаннемесе«КрузоАнглияда»(«Теңізденкөтерілген

күн де – сол, теңізге батқан күн де – сол») өлеңіндегі табиғаттың

бірсарындылығынан айырмашылығы – «Бұландағы» табиғат əлемі

оқырманның үмітін жалғамайды, келешек болжамсыз əрі қайталау да аз.

Бірақмёбиустаспасы(геометриялықбейне),ирелеңжəнеайналмалыалты

шумақ, яки көз үйренген бір сөйлем бұлдыр көріністі қалыптастырады.

Көрініскартағасыймауымүмкін,бірақонысипаттауғаболады.Бұлөлеңде

бейнеленген əлем ақынның көңілсіз саяхаттың жайсыздығына үйдегі

жайлылықпенқарсытұруынқолдайды.«Балық,нанменшай»тұтынатын

қарапайым адамдар табиғат көрінісі, сансыз саяхаттар мен өлеңнің өзіне

қарамастан,бəрінзұлымдықтанқорғайды.

Майшабақтар,күн,тіптішіркеужергетіршілікпентұрлаусыздықберетін

теңіздің ырқына тəуелді. Қорғансыз табиғат өлеңнен табылған құралға

(автобусқа)еніпкеткендейболады:

Көкжиеккекүндеқондымыстабақ.

Алавтобусбатысжақтыұстап-ап,

Əйнектеріалаукүнгебоялып,

Жүйткіпкеледбудкасында,

шоқсəулегеыстап-ап.

Сырыкеткенкөктүсіоныңтазарып,

Заулапкелед,бейнежүйрік,қанатбітіпұшқанат.[CP,169](А.Ə.)

Автобустың апатты жағдайы «Терезенің астында» (Under the Window)

өлеңіндегіденсаулықпенаурудыңмəселесінсондайанықкөрсетіпберген

көліктерді («толқыған раушан гүлшоғы» бар Мерседес Бенц пен

«мүйізтұмсық»көнежүккөлігі)еске түсіреді.Автобусадаманатомиясын

бұлыңғыр көрсеткенімен, оның жүріп келе жатқаны адамның мінезіне

ұқсайды.

Қырғашығып,ойға

Түсіп,күтіпсабырмен.

Жалғызжүргенжолаушысы

Құшақтасып,сүйіскенше

Туған-туысбауырмен,

Қоштасады

Күзетіптұрғанитімен.(А.Ə.)

Жападан-жалғыз қалған жолаушы онымен қоштасып жатқанда, үй

күзеткен иті оның беймəлім сапарға бет алуын бақылап тұрады. Мұндай

жанрлықкөріністегібелгіліəріұтқырəлемніңбайланысуытабиғатқабірлік

пен үйлесім береді. Осы шақтағы қайда жəне өткен деген қатарлармен

бірге Бишоп көріністің болжанған, түсінікті, ыңғайлы қырларына ерекше

назараударады.

Жолаушы отбасы мен үйінен бас тартқан кезде өлең жайлылықтан

айырылып,кенеттенсахналықжанр,тіптікөріністіңөзітоқтапқалғандай

болады. Енді нағыз сапар басталды: ақын отбасына, үйге жəне табиғатқа

айналған жергілікті ерекшеліктерге (шегіршін, ферма, ит) тəн

құбылтуларды (троптарды) қалдырады. Тұман тұмса табиғатты кебінге

орап,табиғаттыңбүлінгенжүзінбүркейді.Танысəлемтұманныңарасында

жоғалған кезде өлең оқырман назарын бірден өлшемі кіші,

микроскопиялықпішіндегіəлемгеаударады:

Автобустаыңыраныпқозғалды,

Жарығыдатіліптүсіптұманды.

Бұршақтыдатұманпердебүркеген,

Жапырағышақкөтерерылғалды.

Оймақгүлгежасырындытүктіара,

Құлаққаəкепызыңыдамұң-зарды.

Күндізоғанбəріанықедтамаша,

Тұманбояубəрінбояп,былғанды.

Белгісіздіктанытқандайызғарды.(А.Ə.)

Жағдайаздапқатерліболғанмен,іле-шалакөмескікүйгеауысады.«Тəтті

бұршақ жабысып» өз сабағына, сенімділік пен пана іздеген «түкті ара /

оймақгүлдіңішінежасырынады».Тұманныңоныжауыпқалуықұбылысты

түрлендіріп, əрекетке əсер етеді. Мына дүние күндізгі жарықта қандай

анық болса да, тұманның ішінде ол белгісіздікке жол тартты. Табиғат

қанша сиқырлы күйге енсе де, ол «Теңіз келбеті» (Seascape) өлеңіндегі

аспан əлеміне жəне «Лабазда» өлеңіндегі кемпірқосақты əлемге еш

ұқсамайды. Бишоп мұнда əсірелеуден қашып, Уордсуорттың «Сноудон»

(Snowdon) өлеңіндегі тұманмен ойнаса да, бұл автобусты күнделікті өмір

сияқтысалтанаттыетіпкөрсетеді.

Күннің баяу батуы («қас қарайды» деп жариялауы) тұманды тылсым

кеңістіккебіртіндепеніпбаражатқанəлемдікөзалдыңаалыпкеледі.Жиі-

жиі кідіру келу мен кетуді, таныс əлемге деген тұрақты жақындықты

білдіреді. «Кешкі астан кейін/əйелдің дастарқанын қағуы» сияқты

əрекеттерГомердіңэпостарынасапаршеккендейəсерқалдырады.Көлікте

өтіпжатқанынақарамастан,кешкіжайлылықосыныңбəрінуақытсияқты

тұрақтыкестегеенгізіпжібереді.Алайдаосыбіржасандыəлемақырындап,

реттіліктің таныс сарынымен байланыспайтын əлемнің, жеке-дара

сезімдердіңбіржергешоғырланбаған(сезімненада)əлемінтудырады:

Тантрамардыңбатпағымен

сортатығаншөбітұрады.

Теміркөпіршайқалып,

Ескітақтайсықырлап,

Жолдыбермейтұрəлі.(М.С.)

Өлең ешкім күтпеген тұрақсыз қалыпта ішкі көзқарастармен,

əуесқойлықпенкүртөзгеріпкетеді.Тіптіосыбірсəттіккөріністедастарқан

жинап жүрген əйел көзден ғайып болса да, автобус ми батпақтың нағыз

қорқынышты бейнесін ашатын жасырын жерге, теңіз əлеміне қарай,

жылжи береді. Адамзаттың қолынан шыққан көліктің өзі осы сəттегі

белгісіздіктен қорқады; олар «қалтырап», «дірілдейтіндіктен» «үрейлі»

кейіп танытады. Мызғымай тұрса да, сол құрылымдар да (жолаушы да)

күйреуденқашыпқұтылаалмайтындарынсезеді.Өлеңоқырманынтағыда

тылсым əлемге жетелейді. Бұл – ерекшеліктерді, яғни шығармадағы

меңзеуді (синекдохаларды) ескеруге алып келсе де, жолаушы қалыпсыз

қоршаған ортаға қандай да бір құрылымды телуге тырысып бағады һəм,

сөйтетұра,эпифанияғабəстігеді:

Солжақтағықызылжарық,

Қараңғылықтансебілген

кемелердіңшамдары.

Екірезеңкебəтеңкенің

Жарықтансұлбасыкөрінген.

Итідеалыстанбірүрген.(А.Ə.)

Мұндайайқын,көңілсізкөрінісэпифаниятудыруүшінжəнеавтобуспен

жолғашығуды,биіктергежетуді,тылсымəлемгежетелейтінромантикалық

сапар шегуді көрсету үшін жеткілікті. Бірақ оның өзі өткінші. Ерекше

мінезді, алған бағыты бар адамның осы көрініске енуі эпифаниялық

мүмкіндікті жіберіп алады. Бишоптың жолаушыларын қарсы алу үшін

қолданған «қағілез, шұбар, қартаң» деген өзіне тəн сипаттаулары

феноменді əлемнің жеткілікті екенін растай отырып, оның жерге тəн

қарапайымдылығына баса назар аудартады. Оның айтуынша, «Бостонға

баратын барлық жолда» автобус жүргізушісінің ұзақ сапары діттеген

мақсатынажетеді.Ақыры,саяхатжолыанықталғанжəнемерзіміненбұрын

аяқталмағанөлеңде,күнбұлттыболсада,бəріайқындалыпшығакеледі.

Тұмандытүнгітабиғатпенсаяхат–танысромантикалықсарын.Ерекше

əдебиəсергетолыпоэма«айнұрыментұман»арасынағаламатəрітаныс

байланысорнатады.Дейтұрғанмен,«түкті,тікенді,жарықшақты»пейзаж

«сергек,секпілді,қартаң»саяхатшы тəріздісимволдықəдіскекөшугебой

бермейді. Материалдық əлемнің тұрақты құрылымынан босаған

баяндаушыромантиканыда,аллегорияныдеқойып,ұйқығабасқояды.Бір

сəткедамылдағаносыбіршақөткенестеліктерəлеміменұштасады:

Ұйқықысып,көздеталдықоналқы,

Қорылғаендібастыбəрібірсарын.

Тəттіелес,тəттітүсбополарды,

Баурапалды,

естеліктер,үн-сағым…(А.Ə.)

Пайдаболған,бірақбірмезеттеқоршағантабиғатəлеміменүйтірлігінен

алыстапқалғанөлеңата-бабаныңжəнеархетиптіңтілінеайналады.Ретсіз,

бейтарап жағдайларға сүйенгенімен, Бишоп өзінің кейіпкерін күллі

адамзатпен байланыстырады, бейтаныс жаннан еріксіз естіген əңгімелер

мен шежірелер көмегі арқылы тыңдарманды мəдениеттің бай тарихи

əлемінеенгізеді:

Дүрбелең,шуда

Ескіəңгімеайтылды–

бізжайындаемес,

бірақтаныссекілді

автобустағыелес:

Ата-бабадауыстары

ҮздіксізестілгендейМəңгіліктен:

Есімдераталыпжатыр,

Анықталдысырыдабəрікүткен;

Айтыпжатыр,айтыпжатыр

көргенбейнеттерін,

өлімдерін,өлімдерін,сырқаттарын,

отауқұрғанкөктемін.

Біреуібосанаалмайқайтысболдымдеді.

Біреуіоныңкемеменбатыпкетіп

жоғалғанұлыеді.(М.С.)

Бейтанысадамныңтікелейтұлғалықмəніненайырылғанбұлестеліктері

«өлімдер, өлімдер мен сырқаттар» деген жалпы табиғи жан азабына

айналып кетеді. Келесі оқиға баяндауды талап еткенімен, ол жағдайдың

жалпы арнасынан оқшауланып қалды. Өлімнің өзі азанамамен айтылған

дерексіз ұғымды білдіреді. Ол кездейсоқ, қарабайыр болғанымен, адами

тұрғыдан тартымды нəрсе. Өлім де туу мен неке сияқты қарапайым

тіршілікке тəн өз қырымен ақынның назарын баурап алады. Архаикалық

трегедияны, «батқан кемені» еске алу мифтік өлшем мен трагедияның

классикалық сезімін қозғау үшін күнделікті тіршілік жайлы пікірталасты

көтереді.Алайдамұндайсұмдықжағдайажалменаяқталғандықтан,мəнге

ие болады. Қорытындының мұндай əмбебаптығы өлеңді жұмсақ, тілге

жеңіл, салмақты етеді. Бишоп ескі жаңалықтардың əсері жоқтығын

«Айлақ»(TheBight)өлеңіндекөрсетеді[CS]:

Кішкентайаппаққайықтаржағалаудашашылыпжатыр:күнгекүйіп,мұң

басыпауырбатпандай.

Соңғыдауылданаманқаларболсада,қалмайды-ауаман

жауапсызжыртылғанхаттардай.

Айлақтатекескіжазбаларжатқандай.[CP,60](А.Ə.)

Ақыры, ерекшелік толқыны тек тірілерге қатысты болады. Өткенге

арманмен қарау – оқиғаның мəні кетіп қалғаннан кейін, «сол бір жылы

сондайбірнəрсеболыпеді»депсолкүндіескеалу.Есімдіктердіңалмасуы

оқырманның «жамандыққа» барған əмбебап кейіпкерлерді еске түсіруіне

қозғау салып, жалпы оқиғаның əлеміне шақырады. Қармауыштар сияқты

құралған естеліктер жалпы шежіре ағашын сипаттайды. Даралық пен

анықталғанжағдайларқорлық,жарақатжəнежағдаяттардыңқайталанатын

жағдайымен астасып кетеді. Беймаза қайталау апат арқылы тұтастық

сезімінтудыраотырып,оқырмандыөзінетартуғамұрындықболады.

«Бұлан» өлеңіндегі жолаушы мойындау мен бойсұнудан бас тартып,

«Өмірдегенсолай./Мұны(ажалдыда)бəрімізбілеміз»депбаласияқты

аңғалдықпенсенімсіздікдеңгейінетүседі.Өмірбіртоғатыныштықпенөтіп

жатыр,ата-бабаныңдаусыдабірсарындыестіледі:

Ескіқұсжастықта

тыныштықжетеді,

залдағышамныңкүңгіртжарығы

лап-лапетеді.

Оныңшəлісіне

Төбетіжасырыныпқалады.

Бəріжақсы,бəрітыныш,

Өткентүндердей

Ұйықтауғаболады.(М.С.)

Əрине,алғашқыдатүсəлемінесаяхатфеномендіəлемніңшегіненшығып

кетер. Бишоп түсті өз қалауынша алып, өз өлеңінің дəйексөзіне

айналдырады.Осыныңбəрібалаңтүсінікпенқабылданғанынақарамастан,

естеліктер тілі – ересектер естеліктерінің өткелі. Бишоп «Көкке бес рет

самғау» (Five Flights Up)

 өлеңінде мұны аңғалдықпен, баладай бейкүнə

тілменжазғанынбайқауғаболады[G]:

Алендітыныш

ұйқымызқанады.

Күнімізалаңсызболады.

[Жазумашинасыменжазылғаннұсқа]

Көршініңкішкентайитіоныңтүсінде,

Сұраулыжүзбенбірретүреді.

Бəлкім,оныңтүсіндеқұстарда

Оғанбірнешеретсұраққойыпжүреді.

Жауабынсолайдепайтуғаболсаегер,

Солкүнібірден-ақбереді.[CP,181](М.С.)

Роберт Хасс

 мұндай түнгі сұрақтар өлеңді «тыныштандырып»,

«көрінетін»саналыəлемгеенгізіп,орналастырадыдепесептейді.

Адамдар бұландармен кездесу арқылы бойындағы жалған сенімділіктен

арылады. Эпифаниялық биікке ұмтылудың орнына, Бишоп бір ғана

қарапайым (өз мағынасында сұсты болса да) табиғат əлемін шақырады.

Күтілгенэпифанияконтексіндебұлжаратылысүміттендіреді,аздағанүрей

детудырады.Паундтыңсаяхаттары(периплумдері)

сияқтыкездесу,шын

мəнінде, көкжиекке көз тігу болады. Бұл, əрине, Уордсуорттың табиғи

аянын берудегі шеберлігімен жəне рухани талабымен салыстыруға

келмейді, Джойстың қала атауларындағы психологиялық сенімділікті де

бермейді.Бұландаравтобустыңжайынтүсінгендей:

Жақындапкеліп,иіскеді

автобустыңыстықкапотын.(М.С.)

Қауқиған темір жаратылыс (автобус) əуелде басқа əлемнен үрей алып

келгендей болады: оның бойында өз күші бар. Əуесқой жануарлар

арманшыл жолаушыларды өзіне тартып барады. Артта қалған фермалар

мен шіркеулерден гөрі жолаушылар көрген пейзаж адамға жайлылық

сыйлап,шабыттандырады:

Асқақ,бірақүркек

Шіркеудейбиік,

Үйдейжайлы

(үйіндеотырғандай).(М.С.)

«Асқақ», біраз қорқыныш ұялататын, бірақ «мүйізсіз», аздап қолға

үйренгенбұланішкітұтастықсезімінкөрсетіп,табиғатəлеміменмəдениет

ортасына қадам басты. Табиғи əлемнің қарапайым асқақтығын түсіне

алмаған жолаушылар бұл жаратылыстың сыртқы бейнесі мен əрекетіне

назар аударып, əдеттегі анық, таныс нəрселерді жас балалардай əңгіме

етеді.

«Қандайүлкенмақұлық»

«Өтекереметекен».

«Қарашы!Əне,ол!»(М.С.)

Жабайы табиғаттың еркежануарыжолаушылардықорқытқанымен,олар

өз-өздерінсөзбентыныштандырады.Денелеріірі,өздеріəуесқойболсада,

үнсіз де үркек бұландар жолаушыларға жақындағанымен, оларға

қорқынышсезімінтудырмайды.

Бұландар дəрменсіз, бірақ жеңіске жеткен балыққа да («Оның көзіне

қарадым…/Аздапқозғалғанымен,көзімдітайдыраалмады»),ызалы,ойсыз

көзбен қарайтын Крузоға да ұқсамайды. Есесіне, «Лабазда» өлеңіндегі

итбалық сияқты бұландар тікелей кездесу мен алмасуға қатысады.

Бұландар осы таңғажайып жаратылысты, тасымал көлігі мен

жолаушыларды,жақынырақтану арқылы өздерініңерекшеəуесқойлығын

қанағаттандыратындай; олар «автобусты иіскелеп», «оған қарайды».

Бұландар мен жолаушылар арасындағы кездейсоқ қарым-қатынас жер

бетіндегі барлық жаратылысты қамтиды. Жануарлар адамдарды түсінгені

секілді,Бостонғабеталғанжолаушылардабұландардысынайды:

Біразуақытөткенсоң,

бұрылыпартқакеледі,

Бұландарды

айнұрынамалынған

шағылдарданкөреді.

Бұландардыңəлсізиісі,

Жанармайдыңөткіриісі,

Алыпкеттіжер-жерді.(А.Ə.)

Енді негізгі оқиға көмескіленіп, ақыры, бұландар иісі араласқан

жанармай иісімен орын ауыстырады. Өлең осындай қарама-қайшылық

кезінде үй жағдайын еске түсіріп, қарапайым кейіпке енгенімен,

таңғажайып қалыпта түрленген орта жолаушылардың сезімін оятып,

өлеңніңмəнінбұзбастан,ерекшеасқақтықпенөмірдіңқаншалықтықымбат

екеніненхабардаретеді.

Романтикалық көш (hejira) пен эпифаниялықтың күмəнді болғанына

қарамастан, Бишоп адам айтқысыз шексіздік сəтінен қашып, өз

стратегиясынұстанады.Табиғаттыңөзгешелігіұғымныңтекжартысығана;

табиғат адамның келуін өзіне жатсына əрі əуестікпен қабылдайды.

Таңғажайыпəлемгеенугенемесеоныңшегіненшығыпкетугетырысудың

орнына,Бишопжердегіəлемменқұрылымныңішкіəлемніңтілінбарынша

анықсезінуге,ішкідүниеніңтілінкейінгеқалдыруүшінайырмашылыққа

қатыстыотбасылықөмірдіанықтауғатырысады.

Ақырсоңында,ол«мен»

жəнеішкіəлемніңырықсызайырмашылығынайқындап,«табиғатбізгене

істейді?»дегенсұраққояды.

Бишоп қоршаған ортамен нақты қарым-қатынас жасауға тырысады.

Адамныңшектеулері–кездесуорны,іскестелері,туу,өлім–экологиялық

күрделіліктікөрсетеді.Дарвинсекілдіолдатабиғиəлемненлəззаталады,

себебіолтабиғиғой.Олбұландардытабиғаттың«тыңшысы»емес,нағыз

бұландар ретінде көріп, олардың «батылдығына» сүйсінеді. Оларды өз

бетінше қалдыра салмайды. Бишоп бұландарды поэзияға материал етіп,

қарапайымэпифаниялықмүмкіндіктімеңзеу арқылықоршаған ортаға тіл

бітіреді.

Осытараудыңбасындаайтылғанатауберу,басқадариторикалықəдістер

романтикалықпоэзиядаавторлықəлеуметтікқұрылымнанбасталадыжəне

соныталапетеді.Өмірбаян,өзгешеромантикалық-модерндікəдіскуəгердің

даусы туралы түсініктің шынайылығы мен беделін арттырады. Алайда

Уордсуорттың «Прелюдия» (Prelude) шығармасында зерттелген жəне

Роберт Лоуэлл сияқты қазіргі ақындар жиі қолданған бедел талабы

Бишоптықаттыалаңдатты.Ақынныңөміржайлы,авторлық,өмірбаянмен

поэзияжөніндегіпікірсайыстарыЛоуэллменжазысқанхаттарындабірнеше

рет қайталанады. Оның Марианна Мур

 туралы айтқан «ақын болу –

болмысатаулыныңбəріболужəнесоңыболудегенсөземес»дегенпікірі

«Махаббат күші» (Efforts of Affection) мемуарында өзіне де қатысты

айтылған əңгіме екені атап өтілген. 1957 жылдың желтоқсан айында, екі

ақындаөзболмыстарынтолықтанығаншақтаБишопЛоуэллгебылайдеп

жазды:

«Мен… сенің бойыңдағы сенімділікке сұмдық қызғанышпен қарайтынымды мойындауым

керек.

МенАртиағамтуралыегжей-тегжейліжазуымаболареді.Бірақоныңқандаймəнібар?

Ешқандай…

Сен бар болғаны есімдерді тізіп шықсаң болғаны! Бұл мағыналы, көркем, америкалық т.с.с.

болады деген ойың қолыңа қалам алғаныңда да, сөйлескен кезде де кез келген идеялар мен

тақырыптардыңшешімінтабаалатынсенімділікбередідепойлаймын».

Мұның қаншалықты салмақты екенін Бишоптың «сұмдық

қызғанышынан» байқауға болады. Ол «мағына» мен «сенімділік»

арасындағы қосымша қарым-қатынасты көргенімен, бұл оның тарапынан

болғанқорғансыздықсезімінрастайды.Меніңше,олөзінелайықавторлық

қалыптың қажет екенін мойындайтын сияқты. Егер оған осындай

байланыстарментарихиконтекстпайдабермесе,онданеболмақ?

Бишопатауберужəнеатаусызқалдырумəселесінжақсытүсінеотырып,

авторлықтыңһəм оның поэзиядағы салдары туралы мəселеге жаңа қадам

жасауды талап етеді. Ол авторлық дағдарысты жəне Мишель Фуконың

«Автор дегеніміз не?» (What Is an Author?) еңбегінде талқыланған əдеби

мəтіндітүйсікпенсезіп,болжайды.

14

Фукоқазіргіəдебисыншылартуралы

былайдейді:

«Авторшығармадабелгілібіроқиғаныңбарекенінтүсіндіругенегізберіпқанақоймай,

онда

өзгеріс,бұрмалауменəртүрлімодификациялардың(оныңөмірбаяны,дербескелешегінанықтау,

əлеуметтікжағдайынсараптаужəненегізгіжоспарынайқындауарқылы)болатынынтүсіндіреді»

дегенгеəлідесенедідеппайымдайды».

Фуко сияқты, Бишоп та авторлық жөніндегі романтикалық болжамды

қолдайды. Сонымен қатар оқырмандарының өлеңге жақын болуын,

əдеттегі автордың түсіндірмесі болмаса да, оның толық мəнін ұғуларын

өтінеді. Бұл өлеңдердегі сенімділік одан бас тартудан шығады: атау беру

əрекеті, ақыр аяғында, атаусыз қалдыруға айналады; (Бишоп айтпақшы)

өмірбаян,əлеуметтікжағдайсияқтыбеделдісаналатын,мəтіннентысқары

нəрселердіңөлеңдеорныжоқ.

«Күткенде»(IntheWaitingRoom)жəне«КрузоАнглияда»,«ГеографияІІІ»

(Geography III) шығармаларының кіріспе өлеңдерін оқыған кезде

Бишоптың өзі мен автордың (self and author), оқиға мен естеліктердің,

ауызша сөздер мен сауаттылықтың, атау беру мен атаусыз қалдырудың

арасындағы байланысты қаншалықты терең əрі қызығушылықпен

зерттегенін байқауға болады.Дəлосы атаусыз қалдыру риторикасы оның

соңғы жұмыстарында ғана емес, мансап жолында да өз түсінігінің

күрделілігін (əлсіздігін емес) жəне уақытша мəнін тудырады. Мұндай

өлеңдероқырмандыбаурапаладыда,соданкейінолардыңөміргеқатысты

мəн іздеуіне кедергі келтіреді. Жалған өмір шындығына беріліп кеткен

оқырман ешқашан да Бишоптың əлеміндегі шындықпен бетпе-бет келе

алмайды.

«Күткенде»жəне«КрузоАнглияда»өлеңдеріндебір-біріменбəсекелескен

əлеуметтік шежіре мен тұлғалық сəйкестік бар. Бұл – өлеңдердің

қаншалықтыпоэзиялықатауретіндеоқылуынабайланысты.Оларақынның

ойдан шығарылған «менді» авторлықтың əлеуметтік құрылымы беретін

атауберукүшінқолданбастанбелгілегенінежəнеатаусызқалудыңорнына,

беделді пайдалануға мəжбүрлегендеріне куə болады. Мұндай əлеуметтік

құрылымнан яки артықшылығы бар атау беруден бас тарту автордың

солипсизміненгөріромантикағакөбірекұқсайды.Сайыпкелгенде,олатау

берудің бастапқы күшін қайта жандандырғысы келеді. Алайда Бишоп

бастапқымəнгеқолжеткізугеталаспайды,əрітілменмəдениетжүктеген

əлеуметтікмəннендебастартпайды,авторлықдербестіктіңромантикалық

тұжырымдамасынығыстыруғатырысады.Өйткенібұл–əубастаалынған

нəрсежəнелогоцентрлікəлеуметтікқұрылымболыпсаналады.Өзімшілдік

феноменологиясы емес, заттар мен тəжірибенің жанама сезімдеріне атау

беруəріқайтаатауыарқылытағайындалады.

«Күткенде»өлеңінəлеуметтікжағдайдыңалынғанатауынқабылдайтын

прелапсариандықпоэзияретіндеқарастыруғаболады.Ал«КрузоАнглияда»

өлеңін атау беру мен қайта атаудың соңғы күшінің постлапсариандық

пайымыретіндеқарастыруғаболады.Екеуінбіріктіретінəлеуметтікəлемді

қайта пайымдау кезінде Бишоп «атаудың» түрлеріне мекенді, отбасын,

жынысты, ұрпақты, заттарды меншіктегісі келетін сияқты. «Андерсон

ханымның швед баласы / бəлкім, ол неміс немесе испан болған» əлемді

байқаған (Стивенс көрсеткендей

) соң, атау беру формаларын, сондай-ақ

(Фукоатаған

)«авторлыққұрылымды»жоққашығарады.Əрөлең–«туу,

көбею жəне өлу болсын» əлеуметтік (яғни авторлық) дербестік арқылы

жүктеліп,«атауберуменжоғалту»арасындағыпікірталассияқтыоқылады.

1961жылыБишопбалакезіндеЖаңаШотландиядағынағашыатасымен

апасыныңқолдарындаұзақуақытболып,МассачусетсштатындағыВустер

қаласынакелгенкезде«Тышқанелі»(TheCountryMouse)мемуарынжазды.

Бұл естеліктер Бишоп қайтыс болғаннан кейін жарыққа шықты. Егер

керемет ашық кіріспесі болмағанда, мемуар қаншалықты егжей-тегжейлі

жазылғанынақарамастан,елеусіз (Бишоптың көзқарасы бойынша) қалған

болар еді. Алайда «Күткенде» өлеңінің өзекті мəні болатын соңғы

тараулардаБишопадамболудыңəлеуметтікміндетідегенмəселегеалаңдай

бастайды. Өзін бағып-қағыпотырғанотбасының (олқызметшісібарүйде

тұрған) қоғамдағы дəрежесін түсінген ақын адам болудың қаншалықты

күрделі екенін сезінеді. Əпкесімен бірге тіс дəрігерінің күту бөлмесінде

отырғанкезде:

«Мен…өзімдісезіндім.Бірнешекүнненкейінжетіншітуғанкүнімдіатапөтемін.Менөзімді,

өзімді,өзімдісезініп,үшбейтанысжанғаүрейленеқарадым.Мендеқанжүріптұрғанденеммен,

демалыптұрғанөкпемменсолардыңбіріедім.Біреу«сендеосындайболасың»дегендейболды.

Сонда,бəріменіөтіріккүліпалдапкелгенбе?Менбетімеөтіріккүліпқараған əйелгеұқсауым

керекпе?»[CP,33]

Дəлосығанұқсасжағдайоныңестеліктеріменбайланысты.Оныңжауабы

–интеллектуалдыемес,ішкіжауапболатын:

«Сен – сенсің», – деді біреу. «Сенің ішкі дүниең қандай қызық.Сен Беппо емессің, талшын

ағашыдаемессің,тіптіЭммадаемессің.Сен–сенсіңжəнемəңгіліккесолайболыпқаласың.Бұл

–жартасқашыққансияқтысезім,текодансəлқиындау,ағашқатезсоғылыпқалады.Меннеліктен

адамболдымекен?»

Бұл көріністегі мойындау – балалық көңілге тəн құбылыс. Баланың

ересектер əлемінен көріп отырған, естіген екіжүзділігі тек «мен» жəне

«сендер» деген есімдікпен беріліп тұр. Иттің, ағаштардың, тіпті

қызметшінің атауы болған кезде əлі де аты қойылмаған бала

таксономиялық(дəреже)жүйелеуүшінкүреседі,адамүшінкүреседі.

«Күткенде» өлеңінде Бишоп осы атау беру мен атаусыз қалдыру, оқу

жəне жазу, дыбысталу мен тыңдау деген мəселелерге қайтып оралады.

Қалай болғанда да, сипаттау өлеңдері физикалық құбылыстарға көп

байланысты болмағанымен, «мен» деген атаусыз қалу (əлеуметтік

шектелмеген) һəм «мен» деген атау беру (əлеуметтік шектелген)

арасындағы диалогқа көбірек тəуелді болады. Бала əуелі «Вустер,

Массачусетс»жəне«Консуэлоəпке»дегенжалқыесімдерденпанаіздейді.

Бірақ«Бұлқысмезгіліеді./Қараңғыертетүсті»(Itwaswinter.Itgotdark/

early(меніңакцентім)дегенесімдіктердің пайдаболуыоныңсенімділігін

жоғалтабастайды.Бишоп«it»(бұл)есімдігініңекіұштылығынаəріөзінің

соған сəйкес болмауына немесе өлең бойында атау беру қабілетінің

жоқтығынасенеді.

Жалғыз отырған «Мен» деген бала National Geographic (АҚШ Ұлттық

географиялыққоғамыныңресмижурналы.–Ред.)дегенатаудыоқиды.Бұл

«көргенсуреттері»ерекше,эруптивтіпрелапсарлық(eruptiveprelapsarian)

пейзажды көрсетеді. Метафора туралы айтылған қашу жолынан (escape

route) өзге, сауаттылықтың өзі сəтсіздікке ұшырайды. Осы журналдағы

оқиғаларды оқып отырып, жанартаудың атқылауымен, Оса жəне Мартин

Джонсон деген атаулармен танысады. Əдемі киінген адамдар «Оса жəне

Мартин Джонсон» деген есімге ие, ал өлген адамдар есімдерінен

айырылып, тақырыпта айтылған «Ұзын торайға» (Long Pig) айналады.

Ауызекісөзбенсауаттылықбаланыңназарындабəсекегетүсіп,əрқайсысы

оныөзжолыменарбайды.Бірақол«жазбаның»неайтыпжатқанынбіледі:

«Полюстеқалғанөліадам/«Ұзынторай».Сөйлеутіліндегітұрақсыздыққа

еліктепəріэвфемизмдіжалқыесімгеайырбастап,өлгенадамдықореккөзі

ретінде қарастырған сөйлеу кіріспесі түсінбей тұрған оқырманын

шатастырыпжібереді.

Ауызша белгісіз жағдайлар баланы одан əрі тұйыққа тірейді. Өйткені

баланың көзі ашық-шашық киінген əйелдердің дене бітімін, жыныстық

айырмашылығын зерделеп отырады. «Жараланған, мойнына жез

шығыршықораған»атаусызқалғанбөтенəйелдібала«тікелейəйелдіңөзі

арқылы»мынадаймазмұнда«оқиды»:«Менонытекөзіарқылы/өзіарқылы

оқыдым / Мен тоқтауға қатты ұялдым» [курсив қосылған]. Оған атау

беретіншарасызбалапайдалануғаыңғайлы«бұл»(«it»)сөзінежүгінеді.Ол

араласыпкеткенатаусыздықкеңістігінен,атаусызбелгісіздіктенатауыбар

«қаптама/сары дала, уақыт» деген тұрақтылыққа қарай шегінеді.

Дикинсонныңиірімдегіжазбасыныңкүшіосындай.

Адамзаттың үлкен шоқжұлдызындағы өз жолын оқып, ұғуға қабілеті

жетпейтін бала осының бəрін естіген кезде дыбысталған отбасылық

бірегейліктітаниды.«Тышқанелі»өлеңіндегіоқырмандарсияқтыбұлбала

даіштейестиді.Тарихпенестеліктеролүшінжаңабірегейліктуындатады:

Менүшін

Ешқашанөзім

Күтпегенжағдайеді:

Аузымнаншыққандаусым.

Ешнəрсеойланбастан

Ақымақəпкемніңжанындаболдыбарісім,

Мен…біз…құлдырайбердік,құлдырайбердік

«NationalGeographic»–көзімізбенғанакөрдік.

Бұл1918жылдыңақпаныеді.[CP,160](М.С.)

Мұндағы«it»(«бұл»)есімдігі«қысты»,«таңғықараңғылықты»,«бастары

сопақбалаларды»,«зəресінұшыратынкеуделер»жəнеКонсуэлоəпкесінің

«аурудан «О!» дегенін» бір тізбекке жалғайды. Əлеуметтік талаптардың,

əпкесініңдаусыныңəсерінмойындайотырып,балаеркінентыс«мен»бізге

айналды»дегенішкідаусынестиді.Консуэлоəпкесініңдаусынемесеесімі

сияқтымəліметтербірсəттебаланыңтүсінігіндегіүрейтудыратынтеңізге

айналып, «сұп-суық, қаракөк теңіз бетіне» еніп кеткендей болады. Ол

əлеуметтік сəйкестікке қол жеткізгенімен, өзі сезінген дербестігін

жоғалтыпалады.

Бала жаңалықты «мен» дегенді тіршіліктің бір амалы ретінде

қабылдайды.Бұлкездегіжаңалықоныңжеке,отбасылықжаңалығыболып

тұр.Бұл–«Бишоп»дегентектіконтекскесыйғызуталпынысыемес,уақыт

ағымынақарайшежіреніəрі-беріақтарып,«мен»дегендісезінумүмкіндігі:

Бірақменсеніңөзімекенімдісезіндім,

СенЕлизабетсің,

Сенсолардыңбірісің.(М.С.)

Бишоптың Лоуэллге тəн деген отбасылық мəннен айырмашылығы,

Бишоптың өзін-өзі жарнамалауы екінші адамды стратегиялық тұрғыдан

пайдаланғанынан шығып отыр. Өзінің де мəтіннің ішінде бар екенін

көрсеткісікелгендей,əлеуметтікдаралығынжариялауүшін,өзінеатауберу

мақсатында мəтіннен өзін ұзақ уақыт алыстатады. Əпкесінің кенеттен

шыққан айқайынан шошынып қалған баланың, сырт көзге қарағанда,

қандай күйде отырғанын көрсететін жағымсыз сезім Стивенстің

 «Өз

даусынекіеселепжіберетіндыбыстыестіді»дегенінескетүсіреді.Алайда

мұндай «ықтималдығы аз» немесе «біртүрлі» міндетті «ұқсастықтар»

балаға өз өмірінің əлеуметтік шындығы сияқты көрінеді. Бұл рұқсат

берілмеген сияқты көрінгенімен, кеуде, аяқ киімдер, National Geographic

журналы жəне отбасылық дауыс əлеуметтік жəдігерлердің

гомогенизациясы болып есептеледі. Есімдіктер ережесін сақтай отырып,

Бишопсуретшініңтұлғасынанпайдаболғанибсендік(ПерГюнттегітүйме

жасаушыны(Button‐molder)ескетүсіреді)қорқынышынкүшейтеді.

«Күткенде»кəмелеткетолмағанбаланыңбойынанарылмағанқорқыныш

оқшаулануһəмшектеуліліксияқтыоқылғанымен,олоқылымдардыңбірде-

біреуі жалғыз «Мені–өзім–мен» («Me–Myself–I») деген ұғымдағы оқшау,

бірақ өзіне сенімді «Меннің» ғаламат қарама-қайшылығын түсіндірмейді.

Тіпті атаусыз қалған «меннің» өзі (адамның жан дүниесінен көрінетін)

сəтсіздіккеұшырапякижойылыпкететінболсада,олБишопүшінөлеңнің

тұрақсызүніболыпқалабереді.Ол(Беккеттіңайтуынша)«Бесінші/ақпан,

1918»деген«уақытерекшелігін»

талапетеалады.Бұлақынға«өзіносы

қорқыныштардан алыстататын (ұқсастыққа қауіп төндіретін) күндерді

өлшеуге» мүмкіндік береді. Өлеңде қолданылған «құлдырау» сөзі –

əлеуметтіксəйкестіктің,шектеулі я болмасақате атау берудіңқұлдырауы.

Мұның баламасы – жойылу мен атаусыз қалудың «үлкен қара толқыны».

«Оған қайта оралу» үшін үнемі атаусыз қалған «менге» қарама-қарсы

əлеуметтік ортада есіміңмен, жасыңмен, жынысыңмен, орныңмен тірі

қалуың керек. «Күрес жалғасып жатты», мансап əлеуметтік бірегейліктің

құрсауынан құтылуды һəм атау беру ойынындағы ережелердің өзгерісін

болжады.

«Күткенде» бала оқырманның енжарлығынан ақынның шартты

агрессиясына, авторлық беделіне қарай сенімсіз түрде жылжиды. Тілдің

өзін əлеуметтендіретін күш атаусыз «менді» əйел адамның есіміне теліп,

есімдікті «солардың бірі» деген топтың шегінен шығарып жібереді.

МұндайəлеуметтіксəйкестікавторлықартықшылықтыңшегіндеЕлизабет

+Бишоппентоқтапқалуданбастартады.Оныңорнына,солиірімдекүшейе

түседі.Гендерлікерекшеліктенбастартаотырып(Бишоптыңөзмемуарын

жалпылай«Меннеліктенадамболдым?»дегенмəселеменаяқтағанынеске

түсірейік), даралықтың бірде-бір элементін сақтамастан, бұл бірегейлік

басқаларынанкемболмайды.

Егеркүтубөлмесіндеотырғанбалаатауалуғажəнеміндеттіəлеуметтік

борыштарғаұмтылса,«Крузоүйде»(Бишоптың«КрузоАнглияда»өлеңінің

шығармашылық атауы

) өлеңінде атаусыз қалған «меніне» оралуға өмір

бойы мүмкіндігі болады. «Күткенде» атау беру себебін алға тартса,

«Крузода» одан шегіну керек екенін айтады. Бала өз аты үшін

сауатсыздықтан бас тартады; Крузо дербестіктің қалыпты (девиациялық)

күшінанықтағандай,мəтінненжəнеатауберукүшініңөзіненбастартады.

«Мен»(I am) сияқты өмірден түңілген өлеңдер (Джон Клэрдің «Мен» (I

Am), Йейтстің «Цирк жануарларының қашуы» (The Circus Animals’

Desertion), Уоллес Стивенстің «Алғашқы жылу» (First Warmth) немесе

«Жоғары көркем əдебиет жазбалары» (Notes Toward a Supreme Fiction)

секілді«Крузо»да өзінің əлеуметтік рөлінен толықтай бас тарта отырып,

оқырмандарғабатылтүрдеүндеутастайды.

Табиғат көрінісі таныс, бірақ мына бір жанартау алабы «күл сияқты

жансыз».Отаршылжандарнемесеесімдер,бұданбылай,ОсаменМартин

Джонстың кейіпкерлері емес; олар еркін жəне атауға ие елге, Англияға,

бірігіп кетті. Күнəдан толық тазарған постлапсариалдық Крузо қудалауда

жүргеннағызмахаббаттыңтарихтантыс,бейəлеуметтіксəтінескетүсіріп,

онықайтажаңғыртады.

Атауберуойынындағыəйел,балааспектілерінекейістікбілдіргенБишоп

демалыстағы шытырман оқиға іздеушінің кəрілігін зерттеу үшін

мəліметтерментектіңдиллеммасынанбастартады.КрузоЛоуэллсияқты

өзінің мəнімен, нақты əрі тарихи беделімен келді. Алайда ол мұндай

ауырлыққа қарамастан, орынсыз əрі қате деп өзінің əлеуметтік (яғни

лингвистикалық)мұрасынанбастартады.«Күткенде»NationalGeographic

журналынан көрген табиғатты есіне түсіре отырып, Крузо баланың бар

күшімен алғысы келген нəрсенің бəрін жоққа шығарады. Ауызекі сөздер

мен сауаттылық оның «ашылмаған, атауға ие болмаған» өмірінің мəнін

табаалатындайемес.Өлеңніңавторлықишараты«бірде-біркітапмұндай

құқыққа ие болған жоқ» деген ақынның ішкі қыжылына байланысты.

Ысмайыл (Ishmael) сияқты Крузо да «ақиқат» орындардың атаусыз

қалатынынбіледі.

Крузоның көзқарасы бойынша, «Күткендегі» толғанысты мойындау

тілдіңбірегейқасиетініңжоқекеніменкелісудібілдіреді.Көңілсізайтылған

«жарайды» деген сөздің алдындағы өлеңнің өзегі тілдің жалғыздық

əлеміндегіауыртпашылығынкөрсетеді.Салыстырмалымасштаб(мен,егер

олар жанартаудың / көлеміндей болса деп ойладым, онда мен де / алып

болар едім ғой»), жалқы есімдер, эстетика, барлық түрлердің

категорияларыосыбір«барлықнəрсеніңбіртүрі»(«onekindofeverything»)

болған, адам аяғы баспаған табиғатта жалған сияқты естіледі. Мұнда

надандық пен түсіністіктің, қателік пен шындықтың арасында

айырмашылықболуымүмкінемессияқты.Атауберудікөрсететіншектеу

əрекетінкімбағалареді?Мұндағытабиғаткөрінісітілсияқтыұмытылып

қалады. Өйткені Бишоптың «Карта» (The Map) («теңіз жағалауының

атаулары теңізден шығады») өлеңі – жанартау ландшафтының («Теңізге

кіргенлаваағыны/шыжылдайтын»)жаңғырығы.

Джон Клэрдің «Мен» (I Am) өлеңіндегі сөйлеуші сияқты, Крузо да «өз

қайғысын өзі пайдаланатын» адам. Тіпті оқшауланған күннің өзінде, бұл

«Аяушылықүйденбасталукерек»дегенатауменжағдайғаиеболуықажет.

«Сондай үлкен аяушылықты / сезінген сайын, үйде отырғандай күй

кешемін».Крузоішкіаяушылықсезімінкөрсетуүшінəріонытексеруүшін

өзімен-өзісөйлеседі.«Өзіңдіаяғандатұрғаннебар?»[меніңакцентім]деп,

Крузо сезімін жайып салып, өзінің адам екенін мойындайды. Д.Х.

Лоуренстің «Өзімді аяу» (Self‐Pity)

 өлеңіндегідей: «ешқашан өзімді

аяғаннан сұмдық/жабайы еш нəрсе көрмеппін». Оның тілдегі сезімі

жануарларəлемініңретсіздігіннемесежабайылығынжоққашығарады.

Қолында бар нəрсені «іздей» алмайтын Крузо жалғыздықтың

бейəлеуметтік шектеулерінде тіршілігін жалғастыра береді. Шындыққа

сенбеу ахуалы осы бір нақты табиғат көрінісінің шынайылығына еніп

кетеді. Күту залында отырған бала сияқты, Крузо да табиғатты «оқып»,

оныңтұрғындарынаттарыарқылыорналастыруғатырысады.Олсөздердің

орындарын ауыстыру арқылы «сіркіреп жауған жаңбырлы күндегі /

күйзеліске толы сұрақтар мен оның қос мағыналы жауаптарын» жеңуге

тырысады: «Мон-Д’Эспуар немесе Күйзеліс тауы» / (менің атаулармен

ойнауғажеткіліктіуақытымбар).Бірақбұлтекдыбысталуүшінғанакерек,

ал атаулардың бəрі мағынасызқалады. Біліммен тілəлеуметтік құбылыс

ретіндешатасқананахронизмгеайналады:

...Менде

мененалысжатқанаралдардың

қайғыларыбар

..………………………

.…………олардыңфлорасын

фаунасы,географиясынмойындап,

ақырысоңында,

солардыңбəріндеғасырларбойы

тұратынымдыбілемін.[CP,165](М.С.)

Адамзаттың осылай еңбек арқылы енуі жағалауға үрей тудырады.

«Қабылдау бөлмесіндегі» баланың өзі аңғарғандай, тіпті жергілікті

географияның өзі оқырмандардың белгіленген мағынаны көрсетуін талап

етеді.

СегізшумақтаайтылғанқоғамнаналасталуқорқынышыКрузоныңжұма

күнгі естеліктеріне селқос ауысады. Тіл өзінің пайдалы екенін

көрсеткенімен, Крузо оны «өзінің» басқа əлеуметтік мағынасы бар

уақытпен, жұма күнімен, көрсетеді. Крузо жаңа қоғамның əсерін егжей-

тегжейлі түсіндірген күннің өзінде, тілдің жұтаң болуы сонымен

аяқталады. Тік жақшаның ішінде «[Жұманың келу] есебінің бəрі дұрыс

емес» деп жариялау арқылы ол тілдің талаптарын орындап тұрған жоқ.

Жұма «жақсы» əрі «көркем»; олар «дос болған». Тілдік интерфейстен

айырылған Крузо тек бір нəрсемен бөлінген жалпы қарым-қатынастың

жеке,қайшылықсызталаптарынқанағаттандырғансияқты.Тілоғанкедергі

болаалмайды.

Естеліктерді тарихқа айналдырып, оларға атау беруге деген авторлық

құлшыныс ұмытылмастай сипатқа ие болады. Жұма күнгі өліммен бірге

атау беруге сұранған сəттерді тіркейтін интрузивті, нақты белгілер бірге

келеді. Крузоның / Бишоптың қоғамдық жəне жеке артефактілері «Муз

храмындағы» «Жергілікті мұражайлармен қоса / бəрін өздеріне тастап

кетулерін сұрады» дегенге саяды. Адамзаттың махаббат пен үмітсіздік

күйзелісі «сыбызғы, пышақ, көне бəтеңке» сияқты өмірлік күшінен

айырылған тастанды заттар айналасында бірігіп кетеді. Йейтстің «Көне

темір, көне сүйек, көне шүберектері» сияқты аралдық артефактілер

көрінбейді тіпті атаусыз қалады. Атау берудің осы бір үмітсіз

романтикалық, эмерсиандық өнерінің (Emersonian art) құндылығына

күмəнмен қарай отырып, тілдің жеке байланыстарын сезіммен жинақтап,

Крузоатауалғанзаттардыкөпшіліккеменшіктеугешақырады:

Мұндайзаттардыкімніңқалауымүмкін?

–Жұмам,меніңқымбаттым,Жұмамонжетіжылбұрын

наурыздақызылшаданкөзжұмды.(М.С.)

Əр нəрсенің өзіндік сипатына, яғни атауына, күніне, еліне, кемшілігіне

əсер ете алмаған соң, Крузо əлемді «тамаша» дегеннен басқаша атай

алмайтынкездіесіне алған.Стивенніңоқырмандарыорынменмəселенің

екеуіндетаниалады:«Бұлбізəңгімелейтінсыртқыбөлігі/Мұндаойдан

басқаныңбəріде–өлімдішақыратынқылықтар».

Аталмыш екі өлеңде талқыланып жатқан мəселелер қарастырылған

«География ІІІ» өлеңін оқу – осы парадоксті қабылдауға дайындық.

Өйткені өмірбаян Бишоптың өлеңдерін жайына қалдырады. Ол өзі өмір

сүребастайды.АмерикапоэзиясындатекДикинсонғана«өмірдітүсіндіру

құралыретіндепайдаланукерек»дегенсыншылардыңсынынатөтепберді.

Əлеуметтік жəне мəдени күшке лайықты құрмет көрсетілген кезде,

Бишоптың Лоуэллдің «сенімділік кейпін» бағалауы өнерді көрсетуге

мүмкіндік беретін «ішкі əлеміндегі» сенімділігін мəлімдеуге

ынталандырды.Ақынөзшығармашылығынанажырау мəселесіменоңаша

қалады. Бишоптың өміріндегі қайғылы жағдайлар, оның өлеңдері мен

хаттарыноқыпотырсақта,неліктен«біздің/(барлығымыз)осыбіртəтті/

қуаныштысезімдісезінетінімізді»түсіндірмейді?Көркемəдебиеттіңбасқа

түрлерінеқарағанда,өмірбаянғакөбірекмəнберугетырысатынсыншылар

қазіргі сыни үрдісті қанағаттандыру үшін мұндай көпқырлы өлеңдерді

мұңды шығармаға айналдырып жіберу қаупін тудырады. Сыни көріністің

болмауы ақынның беделін емес, өзінің беделінмойындауды талап ететін,

шығармағабаратынжолдынегізсізшектептастайды.

«География ІІІ»-ті ластайтын «көне хаттар» Бишоптың өзі бас тартқан

мəдени немесе саяси қоғаммен анықталатын өлеңді іздей отырып, тез

бұрмаланады. Өзін іздей отырып, Бишоп саналы түрде «тарихи, өтіп

жатқанжəнеөтіпкеткен…білімге»қарсылықтыталапетеді.Бұлқарсылық,

бірнəрсеменсоғысу(бұлжағдайда,шектелгентұлға),шынмəнінде,соның

өзіне қарсы шығу екенін ұмытып, оның атаусыз қалу күшін жоққа

шығарады.

Оқудың осы əдісін 1927–1979 жылдардағы «Өлеңдердің толық

жинағында» (The Complete Poems) кеңінен қолдана отырып, Бишоп

«авторлық қызметтің» беделін түсірудегі ұзақ уақыт бойғы құлшынысын

көрсетеді.Бұлқұлшынысбелгілібірдəрежедеөмірбаяндықстратегиямен

өзін-өзі кемсітуге ұмтылуарасындағы диалектикада орындалды. «Бретон

мүйісінде» Бишоп осының нəтижесінде пайда болған, көңілсіз

адасушылықтанбастартқаншынайыкөріністісипаттап,көмескібейнесін

көрермендергебұрып:«Табиғаткөрінісініңмəніқандайболсада,қараусыз

қалды…ендібұлаймақтарөздерітуралыешнəрсеайтаалмайды»,–дейді.

Бишоптың өлеңдеріне шабыт сыйлайтын жеке өмірі оларды қолдай

алмайды; олар дербес өмір сүрукерек. Бірақ олармұны осы жеке өмірді

өзінеменшіктеп,соданкейіноныжоғалтыпжіберуарқылыжасайды.Осы

өлеңдердің айқын əсемдігімен бетпе-бет келген оқырман «Анафора»

(Anaphora) баяндаушысына «музыка,энергия қайдан шығып жатыр?/Ол

күн тіл жетпес тіршілік иесіне арналып еді / өткізіп алсақ керек?» деген

сұраққоюымүмкін.Фукоескерткендей,«авторойдытаратудасыпайылық

қағидасын ұстануы керек».

 Көптеген басқа шығармашылық иелерінен

айырмашылығы – ол өзінің есімі, жынысы өлеңдерінің беделін шектейді

депуайымдамайды.Ақынесімдіөзгертуарқылыавтордыңартықшылығын

арттыруды жоққа шығарып, өмірбаяндағы қарапайым жалғандықты

əшкерелейді. Осының нəтижесінде пайда болған көркем əдебиет өзінің

күрделі қайтымдылығымен көрермендер немесе сыншылар үшін талқыға

түсуде тым ұстамды; өмір мен өнерді араластырып жіберуден немесе

олардыайқынтүрдеажыратуданпарадоксальдітүрдебастартады.

Ескертпе

1. Джон Китс. Poetical Works, редакторы Х.В. Гаррод (Оксфорд: Оксфорд университеті

баспасы,1956),38-б.

2. «CapeBreton»өлеңініңжазумашинкасыменжазылғаннұсқасынқараңыз [Вассар]. Бишоп

біртарауын«BirdIslands»депатаған:

Сибу жəне Хартфорд Жаңа Шотландия жағалауынан алты миль қашықтықта

орналасқан. Соғыс кезінде əскери ұшақтар екеуінің арасындағы жартастарда

жарылғыштардысынақтанөткізген.Солжердежайылыпжүргенқойларқаттықорқып,

үркіп,жартастантеңізгеқұлаған.

3. See Герман Мелвилл. Moby‐Dick, (Нью-Йорк: W.W. Norton, 1967), 47-тарау: «The Mat‐

Maker».

4. МарианнаМур.Observations(Нью-Йорк:DialPress,1924),60-б.

5. Стивенс.CollectedPoems.8-б.

6. Тороның жалпы трансценденттік көзқарасын, табиғи əлемдегі «өзгермелі позициясын»

оның салдарымен бірге тереңірек талқылау үшін Джеймс Макинтоштың («Thoreau as

RomanticNaturalist,1974)еңбегінқараңыз.

7. Шығармашылықатауы«BacktoBoston»27/403[Вассар].

8. 27/403-файлдықараңыз[Вассар].

9. РобертХасс.«OneBody:SomeNotesonForm».ClaimsforPoetry.РедакторыХаллДональд

(Анн-Арбор:Мичиган,1982.)152-б.қараңыз:

«Болужəнеелену(Beingandbeingseen).Р.Д.Лэнг:«бірдекішкентайбалалартүндесенің

осындаекеніңдітексеруүшінемес,өздерініңосындаекенінекөзжеткізуүшіноянадыдеген

еді...,бəлкім,бұлбіздіңалғашқыбіліміміздіңтəжірибесішығар».

10. ЭзраПаундтыңTheCantosеңбегінқараңыз:(Нью-Йорк:NewDirections,1972)324-б.

11. ОтбасылықөмірдіБишоптыңтақырыбыретіндекеңіректалқылауүшінХеленВендлердің

«Domestication,DomesticityandtheOtherwordly«inModernCriticalViews:Elizabeth Bishop

еңбегінқараңыз:редакторыГарольдБлум(Нью-Йорк:ChelseaHouse,1985),83–96-бб.Осы

очерк Бишоптың қағидалардағы орнын анықтап, енді ол өз тақырыбын көбірек ұстанған

сияқтыкөрсетеді.Мысалы,«IntheWaitingRoom»өлеңініңкіріспесінде:

«Бірде-бір отбасылық өмір толық қауіпсіз бола алмайды. Өмірдің ортасында өліммен

қатар жүргендей, Бишоптың поэзиясында да біз өзімізге беймəлім/ таныс нəрселерге

кездесеміз. Өзімізге етене таныс жақындықтан шыққан бейтаныстың жасырын

шабуылы–«Күткенде»шығармасыныңнегізгітақырыбы»(87)[курсивменікі].

«Тіс дəрігерінің күту залы», меніңше, «таныс нəрседен қорғайтын» жер емес. Шын

мəнінде, егер біз Вендлердің соңғы бейнесін қабылдағымыз келсе, онда дəл сол жерде

«бейтаныстыңжасырыншабуылын»күтугеболатынеді.

12. «Efforts»өлеңінқараңыз[CPr]:156-б.

13. БЭ(БританияЭнциклопедиясы).РобертЛоуэлл(14желтоқсан,1957)[Гарвард].

14. Меніңалдыңғы«ElizabethBishop:Author(ity)andtheRhetoricof(Un)‐naming»TheLiterary

Review 35 (көктем, 1992) еңбектерімдегі талдауларды қараңыз: 419–28-бб. Кимберли В.

Бентонның«IYamWhatIAm:TheToposofUn(naming)inAfro‐AmericanLiterature»,Black

Literature and Literary Theory еңбегінде толықтай берілген, редакторы кіші Генри Луис

Гейтс,(Нью-Йорк:Метуен,1984),151–72-бб.

15. Мишель Фуко. «What Is an Author?» In TextualStrategies: Perspectives in Post‐Structuralist

Criticism,(Итака:Корнеллуниверситетібаспасы,1979),151-б.

16. Стивенс. «The Pleasures of Merely Circulating» Collected Poems, 150-б. Вендлердің

«Domestication» еңбегіндегі дəйексөздерді қараңыз: 88-б.: «Ұстамды пікір Бишопта көп

кездеседі, оның сөздері салмақты. Оның кездейсоқтығы баланың өзін таңғалдырып,

«таныстық»пен«бөтендік»мағынасызтүсініктергеайналыпкетеді.«Андерсонханымның

шведбаласы...»

17. Фуко,151-б.

18. Стивенс.«TheWomanThatHadMoreBabiesThanThat»OpusPosthumous,(Нью-Йорк:Alfred

A.Knopf,1989),104–5-бб.:

Менестеқалардыбыстартолымекенмін.

Дауысындайоныңұмытылмасекенмін,

Қабылдайалмай,қайтарар,бəлкім,өзіме,

Солкездедаусымжаңғырықболыпкетершын.

Бəлкім,алыпарманныңбірбейнесіналып,

Сезімгетолысөздергеайналыпкетермін.(М.С.)

19. СэмюэльБеккеттіңProustеңбегінқараңыз(Нью-Йорк:GrovePress,1957):5-б.

20. 27/402қараңыз[Вассар].

21. Д.Г.Лоуренс.«Self‐Pity»,TheCompletePoems(Нью-Йорк:VikingPress,1971),467-б.

22. Стивенс.«NotesTowardASupremeFiction»,CollectedPoems,405-б.

23. Фуко.159-б.

Сілтеме

Beckett,Samuel.Proust.NewYork:GrovePress,1957.

Bentson,KimberlyW. «IYamWhatIAm:The ToposofUn (naming)inAfro‐AmericanLiterature».

BlackLiteratureandLiteraryTheory.Ed.HenryLouisGates,Jr.NewYork:Methuen,1984.Pp.151–72.

Bishop,Elizabeth.BishopArchive.VassarCollegeLibrary.

Bishop,Elizabeth.Bishop–StevensonFile.WashingtonUniversityLibrary,SpecialCollections.

Bishop,Elizabeth.TheCollectedProse.NewYork:Farrar,Straus,1984.

Bishop,Elizabeth.TheCompletePoems.NewYork:Farrar,Straus,1969.

Bishop,Elizabeth.TheCompletePoems:1927–1979.NewYork:Farrar,Straus,1983.

Bishop,Elizabeth.Bishop,Elizabeth,andMaySwenson.Letters.WashingtonUniversityLibrary.

Foucault, Michel. «What Is an Author?» In Textual Strategies: Perspectives in Post‐Structuralist

Criticism.Ed.JosuéHarari.Ithaca:Cornell,1979.

Hall,Donald,ed.ClaimsforPoetry.AnnArbor:Michigan,1982.

Hass, Robert. «One Body: Some Notes on Form». Claims for Poetry. Ed. Donald Hall. Ann Arbor:

Michigan,1982.

Keats,John.PoeticalWorks.Ed.H.W.Garrod.Oxford:Oxford,1956.

Lawrence,D.H.TheCompletePoems.NewYork:Viking,1971.

Lowell,Robert.CollectedProse.NewYork:Farrar,Straus,1987.

McIntosh,James.ThoreauasRomanticNaturalist.Ithaca:Cornell,1974.

Melville,Herman.Moby‐Dick.NewYork:Norton,1967.

Moore,Marianne.Observations.NewYork:Dial,1925.

Pound,Ezra.TheCantos.NewYork:NewDirections,1972.

Stevens,Wallace.CollectedPoems.NewYork:Knopf,1954.

Stevens,Wallace.OpusPosthumous.Ed.MiltonJ.Bates.NewYork:Knopf,1989.

ЕКІНШІБӨЛІМ

Структурализм.Лингвистика.

Нарратология

БІРІНШІТАРАУ

Кіріспе

Болжалдытәртіп:структурализм

ДжулиРивкинменМайклРайан

Структурализм ХХ ғасырдың басында «тіл уақыт шегінде шегенделіп

қалған жəне ол көлденеңінен кесілген жапырақ сияқты зерттелуі қажет»

деп тұжырымдаған швейцариялық лингвист Фердинанд де Соссюрдің

еңбегіненбастауалады.Тұтас тілдік жүйе көрінісініңнəтижелеріқандай,

олболжамдынемесебейсаналытүрдекезкелгенауызекітілдеқалайөмір

сүреді? Айтылған сөз (Utterances) – тілдің əрқилы табиғатын танытатын

жүйе реттілігінің көрініс беруі ғана. Бұл реттілік түсінігі структурализм

ұғымында өзекті. Өйткені ол жиырмасыншы ғасырда лингвистикадан

бастап,антропология,философияжəнеəдебисынғадейінкеңінентаралды.

Структурализм тарихи тұрғыдан да, логикалық тұрғыдан да

формализмнен туындайды. Алғашқы формалистердің бірі Роман Якобсон

эмиграцияныңарқасында1950жылдардан1960жылдарғадейіндəуірлеген

француз структурализміне тұңғыш ықпал еткендердің бірі һəм бірегейі

болды. Формализмде көрініс тапқан ғылыми импульс тілдік, мəдени əрі

əдеби құбылыстардың ішкі жүйесі мен реттілігін шешу міндетін

структурализмдеайқынтүрдеіскеасырады.

Якобсон мен антрополог Клод Леви-Стросс сынды алғашқы

структуралистер Соссюрдің тіл жайындағы идеяларын көңіліне тоқыды.

Леви-Стросс мəдениеттің белгілі бір ішкі ережелеріне бағынатын, өзара

ұштас бөліктердің жүйесіне ие құбылыстың тіл екенін ұғына бастады.

Структурализм кез келген мəдени жүйедегі тұрақтылық пен сабақтастық

қағидасы саналатын жəне сонымен қатар мəдениеттің уақыт шеңберінде

тіршілік иесі ретінде өмір сүруіне мүмкіндік беретін қаңқаға да,

генетикалық кодқа да ұқсайды. Леви-Стросс Екінші дүниежүзілік соғыс

кезінде қуғынға ұшыраған Якобсонмен Нью-Йоркте жүздескеннен кейін,

мəдениетке тіл тəрізді қарым-қатынас формасы ретінде қарай бастады.

Мəдениетке қатысты мамандардың арасында сөз болып жүргеніндей,

дəнекерлеуші дүниелер – мəдениеттің негізгі үлгілері мен қағидаларын

өндіріп, айналысқа енгізетін таңбалар. Өзінің «Туыстықтың қарапайым

құрылымдары» (Elementary Structures of Kinship, 1949) атты туысқандық

жүйелерге арналған талдауында тұрпайы (примитив) мəдениеттер əйелді

некедегі таңба ретінде қолдана отырып, əлеуметтік топтар арасындағы

келісімменбейбітөмірдісақтайдыдегендіайтады.Мұндайотбасыаралық

жəне руаралық некелер қарым-қатынас формасы ретінде қызмет етіп,

қақтығыс ықтималдығын азайтады, жеке əрі отбасылық берік

қатынастардықалыптастырадыдептүйеді.Леви-Строссөзініңкөпкемəлім

миф жайындағы зерттеулерін жалғастыра берді. Ғылыми ізденістерінде

орыс сыншысы Владимир Пропптың фольклористикада тыңнан түрен

салғанеңбектерісияқты,мифтердеəртектіəрікөпболғанымен,барлығы

бір өзек (ядро) жайлы баяндайтынын байқады. Аталмыш нарративтер

диқан мен бейбіт адамдар, жауынгер мен аңшылардың тұжырымдары

арасындағымəдениқайшылықтардышешугеқызмететеді.Мысалы,Эдип

мифініңкөптегеннұсқалары«адамдаржерденшыққан(«Эдип»сөзіақсақ

дегенұғымдыбілдіреді.–Ред.)жəнеадамдарбасқаадамнантуады»(осы

жерден туыс адамдар арасындағы жыныстық қатынас тыйымының

қасиеттілігі) деген пікірлер арасындағы қақтығыс жөнінде баяндайды.

Оқиға баянының мақсаты – отбасы мүшелері арасындағы табиғи

жыныстыққатынас түрінетыйымсала отырып,табиғат(сексуалдық) пен

мəдениет (туыс адамдар арасындағы жыныстық қатынасқа қарсы қағида)

арасындағықайшылықтабітімгерліктіқамтамасызету.

Соссюрдің структурализмге қосқан екінші ірі үлесі – тілдік таңба

тұжырымы.Оныңайтуынша,сөздегеніміз–таңба,аллингвистика,əділін

айтқанда, таңбалардың, оның ішінде, сөздердің қалай əсер ететінін

зерделейтінсемиологиядегенсалағатиесілі.Сөздер–екіжағынеекіқыры

бартаңбалар;дыбыстықкомпоненттентұратынтаңбалаушыжəнеидеялық

компонентке ие таңбаланушы. Сөз дыбыс пен идеядан немесе оның

референтінің (таңба қатысты болатын нəрсе) көрінісінен тұрады. Леви-

Стросстың құрылымдық антропологиясымен қатар, Францияда 1950

жылдарыРоланБартеңбектеріне,əдебиетпенмəдениеттіңсемиологиялық

қырларын зерттеу мəселелеріне қатысты қызығушылық артты. Барт атап

өткендей, «əдеби шығарма – белгілі бір формада мағынаны туғызуға

қызмет ететін таңбалар жиынтығы». Мəдениетті зерттей келе, Барт

фильмдер, тауарлар, оқиғалар мен бейнелер белгілі бір таңбалармен

байланысқа(ассоциация)иексүйейдідегендіайтты.Тіпті1960жылдарыда

əдебиеттегі семиологиялық талдауды іс жүзіне асырған ірі ғалым ретінде

Барттың есімі аспандап тұрды. Оның ең маңызды кітаптары: «Нөлдік

деңгейде жазу» (Writing Degree Zero,1953), «Мифология» (Mythologies,

1957),«Расинде»(OnRacine,1963),«Сыниэсселер»(CriticalEssays,1964),

«Семиологияның элементтері» (Elements of Semiology, 1965) жəне S/Z

(1970).

Француз структурализмі мен орыс формализмі арасындағы тікелей

байланыс 1965 жылы Цветан Тодоров баспадан шығарған əдебиеттегі

формалистер теориясының аударма жинағы арқылы қалыптасты.

Тодоровтың еңбегі көбінесе нарративтерді зерттеумен байланысты болды

жəне ол əртүрлі мысалдар арасынан нарративтердің структуралистік

тұжырымын құрылымның ортақ элементтері ретінде айқындап көрсетуге

көмектесті. Мысалы, ол өзінің Генрих Джеймстің əңгімелеріне қатысты

зерттеулерінде(Прозапоэтикасындағы«Нарративкеқұрылымдықталдау»

(The Structural Analysis of Narrative in Poetics of Prose, 1971) «олардың

барлығы ешқашан пайда болмайтын жоғалған орталықты, тілек нүктесін

айнала қозғалып жүреді» деген ой айтады. Нарративті зерттеу – (оны

нарратологиядептеатайды)структуралистікпайымныңбарыншатұрақты

салаларыныңбірі.

1960 жылдардың ортасында структурализм Францияның

интеллектуалдық өміріндегі жетекші ой мектебі болды жəне оның əсері

тарихшы Мишель Фуконың, психоаналитик Жак Лаканның, əдебиет

сыншысы Юлия Кристева мен философ Луи Альтюссердің еңбектерінде

көріністапты.ОлкездеФуконыңеңбектерініңқатарынамыналаркіретін:

«Сөздермензаттар:гуманитарлықғылымдардыңархеологиясы»(TheOrder

ofThings:AnArcheologyoftheHumanSciences(LesMotsetleschoses,1966),

«Білім археологиясы», (The Archeology of Knowledge, 1969), «Дискурс

тəртібі»(TheOrderofDiscourse,1970).Фуко–əлемдітүсінуүшінəртүрлі

дəуірлерде қолданылып келе жатқан концептуалды шеңбердегі немесе

«эпистемалардағы» тілдің рөліне назар аудартқан маңызды тұлға. Сөздер

қолымызға табиғат пен қоғам тəртібін игеруге септігін тигізетін карта

ұсынады. Фуко «біздің білім туралы түсінігіміз уақыт өте келе өзгереді,

өзгеріске ұшыраған сайын білімдегі тілдің орны да өзгеріп отырады»

дегенді айтады. Белгілі бір дəуірде əлем əртүрлі деңгейлер арасындағы

салыстыру кеңістігі саналса, одан кейінгі кезеңдерде қайтадан

таксономияларғабірігетінжеке-жекебөліктергебөлініпкетеді.

Фуко ойлары сонымен бірге дискурс жайлы идеяларды дамыту мен

дискурстықалыптастырутұрғысынандамаңызды.Дискурсивтіформация

білімніңбірсаласынақолданылатынболжамдарментілдіктəжірибелердің

когеренттіктобыннемесеəлеуметтіктоптыңнанымынқұрайды.Бұлоның

мінез-құлық түрлеріне қатысты ережелер мен идеалдарды

қалыптастыратынын білдіреді. Қазіргі заман ғылымы – дискурсивті

формация, өйткені ол ашқан жаңалықтарының санымен жəне білім

жиынтығымен, бұған қоса, ғылымның əдісі мен тапқан жаңалығын

сипаттайтын кең тараған əрі мойындалған тілдік формалармен

ерекшеленеді.Бізфеминизмжайлыəңгімегеқарайойыссақ,сізендіойлау

тəсіліментілтəжірибесіндеқоғамдыерлердіңбасқаруынадегенкелісімді

мақұлдайтын «патриархат дискурсы» жайлы баяндайтын феминистермен

бетпе-беткелесіз.Олар,мұныменқоса,осымодернкезеңінедейінжарық

көрген,əдепжайлыпайдалыкеңескітаптарындағыəйелдіөзін«тəрбиелі»

етіпұстауғабаулыпкелгендискурстарды,яғни«пəк,көпсөйлемейтінжəне

тілалғыш»ететіндискурстардысипаттапшығады.

Фуконыңеңбегімəдениеттегікөптегендолбарлардыңтілдікпрактикалар

арқылы қолдау табатынына назар аудартады. Олар əлемді тану үшін де,

онықұруүшінде жалпыға ортаққұралболады.Құрудеп,біз бұлжерде,

физикалық шындықтардың дискурстық шындыққа айналуын айтып

отырмыз.Мысалы,ҚұрамаШтаттардағы«басымдыққаиедискурс»–жеке

тұлғаның«еркіндігіне»үлкенартықшылықберетіндискурс.Қазіргікездегі

өмірдің физикалық шындығы өте күрделі əдістермен, мысалы,

полицейлергеешсебепсізавтомашиналардытінтугерұқсатберетінзаңнан

бастап, жұмыс орнында басқа біреудің бақылауында күнұзақ отыруды

талапететінэкономикалықжүйегедейінгізаңдарменшектелген.Дегенмен

осы физикалық һəм институттық шындық, дискурстық тұрғыдан,

америкалықлексиконда«еркіндік»ретіндеқабылданады.Үстемдікқұрған

кеңес беруші немесе əдеп үйретуші кітаптардың дискурсы

мойындалғанынақарамастан,барлықəйелдерпəктіктен,тұйықтықтанжəне

тілалғыштықтан алшақ кетпейтіні секілді, америкалықтардың көпшілігі

бұлдоминанттерминнұсқағантазаеркіндіктүрінешектеулімежедеғана

қолжеткізеді.Фуконыңбұлжердеанықбайқағанымынау–бізөмірсүріп

жатқан əлем тілмен, біліммен жəне қабылдау қабілетіміз арқылы

айқындалады. Біз əлемді тілдік айқындау тəсілдері арқылы ретке

келтірмегенболсақ,ештеңедебілеалмаседік.

Фукобертіндешыққанеңбегіндедененіңəртүрлідискурсындатарихтың

сексуалдықты қалай сипаттайтынын қарастырады («Сексуалдық тарихы»

(History of Sexuality, 1976). Мұнымен қоса, орта ғасырдан бастап қазіргі

модерн кезеңіне дейінгі қоғамдық тəртіп жүйелеріндегі режимдердің

өзгерісінталдайды(«Қадағалауменжазалау»(DisciplineandPunish,1975).

ЕКІНШІТАРАУ

Тілдікнегіз

ДжонатанКуллер

Әдебиетсынытарихындағыфранцузструктурализмінағылшынтіліндетолыққандытанытқан

алғашқы еңбектердің бірі – Джонатан Куллердің «Структуралистік поэтикалар» (Structuralist

Poetics,1975)кітабы.Бұлтаңдамалыеңбегіндеоладамзатмәдениетінқұрайтынтілдіңқызметі

мен ережелері және шарттары арасындағы структуралистік сипаттамалардың салыстырмалы

талдауынұсынады.

Өзге мəдени құбылыстарды зерттеуде де лингвистика пайдалы болуы

мүмкін деген түсінік екі іргелі терең пайымға негізделген; біріншіден,

əлеуметтікһəммəдениқұбылыстаржайғанаобъектілерменоқиғаларғана

емес, олар белгілі бір мағынаға ие объектілер мен оқиғалар реті болып,

таңбаларғаайналады;екіншіден,олардыңжеке-дарамəніболғанымен,олар

ішкі жəне сыртқы байланыстар желісі арқылы айқындалады. Басымдық

осы пайымның біріне немесе екіншісіне берілуі мүмкін, əрі дəл осы

терминдер арқылы семиология мен структурализмді ажыратуға болады.

Бірақ, шын мəнінде, екеуі бір-бірінен ажырамастай күйде, өйткені

таңбаларды талдау барысында олардың байланыстар жүйесін зерттеу

қажет.Оларбір-бірінеəсеретіп,мағынатудыруғамүмкіндікбереді;оларды

таңбалар ретінде қарастыра отырып, тек құбылыстар арасындағы

байланыстардығанаанықтайаламыз.

Структурализм,еңəуелі,адамəрекетінемесеөндірісбелгілібірмағынаға

ие болса, осы мағынаның тууына түрткі болатын шарттар мен

ерекшеліктердіңнегізгіжүйесідеболуытиісдегенгетоқталады.Мысалы,

футболжайлынемесенекеқиюрəсіміжайлысөзқозғалғанда,белгілібір

мəдениет призмасынан қарайтын адам, қай жерде өмір сүргеніне

қарамастан, бұл құбылыстың объективті сипаттамасын елестете алады.

Бірақ ол мұның мəнін ұға алмас еді. Сондықтан оларды əлеуметтік жəне

мəдени құбылыс ретінде қарастырмайды. Бұл əрекеттер тек институттық

шарттар (convention) жиынымен байланысты болғанда ғана мағынаға ие

болады.Екібағанақатартұрғанкезкелгенжердеолардыңарасынадопты

бағыттай тебуге болады, бірақ ол тек қана белгілі бір институттық

құрылымның аясында ғана гол болып есептеледі. «Марсель Мосс

шығармашылығына кіріспе» (Introduction à l’œuvrede Marcel Mauss)

еңбегінде, Леви-Стросстың айтқанындай, жеке тұлғалардың ерекше іс-

əрекеттері ешқашан өз алдына символдық мəнге ие бола алмайды. Олар

ұжымдық болуы тиіс символдық жүйені құраушы элементтер болып

есептеледі (р. xvi). Қандай да бір əрекеттің немесе объектінің мəдени

мағынасықұрылымдықережелердіңтұтасжүйесіарқылыанықталады:бұл

ережелер іс-əрекетті бақылауға алғаннан гөрі белгілі бір іс-əрекет

формаларының қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Ағылшын тілінің

ережелері мағынаны беру үшін дыбыстардың бірізділігін пайдалануға

мүмкіндік береді. Бұл ережелер грамматикалық немесе грамматикалық

емессөйлемдердіңбарлығын айтуғамүмкіндікбереді.Дəл солай,əртүрлі

əлеуметтік ережелер некеге тұруға, гол соғуға, өлең шығарып, əдепсіз

болуға ықтиярлы. Осы тұрғыдан алғанда, мəдениет символдық жүйелер

жиынынанқұраладыдеугеəбденболады.

Мəдени жүйелердің «тілдер» тəрізді қарастырылуы өте пайдалы деген

пікір адамдар белгілі бір мəдени жүйені лингвистикада қарастырылған

терминдер арқылы талдаса һəм онысы лингвистер қолданатын əдіс-

тəсілдерге сəйкес жасалса, түсінуге қолайлы болады дегенге саяды.

Шынын айтқанда, структуралистер пайдалы деп тапқан түсініктер мен

əдістерауқымымүлдемтар,оғантекалтылингвист қана нəтижелі ықпал

ете алатындай маманданған. Олардың біріншісі, əрине, Фердинанд де

Соссюр.Олтілдікқұбылыстардыңəртектімассасынажетіп,тілменсөйлеу

арасында айырым бар екенін анықтап, зерттеуге лайықты объектіні

жекелейалыпқарастырғандағанапрогрестіңмүмкін болатынын растады.

Соңғысы – лингвистиканың тиісті нысаны. Соссюр келтірген мысалға

сүйеніп жəне сөйлеу дыбыстарының негізінде жатқан жүйеге ден қоя

отырып, Прага лингвистикалық мектебінің өкілдері, атап айтқанда,

Якобсон, Трубецкой мен Леви-Стросс «фонологиялық революция» деп

аталған дүниені ойлап тапты. Сөйтіп, кейінгі буын структуралистерге

лингвистикалықəдістіңайқынмоделінұсынды.Нақтысөйлеудыбыстарын

(фонетика)зерттеумендыбыстыңнақтыбіртілде атқаратын функциялық

қырларын (фонология) зерттеу арасындағы айырмашылық жайлы

Трубецкой «фонология қарастырылып жатқан тілдегі мағыналық

айырмашылықтармендыбыстықайырмашылықтардыңқалайбайланысып

тұрғанын зерттеуі қажет. Бұл дифференциацияланған элементтер немесе

таңбалар бір-бірімен қалай байланысқан жəне сөздер мен фразаларды

қалыптастыру үшін олар қандай ережемен бірігеді» деген ойды алға

тартты. («Фонология принциптері») (Principes de phonologie, pp. 11–12).

Фонологияструктуралистерүшінөтемаңыздыболды. Өйткені олерекше

айқынқұбылыстардыңжүйелітабиғатынтанытады.Жүйеменоныңжүзеге

асуының арасында айырма жасайды. Жеке құбылыстардың мазмұндық

сипатынаемес, өзара қатыстыболатын терминдердеайқындалуы мүмкін,

өзінетəнабстрактіліайырымбелгілергеденқояды.

Қазіргі лингвистиканың негізінде жатқан басты ерекшелік əрі дəл осы

деңгейде басқа салаларда да маңызы жоғары саналатын структуралистік

бастамалар – Соссюрдің тілді сөйлеу аясында ғана қалып қойған

изоляциядан босатуы. Біріншісі – жүйе, тұлғааралық ережелер мен

нормалардыңжиынтығы,құрылымдықинститут,алекіншісіосы жүйенің

сөйлеуменжазудағыайқынкөрінісіненқұралады.Əрине,жүйемен оның

көрінісіншатастырыпалуоңай,бұлағылшынтілінағылшыншасөйлеудеп

ойлаумен бірдей. Бірақ ағылшын тілін үйрену – айтылған сөз үлгілерін

жаттапалуемес;оныңсөйлеутүрлерінтудыруғажəнетүсінугемүмкіндік

беретінережелеріменнормаларжүйесіболуытиіс.Ағылшыншабілу–тіл

жүйесін ассимиляциялау. Лингвист айтылған сөйлеу түрлерінің нақ өзін

ғана мақсат етіп қоймай, ағылшын тілінің негізінде жатқан базалық

жүйеніңтабиғатыжайлыдəлелдер ұсынғаны жөн. Бұл мəселе сонда ғана

оныңқызығушылығыноятып,ынтасынарттыратүсеріхақ.

Лингвистердіңөзішіндедеқайсысытілге,қайсысы сөйлеуге жататыны

жайлы пікір қайшылығы бар. Мысалы, тілдік жүйе үшін бір фонеманы

екіншісінен акустикалық һəм артикуляторлық белгілері бойынша айырып

көрсететін(/p/«қатаң»жəне/b/«ұяң»)немесе сөйлеудеонсыздатаза

формалды əрі абстрактілі айырым саналатын «қатаң» жəне «ұяң»

дыбыстардың көрініс беруін негізге алу қажет пе? Құрылым

абстракцияның түрлі деңгейлерінде анықталуы мүмкін екендігіне

нұсқайтын жағдайлардан басқа уақыттарда, мұндай тартыстарға

структуралистбасқатырмауыкерек.

Оғанмаңыздысы–тілдіңсөйлеуден

айырмашылығынережеменəрекетжəнефункционалменфункционалемес

белгілеріарасындаанықтайотырыпқамту.

Ережеменіс-əрекетарасындағыайырмашылық–мағынанытудыруһəм

жеткізуменбайланыстыкезкелгензерттеуүшінбастымəселе.Физикалық

құбылыстарды талдауда əрекеттің тікелей сипаттамасын білдіретін

заңдылықтарды қалыптастыруға болады. Бірақ əлеуметтік жəне мəдени

құбылыстар жағдайында ереже нақты іс-əрекеттен алшақ тұрады əрі бұл

алшақтықəлеуеттімағынаныңкеңістігісаналады.Мысалы,«бұлүйірменің

мүшелері осы аяқжолдағы (тротуардағы) ойықтарға аяқ баспайды» деген

секілді қарапайым ереженің құрылымы кейбір жағдайларда əрекетті

анықтауы неғайбіл. Ал мағынаны дəл айқындайтынына дау жоқ. Бұрын

оғанешқандайдамəнбермегенбіреудіңаяқжолдақадамбасыпжүруі,енді

ережені сақтау немесе ережеден ауытқуды ғана білдіреді. Тиісінше,

үйірмегеқатысыменсолұйымдағыорнындакөрсетеді.Көптегенуəделер

шынымен бұзылған, алайда уəделер сақталатын моральдық тұжырымдар

жүйесіндеəлідеережелербар.Дегенменешқандайуəдеболмасада,уəде

құрылымын түсініп, оның ережелерін игергеніңізге қатысты күдік тууы

əбденмүмкін.

Ескертпе

1. N.S. Spence, «A Hardy Perennial: The Problem of la langue and la parole», Archivum

linguisticum9(1957),pp.1–27.

ҮШІНШІТАРАУ

Жалпытілбілімікурсы

ФердинанддеСоссюр

Соссюрдің шәкірттері оның жалпы лингвистика бойынша оқыған дәрістерін жинақтап,

«Жалпылингвистикакурсы»(CourseinGeneralLinguistics,1916)кітабынжарыққашығарған.Бұл

– XX ғасырдағы лингвистика саласындағы ең маңызды еңбектердің бірі. Соссюр өзінің

интеллектуалдық күш-жігерін антропология мен әлеуметтанудан бастап, философия мен

мәдениеттануғадейінгібірнешесалағажұмсады.

Дәрігерлер ағзаны емдеуге қалай қараса, Соссюр да тілді солай қарастырды. Ол тілдің

күнделікті өмірде қалай жұмыс істейтінін зерттеуден гөрі оның негізгі ерекшеліктерін

сипаттаудыдұрысдептапты.Сөзарқылызаттарғаатауберіледі,бірақтілдіайрықшаетіптұрған

нәрсе ол емес. Керісінше, сөз тілдің қызмет істеуіне мүмкіндік беретін, бір-бірімен бірегей

тәсілдерарқылыбайланысқанбөліктердентұратыноныңөзіндікболмысынкөрсетеді.

Соссюр тілді сөйлеу қарым-қатынасының нақты тәжірибесі (біз оны сөйлеу деп атаймыз)

дегенненгөріжүйе(немесетіл)ретіндебарыншаабстрактілітүрдесипаттаудықалады.Олүшін

тілді неғұрлым жүйелі түсіндіру маңызды болған еді. Барлық сөздер – таңба, бірақ олар

заттардың таңбасы емес. Сөз ретіндетиісті міндетін атқару үшін олар екі бөліктен немесе екі

деңгейдентұруыкерек.Таңбалаушы–сөздіайтқанкездегібіздіңдыбысымыз,яғнидыбыспен

белгі беріп, таңбаны қалыптастырамыз. Таңбаланушы бейне немесе идея біздің ойымызда

дыбыспен байланысты көрініс табады. Одан әрі Соссюр таңбалардың айырмашылықтар мен

байланыстар тізбегінде болатынын тұжырымдады. Біз дыбыстардың айырмашылықтары

арқылыcat(мысық)сөзініңмамықжүндіүйжануарыекендігін,алhat(қалпақ)сөзініңбаскиім

екенін білеміз. Cat сөзінің дыбысталуы жануарды білдіре ме, әлде киім үлгісін білдіре ме,

мәселеондаемес.Мәселеоныңдыбысталуында;оныңбасқадыбыстарданерекшелептұратын

дара дыбыстық бірегейлігі бар. Яғни кәт, хәт сөздерінің дыбысталуы ұқсас. Кейінгі

постструктуралистойшылдарүшінмәндіболғанпікірдеосы–«тілдетекайырмашылықтарғана

(немесепәнсөздері,терминдер,арасындағыбайланыс)барда,бірегейлікжоқ»дегентұжырым

еді.

БІРІНШІБӨЛІМ

Жалпықағидалар

Біріншітарау.ТІЛДІКТАҢБАЛАРДЫҢТАБИҒАТЫ

1.Таңба.Таңбаланушы.Таңбалаушы

Кейбір адамдар тілді өзіне қатысты элементтерге атау беретін процесс,

яғниəрқайсысыөзініңзатынасайаталуғатиіссөздертізбегідепсанайды.

Бірақ бұл ұстаным бірнеше сыншының сын тезіне ілікті. Олар дайын

идеялар сөзден бұрын пайда болады деп пайымдайды; атау табиғатынан

вокалдық немесе психологиялық сипатта бола ма дегенді бізге айтпайды

(мысалы, ағаш (arbor) сөзі басқа көзқарас тұрғысынан қарастырылуы

мүмкін).Бұлбізгеатаумензаттыбайланыстыруөтеқарапайымоперация,

болжамды шындық деп ой түюге мүмкіндік береді. Мұндай қарапайым

ұстаным тілдік бірліктіңекітерминінің бірігуіненпайдаболғанекіжақты

мазмұнекенінкөрсетеотырып,біздішындыққажақындатады.

Бізсөйлеусхемасынқарастырғанымызда,тілдіктаңбаларғақатысқанекі

терминнің психологиялық екенін жəне мидағы байланыс арқылы

біріктірілгенінбайқадық.Бұлжағдайғаерекшетоқталукерек.

Олайболса,тілдіктаңбазаттарменатаулардыемес,ұғымдармендыбыс

бейнелерінбіріктіреді.

 Соңғысы – материалдық дыбыс емес, олар нақты

физикалық зат. Ал дыбыстың психологиялық таңбасы – сезім

мүшелерімізбен қабылданатын əсер. Дыбыс бейнелері сенсорлы болады;

егермен оларды «зат» (материал) деп атасам, ол тек осы мағынаны ғана

білдіредіжəнебайланыстыңбасқатерминдерінеқарама-қарсықоюарқылы

ұғымабстрактілімағынағаиеболады.

Біздің дыбыс бейнеміздің психологиялық сипаты, өзіміздің сөйлеуімізді

сырттай бақылайтын болсақ, айқын аңғарылады. Тіліміз бен ернімізді

қозғалтпай-ақ,бізсөзіміздіойшасаптапнемесебіршумақөлеңдііштейоқи

аламыз. Қолданып жүрген сөздерімізді дыбыс бейнелері арқылы оқимыз,

сондықтан сөздерді құрайтын «фонемаларды» айтудан қашуымыз керек.

Вокалды белсенділік дегенді білдіретін бұл терминді тек ауызша

сөйлегенде, дискурстағы ішкі бейнені түсінуде ғана пайдаланамыз. Егер

атаулардыңдыбысбейнесінежататынынескерсек,ондасөздегідыбыстар

менбуындартуралыайтаотырып,мұндайтерістүсініктенарылааламыз.

Солкезделингвистикалықтаңбаекіжақтыпсихологиялықмазмұнболып

саналады.Оныкелесісызбаарқылытүсіндіругеболады:

Екі элемент бір-бірімен тығыз біріккен, əрқайсысы екіншісін еске

түсіреді.Латын тілінде«ағаш»дегенсөздің мағынасыніздеген кезде,тек

осы тілде расталған байланыстар ғана шынайылық болады жəне басқа

мүмкінболатынкөріністердіңешқайсысынелемейміз.

Тілдіктаңбаларғабергенбіздіңанықтамамызтерминологияныңмаңызды

мəселесі болып есептеледі. Мен түсінік пен дыбыс бейнесінің бірігуін

таңбадепатаймын.Біраққолданыстағытерминдеолтекдыбысбейнесін,

мысалы, бір сөзді (ағаш т.б.) көрсетеді. Адам, əдетте, таңба ағаш деген

түсінікпен сəйкес келгендіктен ғана arbor деп аталғанын ұмытып кетеді.

Нəтижесіндесенсорлықбөліктіңидеясыжалпыидеяныбереді.

Егер осында қарастырылып отырған үш көзқарас үш атаумен берілсе,

əрқайсысы бір-біріне сілтеме жасап əрі бір-бірімен қарама-қарсылыққа

түсіп отырса, онда мұндағы екі мағыналық жоғалып кетер еді. Мен

барлығынбелгілеуүшінтаңба[signe]сөзінсақтапқалуды,түсінікпенсөз

бейнесінсəйкесіншетаңбалаушымен[signifié]сақтаудыұсынамын.Соңғы

екі терминнің оларды бір-бірінен һəм өздері бір бөлігі болатын жалпы

түсініктеналыстататын,қарама-қарсылықтыкөрсететінартықшылығыбар.

Алтаңбасөзінекелсек,қарапайымтілдеоныалмастыруғалайықбасқасөз

табаалмағандықтан,меносынықанағаттұттым.

Белгіленген тілдік таңба екі негізгі сипатқа ие. Оларды баяндау

барысындамендеосытұрғыдағыкезкелгензерттеудіңнегізгіқағидаларын

белгілеймін.

2.Iқағида.Таңбаныңеріктіліксипаты

Таңбаланушы мен таңбалаушының арасындағы байланыс ерікті. Таңба

таңбалаушының таңбаланушымен байланысынан шығатын жалпы ұғым

екенінескерекеле,менжайғана«лингвистикалықтаңбаерікті»депайтар

едім.

«Қарындас» (sister) ұғымының француз тілінде таңбалануы s-ö-r

дыбыстарының жүйелілігімен ешқандай ішкі байланыстар арқылы

ұштаспайды. Ол кез келген өзге тілде осы реттілікпен бірдей көрінуі

мүмкін. Бұл тілдер арасындағы айырмашылықтармен немесе əртүрлі

тілдердің бар болуымен дəлелденеді: «өгіз» (ox) сөзінің таңбалануы, бір

жағынан, b-ö-f таңбаларымен берілсе, екінші жағынан, o-k-S (Ochs)

таңбаларыменберіледі.

Ешкімтаңбаныңеріктіліксипатытуралықағидағақайшыкелеалмайды,

бірақоғантиістіорнынтағайындаудангөріайқындылықтытабуоңайырақ.

Біріншіқағидабарлықтіллингвистикасындабасым,оныңсалдарысансыз

көп.Ақиқатында,бірқарағанда,олардыңбəрібірдейкөрінбейді.Онытек

көптеген үйреншікті жолдардан кейін ғана табуға əрі олармен бірге

қағиданыңəубастағымаңыздылығынбайқауғаболады.

Сонымен қатар, бір ескере кететін мəселе: семиология ғылым ретінде

қалыптасқан кезде, пантомима сияқты табиғи таңбаларға негізделген

көріністіңқалыптытүрлерінқамтимадегенсұрақтуындайды.Жаңағылым

оларды құптайтынын ескере отырып, оның басты мəселесі бұрынғыдай

таңбаның еріктілігіне негізделген жүйелердің бүкіл тобы болып қала

береді.

Шын мəнінде, қоғамда қолданылатын барлық сөз тіркестері, негізінен,

ұжымдық мінез-құлыққа яки конвенцияға негізделеді. Мысалы, əдеп

ережелерікөбінесетабиғимəнерменкөріністапсада,(императорынатоғыз

рет иіліп сəлем беретін қытайлық сияқты) белгілі бір ережеге сүйенеді.

Оны ым-ишараттың ішкі құндылығы емес, дəл осы ереже орындауға

міндеттейді. Толықтай ерікті таңбалар семиологиялық үдерістің идеалын

басқаларғақарағандажақсытүсінеді.Міне,солсебепті,сөйлеужүйесінің

ішіндегіеңкүрделісіəрібəрінқамтитынсөзтүсінігіоныңөзінетəнсипаты

да бола алады. Бұл тұрғыда, тіл тек нақты бір семиологиялық жүйе

болғанымен, лингвистика семиологияның барлық салаларына үлгі бола

алады.

Сөз символы лингвистикалық таңбаны белгілеу үшін қолданылады,

дəлірек айтқанда, таңбалаушы деп аталады. Бірінші қағида көбінесе бұл

терминді қолдануға қарсы. Символдың негізгі ерекшеліктерінің бірі – ол

ешуақыттатолықеріктіемес;олбосболмайды,өйткенітаңбалаушымен

таңбаланушының арасында табиғи байланыс бар. Қос мағыналылық

сияқты заңдылық символын басқа кез келген символмен алмастырдың

қажетіжоқ.

Еріктісөзідетүсініктемеберудіталапетеді.Бұлтерминтаңбалаушыны

таңдау – сөйлеушінің еркіне толық қалдырылды деген сөз емес (төменде

көріп отырғанымыздай, лингвистикалық қауымдастықтан орын алған

бойда,адамөзтарапынанқандайдабіртаңбаныөзгертумүмкіндігінеиелік

етеалмайды).Меніңайтпағым,бұлнегізсіз,яғнитаңбаланушыментабиғи

байланысыболмағандықтандаерікті.

Қорытындылай келе, I қағиданы орнатуға дейін ескеретін екі қарама-

қарсылықтықарастырыпкөрейік:

1. Ономатопея (дыбысқа еліктеу арқылы пайда болған сөз) таңбаларды

таңдау əрдайым ерікті бола бермейтінін дəлелдеу үшін пайдаланылады.

Дегенмен ономатопеялық құрылымдар ешқашан тілдік жүйенің өзара

байланысқанэлементтеріболғанемес.Соныменқатаролардыңсаныəдетте

болжанғаннан əлдеқайда аз. Француз тіліндегі fouet (шыбық, қамшы)

немесе glas (жоқтау) сөздері құлаққа түрпідей тиюі мүмкін. Бірақ бұл

сөздердің əрдайым мұндай қасиетке ие болмағанына көз жеткізу үшін

латынша нұсқасын (fouet – fāgus (шамшат ағашы), glas – classicum

(кернейдің даусы) сөздерінен шыққан) зерттейміз. Олардың қазіргі

дыбысталу ерекшелігі немесе олардың өзіне тəн дыбысталу ырғағы –

фонетикалықэволюцияныңнəтижесі.

Түпнұсқалықономатопеялықсөздергекелерболсақ(glug‐glug(бүлк-бүлк

ету),tick‐tock(тық-тық–сағаттыңдыбысы),олардыбыссаныменғана

шектеліп қалмаған əрі ерікті түрде таңдалған. Өйткені олар белгілі бір

дыбыстарға шартты түрде не азырақ, не көбірек ұқсайды (ағылшын

тіліндегіbow‐bowсөзінфранцузтіліндегіouaouaсөзіменсалыстырыңыз).

Сонымен қатар бұл сөздер тілге енгізілген бойда, белгілі бір дəрежеде

басқа сөздер сияқты фонетикалық, морфологиялық т.б. эволюциялық

өзгерістерге ұшырайды (pigeon (көгершін) сөзін салыстырыңыз: мұның

түпнұсқасы латынның pīpiō сөзінен шығып, ономатопеялық құбылуға

ұрынған). Бұл – лингвистикалық таңбаның негізсіз екенін болжау үшін

сөздіңбастапқысипатыныңтүрленгіштігінеайқындəлел.

2. Ономатопеямен тығыз байланысты одағай сөздер де тура осындай

негіздегі «шабуылға» ұшырағандықтан, біздің тезистерімізді жоққа

шығармауға мүмкіндік береді. Əркімнің де ондағы табиғи күштерімен

шынайы анықталған ерікті сөйлемдерді көруге қызығушылық танытары

анық. Бірақ көптеген одағайлар үшін олардың таңбалаушысы мен

таңбаланушысы арасында нақты байланыс жоқ екенін көрсете аламыз.

Мұндай сөздердің бір тіл мен екінші тілде қандай айырмашылығы

болатынына қос тілді салыстыру арқылы ғана көз жеткіземіз (мысалы,

француз тіліндегі aïe! сөзінің ағылшын тіліндегі баламасы ouch! (ой!).

Сондай-ақ біз одағай сөздердің бір кезде белгілі бір өзіндік мағынасы

болғанынбілеміз(салыстырыңыз:французтіліндегіdiable!(darn!–қарғыс

атқыр!), mordieu! (golly! – Құдай ақы!) сөздері mort Dieu («Құдайдың

өлімі»)сөзіненшыққант.с.с.).

Ономатопеялық құрылым мен одағайлардың мəні аса маңызды емес,

бірақ олардың символдық түп төркінін бағамдау үшін пікірталастыруға,

соныңнəтижесіндебіртоқтамғакелугеболады.

3.ІІқағида.Таңбалаушыныңсызықтықсипаты

Дыбыстық таңбалаушы уақыт өте келе, мынадай сипаттарға ие болған

кездеғанаанықталады:(а)аралықтыбілдіргенде;(б)аралықбірөлшеммен

өлшенгенкезде;бұлсызықдепаталады.

ІІ қағида айқын болғанымен, лингвистер əр уақытта бұл сөздерді тым

қарапайым деп санағандықтан, оны бекітуге мəн бермегені анық. Соған

қарамастан,олберікорныққан,сондықтаноныңсалдарыөлшеусіз.Оның

маңыздылығыIқағидаменбірдей.Тілдіңбүкілтетігіосығанбайланған.Бір

мезгілде бірнеше өлшемдегі топтамаларды ұсына алатын,көзге көрінетін

таңбалаушыдан(теңіздабылдарыт.б.)естілетіндыбыстықтаңбалаушының

ерекшелігі–өзтобындатекуақытөлшемініңболуы.Олардыңэлементтері

реттілікпен ұсынылған; олар бір тізбек қалыптастырады. Бұл сипат

жазбаша түрде ұсынылғанда айқын көрінеді, ал графикалық белгілердің

кеңістіктіксызығыуақытбойыншабірізділіккеауысады.

Кейде таңбаланушының сызықтық сипаты айқын болмайды. Мысалы,

менбірбуынғаназараударсам,ондабірнүктедегіайрықшаэлементкемəн

бергендейболамын.Бірақбұл–иллюзия.Буынжəнеоныңайтылуытекбір

ғана фонациялық əрекет болып саналады. Əрекеттің ішінде ешқандай

екіжақтылық жоқ, тек алдыңғы һəм кейінгі əрекеттерде əртүрлі қарама-

қарсылықтарбар.

Екіншітарау.ТАҢБАНЫҢТҰРАҚТЫЛЫҚЖƏНЕӨЗГЕРМЕЛІЛІК

СИПАТЫ

1.Тұрақтылық

Таңбалаушы өзі көрсететін идеяларға қатысты еркін таңдалғанына

қарамастан, оны пайдаланатын тілдік қауымдастық (linguistic community)

еркінемес, тұрақтыболыпкеледі.Көпшіліктің бұл мəселедеқарсыпікірі

жоқ, ал тіл арқылы таңдалған таңбалаушыны басқа ештеңе алмастыра

алмайды. Қарама-қарсылықты бейнелегендей көрінетін бұл деректі

«жинақталған жиынтық» (the stacked deck) деп атауға болады. Біз тілге

«таңда!» дейміз, бірақ «басқа емес, дəл осы таңба болуы тиіс» деп қоса

айтамыз.Қаншақаласада,ешбірадамбірде-біржасалғантаңдаудыөзгерте

алмайды; оның үстіне тілдік қауымдастықтың өзі де бірде-бір сөзді

бақылайалмайды.Өйткеніолқолданыстағытілменшектелген.

Тілді таза əрі қарапайым шартпен бірегейлендіруге болмайды. Дəл осы

тұрғыда, тілдік таңба ерекше қызықты зерттеу нысаны болып саналады.

Тіл–қауымдастыққабылдағанзаңныңтолеранттылығынажəнебəріерікті

түрдекелісімберетінережеемесекенінежақсыдəлел.

Алдымен, біз тілдік таңбаны неліктен реттей алмаймыз дегенді

қарастырып, содан кейін бұл құбылыстан туындаған маңызды салдарды

саралап,ойтүйейік.

Қай кезеңді қарастырсақ та, қаншалықты артқа шегінсек те, тіл өткен

дəуірлерденжеткенмұраекеніанық.Бізсоларқылыбелгілібірсəттеатау

берілген заттар, түсініктер мен дыбыс бейнелері арасындағы үйлесімді

əрекетті ұғынып, қабылдауымыз мүмкін; бірақ ондай əрекеттер ешқашан

жазылмаған. Мұндай нəрсенің растығы туралы ұғым таңбаның еріктілік

сипатынтереңтүсінуімізденкейінпайдаболды.

Негізі,кезкелгенқоғамтілдіата-бабаданқалғанмұраретіндеғанабіледі

əрісолайқабылдайды.Сондықтансөздіңпайдаболумəселесіөтемаңызды

болыпесептелмеген.Лингвистикадағыжалғызнақтынысанды,яғниқазіргі

идиомалардың қалыпты, тұрақты қызмет ету мерзімі деген мəселені

қарастырмай-аққоюғаболады.Белгілібіртілдікқұрылымəрдайымтарихи

күштердің өнімі болып есептеледі. Таңбалардың неліктен өзгермейтінін,

яғнинегекезкелгенеріктіөзгеріскенеүшінқарсыласатыныносыкүштер

түсіндіреді.

Тіл – мұра, оны өзгертуге болмайды деген ұғыммен ештеңе

түсіндірілмейді. Қолданыстағы жəне мұрагерлік арқылы келген заңдарды

бірмəнненкелесімəнгеауыстырумүмкінбе?

Мұндай қарама-қарсылықтың шешімін табу үшін біз оны əлеуметтік

жағдай аясында саралап, мəселені кез келген мүлде өзге əлеуметтік

институт тұрғысынан қарастырамыз. Басқа əлеуметтік институттар бұл

мəселені қай тұрғыда қарастырады? Бұл жалпы тұрақтылық мəселесін

қамтиды.Біз,алдымен,өзгеинституттареркіндіктіқаншалықтыдəрежеде

пайдаланатынын анықтап алуымыз керек. Əрбір жағдайда қалыптасқан

дəстүр мен қоғамның еркін əрекетінің арасында өзгеше пропорция бар

екені көрінеді. Келесі қадам – осы санатта бірінші үлгідегі күштердің,

екіншісінеқарағанда,салмағыныңнеліктеназнекөпекенінанықтау.Ақыр

соңында, тілге қайта оралсақ, біз оның таралуының тарихи факторы

неліктеноғантолықтайүстемдікетеді,əрікезкелген,кенеттенболатынкең

ауқымдыөзгеріскеқалайшатыйымсаладыдепсұрауымызкерек.

Сұрақтың ықтимал жауаптары көп. Мысалы, кейінгі ұрпақтар жиһаз

сөрелері сияқты бірінен кейін бірі қатар келіп, көрініп тұрмайды. Олар

өзара тығыз байланысып, сіңісіп кетеді. Əр буын адамдардың барлық

жасын қамтиды деген фактіні ескерсек, тілдің өзгеруі ұрпақтардың

ауысуына байланысты емес екенін көруге болады. Сондай-ақ ана тілін

үйрену үшін қаншалықты күш-жігер кететінін еске ала отырып, жалпы

өзгерістіңмүмкін еместігі туралы қорытынды шығаруға болады. Тағы да

айтар болсақ, рефлексия идиомаларды белсенді қолдануға қатыспайды.

Өйткені сөйлеушілер тілдің заңдылықтарын айтарлықтай біле бермейді.

Олар білмеген нəрсесін қалай өзгертеді? Заңдылықтарды білген күннің

өзінде,олардыңтүсінігісынғасирекұшырайтынынасенімдіболааламыз.

Өйткеніжалпыадамзатөзісөйлепжүргентілдіқанағаттұтады.

Жоғарыда айтылған пікірлер маңызды, бірақ өзекті емес. Ал келесі

пікірлербарыншаіргеліəрітұрақты,алқалғандарыоларғатəуелдіболады.

1.Таңбаныңеріктіліксипаты.Жоғарыдаөзгерудіңтеориялықмүмкіндігін

қабылдауымыз қажет болған еді. Ендігі кезекте талқыланатын мəселеде

таңбаның еріктіліксипатытілдіөзгертудіңкез келгенəрекетіненқорғай

алатыны туралы баяндалады. Адамдар саналы түрде сөйлегенімен, оны

қалай талқылайтынын білмейді, өйткені талқыланатын кез келген

тақырыптың ақылға қонымды негізі болуы керек. Мысалы, некенің

моногамды түрі оның полигамды түріне қарағанда, əлдеқайда көкейге

қонымды əрі екі тараптан қолдау табатын дəлел-дəйектерді алға

жылжытуы мүмкін. Таңбаланған заттармен мақсатты байланыста

болғандықтан,символдаржүйесітуралыдапікірталастудыруғаболады.

Алайда тіл дегеніміз – еркін таңбалар жүйесі жəне оның пікірталас

тудыруға қажетті негізі. Оның берік іргетасы жоқ. Француздың «soeur»

(əпке) сөзін ағылшынның «sister» (əпке) сөзінің орнына, ағылшынның

«Ochs» (О!) сөзін француздың «boeuf» (бұқа) сөзінің орнына т.б.

қолданудыңешнегізіжоқ.

2.Кезкелгентілдіқалыптастыруүшінтаңбалардыңкөптүрлілігіқажет

болады. Тілдік өзгерістерге тосқауыл болатын маңызды факторлардың

бірі–кезкелгентілдіқалыптастыруғақатысатынтаңбаларсаныныңкөп

болуы. Жиырмадан қырық əріпке дейінгі жазу жүйесін басқа жүйемен

ауыстыруға болады. Элементтер саны шектеулі, бірақ тілдік таңбалары

шексізболатынтілтуралыдаосылайайтуғаболады.

3. Жүйенің аса күрделілігі. Тілдің өзі – жүйе. Бұл тұрғыда (кейінірек

кездеседі), тіл толықтай еркін емес, бірақ белгілі бір дəрежеде логика

арқылыбасқарылады.Алайдамұндакөпшіліктіңоныөзгертугеқабілетсіз

екенідеайқынболыптұр.Жүйедегеніміз–көрінісарқылығанаұғынуға

болатын күрделі механизм, оны күнделікті қолданатын адамдар бұл

туралы білмейді. Біз өзгерісті тек мамандардың, филологтардың,

қисыншылдардың(logicians)т.б.араласуыарқылығанаелестетеаламыз,

бірақтəжірибемұндайараласулардыңсəтсізболғанынкөрсетті.

4.Инновациядағыұжымдықинерция.Тіл–тереңмəндітүсінік,олəрсəт

сайын жұртшылықтың алаңдаушылығын тудырады; ол бүкіл қоғамға

таралып,оныбасқарады,тілдібəрімізкүнделіктіқолданамыз.Мұндабіз

тілдерді бір-бірімен яки басқа институттармен салыстыра алмаймыз.

Кодтардың, діни жоралғылардың, теңіз дабылдарының т.б. жазылмаған

заңдары бір мезетте адамдардың белгілі бір санын ғана қамтиды. Əрі

уақыттыңшектеулікезеңіндеғанаүстемдікқұрады.Алтілде,керісінше:

олбарлықкезеңде де көрініс табады, сондықтан оған барлығы тұрақты

түрде əсер етіп отырады. Бұл негізгі дерек революцияның мүмкін емес

екенін көрсету үшін жеткілікті. Тіл барлық əлеуметтік институттарда

бастамағатезілесіпкетпейді.Олқоғамөміріменүйлесімтауыпкетеді,ал

табиғатынанинерттіинституттарнегізгіконсервативтікүшболады.

Бірақ тіл əлеуметтік күштердің өнімі деп айту оның ерікті емес екенін

айқынкөрсетугежеткіліксіз;тілдіңөткенкезеңніңмұрасыекенінесімізден

шығармай,бізосыəлеуметтіккүштердіңуақытпенбайланыстыекенінқоса

айтуымыз керек. Тіл ұжымдық салмағымен ғана емес, уақытпен де

тексеріледі. Бұл екеуі бір-бірінен ажырағысыз. Өткен шақпен бірлесу əр

сəтте таңдау еркіндігін тексереді. Біз man (ер адам) жəне dog (ит) деп

айтамыз.Бұлжалпықұбылыстабір-бірінеқарама-қарсыекікүштіңтаңдау

еркіндігі бар. Ол ерікті шарт пен таңдауды тұрақтандыратын уақыттың

арасындағыбайланыстыңболуынабұлжағдайкедергікелтірмейді.Таңба

ерікті болғандықтан, дəстүрден басқа заңға бағынбайды, ал дəстүрге

негізделгендіктен,олеріктіболады.

2.Өзгермелілік

Тілдіңүздіксіздігінқамтамасызететінкезеңніңбастапқығааныққарама-

қарсы болатын тағы бір əсері бар. Ол – тілдік таңбалардың белгілі бір

дəрежеге дейінгі жылдам өзгерісі. Сондықтан, белгілі бір мағынада,

таңбалардыңөзгермелілігіментұрақтылығытуралыайтааламыз.

Соңғысараптаудаекіфактбір-біріменөзарабайланысты:таңбаөзгеріске

ұшырайды, өйткені ол өзін-өзі мəңгілікке сақтап қалады. Барлық

өзгерістердебасымболатыннəрсе–көнесубстанцияныңсақталыпқалуы;

өткенді елемеу салыстырмалы болады. Сол себепті, өзгеру қағидасы

үздіксіздікқағидасынанегізделген.

Уақыт аралығында өзгерудің көптеген үлгілері бар. Олардың

əрқайсысындалингвистиканыңмаңыздытарауларыжазылуымүмкін.Оны

егжей-тегжейлі қарастырмай-ақ, бұдан əрі нені сипаттауға болатынына

кірісейік.

Біріншіден, біз сөздің өзгеруі деген мағынаға қатысты қателеспеуіміз

керек. Мəселе таңбалаушының фонетикалық өзгертуі туралы немесе

таңбаланушының түсінігіне əсер ететін мағынаның өзгерісі туралы

қозғалып жатыр деп ойлауға болар еді. Бұл көзқарас ақылға қонымсыз.

Өзгеріскүштерінің не екенінежəне бір-бірінен оқшау немесе бір-бірімен

үйлесетіндігіне қарамастан, олар таңбалаушы мен таңбаланушы

арасындағыбайланыстыңөзгерісінеалыпкеледі.

Оған бірнеше мысал келтірейік. Латын тіліндегі necāre (өлтіру) сөзі

французтіліндеnoyer(бату,малтығу)сөзінеайналыпкетті.Дыбысбейнесі

мен түсініктің екеуі де өзгерді. Бірақ бұл құбылысты екіге бөлудің еш

пайдасы жоқ, тек идея мен таңба арасындағы байланыстың үзілгендігін

жəнеолардыңөзарабайланысындаөзгерістіңболғанынкөрсетужеткілікті.

Егер классикалық латын тіліндегі necāre (өлтіру) сөзін француз тіліндегі

noyer(бату,малтығу)сөзіменсалыстырсақ,ондабізбұрынғытерминдіIV

немесе V ғасырдағы қарапайым латын тілінде «бату» деген мағынаны

білдіретін necare сөзіне қарама-қарсы қоямыз. Онда жағдай басқаша

болады:мұндатаңбалаушыныңөзгерісіайтарлықтайкөрінбегенімен,идея

ментаңбаарасындаөзгерісбар.

Көне герман тіліндегі dritteil (үштен бір) қазіргі неміс тілінде Drittel

(Дриттел) сөзіне айналып кетті. Мұнда түсінік бұрынғы күйінде

қалғанымен, олардың өзара байланысы екі əдіспен өзгерген: таңбалаушы

материалдық аспекті бойынша ғана емес, грамматикалық аспектіде де

өзгеріске ұшыраған; Teil (бөлік) идеясы енді айтылмайды; Drittel Drittel

(Дриттел) – қарапайым сөз. Қалай болғанда да, ол өзара байланыс

арасындаұдайыөзгеріскеұшыраптұрады.

Англо-саксонтіліндегіжазупайдаболғанғадейінгіfot(аяқ)сөзініңкөпше

түрі

fōti–fe&c.macr;t(қазіргіағылшынтіліндеfeet(аяқтар)болды.Басқа

болжамды өзгерістерге қарамастан, бір нəрсені анық айтуға болады:

олардың байланысындаөзгерісболды;фонетикалықсубстанция менидея

арасындабасқасəйкестікорнады.

Тіл бір кезеңнен екінші кезеңге дейін таңбалаушы мен таңбаланушы

арасындағы байланысты өзгертетін күштен мүлдем қорғана алмайды.

Таңбаныңеріктіліксипатыныңбірсалдары–осы.

Салт-дəстүр, заңдар т.б. адамзат институттары белгілі бір дəрежеде

заттардың табиғи байланысына негізделген. Бұл – олардың тілден

өзгешелігі. Бұлар пайдаланған амалдарды қажетінше алға қойған

мақсатымызға бейімдеді. Тіпті киімдердің сəн үлгісі де толықтай ерікті

емес; біз адам денесіне сəйкес келетінүлгілерден аздапауытқып кетуіміз

мүмкін.Тілболсаамалтаңдаудаешнəрсеменшектелмеген.Өйткеніқандай

дабіридеяныдыбыстардыңкезкелгентізбегіменбайланыстыруғаболады.

Оғанешкедергіжоқ.

Тілдіңнағызинститутекенітуралышындыққаерекшеназараударуүшін

Уитни таңбалардың еркіндік сипатына əділетті түрде табан тіреп тұрып

алды. Сөйтіп, ол лингвистиканы өз зерттеуінің шынайы өзегіне

орналастырды.Бірақолтілдіңеркіндігіоныбарлықбасқаинституттардан

түбегейліалыстататынынескергенжоқ,тіптіаңғарадаалмады.Ісжүзінде,

таңбағабіріккенекіэлементтіңəрқайсысыбелгілібірдəрежеде,беймəлім

жерде өзінің қызмет ету мерзімін сақтап қалады. Кейде бұл тіл өзгереді;

дыбысқа, тағы бірде,мағынаға əсер ететін барлық күштердің ықпалымен

эволюцияға ұшырайды. Эволюциядан қашып құтылу мүмкін емес, оған

қарсы тұрған бірде-бір тілдің мысалы жоқ. Белгілі бір уақыт мерзімінде

міндеттітүрдеөзгерістердіңболатыныанық.

Өзгерісқашандаболады,алжасандытілдероданмүлдемқашыпқұтыла

алмайды. Тілді жасаушылар оны қолданысқа енбей тұрып қана бақылай

алады.Олөзқызметінекірісіп,əрадамныңсөйлеутілінеайналғансəттен

бастап бақылау дəрменсіз. Мысалы, эсперантоны алып қарайық: ол

бұлжымас заңнан айналып өте ала ма? Қолданысқа енгеннен кейін,

эсперанто толықтай семиологиялық қызметіне кіріседі. Өзінің логикалық

пайда болу заңдылығында шегінерге жол қалмағандықтан, еш ортақтығы

жоқ басқа заңдармен жалғасын табады. Ал жасанды тілді өзгелерге дəл

сондай қалпында қабылдауды ұсынған адам үйрек басқан жұмыртқадан

шыққан тауықтың балапанына ұқсап қалады (еркін жүзіп кете алмайды).

Оның жасаған тілі, қаласын-қаламасын, барлық тілдерді қамтитын заңға

бағынатынболады.

Таңбалар жалпы семиология қағидасымен реттеледі. Толассыз уақыт

аралығындағы үздіксіздік уақыттың өзгеруімен байланысты; мұны

орфографиялықжүйелер,мылқаулардыңтіліт.б.растайды.

Бірақ өзгерістің қажеттілігін қолдайтын не нəрсе? Мені бұл мəселеде

өзгермеліліксоншалықтыайқынболмағандепайыптауы мүмкін. Өйткені

мен өзгерістің əртүрлі күштерін ажырата алмадым. Біз олардың

қаншалықты қажетті екенін түсіну үшін оның көптүрлілігін назарға

алуымызкерек.

Үздіксіздік,бақылаушыныңкөзқарасыбойынша,текболжамды болады,

бірақуақытжүзіндегіөзгерісондайемес.Бұлкезеңденақтыақпаратберуге

тырысудыңқажетіжоқ,текталқылаудыжалпыбайланысқақарайбұрумен

шектелген дұрыс. Уақыт бəрін өзгертеді, тілдің мұндай бірегей

заңдылықтанқашуыныңешнегізіжоқ.

Енді талқылаудың негізгі мəнін қарастыруға көшіп, оны кіріспеде

айтылғанқағидаларменұштастырайық.

1. Сөйлеу кезіндегі жалпы құбылыста көрініс табатын нəтижесіз

сөздердіанықтаудан қаша отырып,бізоныңекібөлігінанықтадық:

тілжəнесөйлеу.Тіл–сөйлеуденкішітілдікбелгі(Languageisspeech

lessspeaking).Бұл–адамғатүсінугежəнетүсініктіболуғамүмкіндік

беретінтілдікдағдылардыңбүтінбіржиынтығы.

2. Бірақбұланықтаматілдібұрынғыдайөзініңəлеуметтікконтексінен

тыс қалдырады; ол шынайылықтың белгілі бір бөлігін ғана

қамтығандықтан, тілді жасанды етеді; оны қолданысқа енгізу үшін

сөйлеушілерқауымдастығы,яғникөпадампайдалану[masseparlante

– сөйлеуші көпшілік] керек. Соған қарамастан, тіл ешқашан

əлеуметтікфактілерденбөлекболмайды,өйткеніолсемиологиялық

құбылыс болып саналады. Тілдің əлеуметтік табиғаты – оның ішкі

сипаттарыныңбірі.Оныңтолықанықтамасыбіздітөмендегісуретте

келтірілгендей,екіажырамаснысанменбетпе-беткелтіреді:

Бірақтілсипатталғаншартпенөмірсүрмейді;оның текəлеуеттіқызмет

мерзімі бар; біз тарихи деректерді емес, əлеуметтік жағдайды ғана

қарастырдық.

3. Лингвистикалық таңба ерікті; демек, тілдің өзі бір жүйе болып

есептеледі.Өйткеніолтиімдіқағидаларғатікелейбайланысты:еркінһəм

қалауынша əрекет ете алады. Оның тəуелсіз болуы жəне əлеуметтік

сипаты белгілі бір көзқарастардың болуын жоққа шығармайды.

Логикалықнегіздетоптықпсихологияныңəрекетететініайқын;адамдар

арасындағышынайықарым-қатынаскезіндесанақабылдамайтынбарлық

нəрсені есепке алу керек. Бірақ тілді мүдделі топтың келуімен өзгеруі

мүмкін қарапайым шарттылықтан қорғап қалатын нəрсе – оның

əлеуметтік сипаты емес, уақыттың əлеуметтік күшпен үйлескен əрекеті.

Егеруақытесепкеалынбаса,лингвистикалықдеректертолықболмайды

да,қорытындыжасаумүмкінболмайқалады.

Енді тілді сөйлеушілер қауымдастығынан тыс уақыт бойынша

қарастырып көрелік. Онда ғасырлар бойы бəрінен оқшау тіршілік еткен

адамды көз алдыңызға келтіріп көріңіз. Оның сөзінен бір өзгеріс байқай

аласызба?Дəлсолсияқты,тілдендеешқандайөзгерістібайқамағанболар

едік. Ендеше, уақыт тілге əсер етпейді. Керісінше, сөйлеушілер

қауымдастығынуақыттыесепкеалмайқарастырсақ,ондатілгеəсерететін

əлеуметтік күштердің ықпалын көре алмас едік. Нақты дəлелдерді алға

тартуүшінбіз1-суреткеуақыттыңөтуінбілдіретінбелгіқосуымызкерек:

Уақыт олардың əсерін жою үшін əлеуметтік күштердің жұмыс істеуіне

мүмкіндік бергендіктен, тіл енді ерікті емес. Бұл бізді еріктілікті жоққа

шығаратын үздіксіздік қағидасына қайта əкеледі. Ал үздіксіздік деген

міндетті түрде таңбаланушы мен таңбалаушы арасындағы өзара

байланыстыңөзгерісін,олардыңəртүрлідеңгейдегідəрежелерінбілдіреді.

Үшіншітарау.СТАТИКАЛЫҚЖƏНЕЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ

ЛИНГВИСТИКА

1.Мəндерге(value)байланыстыбарлықғылымныңішкідуализмі

Кейбір лингвистер уақыт факторының араласуы лингвистика үшін

қиындықтудырадыəрітілғылымынамүлдемекібөлекжолашуымүмкін

депкүмəнданады.

Көптегенғылымдармұндайтүбегейлідуализмніңəсерінмойындамайды,

уақытоларғаерекшеəсеретпейдідепсанайды.Астрономияжұлдыздарда

айтарлықтай өзгерістердің болып тұратынын байқады, бірақ ол үшін өз

пəнінекігебөліптастамайды.Геологияəркездедебірізділіккемəнбереді,

бірақоданжерқыртысынзерттеумүлдембөлекпəнболыпкетпейді.Заң–

өзінетəнсипатыбарғылымһəмтарихиғылым;бірақбұлекеуібір-біріне

қарама-қарсы емес. Саясатты зерттейтін тарихшылар мемлекеттегі өздері

көздеген уақытқа қатысты деректерді жинайды. Алайда бұл белгілі бір

кезеңді зерттеген тарихшының тарихтан ауытқып кеткенін білдірмейді.

Керісінше, саяси институттар туралы ғылым, шын мəнінде, сипаттамалы

қасиетке ие. Бірақ ол қажеттілік туындаған жағдайда тұтастықты

бұзбастан,тарихимəселелердіоңайшешеалады.

Мұндай дуализм экономикалық ғылымдарға тəн. Саяси экономика мен

экономика тарихының басқа ғылымдардан айырмашылығы – бір ғылым

аясынданақтыекібөлекғылымретіндеқабылдануы.Осыпəндербойынша

жасалғансоңғыжұмыстаролардыңайырмашылығынкөрсетіпберді.Оны

экономистер өздері сезінбесе де, ішкі қажеттіліктерге бағынады. Мұндай

қажеттіліктер лингвистиканы екі бөлімге бөлуге міндеттейді, бұлардың

əрқайсының өз қағидалары бар. Мұнда, саяси экономикадағы сияқты, біз

мəнтүсінігіменбетпе-беткелеміз:екіғылымдаəртүрліекінəрсемен, бір

жағынан, еңбек пен жалақыны; екінші жағынан, таңбаланушы мен

таңбалаушынытеңестіретінжүйементығызбайланысты.

Əрине, ғылым тұтастай өз пəндері бағытталған нақты координаталар

аралығын көрсетсе, ұтар еді. Ол үшін барлық жерде төмендегі суретте

көрсетілгендейайырмашылық(дифферанс)жасалукерек.Мұнда:(1)(АВ)

бірмезгілділік аралығы (осі) қатар жүретін (coexisting) заттар мен уақыт

ықпалына ұшыраған заттар арасындағы байланысты белгілейді; (2)

бірізділік аралығы (осі) бір нəрсе тек бір-ақ рет қарастырылатын, бірақ

бірінші осьтегі барлық заттың өзгерістерімен қоса орналасқан (СD)

арасындаболады.

Мəндермен байланысты ғылымдарда айырмашылық тəжірибелік кейде

абсолютті қажеттілік болып саналады. Бұл салаларда ғалымдар екі

координаттыдақарастырмастанəрідəлсондаймəндержүйесінің,олардың

уақытқа қатысты мəндерінің арасында айырмашылық жасамастан, өз

зерттеулерінжүргізеалмайды.

Бұлерекшелік,еңалдымен,лингвистертарапынанназарғаалынуғатиіс.

Тілүшінбұл–оныңтерминдерініңбірсəттікорнығуынанбасқаештеңемен

анықталмайтынтазамəндержүйесі.Мəн,экономикадағысияқты,заттарға

жəне олардың табиғи байланысына тəуелді (мысалы, жер телімінің құны

оның өнімділігіне байланысты болғаны сияқты). Ол қашан орныққанша

белгілібірдəрежедеуақытқакіріптарболғандықтан,бізбұлтəуелділіктің

ұдайықатаржүретінмəндержүйесінебайланыстыекенінбілетінболамыз.

Оның заттармен байланысы оған мəжбүрлі түрде табиғи негіз һəм бізге

осындаймəндергеарқасүйейтінтүсінікбереді.Сондықтантолықтайерікті

бола алмайды, оның өзгергіштігі шектеулі. Біз енді ғана тілде табиғи

ақпараттарға(naturaldata)орынжоқекенінекөзжеткіздік.

Сайып келгенде, мəндер жүйесі неғұрлым күрделі болса, əрі қатаң

тəртіппен құрылса, оның екі координата аралығымен сəйкестігін зерттеу

соғұрлымқажеттіболатүседі.Басқабірде-біржүйебұлерекшеліктідəлтіл

секілдіжүзегеасыраалмайды.Бізөзгежердендəлосындайнақтымəндерді

əрі дəл осынша көп, оған қоса, əртүрлі терминдерді таба алмаймыз;

олардың барлығыбір-біріменөте тығызбайланысқан.Тілдіңүздіксіздігін

түсіндіруүшінпайдаланғантаңбалардыңкөптүрлілігіуақытаралығындағы

сабақтастық пен жүйенің ішіндегі байланысты бір мезетте зерттеуге

мүлдеммүмкіндікбермейді.

Тіл туралы екі бөлек ғылымдағы айырмашылықтың себебі анық.

Ғылымды қалай анықтау керек? Қолжетімді терминдердің барлығы

айырмашылықты бірдей дəлдікпен анықтай алмайды. «Лингвистикалық

тарих» пен «Тарихи лингвистика» тым түсініксіз. Саяси тарих əртүрлі

кезеңдерді сипаттап, оқиғаларды баяндайтындықтан, студент жүйелі

құрылымдысипаттапжатқанкездетілдіуақытаралығынақатыстыүйреніп

жатырмындепойлауымүмкін.Бірақолүшінтілдібіркүйденекіншікүйге

ауыстыратын құбылысты бөлек зерттеу керек болады. Эволюция жəне

эволюциялық лингвистика барынша нақты, сондықтан мен осы сөйлемді

жиі қолданамын. Бұдан өзге, біз тілдік құрылым [états de langue] немесе

статикалықлингвистикағылымытуралыдаайтааламыз.

Бірақ бір нысанға қатысты құбылыстың екі қатарының (қосарлана)

қиылысуынəріқарсылығынбарыншанақтыанықтауүшінменсинхронды

жəнедиахрондылингвистикажайлыайтудыжөнкөремін.Біздіңғылымда

статикамен байланысты барлық нəрсе синхронды болып саналады; ал

эволюцияменбайланыстыбарлықнəрседиахронды.Сайыпкелгенде,олар

синхрондық жəне диахрондық тілдің сəйкес күйін, сонымен бірге

эволюциялықфазаныбілдіреді.

2.Ішкідуализмжəнелингвистикатарихы

Тіл фактілерін зерттеу кезінде біздің көзімізге бірден түсетін нəрсе

сөйлеушінің мүддесі болғандықтан, уақытөтекеле қалыптасқан ұғымнан

ауытқу кездеседі. Кез келген зерттеуші осындай жағдаймен бетпе-бет

келеді. Міне, сол себепті жағдайды түсінгісі келген лингвист орнығып

қалған,қалыптасқанбілімаясынаншығып,диахронияныелемеуітиіс.Ол

сөйлеушілердің санасына өткеннен толықтай бас тарту арқылы ғана ене

алады. Тарихтың араласуы тек оның пікірін бұрмалайды. Юра тау

алабындағы бірнеше шың үстінен бір мезетте қарап тұрып, Альпі

шыңдарының жалпы көрінісін сызып шығуға талпыныс жасау ақылға

сыйымсызболареді.Өйткеніəрпанораманыбірғанабақылаунүктесінен

жасауға болады. Бұл жағдай тілге де қатысты. Лингвист пайдалану

стандарттарын жасамастан, бір ғана жағдайды назарға алып, тілді толық

сипаттай алмайды. Ол тілдің эволюциясына ілескен кезде, болашақтағы

болуы мүмкін өзгерістерді тіркеу үшін Юра тауларының бір шыңынан

екіншішыңынашығыпжүргенбақылаушығаұқсапкетеді.

Қазіргілингвистикапайдаболғалыбері,оныдиахрониятолықтайжұтып

қойды. Салыстырмалы үнді-еуропалық филология қолда бар

материалдарды тілдің көне түрін гипотеза түрінде қайта құру үшін

пайдаланады.Салыстыру– өткендіқайтақалпынакелтіруқұралы.Тілдің

басқа тармақтарын (роман тілдері, герман тілдері т.б.) біржақты зерттеу

үшін де осы əдіс қолданылады.Жағдай тұрақсыз болғандықтан, оған тек

біртіндепараласады.ФранцБоппенгізгенүрдісосындай.Сондықтаноның

тілтуралытұжырымдамасыгибридтікəрітұрлаусыз.

Осыдан барып, қазіргі лингвистика пайда болғанға дейін дəстүрлі

əдістерменқалыптасқан«грамматиканы»зерттеушілердіңтəсілдеріқандай

болған деген сұрақ туындайды. Мұнда олардың көзқарастарының мінсіз

болғанынатапөткенжөн.Олтұстағығалымдардыңжұмыстарынантілдің

қалпын сипаттауға тырысқандары айқын көрінеді. Олардың

бағдарламалары міндетті түрде син-хронды болды. Мысалы, Пор-Рояль

грамматикасы(PortRoyalGrammar)французтілінЛюдвигXIVкезеңімен

сипаттауғажəнеоныңмəнінанықтауғатырысқан.Олүшінортағасырдың

тілі керек емес, көлденең аралық ось артқа шегінбестен, алға жылжи

береді. Ол кезде бұл əдіс дұрыс болған. Бірақ бұл оны пайдалану

кемшіліксіз болды дегенді білдірмейді. Дəстүрлі грамматика сөзжасам

сияқты тілдің бүтін бір бөліміне назар аудармайды, ол нормативті жəне

фактілерді тіркеп, бекітудің орнына, ережелерді белгілеуді дұрыс деп

біледі.Оныңкелешегіжоқ,олтіптіжазылғансөздіайтылғансөзденбөліп

қарайдаалмайдыт.с.с.

Классикалық грамматика ғылыми емес деген сынға ілікті. Соған

қарамастан,оныңнегізісынғакөпұшырайқойғанжоқ.Себебіоныңпəні,

Боппнегізінқалағанлингвистикағақарағанда,біршамаайқынанықталған.

Соңғысыбелгісізнегізгесүйенгендіктен,оныңұмтылғанмақсатыдаайқын

емес. Ол нақты жағдай мен ұласпалы жағдайдың арасындағы шекараны

қатаңажыратаалмағандықтандаекісаланықамтиды.

Лингвистика тарихқа көп орын бергендіктен, дəстүрлі грамматиканың

статикалық көзқарасына оралады. Бірақ басқа рухпен, басқа тəртіппен.

Тарихи əдіс те мұндай жасаруға (rejuvenation) мүмкіндік береді. Тарихи

əдісөзкезегіндетілдіңжағдайынжақсырақтүсіндіреді.Көнеграмматикада

тек синхронды деректер бақыланатын, ал лингвистика құбылыстардың

жаңа кластарын анықтады. Бірақ бұл жеткіліксіз, оның барлық салдарын

шығарыпалу үшін екі класс арасындағыдеректердіңқарама-қарсылығын

түсініпалукерек.

3.Мысалдарменкелтірілгенішкідуализм

Синхронды жəне диахронды екі көзқарас арасындағы қарама-қарсылық

абсолюттіəріымыраға(compromise)келмейді.Олардыңайырмашылығын,

неліктенымырағакелмейтінінбірнешедəлелдерарқылыкөрсетугеболады.

Латынның crispus (толқынды, бұйра) сөзі француз тіліндегі «crép»

түбіріне айналды. Сөйтіп, crépir (қара сылақ жүргізу) пен décrepir

(сылақты тазалау) етістіктері пайда болды. Керісінше, белгілі бір сəтте

түпнұсқасыбелгісізde&c.macr;crepitusсөзілатынсөзіненалынып,décrépit

(қартайған, қаусаған) сөзіне айналып кетті. Əрине, қазіргі уақытта

сөйлеушілер қауымдастығы un mur décrépi (сылағы құлайтын қабырға)

мен un homme décrépit (қартайған адам) сөздері арасынан байланыс

іздейді. Бірақ бұл екі сөздің тарихи ешқандай ортақ негізі жоқ, өйткені

адамдар үйге қатысты айтылған кезде көбінесе façade décrépite (үйдің

қасбеті) деп айтады. Бұл орнықты, өйткені ол тілдің сəйкес екі түрінің

арасындағы байланысқа қатысты. Оны жүзеге асыру үшін белгілі бір

эволюциялық құбылыстардың сəйкестігі қажет болды. Сrisp сөзінің

айтылуыcrép-кеайналды жəнебелгілібірсəттежаңасөзді латынтілінен

алу керек болды. Диахронды деректердің өзінен шыққан статикалық

деректергебайланыстыемесекеніанық.Оларбасқакласқатиесілі.

Алкелесімысалсоныайқынкөрсетеді.Көнежоғарыгермантілінде(Old

HighGerman)gast (қонақ) сөзінің көпше түрі əуелдеgasti болды, ал hant

(қол) сөзінің көпше түрі – hanti т.с.с.. Кейінірек -i жалғауы ықпалға

ұшырап,(умлаут) яғни алдыңғыбуындағыаəрпі е əрпіне айналып кетті:

gasti→gesti;hanti →henti.Соданкейінсоңғы-iжалғауы өзінің тембрін

жоғалтты: gesti → geste т.с.с.. Қазіргі неміс тілінде Gast: Gäste, Hand:

Hände сөздердің бүтін бір тобы жекеше де, көпше түрде де дəл сондай

айырмашылықпен көрінеді. Дəл осындай жағдай англо-саксон тілінде де

бар: көне нұсқалары fōt:

fōti, tōÞ:

tōÞi, gōs:

gōsi т.б. болды. Бастапқы

фонетикалықөзгеріс–умлаут:

fōtiсөзі

fe&c.macr;tiсөзінеайналды;содан

кейін -i жалғауы түсіп қалды да, fe&c.macr;ti сөзі fe&c.macr;t сөзіне

айналды; fōt сөзі көпше түрде fe&c.macr;t болды; tōÞ, te&c.macr;Þ; gōs,

ge&c.macr;sт.с.с.(Қазіргіағылшынтіліндеfoot:feet(аяқ:аяқтар), tooth:

teeth(тіс:тістер),goose:geese(қаз:қаздар).

Бұрынадамдарgast:gasti,fōt:fōtiдепайтқанкезде,жайғанаiəрпінқоса

салусөздердікөпше түргеайналдырыпжіберетінеді:Gast:Gäste əрі бұл

fōt:fe&c.macr;t көпше түрді білдіруүшін жаңа механизмді көрсетеді.Екі

жағдайда да механизм бірдей болмайды, көне ағылшын тілінде дауысты

дыбыстар арасында ғана қарама-қарсылық бар болатын. Ал неміс тілінде

соныменқатар-eжалғауыжалғанатынкейдежалғанбайтынжағдайларбар.

Бірақбұлжердемұндайайырмашылықмаңыздыемес.

Қандай түрде болмасын, жекеше түр мен көпше түр арасындағы

байланыскезкелгенуақыттакөлденеңаралықпен(осьпен)бейнеленеді:

Біртүрденекіншітүргеөтуменбайланыстыдеректер,қандайболмасын,

жалпыкөріністетікаралық(ось)арқылыберіледі:

Бұл көріністен бірнеше сəйкес ескертпелер (remarks) шығарып алуға

болады:

1. Диахронды деректер еш уақытта мағынаны басқа таңбаның көмегімен

байланыстыруға бағытталмаған; gasti сөзінің gesti, geste (Gäste)-ге

айналуыныңзатесімдердіңкөпшетүрінеешқандайқатысыжоқ;tragit→

trägtөзгерісіндедедəлсолумлаутауызшаекпінменболады,əріқарайда

солай кете береді. Диахронды дерек – тəуелсіз жағдай; одан пайда

болатынерекшесинхрондысалдароныменмүлдембайланыстыемес.

2. Диахронды деректер тіпті жүйені өзгертуге де бағытталмаған.

Сөйлеушілер бір жүйеден екіншісіне өткісі келмеген. Сондықтан

модификация орналасуға əсер етпейді, оның элементтеріне ықпал

жасайды.

Мұнда біз алдында айтылған қағиданы көреміз: жүйе ешқашан да

тікелей өзгермейді. Негізі, оның өзі – өзгермейтіннəрсе. Бəрін біртұтас

етіп байланыстырып тұратын тұтастықты есепке алмастан, тек кейбір

элементтеріғанаөзгереді.Бұл–күндіайналыпжүргенғаламшарлардың

бірі оның өлшемі мен салмағын өзгертіп жібергені сияқты құбылыс.

Мұндай оқшауланған жағдайдың жалпы салдары болады, тіпті олбүкіл

жүйені тепе-теңдіктен ауытқытып жібереді. Екі терминнің қарама-

қарсылығы көпше түрді көрсету үшін керек; fōt: fōti немесе fōt:

fe&c.macr;t; мұндай екі əрекеттің екеуі де орын алуымүмкін, бірақ

сөйлеушілер біреуінен екіншісіне, қажет болмаса да, ауысып кеткен.

Олардың ешқайсының орны ауысқан жоқ, сонымен бірге бір жүйе

екіншісінтуындатқан жоқ.Алғашқыжүйедегібіріншіэлементөзгеріске

ұшырадыəріосыөзгеріскелесібіржүйеніжасауүшінжеткіліктіболды.

3.Жоғарыдаайтылғанбақылауларболғанжайттыңкездейсоқтықсипатын

көрсетеді. Біз өзіміз оңай қалыптастырып алатын жалған көріністен

айырмашылығы – тіл түсінікті көрсету үшін жасалған жəне реттелген

механизм емес. Керісінше, біз өзгерістен туындаған жағдай енгізілген

(impregnated) мағына туралы белгі беруге арналмағанын көреміз.

Кездейсоқжағдайда(fōt:fe&c.macr;t)сөйлеушілербарайырмашылықты

пайдаланып,жекешежəнекөпшетүрарасындағыөзгешеліктуралыбелгі

берді; fōt: fe&c.macr;t бұл мақсатта fōt:

fōti-дан жақсырақ емес. Əр

жағдайда сана осы субстанцияға еніп, оны жандандырады. Тарихи

лингвистикаданшабыталғанмұндайжаңатүрөзəдісіменоғанешқашан

қол жеткізе алмайтын дəстүрлі грамматика үшін беймəлім. Тіл

философтарының көпшілігі бұл туралы білмейді. Білген күнде,

философиялықкөзқарастұрғысынандаоныңсоншалықтымаңызыбола

қоймас.

4. Диахронды топтардың дəл сол кластағы деректері синхронды топтағы

деректерсияқтыболаалама?Ешқашанолайболаалмайды.Өйткенібіз

өзгерістің барлығы дерлік кездейсоқ емес екенін көрдік, ал синхронды

дерек қашанда маңызды болған. Ол əрдайым бірдей екі терминді

біріктіреді. Тек Gäste сөзі ғана емес, Gast: Gäste нұсқалары да көпше

түрді білдіреді. Диахронды деректерде, керісінше, тек бір ғана термин

əрекететеді.Алжаңасөз(Gäste)пайдаболуүшінескісі(gasti)оғанжол

беруікерек.

Осындай əртүрлі деректерді бір пəнге біріктіруге тырысу таңғажайып

бастама болар еді. Диахронды түр жүйелердің пайда болуына себепші

болғанымен,жүйеніңөзіменбайланыстыболмайды.

Бастапқы деректерден шығатын қорытындыларды нығайтып,

толықтыратынтағыбірнешемысалұсынайық.

Французтіліндеекпін,егеролбуындадыбысталмайтынe(ə)əрпітұрса,

қашанда соңғы буынға түседі. Бұл – синхронды дерек, барлық француз

сөздері мен екпін арасындағы байланыс. Бұл қайдан шығады? Алдыңғы

жағдайдықарастырыпкөрейік.Латынтіліндеекпінқоюжүйесібұдангөрі

басқаша,күрделірекболды:соңғыбуынұзынболса,екпіноныңалдындағы

буынға қойылатын; ал қысқа болса, екпін соңынан санағанда үшінші

буынғажылжитын(салыстырыңыз:amī&c.acute;cus,ánima).Латынтілінің

заңдылығында француз тілінің заңдылығына мүлдем ұқсамайтын

байланыстарбар.Екпінмəселесінекелгендедедəлсолай.Французтілінде

екпінлатынтілінененгенсөздергетүседі:amī&c.acute;cum→aımi,ánimum

→ âme. Бірақ екі формула екі жағдайда əртүрлі болады. Өйткені сөздің

формасы өзгерді. Біз екпін түскеннен кейін буынның жоғалып кеткенін

немеседыбысталмайтынеəрпінеайналыпкеткенінбілеміз.Сөздіңөзгеруі

нəтижесіндеекпінніңбəрінеқатыстыорныбұрынғыдайболмайқалды;əрі

қарайжаңабайланыстыңтуындағанынтүсінгенсөйлеушілерекпіндісоңғы

буынға қойып, сөйлей бастайды. Мұны тіпті жазбаша түрде де

пайдаланады(facile(жеңіл),consul(елші),ticket(билет),burgrave(ұрлық)

т.с.с.). Сөйлеушілер жүйені өзгертуге, жаңа формуланы пайдалануға

тырыспаған сияқты. Өйткені amī&c.acute;cum → amí сықылды сөздерде

екпін қашанда бір буынға түсетін. Бірақ сөйлеушілер диахронды дерек

қойылатын сөзді өзгертпестен, екпінді өзгерте салды. Барлық заңдылық

сияқты екпін қою заңдылығы да тілдік жүйеге жатады һəм эволюция

нəтижесінде кездейсоқ, оған қоса, өздігінен пайда болған терминдер

қатарыболыпесептеледі.

Бұғантағыбірайқынмысал келтірейік.Көнеславян тіліндеслово (сөз)

сөзі көмектес септігінің жекеше түрінде словом (сөзбен); атау септігінің

көпше түрінде слова (сөздер), ілік септігінің көпше түрінде слов (сөздің)

т.с.с.; септеу кезінде сөздің соңғы əріптері ғана өзгеріп отырады. Бірақ

бүгінде b&c.macr пен ′b&c.macr сияқты əлсіз дауысты дыбыстар, прото-

үнді-еуропалық ı&c.breve жəне u&c.breve дыбыстар жоғалып кетті.

Мысалы, чех тілінде слово, словом, слова, слов деген сөздер; сондай-ақ

жена(əйелі)сөзібар:табыссептігініңжекешетүріндежену(əйелін),атау

септігініңкөпшетүріндежёны,іліксептігіндежён(əйелдерінің).Мұндағы

ілік септігінде (слов, жён) жалғау жоқ. Бұл жерден көретініміз: ойды

білдіруүшінматериалдық таңбаның болуы шартемес екен;тілбір нəрсе

мен еш нəрсенің арасындағы қарама-қарсылықты да қанағат тұта береді.

Чех тілінде сөйлеушілер жён сөзін жена немесе жену түрінде

тұрмағандықтан ғана ілік септігінің көпше түрінде тұрған сөз ретінде

қабылдайды. Алғаш қарағанда, ілік септігінде тұрған сөздің ешқандай

жалғауыболмағаныбіртүрлікөрінуімүмкін.Бірақбұл–сөздіңкездейсоқ

пайда болатынына дəлел. Тіл дегеніңіз – қандай қиындыққа ұшыраса да,

қызметінжалғастыраберетінмеханизм.

Мұның бəрін алдыңғы қағидалар растайды. Солардың барлығын

жалпыласақ:

Тіл дегеніміз – барлық бөліктерін оның синхронды тұтастығымен

қарастыруғаболатынжəнеқарастырылуғатиісжүйе.

Өзгеріс бүкіл жүйені емес, тек оның бір немесе бірнеше элементтерін

ғана қамтитын болғандықтан, оларды жүйеден тыс зерттеуге мүмкіндік

бар.Əрине,əрбірөзгерісжүйегекері əсерін тигізеді.Бірақсоңғыжағдай

текбірғананəрсегеəсеретті:соңындажүйеніңөнбойындапайдаболатын

бастапқы жағдай (initial fact) мен əсердің арасында ішкі байланыстың

жоқтығы анықталды. Сондықтан жүйелі терминдер мен қатар жүретін

терминдер, жекелеген жағдайлар мен жүйеге əсер ететін жағдайлар

арасындағы негізгі айырмашылықтар деректердің екі класын да бір

ғылымныңтақырыбы(пəні)ретіндеқарастыруғакөндігебермейді.

4.Салыстыруарқылыкөрсетілгенекіклассарасындағыайырмашылық

Синхрондықтың дербестігін жəне өзара байланысын көрсету үшін біз

əуелі нысанның жазық беттегі проекциясын салыстырамыз. Кез келген

пішінкескінделетіннысанныңтабиғатынатікелейбайланыстыболғанмен,

одан өзгеше. Нысанның өзі – жеке зат. Олай болмаған жағдайда, заттың

негізгі бөлігі жеткілікті деп есептеліп, болжам туралы тұтас бір ғылым

пайда болмас еді. Лингвистикада тарихи деректер мен лингвистикалық

жағдайарасындабелгілібіруақыттағымəліметтердіңпроекциясысияқты

байланыс бар. Біз заттарды, яғни диахронды жағдайды зерттеу арқылы,

синхронды күйлерді заттардың əртүрін мұқият зерделеу арқылы алынған

геометриялық проекциялар туралы білгенімізден артық пайымдай

алмаймыз.

Осыған ұқсас мысал: егер өсімдіктіңсабағын көлденең кессек, кесілген

бетте күрделі құрылым пайда болады; бұл құрылым – ұзына бойы

(продольный) талшықтардың бір көрінісі ғана. Егер біріншісіне

перпендикулярекіншікесіндініжасасақта,көретінімізосықұрылым.Бұл

жерде бір көрініс тағы да екіншісіне тəуелді болып тұр. Бойлық кесінді

өсімдікті құрайтын талшықты көрсетеді, ал көлденең кесінді олардың

нақты беттегі (жазықтықтағы) орналасуын көрсетеді. Бірақ екіншісі

біріншісіненөзгешеболады.Өйткеніолталшықтарарасындағыбелгілібір

байланысты–көлденеңбеткеқарап,ешқашантүсінеалмайтынбайланысты

анықтайды.

Бірақ барлық салыстырулардың ішінде тілдің қызметі мен шахмат

ойынынсалыстыруеңсəттішыққансалыстырудеугекеледі.Екіжағдайда

дабізмəндержүйесіменжəнеолардыңбақыланатынтүрленуіменбетпе-бет

келеміз. Шахмат ойыны тілдің табиғи формада ұсынатын жасанды

түсінігінеұқсайды.

Ендібұлмəселенітереңірекқарастырайық.

Біріншіден, шахмат тастарын орналастыру құрылымы тілдің

құрылымына жақын келеді. Лингвистикалық термин өзінің мəнін барлық

басқа терминдерге қатысты қарама-қарсы мағынадан алатыны секілді,

тастардың сəйкес мəні де олардың шахмат тақтасындағы орнына

байланысты.

Екіншіден, жүйе қашанда қысқамерзімді. Ол бір жағдайдан екінші

жағдайға тез өзгеріп отырады. Сондай-ақ жүйенің мəні ойын басталмай

тұрып болатын өзгермейтін шартқа, ережелер жиынтығына байланысты

жəне жүріс сайын сол заңдылық сақталып отырады. Өзгерместей болып

бекітілгенережелертілдедебар;оларсемиологияныңтұрақтықағидалары

болыпсаналады.

Ең соңында, тепе-теңдіктің бір күйінен екіншісіне ауысу үшін немесе

біздіңтерминологияғасəйкесбірсинхрондылықтанекіншісінеауысуүшін

текбіршахматтасынжүрукерек;жалпыіздеу(rummage)дегеннəрсежоқ.

Мұндабізбарлықерекшеліктеріменкөріністапқандиахрондықұбылысқа

ұқсаснəрсенікөріптұрмыз.Негізі:

(а) Əр жүрісте шахматтың тек бір ғана тасы орнын ауыстырады; дəл

осылай,тілдедеөзгерістекоқшауланғанэлементтердеболады.

(ə) Осыған қарамастан, бұл жүріс бүкіл жүйеге əсер етеді. Ойыншы

тиімділіктің дəрежесін нақты анықтай алмайды. Өзгеріс нəтижесіндегі

жағдайғабайланыстымəнненөлдік,несалмақты,неорташамағыналы

мəнгеиеболады.Белгілібіржүрісойынныңбарысынтүбегейліөзгертіп,

тіпті қозғалыссыз тұрған тастарды орындарынан қозғауы мүмкін. Қазір

ғанамұныңтілгедеқатыстыекенінкөрдік.

(б) Шахматта əр жүріс алдыңғы жүрістен жəне келесі тепе-теңдіктен

мүлдем өзгеше болады. Пайда болған өзгеріс бұл жағдайдың біріне де

қатыстыемес,текматериалдықжағдайғақатысты.

Шахмат ойынында кез келген нақты орынның (позицияның) барлық

алдыңғы орындардан босайтын дара сипаттамасы бар. Жүріс жолының

ешқандай айырмашылығы жоқ. Ойынды бастан-аяқ бақылап отырған

адамның шиеленіскен сəтте ойынды тексеруге келген адамнан еш

артықшылығытағыжоқ.Мұндайсхеманысипаттауүшіносыданонсекунд

бұрын не болғанын еске алудың еш пайдасы да жоқ. Осының бəрі тең

дəрежеде тілде де қолданылады, сондай-ақ диахронды жəне синхронды

жағдайлар арасындағы негізгі айырмашылықты шиеленістіріп жібереді.

Сөйлеушітектілдіңахуалынақарайəрекететеді,алжағдайларарасындағы

өзгерістерекіжағдайдыңбіреуінендеорынтабаалмайды.

Тек бір бағытта ғана салыстыру нақтылықты бере қоймас: шахматшы

жүріс жасап, жүйені өзгертуге ниеттенеді, ал тілде еш нəрсе алдын ала

ойластырылмайды. Тілдің бөліктері кенеттен, бəлкім, кездейсоқ орын

ауыстырады немесе түрленеді. Hände сөзі hanti сөзі үшін умлаут жəне

Gäste сөзі gasti сөзі үшін умлаут бола отырып, көпше түрді жасау үшін

жаңажүйеқұрды,соныменқатарtragitсөзіненträgtт.с.с.сөздердіңауызша

нұсқасынтудырды.Шахматойыныкезкелгенсəттетілдіңқызметісияқты

көріну үшін, біз өзімізді ойынды түсінбейтін яки білмейтін ойыншы

ретінде елестетуіміз керек. Бірақ осы бір ғана айырмашылық

лингвистикадағы құбылыстардың екі класы арасында айырмашылықтың

болуы міндетті екенін көрсете отырып, салыстыруды бұрынғыдан да

көрнекті етеді. Егер диахронды деректер өзгеріс əдейі жасалған кезде

анықталатын синхронды жүйеге бағынбаса, онда олар таңбалар жүйесін

ұйымдастыруғақарсы,мəн-мағынасызкүшбіріктіреді.

5.Екілингвистикалықжүйеөздерініңəдістеріменқағидаларыбойынша

қарама-қарсыболады

Диахрондыжəнесинхрондыжүйелерарасындаұдайықарама-қарсылық

болады.

Мысалы,бастапқыеңайқыннəрсе–олардыңмаңыздылығыбірдейемес.

Бұлжердесинхрондыкөзқарасбасымболыптұр.Өйткеніолсөйлеушілер

қауымдастығы үшін шынайы əрі жалғыз ақиқат. Бұл лингвистикаға да

қатысты; егер ол диахронды тұжырымды қабылдаса, онда ол енді тілді

сақтамайды, оны өзгертетін бірқатар əрекетке айналып кетеді. Адамдар

«қандайдабірəрекеттіңгенезисінтүсінуденмаңыздыешнəрсежоқ»дейді.

Əрекеттіқалыптастырғанкүштероныңшынайытабиғатынбейнелейді.Ал

олар туралы білім бізді кейбір иллюзиялардан қорғайды. Бірақ бұл

диахрондылингвистиканыңмақсатыныңаясытаремесекеніндəлелдейді.

Журналистика туралы мəселе де диахронды жүйеге жатады: біреу одан

алыстапкетсе,олкезкелгенбасқажерденжолтауыпкетебереді.

Диахрондыжəнесинхрондыжүйелердіңəдісіекіамалменажыратылады:

(а)Синхрондылингвистиканыңтекбірғанабейнесібар,ол–сөйлеушілер.

Оның барлық əдісі сөйлеушілерден дерек жинау əрекетінен тұрады;

жағдаяттың шынайы екенін білу үшін оның сөйлеушілер санасында

қаншалықты дəрежеде бар екенін анықтау қажет əрі сол жеткілікті.

Диахрондылингвистика,керісінше,екітүрлікөзқарастыажыратуыкерек.

Оның бірі болжамды, ол уақыт ағымына қарай жүреді; екіншісі

ретроспективті,олуақытішіндеөткенгеқайтыпоралады,яғнисоңына

көз тастайды; мұның нəтижесі бесінші бөлімде айтылатын əдістемедегі

көбеюболады.

(ə) Екінші айырмашылық екі пəннің əрқайсысы қамтыған өрістің

шекараларыменбайланысты.Синхрондызерттеудіңөзмақсатыбар.Ол–

бірмезеттеболатынəрекеттеремес,əртілгесəйкес келетіндеректердің

жиынтығы. Қажет болған жағдайда, диалектілер мен субдиалектілер де

бөлінеді.Син-хрондыдегентерминшыныменденақтыемес;сенімдіболу

үшін оны идиосинхронды деген атаумен алмастыру керек. Керісінше,

диахронды лингвистика мұндай арнайы атау беруді қажететпейді, тіпті

оны жоққа шығарады. Оның зерттейтін терминдері міндетті түрде бір

тілге ғана қатысты емес (салыстырыңыз: прото-үнді-еуропалық

esti

грекшеesti, немісшеistжəнефранцузшаest).Диахрондыжағдайлардың

ауыспалылығыһəмолардыңкеңістіктекөбеюіидиомалардыңəртүрлілігін

қалыптастырады.Екітүрдіңассоциациясынақтапалуүшін,қаншалықты

жанама болса да, олардың бір-бірімен тарихи байланысы бар екенін

көрсетужеткілікті.

Жоғарыда айтылған көзқарастар ең айқын, жан-жақты терең зерттелген

көзқарастар емес. Эволюциялықжəнестатикалық мəліметтер арасындағы

түбегейлітереңсалдардыңбірі–бəріменбайланыстыбарлықтүсініктіңтең

дəрежеде өзара қысқартылмайтындығы. Кез келген түсінік осы ақиқатты

көрсетеді. Син-хронды жəне диахронды «құбылыстардың» ортақ еншісі

жоқ. Олардыңбірі–бірмезгілді элементтердіңарасындағыбайланыс,ал

екіншісі – бір элементтің екінші элементпен уақыт бойынша, жағдайға

байланыстыорынауыстыруы.

Біз сондай-ақ диахронды жəне синхронды бірегейліктің екі түрлі нəрсе

екенін көреміз. Тарихқа көз жүгіртсек, француз тіліндегі терістеуді

білдіретін pas сөзі жекелеген pas (қадам) сөзіне ұқсас болған; бірақ бұл

екеуіқазіргіфранцузтіліндеекітүрліжазылады.

6.Синхрондыжəнедиахрондызаң

Кең тараған тəжірибелердің бəрі лингвистика заңы туралы баяндайды.

Бірақтілтолықтайзаңғабағыныштыдеугекелемеөзі?Егерсолайболса,

ол қандай заңдар? Тіл əлеуметтік институт болғандықтан, əрине, ол

қоғамды басқаратын ережелерге ұқсас əрекет етеді деп тұспалдауға

(априори)болар. Қазіргі кездеəрбірəлеуметтікзаңныңнегізгіекісипаты

бар:олқажеттіжəнежалпыламадепбөлінеді;олкүшкесалып,белгілібір

уақытпенорыншегіндебəрінөзырқынабағындырыпалады.

Тілзаңдарыосыанықтамағасəйкескелеме?Бұлсұраққажауапберудегі

алғашқы талпынысымыз қазір ғана айтылған нəрсеге сəйкес синхронды

жəнедиахрондыаймақтардыбөледі.Екімəселенібір-біріменшатастыруға

болмайды. Лингвистика заңы туралы жалпылама айту оған жан беруге

тырысқандайкөрінуімүмкін.

Төмендеекікластыəдейілепараластырыпжібергенгректіліненбірнеше

мысалкелтірілген:

2. Прото-үнді-еуропалық аспираталар қатаң дыбысқа айналып кетті:

dhūmos → thūmos (өмір тынысы),

bherō → phérō (мен алып

жүремін)т.с.с.

3. Екпінсөздіңсоңынансанағандағыүшіншібуыннан(антепенулттан)

керікетпейді.

4. Сөздердің барлығы, дауыссыз дыбыстарды қоспағанда, дауысты

дыбыспеннемесеs,n,неrдыбыстарыменаяқталады.

5. Дауысты дыбыстан кейін келгенs дыбысы h дыбысына (аспирация

таңбасы)айналыпкетті:septm(латыншаseptem)→heptá.

6. Соңғы m дыбысы n дыбысына айналды:

jugom → zugón

(салыстырыңыз:латыншаjugum).

7. Соңғы дыбыстар түсіп қалды:

gunaik → gúnai,

epherst → éphere,

epheront→épheron.

1-заңдиахронды:dh дыбысыthдыбысынаайналадыт.с.с.2-заңсөзбен

екпін арасындағы байланысты көрсетеді, бұл қатар тұрған екі термин

арасындағыкелісімсияқты.Бұл–синхрондызаң.Бұл3-заңғадақатысты.

Өйткені бұл сөздік бірлік пен оның жалғауына байланысты. 4, 5 жəне 6-

заңдар диахронды: s дыбысы h дыбысына айналады; –n дыбысы –m

дыбысымен орын ауыстырады; –t, –k т.с.с. дыбыстар ешқандай із

қалдырмайтүсіпқалады.

3-заң 5 жəне 6-заңдардың нəтижесі екенін атап өту керек; диахронды

дерексинхрондыдеректітудырды.

Заңдардыңекікласынбөліпалғаннанкейін,біз2жəне3-заңдардың1,4,5

жəне6-заңдарданөзгешеекенінкөреміз.

Синхронды заң қолданылады, бірақ бұл заң барлық жағдайда міндетті

емес. Əрине, бұл заң барлық ұжымдық қолданыс салмағына қарай

адамдарғаміндеттеледі,алайдаменсөйлеушілерміндетіжөніндесөзетіп

отырғам жоқ. Мен тілде ешқандай күш белгілі бір уақытта орныққан

жүйелілікті ұстап тұруға кепіл бола алмайды дегенді меңзеп тұрмын.

Əрекет етіп тұрған механизмнің қарапайым көрінісі бола отырып,

синхронды заң істің жай-күйі туралы хабарлайды. Бұл белгілі бір жеміс

бағындағыағаштаршахматтақтасыныңретіменегілгендегендірастайтын

заңға ұқсайды. Заң анықтаған механизм сенімді, алайда міндетті емес.

Латын тілінде екпін қоюды реттейтін (барлық жағынан 2-заңмен сəйкес

келетін заң)синхрондызаңнанреттіеш нəрсежоқ; бірақекпінқоюзаңы

механизм күштеріне қарсыласпады əрі жаңа француз заңына жол берді.

Қысқасы, егер синхронды заң туралы айтсақ, ол орнығу, жүйелілік

қағидасымағынасында.

Керісінше, диахронды жүйе əсер туындататын, жағдайды жүзеге

асыратын динамикалық күш деп есептеледі.Десек те бұл императивтілік

заң тұжырымдамасын эволюциялық деректерге қолдануды ақтап алуға

жеткілікті емес. Біз заң туралы көптеген деректер бір ережеге бағынған

кезде ғана ақтап алады деп айта аламыз һəм белгілі бір кері

құбылыстардың пайда болуына қарамастан, диахронды жағдай қашанда

кездейсоқəрінақты.

Семантикалық деректердің кездейсоқ, ерекше сипаттары бірден пайда

болады. Француз тіліндегі poutre (бөрене) сөзі айрықша себептерге

байланысты «ағаштың кесегі, итарқа» деген мағынаға ие болды, сөйте

тұра,бірмезеттепайдаболуымүмкінбасқаөзгерістергетəуелсіз.Бұл–тіл

тарихындағытіркелгенкездейсоқжағдайлардыңбірі.

Ал синтаксистік жəне морфологиялық түрленуге келсек, бұл мəселе əу

баста-ақ айқын болмаған. Белгілі бір мезетте француз тіліндегі барлық

дерлікзаттық-жағдаяттықтүрлер(subject‐caseforms)жоғалыпкетті.Мұнда

көптеген деректер бір ғана заңға бағынатын сияқты көрінеді. Бірақ олай

емес. Өйткені барлық деректер оқшауланған бір деректің көптеп көрініс

табуы ғана. Субъектінің белгілі бір түсінігіне қозғау салынды, оның

жоғалып кетуі түрлердің бүтін бір қатарының жойылып кетуіне себепші

болды.Тілдіңтексыртқысипаттарынкөретіндерүшіндарақұбылысоның

пайдаболуыныңжиынтығынабатып,жоғалыпкетті.Негізі,мұндабірғана

құбылыс бар, сонымен қатар бұл тарихи оқиға poutre сөзі ұшыраған

семантикалық өзгеріс сияқты өз қатарында оқшауланған. Ол жүйенің

ішіндежүзегеасқандықтанғана«заң»дегенатауғаиеболады.Жүйелердің

қатаң орналасуы, диахронды деректің синхронды дерек бағынатын

ережелергемойынсұнатынытəріздіиллюзиятудырады.

Алфонетикалықөзгерістергекелсек,олдаосыережегебағынады.Бірақ

оныңкеңтарағантəжірибесі–фонетикалықзаңдартуралыайту.Расымен

де, дəл осы уақытта, дəл осы салада бірдей дыбыстық ерекшелігі бар

барлықсөзосындайөзгеріскеұшыраған;мысалы,1-заң(

dhūmos→грекше

thūmos)дыбысталғанаспирата(aspirate)барбарлықгрексөздерінқамтиды

(салыстырыңыз,

nebhos→néphos,

medhu→méthu,

anghō→ánkhō,т.с.с.);

4-заң(

septm→heptá)

serpō→hérpō,

sūs→hûsсөздерінежəнеsəрпінен

басталатын барлықсөзгеқолданылады.Біразуақытбойыпікірталасөзегі

болған бұл заңдылық енді нақты бекіген. Айқын ерекшеліктер мұндай

өзгерістердің сөзсіз болу ықтималдығын азайта алмайды. Өйткені олар

барыншаарнайыфонетикалықзаңдармен(мысалы,trikhes:thriksi) немесе

басқа кластың деректерінің араласуымен (ұқсастық, т.б.) түсіндірілуі

мүмкін. Сөз заңына айтылған анықтамадан артық еш нəрсе сəйкес

келмейтін сияқты. Сонда да, фонетикалық заң орын алған кездегі

жағдайлардыңсанынақарамастан,барлыққабылданғандеректернақтыбір

ғанадəлелдіңпайдаболуыболыпесептеледі.

Негізгімəселе–фонетикалықөзгеріссөзгеəсеретеме,əлдетекдыбысқа

ғанаəсеретеме,соныанықтапалу.Оныңжауабыдаайқын:nephos,methu,

ankhō т.б. сөздерде кейбір фонемалар – дыбыстық прото-үнді-еуропалық

аспирата қатаң дыбысқа айналып кетті, ал прото-грек s əрпі h əрпіне

айналыпкеттіт.с.с.Əрбірдерекдəлсолкластағыоқиғадан,өзгерісболған

сөзден тəуелсіз оқшауланған.

 Əрине, барлық сөздің дыбыстық

субстанциясы өзгеріске ұшырады, бірақ бұл бізді құбылыстың шынайы

сипатынақатыстыжаңылыстырмауыкерек.

Сөздердің өзі фонетикалық түрленуге тікелей байланысты емес деген

пікірдіқалайтүсінугеболады?Қарапайымбақылауларбұлтүрленулердің,

негізінен, сөздің өзіне жат һəм олардың болуына қатысы жоқ екенін

көрсетеді. Сөз тіркестері оның фонемаларының жиынтығынан тұрмайды.

Бірақ оның материалдық сапасынан өзгеше сипаттарына қатысы бар.

Мысалы, пианиноның бір пернесі ырғаққа келмейқалдыделік;музыкант

дəл сол пернені басқан сайын үндеспеген нота дыбысталып отырады.

Мұндағыдиссонансқайда?Əуенніңішіндеме?Əрине,жоқ.Əуендеешбір

қателікжоқ,бұзылғантекпианиноғана.Біздегіфеномаларжүйесі–тілдегі

сөздердіқалыптастыруүшінойнайтынаспабымыз.Егероныңбірэлементі

өзгерсе, оның салдары əртүрлі болуы мүмкін. Бірақ түрленудің өзі біздің

репертуарымыздағыəнсияқты.Олсөзбенбайланыстыемес.

Сол кезде диахронды деректер нақты болады. Жүйедегі өзгерістерді

жүйенің сыртындағы ғана емес, оқшауланған жағдайлар да тудырады əрі

оларөзараешқандайжүйеқұрмайды.

Қорытынды: синхронды деректер өздерінің қандай болғанына

қарамастан,белгілібірзаңдылықтыдəлелдейді,бірақолешқандайміндетті

емес.Диахрондыдеректер,керісінше,өздерінтілгеқатыстымəжбүрлейді,

бірақешуақыттадажалпылама(general)болмайды.

Бірсөзбенайтқанда,деректеркласыныңбірде-біреуіжоғарыдаайтылған

заңдармен реттелмейді. Егер сіз əлі де лингвистикалық заңдар туралы

айтқыңызкелсе,ондабұлбіркластыңяболмасаекіншікластыңдеректерін

анықтауғабайланыстымүлдемəртүрлімағыналардықамтитынболады.

7.Панхрониялықкөзқарасбарма?

Осыған дейін заң термині құқықтық мағынада қолданылып келді.

Физикалықжəнежаратылыстанут.б.ғылымдардақолданылғанындай,бұл

терминдітілдеде,яғнибарлықжердедеүнемітүзетугеболатынбайланыс

мағынасында қолдануға бола ма? Бір сөзбен айтқанда, тіл панхрониялық

көзқарастұрғысынанзерттеугекөнеме?

Əрине, көнеді. Өйткені фонетикалық өзгерістер қашанда жүзеге асқан,

бұдан кейін де аса бермек. Мұндай жалпы құбылыс сөйлеудің тұрақты

сипатыболыпсаналады;сондықтанол–сөйлеудіңнегізгізаңдарыныңбірі.

Лингвистикада, шахматтағы сияқты, барлық жағдайға қозғау салып

отыратын ереже бар. Бірақ олар нақты деректерге тəуелсіз түрде пайда

болатынжалпықағидаларболыпесептеледі.Бізнақты,шынайыдеректер

туралы айтқан кезімізде панхрониялық көзқарас болмайды. Əрбір

фонетикалықөзгеріс,өзініңтаралуынақарамастан,белгілібіруақытпенде,

аймақпен де шектеулі. Ешқандай өзгеріс үнемі, барлық жерде бола

бермейді.Өзгерістекдиахрондыболады.Аталмышжалпықағидалартілге

ненің тиісті екенін һəм ненің тиісті емес екенін анықтаудың өлшемі

болады. Панхрониялық түсіндіруге жататын нақты дерек тілге қатысты

болуы мүмкін емес. Мысалы, Француз тіліндегі chose (зат) сөзін алып

қарайық:диахрондыкөзқарасбойыншаөзішыққанлатынныңcausa(себеп)

сөзіне қарама-қарсы мəнде; ал синхронды көзқарас бойынша қазіргі

француз тіліндегі онымен байланысты сөздердің бəріне қарама-қарсы

қалыпта. Тек тəуелсіз саналатын сөздердің дыбыстары (šo&c.dotbl;z)

панхрониялық бақылауға көнеді, бірақ оның лингвистикалық мəні жоқ.

Тіпті панхрониялық көзқараспен қарағанның өзінде, šo&c.dotbl;z

қарастырылып отырған тізбекте ün šo&c.dotbl;z admirablə (керемет зат)

болады, бұл – бірлік емес, формасыз жинақ. Расымен де, šo&c.dotbl;z

неліктен o&c.dotbl;za немесе nšo&c.dotbl болмайды? Ешқандай мағына

бермегендіктен, ол мəн болып саналмайды. Панхрониялық көзқарас

бойыншатілдіңнақтыдеректеріоғанəліжеткенжоқ.

8.Cинхрондыжəнедиахрондыретсіздіктіңсалдары

Екімысалкелтірейік:

(а) Синхронды ақиқат диахронды ақиқаттың терістеуі сияқты: затқа

қатыстыкөзқарастұрғысынаносыекіақиқаттыңқайсысыүстемдіккеие

болса, таңдауды сол жасайды. Анығында бұл, шын мəнінде, қажетсіз.

Өйткені бір ақиқатекіншісінжоққа шығараалмайды.Французтіліндегі

dépit(зұлымдық)сөзіəуелде«жеккөрініш»дегендібілдірген.Бірақолбұл

сөздің мүлдем басқа мағынаға ие болуына кедергі келтірмейді.

Этимологияменсинхрондымəнəртүрлі.Осылайшадəстүрліграмматика

осы шақтағы есімшенің ауыспалы болатынын əрі дəл осылай қазіргі

француз тілінде кейбір жағдайда сын есімнің қиысуын (салыстырыңыз,

une eau courante (ағынды су) көрсетеді, бірақ басқа жағдайда өзгеріссіз

(салыстырыңыз: une personne courant dans la rue (көшеде жүгіріп бара

жатқан адам) қалды деп үйретеді. Бірақ тарихи грамматика мұның бір

ғана формаға қатысты мəселе емес екенін айғақтайды; біріншіден, бұл

латын тіліндегі ауыспалы есімшеден (currentum) құралған сөйлем;

екіншіден, бұл герундийдің тұрақты көмектес септігінен (currendō)

құралған.

 Синхронды сəйкестік диахронды сəйкестікке қарама-қайшы

ма,дəстүрліграмматиканытарихиграмматикаүшінсынғаалуғаболама?

Жоқ, өйткені бұл деректердің тек жартысын ғана көрсетеді; бір ғана

тарихидерекмағынағаие,алайдаолтілдіқалыптастыруғажеткіліктідеп

ойлауғаболмайды.Сourant сөзін пайда болутұрғысынан қарасақ, оның

екі элементі бар, бірақ сөйлеушілер қауымдастығының ұжымдық

түсінігінде олар өзара кірігіп, бір ұғымға айналып кетеді. Синхронды

сəйкестікдиахрондысəйкестіксияқты:абсолюттіəрідаусыз.

(ə) Синхронды сəйкестік диахронды сəйкестікке қатты ұқсайды.

Сондықтан адамдар екеуін шатастыра береді немесе оларды екіге

ажырату артық деп санайды. Мысалы, біреулер француз тіліндегі père

(əке) сөзінің мағынасын латын тіліндегі pāter сөзі де сондай мағына

береді деп түсіндіруге тырысады. Тағы бір мысал: латынның қысқа а

дыбысысөздіңбасындакелмейтінашықбуындардаідыбысынаайналып

кетті:сондаfaciō(бет)сөзінің орнына біз conficiōсөзін аламыз, amīcus

сөзінің орнына inimīcus сөзі шығады т.с.с. Заңдылық көбінесе мынадай

сипатта болады:«faciō сөзіндегі а дыбысы conficiō сөзінде і дыбысына

айналып кетеді, өйткені ол енді бірінші буында тұрған жоқ». Бірақ

«conficiōсөзіндегіідыбысыешқашанадыбысыболғанемес»депайтуда

қате. Шындықты қалпына келтіру үшін екі кезең мен төрт терминді

анықтапалукерек.Сөйлеушілерəуелдеfacio–confacioдеді,соданкейін

confaciōсөзіconficiōсөзінеайналыпкетті.Алfaciōсөзіөзгеріссізқалды

да,оларfaciō–conficiōдепайтылабастады:

faciō↔confaciōАкезең

faciō↔conficiōВкезең

Егер«өзгеріс» болса, онда ол confaciō мен conficiō сөздерінің арасында

жатыр. Бірақ ереже дұрыс құрылмаған, онда confaciō сөзі туралы мүлде

айтылмаған.Олай болса, диахрондыөзгеріспенқатар, біріншіденмүлдем

өзгеше, сонымен қатар faciō мен conficiō арасындағы таза синхронды

қарама-қарсылыққақатысыбарекіншідерекшығады.Анығынайтсақ,бұл

–дерекемес,нəтиже.Соғанқарамастан,бұл–осыкластыңдерегіде;шын

мəнінде, барлық синхронды құбылыстар осындай. Faciō: conficiō қарама-

қарсылықтың шынайы мəні екі сөздің бір-біріне қарама-қарсылығы

айтарлықтай көрінбегендіктен мойындалмайды. Бірақ Gast: Gäste мен

gebe: gibt сияқты қарама-қарсылықтар фонетикалық өзгерістердің

кездейсоқнəтижелеріболсада,синхрондыкластыңнегізгіграмматикалық

құбылысы болып саналады. Екі класс та бір-бірімен тығыз байланысты,

біріекіншісінтүрлендіредідегендəлелолардыбөлекқарастырудыңқажеті

жоқ деген қорытындыға алып келеді. Шын мəнінде, лингвистика мұндай

əдістіңпайдасызекенінтүсінбестен,олардыбірнешеондағанжылдарбойы

шатастырыпкелді.

Кейбір жағдайларда қателік айқын көрініп тұрады. Мысалы, грек

тіліндегіphuktósсөзінтүсіндіруүшінгректіліндегіgнемесеkhдыбыстары

қатаң дауыссыз k дыбысына айналды деп айтып, мұндай синхронды

сəйкестікті түсіндіру үшін phugeîn: phuktós, lékhos: léktron т.б. сөздерді

мысалға келтіру жеткілікті сияқты көрінуі мүмкін. Бірақ tríkhes: thriksí

сияқты жағдайда t дыбысынан th дыбысына «ауысуда» қиындық

туындайды.Бұлформанысалыстырмалыхронологиябойыншатектарихи

тұрғыдатүсіндіругеболады.Прото-гректіліндегі

thrikh(тақырып)сөзіне-

siжалғауыжалғанып,thriksí-геайналды.Бұл–lekhтүбіріненléktronсөзін

шығарған сияқты көне түрлендіру. Кейінірек, өзінен кейін келетін келесі

лепті дыбыс (aspirate) дəл сол сөзде шұғыл дыбысқа (occlusive) айналып,

ақырында,

*

thríkhes сөзі tríkhes сөзіне айналып кетті; ал thriksi сөзі бұл

заңғабағынбады.

9.Қорытынды

Лингвистика осы жерде екінші рет екіге бөлінеді. Əуелі біз тіл мен

сөйлеудіңарасынқарастырдық;бұлжердетағыдажолайрыққатапболдық.

Оныңбірідиахронияға,алекіншісісинхронияғаапарады.

Жіктелудің осы қосарлы қағидасын алғаннан кейін, біз тілдегі

диахрондықтың тек сөйлеу кезінде ғана диахронды болатынын қоса айта

аламыз. Сөз барлық өзгерістің түпнегізінің табылғаны жөнінде болып

отыр.Əрбірөзгерісті,көпшіліктіңқолданысынатүспейтұрып,белгілібір

адамбастайды.Қазіргінемістіліichwar,wirwarenетістіктерінқолданады.

Ол – XVIII ғасырдағыwas етістігінің ich was, wir waren (салыстырыңыз:

ағылшынша I was (мен болдым), we were (біз болдық) түрінде жіктелген

формасы.Wasқалайшаwar-ғаайналыпкетті?Кейбірсөйлеушілерwaren-ді

пайдаланудан бас тартып, оған ұқсас war-ды жасап алды. Бұл – сөйлеу

дерегі. Бірнеше рет қайталанып, сөйлеушілер қауымдастығы қабылдаған

форма тілдің дерегіне айналды. Бірақ сөйлеудегі өзгерістердің бəрі

қолданысқабірден еніп кетпейді. Оларды жекеше тұрған кезде елемей-ақ

қоюға болады. Біз тілді зерттеп жатқандықтан, олар сөйлеушілер

қауымдастығықабылдамайынша,зерттеусаламызғаенбейді.

Эволюциялық дерек қашанда деректің, нақтырақ айтқанда, тіл

саласындағы көптеген осыған ұқсас деректердің алдында келеді. Бұл

жоғарыда айтылған айырмашылықты жоққа шығармайды, керісінше,

күшейтеді.Өйткенікезкелгенжаңашылдықтарихындақашандаəртүрліекі

кезең болады: (1) жеке адамның қолдануында пайда болған кезең; (2)

сырттай ұқсас, бірақ қауымдастық қабылдаған тілдің дерегіне айналған

кезең.

Келесі сызбада лингвистикалық зерттеу жасалатын оңтайлы форма

келтірілген:

Ғылымның мінсіз теориялық формасы қашанда оның тəжірибелік

қырыменбайланысыболабермейтінінмойындауымызкерек.Тілбілімінде

аталмышталаптар,басқажергеқарағанда,əлдеқайдақатаңсақталуытиіс.

Оларбелгілібірдəрежедеқазіргілингвистикалықзерттеулердебасымдық

танытып жүрген ретсіздіктерді түсіндіріп бере алады. Тіпті осындағы

айырмашылықтар біржола қабылданған күннің өзінде, оны бекітілген

идеалүшінзерттеугеиекартып,қалдырыпқоюғаболмайтынсияқты.

Көне француз тілін синхронды зерттеу барысында лингвист XIII

ғасырдан XX ғасырға дейінгі бір тілдің тарихын зерттеу кезінде мəлім

болған нəрселермен, ортақ еш нəрсесі жоқ дəлелдермен немесе

қағидалармен жұмыс істейді. Ол, керісінше, б.з.д. 400 жылдағы көне

Грекияда қолданыста болған банту тілінің немесе қазіргі француз тілінің

сипаттарынаұқсасдəлелдерменһəмқағидаларменжұмысістейтінболады.

Сипаттаулардыңмұндайəртүрлілігіөзараұқсасбайланыстарғанегізделген.

Егер əрбір идиома оқшауланған жүйе болса, онда барлық идиома

лингвистержиі-жиікездестіретін,бірінен-бірінеауысыпотыратын белгілі

бір анықталған қағидаларға айналады. Өйткені ол бір класта қалады.

Тарихи зерттеудің еш айырмашылығы жоқ. Белгілі бір кезеңде француз

(мысалы,XIIIғасырданXXғасырғадейінгі),яваннебасқакезкелгентілді

зерттегеніне қарамастан, лингвист барлық жерде диахронды кластың

негізгі ақиқатын қалыптастыру үшін ғана салыстыруға қажетті, ұқсас

деректермен жұмыс істейді. Егер əр ғалым бір саланы зерттеумен

айналысса немесе басқа бір саланы зерттей отырып, сол класс туралы

барлық деректерге қол жеткізе алса, керемет болар еді. Бірақ сан алуан

тілдер үшін мұндай ғылыми қадам жасау өте қиын. Керісінше, əр тіл

тəжірибелікзерттеулердібіржергетоптастырады.Албіз,жағдайғақарай,

əртілдітарихижəнестатикалықтұрғыдакезегіменқарастыруғамəжбүрміз.

Ең əуелі, біз ешқашан да мұндай топтасудың теорияда терең

зерттелмегенін ұмытпауымыз керек. Ал идиомалар болса, орнықты

топтасқан. Тілді қалай зерттесек те, біз əр деректі өз класына

орналастырып,екіəдістібір-біріменшатастырмауғатиіспіз.

Лингвистиканың екі бөлімі, сəйкесінше, біздің зерттеуіміздің нысаны

болады.

Синхрондылингвистикақатаржүретінтерминдердібіржергебіріктіретін

логикалық жəне психологиялық байланыстарды назарға алады һəм

сөйлеушілердіңұжымдықсанасындағыжүйеніқалыптастырады.

Диахронды лингвистика, керісінше, ұжымдық сана қабылдамаған, бірақ

жүйеқалыптастырмай-ақбірін-біріалмастыратын,жүйелітерминдердібір-

біріменбіріктіретінбайланыстызерттейді.

ЕКІНШІБӨЛІМ

Синхрондылингвистика

Біріншітарау.ЖАЛПЫЕРЕЖЕЛЕР

Жалпы синхронды лингвистиканың мақсаты – кез келген тілдік

құрылымды құрайтын идиосинхрондық жүйенің іргелі қағидаларын

қалыптастыру. Бірінші бөлімде талданған көптеген тақырыптар

синхрониямен байланысты. Мысалы, таңбаның жалпы қасиеті екі

лингвистиканы бөлу қажеттілігін дəлелдеу үшін пайдаланылғанымен, ол

синхронияныңажырамасбөлігіболыпсаналады.

Синхронияның жалпы грамматиканың барлық саласына қатысы бар.

Өйткені тек тілдік құрылым арқылы ғана грамматиканың саласы болып

саналатын əртүрлі байланыстар қалыптасады. Келесі тарауларда біз тек

статиканың неғұрлым ерекше мəселелеріне қадам жасауға қажетті негізгі

қағидаларды қарастырамыз немесе тілдік құрылымды егжей-тегжейлі

түсіндіреміз.

Статикалық лингвистиканы зерттеу тарихи лингвистиканы зерттеуден

гөрікүрделілеу,мұндағыэволюциялықдеректербарыншанақтыəріөткір;

олардың өзара байланыстары оңай түсінуге болатын жүйелі терминдерді

біріктіреді. Мұндай өзгерістерге ілесіп отырудың өзі қызықты. Бірақ

мəндерменқатаржүретінбайланыстарғаерекшеденқоятынлингвистика

біразқиындықтартудырады.

Тəжірибедегітілдікқұрылым–бақыланатынөзгерістердіңжалпысаныең

аз болатын белгілі бір уақыт аралығы. Мұндай аралық он жылға, жүз

жылға,тіптіодандакөпуақытқасозылуымүмкін.Тілбірнешежылбойы

мүлдем өзгеріске ұшырамайды. Содан кейін жылдар бойы біртіндеп

түбегейлі өзгерістер жүзеге асады. Белгілі бір уақыт мерзімінде қатар

қолданыста болған екі тілдің біреуі күрт дамып, екіншісі сол орнында

қалып қоюы мүмкін. Бірінші жағдайдағы зерттеу диахронды, ал екінші

жағдайда синхронды болады. Абсолюттік жағдай өзгерістің жоқтығымен

анықталады. Өйткені тіл еш нəрсеге қарамастан өзгере береді. Тілдік

құрылымды зерттеу, математиктердің тəжірибе жүзінде логарифм секілді

кейбіресептеулердіңшексізазсанынелемегенісияқты,мəніазөзгерістерді

назарғаалмаудыбілдіреді.

Саяси тарих белгілі бір мерзімді қамтитын дəуірлер, уақыттар жəне

кезеңдер арасындағы айырмашылықты жасайды. Сондықтан тарихшылар

сол уақытта тұрақты болып қалған сипаттарды санамалап, антониандық

дəуір, Крестшілер жорығы кезеңі т.б. деп айтады. Статикалық

лингвистиканыдадəуірлерменбайланыстыдепайтуғаболады.Бірақмұны

құрылымдепатағандұрыс.Дəуірдіңбасталуыменсоңыəдеттесолкездегі

жағдайды өзгерте алатын үрдіспен байланысты кенеттен басталған

революциялармен сипатталады. Ал сөздің құрылымы болса тілде мұндай

жағдайдың орын алуына жол бермейді. Оның үстіне, тарихтан

алынғандықтан, дəуір термині тіл туралы оның айналасындағы

жағдаяттарға қарағанда, азырақ ойлауға мəжбүр етеді. Қысқасы, бұл –

біздіңсыртқылингвистикадепатапжүргенидеямыздыңөзі.

Уақытты шектеу тілдің құрылымын анықтау кезінде бетпе-бет келетін

жалғыз қиындық емес. Кеңістікте де біраз мəселелер туындайды. Қысқа

қайырыпайтқанда,тілдікқұрылымдытүсінутекболжалдыболады.Басқа

көптеген ғылымдардағы сияқты, статикалық лингвистикада да

мəліметтердіоңтайландырыпалмай,бірде-бірбағытталқыланбайды.

Екіншітарау.ТІЛДІҢНАҚТЫМАЗМҰНЫ

1.Анықтама.Мазмұнменбірлік

Тілді құрайтын таңбалар – абстракциялар емес, нақтылы нысандар.

Лингвистиканың зерттейтіні – таңбалар жəне олардың байланысы. Олар

ғылымданақтымазмұндарболыпсаналады.

Алдымен,барлықмəселедеүстемболатынекіқағиданыескетүсірейік:

1. Лингвистикалық мазмұн таңбалаушыны таңбаланушымен сəйкес

қою арқылы ғана пайда болады.Бір ғана элемент болған жағдайда

мазмұн жоғалып кетеді. Онда біз нақты мазмұнның орнына

қарапайым абстракциямен бетпе-бет келеміз. Біз үнемі мазмұнның

бірғана бөлігіне мəн береміз де, оның барлық жиынтығын қамтып

тұрмыздепойлапқалабереміз.Бұл,мысалы,бізауызшасөзтізбегін

буындарғабөлгенкездебайқалады.Өйткенібуынныңфонологиядан

басқа мағынасы жоқ. Дыбыстардың бірізділігі белгілі бір ойды

білдіргенде ғана лингвистикалық қасиетке ие. Мұны ол жеке

қарастырады. Бұл – тек физиологиялық зерттеулерге арналған

материал.

Өз таңбасынан ажыраған сəтте таңбаланушыға да қатысты дəл

осындай жағдайды аңғарамыз. Ол да жеке қарастырылады. «Үй»,

«ақ», «көру» т.б. сөздер психологияға қатысты болып кетеді. Олар

дыбысбейнесіменбайланысқанкездеғаналингвистикалықмазмұнға

айналады. Тілдегі түсінік дегеніміз – оның дыбыстық мағынасы.

Дыбыстыңнақтыбірбөлігітүсініктіңсипатыболыпсаналады.

Екі жақты лингвистикалық бірлікті көбінесе тəн мен рухтан

тұратын адамзат тұлғасымен салыстырады. Бірақ бұл сəтті

салыстыру емес. Ең дұрысы, оны сутегі мен оттегіден тұратын су

сияқты химиялық байланыспен түсіндірген ыңғайлы. Екі элементті

жеке-жеке алып қарағанда, судың қасиетіне ұқсас еш нəрсе

байқалмайды.

2. Тілдікмазмұншектелмейінше,яғнионыдыбыстықтізбектеқоршап

тұратын барлық нəрселерден алыстатпайынша, нақты

анықталмайды. Мұндай шектелген мазмұндар яки бірліктер тіл

механизміндебір-бірінеқарама-қарсыболады.

Əуелгі кезде, лингвистикалық таңбаларды кеңістікте болуы мүмкін

визуалды таңбалармен шатастырмай салыстыруға жəне мағынасы бар

элементтердіешқандайақылғасалмай-ақ,дəлосылайбөлугеболадыдеген

болжам басым болды. Оларды белгілеу үшін жиі қолданылатын «form»

(форма, түр) сөзі («ауызша форма», «зат есімнің формасы» тіркестерін

салыстырыңыз) осы қателікті растайды. Бірақ дыбыстық тізбектің негізгі

сипатыоныңсызықтығынабайланыстыекенінбілеміз.Егержекеөзіналып

қарасақ, бұл бар болғаны – құлағымыз анық айырып, өздігіненқабылдай

алмайтынсызық,тұтасбіртаспасияқтынəрсе.Тізбектіажыратуүшінбіз

оның мағыналарын атауымыз керек. Біз таныс емес тілді естіген кезде,

дыбыстардың бірізділігін қалай дұрыс сараптау керек екенін айта

алмаймыз. Өйткені лингвистикалық құбылыстың тек қана дыбыстық

сипатын қарастыруарқылысараптамажасаумүмкінемес. Бірақ тізбектің

əрбір бөлігіне қатысты болатын мағына мен қызметті білген кезде, ол

бөліктердің бір-бірінен алыстайтынын, ал пішінсіз таспаның құрақтарға

(сегменттерге) бөлінетінін көреміз. Алайда, сараптауда ондай жағдай

болмайды.

Қорытындылай келе айтарымыз, тіл дегеніміз – мағынасы мен

құрылымына сəйкес қана зерттелетін шектеу алдындағы (pre‐delimited)

таңбалар жиынтығы емес, ретсіз жиынтық. Тек зерделілік пен мұқият

танысуғанаоныңнақтыэлементтерінашады.Бірліктіңарнайыдыбыстық

сипаты жоқ. Оның бір ғана анықтамасы мынадай: бұл – сөйлесу тізбегі

кезінде, оның алдында жəне келесі келетін барлық нəрсені жоққа

шығаратындыбыстың(кішкентай)бөлігі.Олбелгілібіртүсініктіңбелгісі

болыпесептеледі.

2.Шектеуəдісі

Тілдібілетінадаммұндайбірліктердіқарапайымəдіспен,еңболмағанда,

теориялық тұрғыда анықтап алады. Оның əдісі – сөйлеуді тілдің негізі

ретіндепайдалану,оныңбіреуі–(А)түсініктерді,алекіншісі–(В)дыбыс

бейнелерінбілдіретінекіпараллельтізбекретіндебейнелейді.

Нақты шектеуде дыбыс бейнелері тізбегі (a, b, c) бойынша бөлу

түсініктертізбегі(a′,b′,c′)бойыншабөлугесəйкескеледі:

Француздың «sižlaprã» сөзін алып қарайық: l дыбысынан кейін тізбекті

бөліп,sižlбуынынбірлікретіндеалааламызба?Жоқ,бізмұндайбөлудің

қатеекенінтүсінуүшінтүсініктердіқарастыруымызкерек.Жиіке-зі-ге-ді

siž‐la‐prãдепбуындықбөлудіңлингвистикалықмəніжоқ.Бірғанасəйкес

буынғабөлулермынадайтүрдеболады:(1)si‐ž‐la‐prã(sijelaprends-егер

мен мұны алсам) мен (2) si‐ž‐l‐aprã (si je l’apprends – егер мен мұны

үйренсем)–өзгеберілетінмағынаарқылыанықталады.

Мұндайүрдістіңқорытындысынтексеріп,шыныменде,бірлікпенжұмыс

жасапжатқанымызғасенімдіболуүшіннеістейаламыз?Олүшінбірлікті

контекстің басқа бөлігінен бөліп алып, оның əрқайсысынан шектеуді

білдіретін мағына табуға тырысқан жөн. Сонан соң, дəл сол бірліктегі

сөйлемдердісалыстырумүмкіндігінқарастырукерек.Французтіліндегіекі

тіркесті алып қарайық: lafo¸sdüvã (la force du vent – желдің күші) жəне

abudfo¸rs (à bout de force – зорығу; сөзбе-сөз: күші сарқылған). Əр сөз

тіркесіндебіртүсінікfo¸rsбірдыбыстықбірлікпенсəйкескеліптұр.Демек

бұл – тілдік бірлік. Бірақ ilməfo¸rsaparle (il me force à parler – ол мені

сөйлеуге мəжбүрледі сөйлеміндегі fo¸rs сөзінің мағынасы мүлдем басқа.

Ендеше,ол–басқабірлік.

3.Шектеудіңтəжірибелікқиындықтары

Жоғарыда айтылған əдіс теорияда оңай болғанымен, пайдалануда жеңіл

ме?Оқшауланғанбірліктерсөзболыпсаналадыдегенқорытындыдансоң,

біз де солай болады деп ойлауымыз мүмкін. Сөйлем сөздердің

жиынтығынан өзге, не өзі? Түсінуге сөзден жеңіл не бар? Жоғарыда

келтірілген мысалға қайта оралып, біз ауызекі сөйлеу тізбегін сараптау

«sižlaprã» сөзін төрт бірлікке шектеуге алып келді деп айта аламыз. Ол

сөздіңбірліктері–si‐je‐l‐apprends.Бірақбізсөзсипатынақатыстыкөптеген

келіспеушіліктер болғанын ескеріп, бірден қорғанысқа көшеміз. Шағын

көріністіңөзібұлтерминніңкəдімгімағынасынақтыбірліктіңтүсінігімен

сəйкескелмейтінінкөрсетеді.

Оғанкөзжеткізуүшінбізфранцуздың«cheval»(жылқы)сөзіналып,оны

көпшетүрде«chevaux»депқарастыруымызкерек.Бұл–бірсөздіңекітүрі

депадамдарсенімдітүрдеайтаалады.Бірақолармағыналықжағынанда,

дыбысталуынабайланыстыдамүлдемекібөлексөз.Mwa(moisсөзіlemois

deSeptembreсөйлемінде(қыркүйекайында))жəнеmwaz(moisunmoisaprès

(бірайданкейін)сөздерідебірсөздіңекітүрі,мұнданақтыбірліктуралы

ешқандай мəселе жоқ. Олардың мағынасы бірдей, бірақ дыбыстардың

бөліктері əртүрлі. Нақты бірліктерді салыстыруға тырысқан сəтте-ақ біз

диллемамен бетпе-бет келеміз: біз сол кезде анық болған «cheval» мен

«chevaux» сөздерін, mwa жəне mwaz дыбыстарды т.с.с. жалғайтын

байланысты елемегеніміз жөн; əрі оларды əртүрлі сөздер деп айтуымыз

керек немесе нақты бірліктердің орнына бірдей сөздердің əртүрлі

формасын ұластыратын абстракцияны қанағат тұтқанымыз абзал. Нақты

бірлікті сөзден емес, басқа жерден іздеген орынды. Сонымен қатар

сөздердің көпшілігі күрделі бірлік болып саналады. Біз олардың аралық

бірліктерін (жұрнақтарды, префикстерді, радикалдарды) оңай бөліп ала

аламыз. Рain‐ful (азапты) жəне delight‐ful (таңғажайып) сияқты туынды

сөздерді əрқайсысының өз мағынасы мен қызметі бар бөлек бөліктерге

бөлугеболады.Керісінше,кейбірбірліктерсөздендеүлкен;күрделісөздер

(фр., porte‐plume – қаламсап), идиомалар (s’il vous plaît – мархабат),

өзгергенсөздер(ilaété–олболды)т.с.с.мағынағаие.Бірақбұлбірліктер

шектеуге жеке сөздер сияқты қатты қарсыласып бағады. Сондықтан

дыбыстықтізбектегібірліктердіңөзараəсерінтексерудіқатты қиындатып

жібередіде,тілқызметініңнақтыэлементтерінқалыптастырады.

Сөйлеушілер бірліктерді тəжірибеде шектеудің қиындықтары жайлы

білмейді.Азғанамағынасыбарбірліктіңөзіоларғанақтыэлементсияқты

көрінеді. Сондықтан олар оны дискурстан бөліп алуын ешқашан

тоқтатпайды. Бірақ бірліктердің арасындағы өзара жылдам əрі нəзік

байланыстысезінубірбасқада,алолардыəдістемеліксараптамаарқылы

түсіндірубірбасқа.

Кеңінен таралған теория сөйлемдерді тілдегі нақты бірліктерге

айналдырады: біз əуелі сөйлем туралы айтамыз да, кейін сөзді бөліп

аламыз.Бірақсөйлемніңөзітілгеқаншалықтытəуелді?Егербұлсөйлеуге

қатысты болса, онда сөйлем лингвистикалық бірлік бола алмайды. Бірақ

мұндай қиындық жоқ деп есептеп көрелік. Егер айтылуы мүмкін жалпы

барлық сөйлемдерді елестете алсақ, онда олардың ең керемет сипаттары

олардың бір-біріне ешбір ұқсамайтындығында болар еді. Əуелде біз

зоологиялықтүрдіңбіріболыпсаналатынадамдардыңəртектілігінесəйкес,

сөйлемдердіңдеалуантүрінпайдаланғымызкеледі.Бірақбұлтекиллюзия

ғана; бір түрдегі жануарларға тəн сипаттар, оларды ажырататын

айырмашылыққа қарағанда, əлдеқайда маңызды. Сөйлемдерден олардың

көптүрлі байланысының бірлігін іздеген кезде, керісінше, əртүрлі

байланыстың бірлігі басым екенін байқаймыз. Біз іздемесек те,

грамматикалық сипаттары бар сөздерді тауып аламыз. Сөйтіп, алдыңғы

қиындықтарғақайтаайналыпкелеміз.

4.Қорытынды

Көптеген ғылым салаларында бірліктер туралы мəселе ешқашан

көтерілмейді.Бірліктерəуел баста-ақ бөлінген.Зоологиядажануарлардың

əрқайсысы жеке қарастырылады. Астрономия ғарышта бөлінген

бірліктерді, жұлдыздарды зерттейді. Химик, анықталған белгілі нысан

екеніне бір сəтке де күмəнданбастан, калий бихроматының сипаты мен

құрамынанықтайбереді.

Егерғылымдабірдентанылатыннақтыбірліктерболмаса,демек,олоған

керекболмағаны.Мысалы,тарихтажекетұлға,дəуірнемесеұлтбірліктері

барма?Оныбізбілмейміз.Бірақоныңқандаймəніболуымүмкін?Алайда

оныңжауабынбілместен,тарихтызерттейберугеболады.

Əртүрлітастарментолықтайүйлесіпкететіншахматойынысияқтытілде

тек қана өзінің нақты бірліктеріне қарама-қарсы болатын жүйе ретінде

сипатталады. Біз олармен таныспай өтіп кете алмаймыз, оларға қайтып

оралмастан, бір қадам да жасай алмаймыз. Соған қарамастан, олардың

шектеуі–бізəуелі«олардыңөзібарма?»депсұрапалатындайөтешетін

мəселе.

Сөйтіп, тіл əу баста сезілетін, олардың бар екеніне һəм олардың

қызметінің оны қалыптастыратынына күмəндануға мүмкіндік берместен,

мазмұнның болмауы сияқты... біртүрлі, таңғаларлық тосын сипатқа ие

болады. Əрине, бізде тілді барлық басқа семиологиялық институттардан

ажырататынсипатбар.

Үшіншітарау.БІРЕГЕЙЛІКТЕР,ШЫНАЙЫЛЫҚТАР,МƏНДЕР

Жоғарыда тілге тиек етілген пікірлер бізді маңызды бір мəселеге алып

келеді. Өйткені статикалық лингвистикадағы кез келген негізгі түсінік

біздің бірлік туралы тұжырымдамамызға тікелей байланысты, əуелі

соныменүйлесіпкетеді.Меніңдесинхрондыұқсастықтар,мағыналармен

мəндертүсінігінеқатыстыжүйелітүрдекөрсеткімкелгені–осы.

A. Синхронды бірегейлік деген не? Мұнда француз тіліндегі терістеуді

білдіретін«pas»сөзінлатынтіліндегі«passum»сөзіменбайланыстыратын,

басқа жерде қарастырылатын диахронды бірегейлік туралы айтылып

тұрғанжоқ.Бұлжердеjenesaispas(менбілмеймін)жəнеnedîtespascela

(олай айтпа) сөйлемдеріне ортақ бір ғана элемент бар деген пікірді

білдіретін бірегейлік қарастырылған. Осында қарапайым бір ғана мəселе

айтылған:мұндабірегейлікбар,өйткенідыбыстыңбірбөлігіекісөйлемде

бірдей мағына береді. Бірақ бұл түсіндірме бəрін қанағаттандырмайды.

Өйткені дыбыс бөліктері мен түсініктерінің сəйкестігі – бірегейлігінің

дəлелі(жоғарыдағымысалдықараңыз,laforceduvent:àboutdeforce),ол

басқашаболмайды.Алмынажердеолармұндайсəйкессіздікпендеұқсас

бола береді. Дəріс кезінде «Gentlemen!» («Мырзалар!») сөзі бірнеше рет

қайталанған кезде тыңдарманға бір сөз қайталанып айтылып жатқандай

көрінеді. Бірақ əртүрлі контексте ол сөздің айтылуында, екпінінде

айырмашылықтар бар. Ол айырмашылықтар əр жерде айтылған əртүрлі

сөздер (салыстырыңыз, француз тілінде pomme (алма) жəне paume

(пальма),goutte(тамшы)жəнеjegoute(дəмінтатамын),fuir(қашу)жəне

fouir (зат), т.с.с.)

 сияқты айқын болады. Оның үстіне, ұқсастық сезімі

семантикалық көзқарас бойынша бір «Gentlemen!» («Мырзалар!») сөзі

екіншісінемүлдемұқсамасадасақталыпқалады.Дəлосылайша,сөзөзінің

ұқсастығына қауіп төндірместен, əртүрлі мағынаны бере алады

(салыстырыңыз: француз тілінде adopter une mode (сəнді қабылдау) мен

аdopterunenfant (баланы қабылдау),la fleurdupommier(алмаағашының

гүлі)жəнеlafleurdelanoblesse(ізгілікгүлі)т.с.с.).

Тілдік механизм айырмашылықтар мен бірегейліктерге бейімделген, əрі

айырмашылық–бірегейліктіңкөшірмесі.Бірегейлікмəселесібарлықжерде

туындайды; оның үстіне ол мағына мен бірлік мəселелерімен де ішінара

араласып, осыған байланысты, көзқарас қайшылығын, шиеленісті

мəселелерді туындатады. Егер сөйлеуден тыс кейбір деректерді

салыстырсақ,ондаосысипаттарайқынкөрінереді.Мысалы,бізəр24сағат

сайын жүретін «кешкі 8:25, Женева-Париж» пойыздарының бірегейлігі

туралыайтайық.Бізпойыздыңкүндеосыуақытта,осыбағыттажүретінін

білеміз. Бірақ локомативтер, жолсеріктер мен жолаушылар басқа болуы

мүмкін. Егер бір көше бұзылып, қайта салынған болса, онда біз

материалдықтұрғыдаескікөшеденешнəрсеқалмағанболсада,«бұл–сол

көше» деп айтамыз. Көше толықтай қайта салынса да, неліктенбұрынғы

көшеболыпқалабереді?Өйткеніолтазаматериалдықмағынадағынəрсе

емес; олматериалдарданөзге, соған сəйкес келетін белгілібір шарттарға

негізделген. Мысалы, оның басқа көшелерге қатысты орналасуы. Дəл

солай, пойызға да қатысты шығу уақыты, бағыты, оны өзге пойыздардан

ерекшелейтін барлық жағдайлар өзгеше болады. Бір шарт орындалған

сайын дəл сондай мазмұн қалыптасады. Соған қарамастан, мазмұн

абстрактілі емес, біз көшені немесе пойызды олардың материалдық

шынайылығынанбөлекелестетеалмаймыз.

Енді мүлде бөлек жағдайды қарастырып көрейік. Мен ұсталған заттар

сататын дүкеннен өзімнің ұрлатып алған кəстөмімді көрдім делік. Мұнда

біздетекқанамата,астар,оныңтігістеріт.б.сияқтыкөзгетаныс(инертті)

заттардан тұратын материалдық мағына ғана бар. Қанша ұқсаса да, ол

кəстөм енді менікі емес. Бірақ тілдік бірегейлік киімге қатысты емес, ол

пойыз бен көшеге ғана қатысты. Мен «Gentlemen!» («Мырзалар!») деген

сөздіайтқансайыноныңмазмұнынжаңартыпотырамын.Əрайтылужаңа

дыбыстықəрекетпенжаңапсихологиялықəрекеттіұғындырады.Бірсөзді

екі түрліқолданудың арасындағыбайланыс материалдық бірегейлікке де,

мағыналық сəйкестікке де байланысты емес. Ол ізделетін əрі тілдік

бірліктіңшынайытабиғатынкөрсететінэлементтергетəуелді.

Ə. Синхронды шынайылық деген не? Тілдің қандай нақты немесе

абстрактіліэлементтерінеатауберугеболады?

Мысал ретінде сөз таптары арасындағы айырмашылықты алайық.

Сөздерді зат есім, сын есім т.б. деп қалай жіктейді? Бұл жер шарының

ендігі мен бойлығы сияқты, грамматикаға сырттан əсер ететін таза

логикалық,экстралингвистикалыққағидаларүшінжасалама,əлде,бұлтіл

жүйесіндегі нəрселермен байланысып, соған негізделе ме? Бір сөзбен

айтқанда, бұл синхронды шынайылық бола ала ма? Екінші болжамның

ықтималдығы жоғарылау, бірақ біріншісін де қарастыруға кедергі жоқ.

Французтіліндегіcesgantssontbonmarché(мынақолғаптарарзан)деген

сөйлемдеbonmarchéсөзісынесімбе?Логикалықкөзқарасқасүйенсек,бұл

сынесімсияқтыкөрінуімүмкін.Бірақграмматикалықкөзқарасбойынша

bonmarchéсынесімболаалмайды(олөзгермейді,олешқашанзатесімнің

алдында келмейді т.с.с.), оның үстіне ол екі сөзден құралған. Сөз

таптарының арасындағы айырмашылық тілдегі сөздерді жіктеу үшін

қызмететуікерек.Сөздердіңтобын«бөліктердің»біріндеқалайсипаттауға

болады?Бірақbon(жақсы)сынесім,алmarché(базар)затесімдегеннəрсе

бізге еш нəрсені айқындап бермейді. Содан кейін толық емес немесе

аяқталмағанжіктелуменжұмысжасаймыз.Сөздердіңзатесім,етістік,сын

есім т.б. болып бөлінуі талас тудырмайтын тілдік шынайылық екендігіне

даужоқ.

Сəйкесінше, лингвистика тіл мамандары жасап шығарған

тұжырымдамалармен,олтұжырымдартілжүйесініңэлементтерінесəйкес

келетінін білмей-ақ, үздіксіз жұмыс істейді. Біз мұны қалай анықтай

аламыз? Егер олар ойдан шығарылған болса, онда оған қарама-қарсы

шынайылыққандайболмақ?

Иллюзиядан арылу үшін біз əуелі тілдің нақты мазмұнына тікелей қол

жеткізуге болмайтынын түсінуіміз керек. Егер біз оларды түсінуге

тырыссақ, онда нақты мəліметтермен байланысқа түсеміз. Сол сəттен

бастап, біз лингвистикаға өзіндегі барлық деректерді пайдалану үшін

қажеттібарлықжіктеутүрлерінбелгілейаламыз.Екіншіжағынан,жіктеуді

нақты мазмұндардан басқа бір нəрсеге, мысалы, сөз таптары логика

категорияларына сəйкес келгендіктен ғана тілдің құраушылары болады

деген түсінікке негіздеу, дыбыстық субстанцияның маңызды

элементтеріненбөлінген,лингвистикалықдеректердіңжоқекенінұмытып

кеткеніміздібілдіреді.

Б.Осытараудаайтылғанкезкелгеной,негізінен,біздіңмəндердепатаған

нəрсемізденөзгешеболады.Бұлшахматтастарынқайтатізусияқтыжаңа

салыстыруды білдіреді. Мысалы, пілді алып қарайық. Ол жалғыз өзі

ойынның элементі бола ала ма? Əрине, бола алмайды. Өйткені оның

материалдық бейнесінің ойнап отырған кісіге, орналасқан шаршысы мен

ойындағыбасқаережелерүшіндеешмаңызыжоқ.Олбелгілібірмəнгеие

болып, соған байланған кезде ғана шынайы, нақты элементке айналады.

Мысалы,ойынбарысындапілтасыжоғалыпнемесежойылыпкеттіделік.

Онысоғанұқсасбөлшекпеналмастыруғаболама?Əрине.Басқапілтасы

ғанаемес,пілгемүлдемұқсамайтынөзге тастар даоғантурасондай мəн

берілген кезде, пілдің атынан ойынға қосыла алады. Біз тіл сияқты

элементтері бекітілген ережелерге сəйкес тепе-теңдікте болатын

семиологиялық жүйеде бірегейлік түсінігі мəн мағынасымен араласып

кететінінжəнекерісіншеболатынынкөреміз.

Бір сөзбен айтқанда, мəн ұғымы бірлік түсінігін, нақтымазмұндыжəне

шынайылықты қамтып алады. Бірақ егер осындай көптүрлі түсініктер

арасында түбегейлі айырмашылық болмаса, онда бұл мəселені бірнеше

əдістердің жүйесі арқылы қалыптастыруға еш қиындық туғызбайды.

Өлшемді, шынайылықты, нақты мазмұнды не болмаса мəнді анықтауға

тырыссақ та, біз үнемі статикалық лингвистикада үстем болатын негізгі

мəселегеқайтаораламыз.

Тəжірибелік көзқарас бойынша бірліктерден бастап, олардың не екенін

анықтап,əртүрлілігінтүсіндіріп,жіктеуденбастауқызықтыболареді.Тілді

сөздергебөлудіңсебептерініздеукерек,оныанықтаудыңқиындықтарына

қарамастан, сөз – ақылды жаулап алатын, тілдік механизмнің өзегіне

айналар бірлік. Бірақ бұл алдын ала белгілі болады. Мұнан соң аралық

бірліктерді жіктеп, содан кейін ғана оған қарағанда үлкендеу бірліктерді

жіктейміз т.с.с. Сөйтіп, оған əсер ететін элементті тапқаннан кейін,

синхрондылингвистикабарлықсинхрондықұбылыстардыолардыңнегізгі

қағидаларыменбайланыстыраотырып,өзініңқызметінетолықкіріседі.Бұл

– алдымыздан шыққан негізгі мəселе, оның көлемі мен қиындықтары

түсінікті болды деп айта алмаймыз. Тіл мəселесінде адамдар қашанда

анықталмағанбірліктердіқанағаттұтабереді.

Олардыңмаңыздылығынақарамастан,бірлікмəселесінемəндердізерттеу

арқылыжақындағандұрыс.Өйткені,меніңойымша,мəнніңмаңыздылығы

біріншіорындатұрады.

Төртіншітарау.ТІЛДІКМƏН

1.Тілдідыбысарқылыбайланысқансөз,сөзтіркесі,сөйлемдердің

көмегіменжеткізілетінойретіндеқарастыру.

Тілдіңтазамəндердіңжүйесіғанаекеніндəлелдеуүшіноныңқызметіне

қатысатынекіэлементті,идеялармендыбыстарды,қарастыружеткілікті.

Психологиялықтұрғыдабіздіңойымыз–сөзбенжеткізіпбілдіруденөзге,

формасыз жəне анық емес жиынтық қана. Философтар мен лингвистер

таңбалардың көмегінсіз біздің екі идея арасында анық та жүйелі

айырмашылықжасайалмайтынымыздықашандамойындайды.Тілсізой–

анықталмаған,беймəлімдебұлыңғырнəрсе.Мұндамаңыздыидеядажоқ

əрітілпайдаболмайтұрып,айтарлықтайешнəрседеболмақемес.

Еркін өрбіген ойға қарағанда, дыбыстар өздігінен алдын ала шектелген

мазмұнға ие бола ала ма? Олар идеядан артық еш нəрсе бола алмайды.

Дыбыстықматерия(субстанция)ойдангөрітұрақты,ойдангөріберікемес.

Бұл–ойқажеттілігінеқарайбейімделетөселетінформаемес,ойғақажетті

мағынаны көрсету үшін белгілі бір бөліктерге бөлінген икемді материя.

Сондықтан лингвистикалық деректі (яғни тілді) тұтастай өзара жанасқан

кіші бөліктер тізбегі ретінде көрсетуге болады: олар аралас идеялардың

анықталмаған жазықтығы (А) немесе дəл сондай дыбыстардың

анықталмаған жазықтығы (В) бойында анық кескінделген. Келесі

диаграммадаоныңжалпыкөрінісібейнеленген:

Тілдіңойғақатыстыөзінетəнрөлі–идеялардыбілдіруүшінматериалдық

дыбыстық мағына құру емес, қажеттілігіне қарай бірліктерді өзара

шектеуді талап ететін ой мен дыбыстың арасын байланыстыратын тізбек

құру. Бей-берекет қалыптасқан ой, ол жіктелген кезде реттелуі қажет.

Ойлар материалдық формаға айналмайды, дыбыс та ойлы мазмұнға

айналмайды. «Ойлы дыбыстың» («thought‐sound») бөлінуді білдіретіні

жəне тіл екі формасыз жиынтық арасында түрге еніп, өз бірлігін жасап

шығатыны аздап жұмбақтау көрінеді. Судың беткі қабатына жанасып

тұрғанауаныелестетіңізші.Егератмосфералыққысымөзгерсе,ондасудың

бетіндетолқынпайдаболады.Бұлтолқындаройдыңдыбыстықмазмұнмен

бірігуіннемесебайланысынескетүсіреді.

Сөздібұрынырақанықталғанкүйіндеқолданаотырып,тілдіартикуляция

арнасы деп атауға болады. Əрбір лингвистикалық тақырып, негізінен,

дыбысқанегізделетінартикуляцияныңмүшесіболады.Алдыбысидеяның

таңбасынаайналады.

Тілдіақпарақпендесалыстыруғаболады.Ой–парақтыңалдыңғыбеті,

дыбыс – артқы беті. Егер парақты кесетін болсақ, онда екі беті де қатар

қырқылады.Кескенкездеекіншібеттібөліпалып,амансақтаудыңмүмкін

еместігі сияқты, тілде де дыбысты ойдан, ойды дыбыстан бөліп алуға

болмайды. Ондай бөліну тек абстрактілі түрде жүзеге асуы мүмкін. Ал

оныңнəтижесі–тектазапсихологиянемесетазафонология.

Лингвистикадыбыспенойдыңэлементтеріүйлесетіншекарададажұмыс

істейді;олардыңбірігуімазмұнемес,формабереді.

Мұндайкөзқарастаралдындаайтылғантаңбалардыңеріктілігіжөніндегі

пайымдауды жете түсінуге көмектеседі. Лингвистикалық деректермен

байланысқан екі сала формасыз не ретсіз болғанына қарамастан, идеяға

атауберуүшіндыбыстыңосыбөлігінтаңдауеріктіболады.Егербұлқате

ұғымболғанда,сырттаненгізілгенэлементтердіқамтыпалғандықтан,мəн

түсінігіне қауіп төнер еді. Бірақ, шын мəнінде, мəндердің барлығы

салыстырмалы. Сондықтан да дыбыс пен идея арасындағы байланыс

түбегейліерікті.

Таңбаның еріктілік сипаты əлеуметтік дерек неліктен лингвистикалық

жүйе құра алатынын түсіндіреді. Бар, қолданыста жүрген, көпшіліктің

мойындауы міндетті мəндерді анықтау керек болған кезде, тілдік

қауымдастыққадегенқажеттіліктуындайды.Өйткеніжекеадамныңөзібір

мəндідеанықтайалмайды.

Оның үстіне, анықталған мəн идеясы терминді белгілі бір дыбыстың

белгілі бір түсінікпен бірігуі деп қарастырудың үлкен қателік екенін

көрсетеді. Терминді бұлайша анықтау оны жүйеден оқшаулап тастайды.

Бұл – терминнен бастап жүйе құруға болады дегенді білдірер еді. Ал,

негізінде, бəрі керісінше. Ендеше барлық жүйенің өзара тəуелділігінен

бастап,сараптамаарқылыоныңэлементтеріналукерек.

Бұл тезисті дамыту үшін біз мəнді таңбаланушы немесе концепт (2-

тарау), таңбалаушы (3-тарау) жəне толық таңба (4-тарау) тұрғысынан

жүйелітүрдезерттейміз.

Тілдің нақты мазмұнын яки бірлігін толық қамти алмағандықтан, біз

сөздермен жұмыс жасаймыз. Сөз тілдік бірлікті анықтауға толық сəйкес

келмесе де, бірлікке аздап ұқсайды əрі оның нақты мазмұн сияқты

ерекшелігідебар.Демек,бізсөздісинхрондыжүйедегінақтытерминдерге

балама үлгі ретінде пайдаланамыз. Ал сөзге қатысты дамытатын

қағидаларымызжалпымазмұнүшіндежарамды.

2.Концептуалдықтұрғыдағытілдікмəн

Сөздіңмəнітуралыайтқанкездекөкейіміздеөзидеямыздықорғайаламыз

бадегенойтұрады.Бұл далингвистикалықмəнніңбір қыры.Егерсолай

болса,ондамəнніңмағынаданқандайайырмашылығыбар?Бұлекісөзбір-

бірінесинонимболаалама?Меніңше,шатастырыпалуоңайболсада,екеуі

бір-біріне синоним бола алмайды. Бізді екеуінің ұқсастығы ғана емес,

аздағанайырмашылықтарыныңөзішатастырады.

Тұжырымдамалық көзқарас бойынша, мəн – мағынаның бір элементі.

Мағынамəнгетəуелдіболатұра,қалайшаоданөзгешеболуынтүсінуқиын.

Бізосымəселеніңмəн-жайынанықтауымызкерекнемесетілдіқарапайым

атауберупроцесінедейінқысқартып,тəуекелгебаруымызкерек.

Əуелі мағынаны, оны қалай түсінетінімізді, жоғарыда оны қалай

көрсеткенімізді қарастырайық. Сызбадағы нұсқарлар көрсетіп тұрғандай,

бұл–дыбысбейнесініңтелнұсқасы(counterpart).Бізбұлсөздітəуелсізяки

бөлек деп қарастырған кезде, болып жатқан құбылыстың барлығы тек

дыбысбейнесіментүсініккеқатыстыболады.

Мұндапарадоксбар:біржағынан,концептдыбысбейнесініңтелнұсқасы

болады, екінші жағынан, таңбаның өзі – тілдің басқа белгілерінің

телнұсқасы.

Тіл дегеніміз – əр терминнің мəні; диаграммада көрсетілгендей, басқа

терминдердің де бір мезетте бірге болған кезінде ғана шығатын өзара

тəуелдітерминдержүйесі:

Онда мағынаға қатысты ретсіздікті, яғни дыбыс бейнесінің көшірмесін

қалай бағалауға болады? Мұндағы көлденең нұсқалармен белгіленген

байланысты жоғары суреттегі тік нұсқалармен көрсетілген байланыспен

қатар қою мүмкін емес сияқты. Мұны басқаша қойып, əлгі ортасынан

бөлінген ақ қағаз туралы мысалға қайта оралсақ, бақыланып отырған

əртүрліA,B,C,Dт.б.бөліктердіңбайланысысолбөліктіңалды-артындағы

A/A′,B/B′т.б.байланыстарданөзгешеболады.

Бұл мəселені шешу үшін тілдің сыртында да мəндердің бəрі

парадоксалды қағидамен реттелетініне назар аударайық. Олар мынадай

қағидалар:

1. Мəнін анықтауға болатын затқа айырбастауға болатын ұқсамайтын

зат;жəне

2.Мəнінанықтауғаболатынзатпенсалыстыруғаболатынұқсасзат.

Екі фактор да мəннің болуы үшін қажетті. Бес франктің қаншалықты

құнды екенін білу үшін: (1) оны қандай заттың тұрақты мөлшеріне,

мысалы,қаншананғаайырбастауғаболатынынəрі(2)оныдəлсолжүйедегі

қандай ұқсас затпен, мысалы, бір франкпен я болмаса басқа жүйенің

ақшасымен (доллар т.с.с.) салыстыруға болатынын білу керек. Дəл

осылайша,сөздідеөзінеұқсамайтынөзгенəрсемен,идеяменалмастыруға

болады немесе оны дəл сондай сипаты бар басқа сөзбен салыстыруға да

мүмкіндік бар. Сондықтан оның мəні, оны қандай да бір белгілі, яғни

сондаймағынасыбартүсінікке«айырбастауға»болатынытабылмайынша,

ұзақ уақыт бойы анықталмайды. Сонымен қатар оны өзіне ұқсас

мəндермен, яғни оған қарама-қарсы болатын басқа сөздермен салыстыру

керек.Оныңмазмұнысөздентысжатқаннəрселерменсəйкескелгендеғана

анықталады.Жүйеніңбірбөлігіболаотырып,олмағынағағанаемес,мəнге

деие.Албұл–мүлдембасқанəрсе.

Бірнешемысаларқылыбұғананықкөзжеткізеаламыз.Қазіргіфранцуз

тілінде«mouton»(қой)сөзіағылшынның«sheep»(қой)сөзімен мағыналас

келуімүмкін,бірақмəніондайемес.Мұныңбірнешесебебібар.Мысалы,

«дастарқанда бір жапырақ піскен ет дайын тұр» деп айтқан кезде,

ағылшындар «sheep» сөзін емес, «mutton» сөзін қолданады. «Sheep» пен

«mouton» сөздерінің арасындағы айырмашылық ағылшынның «sheep»

сөзінің екінші термин ретінде қолданып тұрғанына, ал француз сөзінің

олайқолданылмайтынынабайланысты.

Бір-біріменөзарабайланыстыидеялардыбілдіруүшінқолданылатынбір

тілдегі барлық сөздер өзара шектеседі; француз тіліндегі redouter

(қорқыныш), craindre (үрей) жəне avoir peur (қорқу) сияқты синонимдер

өздеріне қарама-қарсы сөздерарқылы ғана мəнгеие. Егер «redouter» сөзі

болмаса, оның мазмұнының бəрі қарама-қарсы сөздерге өтіп кетер еді.

Керісінше,кейбірсөздербасқасөздерменбайланысу арқылыбайитүседі.

Мысалы, «décrépit» (un vieillard «décrépit») (қаусаған, қаусаған қария)

сөзіне енгізілген жаңа элемент – оның «décrépit» (un mur décrépi) (көне

(көнерген қабырға) сөзімен байланысының нəтижесі. Қандай да бір

терминніңмəніоныңайналасындағынəрселергесəйкесанықталады.Тіпті

«sun» («күн») дегенді білдіретін сөздің мəнін, оның айналасындағы

нəрселерді алдын ала қарастырып алмай, анықтау мүмкін емес. Кейбір

тілде«sitinthesun»(«күндеотыру»)депайтуөрескел.

Сөзтуралыайтылғаннəрсеніңбəрітілдегікезкелгентерминге,мысалы,

грамматикалық мазмұндарға қатысты. Екеуінің мазмұндары бірдей болса

да, француз тіліндегі көпше түрдің мəні санскрит тіліндегі көпше түрдің

мəніменсəйкескелмейді.Санскриттіліндеекіемес,үшсандықолданады

(my eyes (менің көздерім), my ears (менің құлақтарым), my arms (менің

саусақтарым), my legs (менің аяқтарым) т.б. екілік);

 Алайда дəл сол

мəндісанскритжəнефранцузтіліндекөпшетүрдеқолдануқатеболареді.

Олардың мəні сөздің сыртындағы һəм айналасындағы нəрселерге

байланысты.

Егер сөздер бұрыннан бар концептіден бас тартпаса, онда олардың

бəрінің бір тілден екінші тілге ауысқан кездегі мағыналары бірдей болар

еді.Бірақбұлолайемес.Француздар«louer»(unemaison)сөзін«бірнəрсе

үшінтөлемжасау»жəне«төлемалу»депекімағынадатүсінеді.Алнеміс

тіліүшінекібөлексөз:mietenжəнеvermietenқолданылады.Бұларадаосы

сөздердің мəндері бір-бірімен тура сəйкес келмейтіні көрінеді. Неміс

тіліндегіschätzenжəнеurteilenетістіктерініңбірнешемағынасыбар.Бірақ

оларбарлықжердебірдейболабермейді.

Флексияға (жалғаудың өзгеруімен сөздің жаңа формасының жасалуы)

бірнеше айқын мысал келтіруге болады. Өзімізге таныс уақыт

айырмашылығыбасқатілдердедебар.Ивриттілітіптіөткеншақ,осышақ

жəнекелершақтағынегізгіайырмашылықтыңөзінмойындамайды.Прото-

герман тілінде келер шақтың ерекше формасы жоқ; келер шақты осы

шақпенберу мүмкінемес. Өйткеніосы шақтың мəні келер шағы да, осы

шағы да бар неміс тілі сияқты тілдермен сəйкес келмей қалады. Славян

тілдеріндеетістіктіңекібелгісібірдейболмайды;аяқталған түр əрекеттің

толықтай аяқталғанын білдіреді, ал аяқталмаған түрдің орны жəне уақыт

желісі бар. Француздар үшін мұндай категорияны түсіну қиын. Өйткені

оларфранцузтіліндежоқ.Егероларалдыналаанықталғанболса,ондаол

қате болған болар еді. Бұрыннан бар идеялардың орнына, біз жоғарыда

айтылғанмысалдардыңбəріненжүйеденшығатынмəндітабааламыз.Олар

түсініктерге сəйкес келеді деп айтқан кезде түсінік толық

дифференциалданадыжəнеолардыңболымдымазмұныменемес,жүйедегі

басқатерминдергеқатыстыболымсызмазмұныменанықталады.Олардың

дəлсипатыбасқалардажоқ.

Енді белгі диаграммасын нақты түсіндіруге көшейік. Француз тіліндегі

«соттау»концептіjugerдыбысбейнесіменбайланысты;қысқашаайтқанда,

бұл мағынаны білдіреді. Бірақ əуелде концептінің еш нəрсе емес екені,

оның өзіне ұқсас мəндермен анықталатыны əрі оларда мағынасыз

түсініктіңдеболмайтыныайдананық.Егермен:«Сөз–дыбысбейнесімен

түсініктің қатар келуі», – деп мəлімдей салсам, онда лингвистикалық

деректіңмазмұныментолықтығытуралыешнəрсеайтпағанболаредім.

3.Материалдықтұрғыдағытілдікмəн

Мəннің тұжырымдамалық аспектісі тілдің өзге терминдеріне қатысты

байланыстары мен айырмашылықтарынан ғана құралады. Оның

материалдық аспектісі туралы да солай десек қателеспейміз.. Сөздегі ең

басты нəрсе – дыбыс қана емес, дыбысты басқа нəрселерден ажыратуға

мүмкіндік беретін дыбыс айырмашылықтары. Өйткені

айырмашылықтардыңдаөзмағынасыбар.

Бұл қызық көрінетін шығар, бірақ оны қалай қарама-қарсы жасаудың

жолыбарма?Берілгеннəрсенібейнелеудебірдауыстықбейнекелесісінен

жақсы болмағандықтан, тілдің бөлігі, ең ақырында, оның басқалармен

сəйкессіздігіненөзгеешнəрсегенегізделмейдідепболжамжасапкөрелік.

Еріктілікпендифференциалдық–екікорреляттыбелгі.

Бұл тілдік таңбалардың өзгерісін жақсы бейнелейді. Дəл сол себепті a

жəнеbтерминдеріұғымдеңгейіне жетуге қауқарсыз,олардыңəрқайсысы

a/b айырмашылығын ғана қабылдайды, əр термин таңбалану қызметіне

қатысыжоқзаңдарғатəуелдіемес.Бірде-бірболымдытаңбачехтіліндегі

жен(əйелдерін) сөзін ілік септігінде сипаттамайды; жена (əйел(і) сөзінің

тағыекіформасыбар:женсөзініңбұрынғыформасыжена:женb&c.macr;

женсөзініңайырмашылығыболғандықтанғанамəнібар.

Дыбыстық айырмашылықтың жүйелі рөлін айқын көрсететін тағы бір

мысал: грек тілінде екі сөз бірдей жасалған болса да, éphe&c.macr;n сөзі

өткен шақтағы аяқталмаған етістік жəне éste&c.macr;n сөзі аорист (грек,

ежелгі славян тілдерінде етістіктің өткен шағының ерекше түрінің бір

атауы) болады. Бірінші сөз phe&c.macr;mī (мен айтамын) сөзінің осы

шағын көрсетіп тұр, ал

ste&c.macr;mi сөзінде осы шақ жоқ. Енді

phe&c.macr;mī: éphe&c.macr;n байланысы осы шақ пен өткен шақтың

аяқталмаған етістігінің байланысына сəйкес келіп тұр (cалыстырыңыз:

déiknūmi:edéiknūn т.с.с.). Демек, таңбалардың қызметі олардыңішкі мəні

арқылыемес,салыстырмалыжағдайыарқылыанықталады.

Материалдық элемент болып саналатын дыбыстың тілге тəн болуы

мүмкін емес. Бұл – пайдалануға болатын екінші кезектегі мəселе. Біздің

барлық əдеттегі мəндеріміздің өздерінің негізі болатын материалдық

элементтермен шатасып кетпейтін қасиеті бар. Мысалы, ақшаның мəнін

ашатыннəрсеоныңқұрамындағыметаллемес.Ақшалайатаулықұныбес

франкболатынмонетаның құрамындаөзініңқұнынантөменкүмісболуы

дамүмкін.Оныңқұнымонетабетіндекөрсетілгенсомағабайланыстыəрі

саяси шекараның ішінде немесе сыртында пайдалануына сəйкес өзгеріп

отырады.Бұлдыбыстықта,материалдықтаеместілдіктаңбалаушыүшін

де дұрыс салыстыру. Бұл – оның материалдық субстанциясы емес, оның

дыбысбейнесінбасқаларданалыстататынайырмашылығы.

Жоғарыда айтылған қағиданың қарапайымдылығы сонша – оны

фонемдерді қоса алғандағы тілдің барлық материалдық элементтері үшін

қолдануға болады. Əр тіл дыбысталатын элементтер жүйесі негізінде өз

сөздерін қалыптастырады. Ал əрбір элемент нақты бөлінген бірлік жəне

бірліктердің тұрақты санының бірі болып есептеледі. Фонемдер, біз

ойлағандай, өздерінің болымды сипаттарымен емес, айырмашылығымен

сипатталады. Фонемдер – қарама-қарсы, салыстырмалы һəм болымсыз

мағыналар.

Мұныңдəлелі–сөйлеушілердіңəртүрлідыбыстардыдыбыстағанкездегі

жуықтау (конвергенция) нүктелері арасының кеңдігі. Мысалы, француз

тілінде сыртқы r дыбысын жалпы қолдану көптеген сөйлеушілердің

тілдерінің ұшын дірілдетіп дыбыстауға кедергі болмайды; тіл бұдан

бұзылып кетпейді. Тіл дыбыстың тұрақты сипатта қалуын емес, оның

əртүрліболуынталапетеді.МентіптіBach,dochт.б.сөздердефранцуздың

r дыбысын немістің ch дыбысы сияқты дыбыстай аламын. Бірақ неміс

тілінде r дыбысын ch дыбысы сияқты айта алмаймын. Өйткені неміс

тілінде екі элементті де жеке-жеке қабылдап, əрқайсысын екі жақта

ұстайды. Дəл сол сияқты, орыс тілінде де т дыбысын ть (жіңішке т)

дыбысы үшін кеңінен қолдануға болмайды. Өйткені оның нəтижесі тіл

бойыншадифференциалданғанекідыбыстыңқосындысыболыпкетереді

(салыстырыңыз:говорить(айту)жəнеговорит(олайтты).Бірақth(сақау

т) дыбысын еркін қолдануға болады, өйткені бұл дыбыс фонемдердің

орыстілдіжүйесіндежоқ.

Тураосындаймəсележазбашаформадатаңбалардыңбасқажүйесіндеде

байқалатындықтан, біз мəселенің анық-қанығын анықтайтын салыстыру

жасауүшінжазудыдапайдаланамыз.Негізі:

1. Жазбаша формада пайдаланылатын таңбалар ерікті болып саналады;

мысалы,t(т)əрпіменоныбілдіретіндыбысарасындабайланысжоқ.

2.Əріптердіңмəнітолықтайболымсызжəнедифференциалды.Бірадам

«т»əрпінəртүрліжазуымүмкін:

Бірғанаталап:t(т)дыбысыүшінберілетінтаңбаоныңжазбашақарпінде

l(л),d(д)т.б.дыбыстардыңтаңбаларыменшатасыпкетпесеболды.

3. Жазбаша формадағы мəндер əріптердің берілген санынан тұратын,

белгіленген жүйе ішіндегі өзара қарама-қарсылық арқылы ғана жұмыс

істейді. Үшінші ерекшелік екіншісіне ұқсамаса да, онымен тығыз

байланысты.Өйткеніекеуідебіріншісінетəуелді.Графикалықтаңбаерікті

болғандықтан, оның формасының мəні елеусіз немесе жүйеде ғана

шектелгенмəнібар.

4.Таңбанықұруəдісісоншалықтымаңыздыемес,өйткеніолжүйегеəсер

етпейді (бұл 1-сипаттан да шығады). Мен əріптерді ақ не қара сиямен

бедерлеп немесе сыналап, қаламмен я болмаса қашаумен жазсам да,

осыныңбəріолардыңмағынасынаешəсеретпейді.

4.Жалпыламақарастырылғантаңба

Осы уақытқа дейін айтылған нəрселердің барлығы тілде тек

айырмашылықтар бар деген тұжырымға келіп тіреледі. Одан да

маңыздысы: əдетте айырмашылық деп араларында өзгешелігіанықталған

болымды терминдерді айтады, бірақ тілде болымды терминдерсіз

айырмашылықтар ғана бар. Біз таңбаланушыны немесе таңбалаушыны

қабылдасақта,тілдіңтілдікжүйегедейінешқандайидеясыда,дыбысыда

болмайды. Тек қана жүйеден шыққан тұжырымдамалық, дыбыстық

айырмашылықтарыболады.Таңбадаболатынидеяныңнедыбыстың,оның

айналасындағы басқа таңбаларға қарағанда, маңыздылығы төмен. Бұған

дəлел: егер жанындағы термин өзгерсе, бұл терминнің мəні оның

мағынасынанемесеоныңдыбысталуынаəсеретпей-ақөзгеребереді.

Бірақтаңбалаушыментаңбаланушыныжеке-жекеқарастырғанжағдайда

ғана тілдегі терминдерді болымсыз деуге болады. Таңбаларды бірге

қарастырған кезде ғана ойымызда болымды терминдер пайда болады.

Тілдік жүйе дегеніміз – əртүрлі идеялармен қатар, əртүрлі дыбыстардың

бір-бірімен үйлесім табуы. Бірақ акустикалық дыбыстардың белгілі бір

мөлшері ойлар жиынтығынан құрылған дəл сондай мөлшердегі

қысқартуларменжұптасқанкезде,мəнжүйесі пайда болады.Бұлжүйеəр

таңбаның ішіндегі дыбыстық əрі психологиялық элементтер арасындағы

тиімдібайланысқызметінатқарады.Таңбаланушыментаңбалаушытолық

дифференциалданған һəм болымсыз болса да, егер оларды жеке-жеке

қарастырса,олардыңжиынтығыболымдыдерекретіндеқалыптасады.Бұл

тілдің жалғыз дерегі болған күннің өзінде, айырмашылықтардың екі

класының арасындағы параллельдікті сақтау үшін лингвистикалық

институттыңеңжақсыфункциясыдеугеəбденлайық.

Бұл кейбір диахронды деректерге де тəн. Таңбалаушының өзгерісі

тұжырымдамалық өзгеріске алып келетін жəне қағидадағы бөлінген

идеялар саны ерекше таңбалардың санына сəйкес келетін сансыз көп

мысалдарды алып қарайық. Екі сөз фонетикалық өзгерістер арқылы

араласып кетсе (мысалы, француздың «décrépit»t сөзі de&c.macr; crepitus

décrépi сөзі «crispus» сөздерінің өзгеруінен пайда болған), олардың

идеялары да, егер олардың ортақ бір нəрселері болса, олар бір-бірімен

араласыпкетедінемесесөздерəртүрліформағаиеболады(салыстырыңыз:

chaise (орындық) жəне chaire (үстел). Пайда болған кез келген

айырмашылықмағыналыболуға тырысады,бірақбіріншісынақтанүнемі

сəтті өте бермейді. Керісінше, ақылмен қабылданған кез келген

тұжырымдамалықайырмашылықбөлектаңбалаушыарқылысөйлемқұруға

тырысадынемесесанамыздаешқандайайырмашылығықалмағанекіидея

əдеттебіртаңбалаушығабірігіпкетеді.

Біз таңбаларды, яғни болымды терминдерді бір-бірімен салыстырған

кезде айырмашылық туралы айта алмаймыз. Оны екі дыбыс бейнесін

салыстыруға ғана пайдаланатын болғандықтан, сөйлемдер сəйкес келмей

қалады. Мысалы, father (əке) мен mother (ана) немесе екі түрлі идея.

«Father»идеясымен«mother»идеясыныңəрқайсысы–əртүрліемес,бірақ

жеке-жекеанықталғанөзтаңбалаушысыментаңбаланушысыбарекітүрлі

таңба. Екеуінің арасында тек қарама-қарсылық бар. Кейінірек айтылатын

тілдің барлық механизмі осындай қарама-қарсылықтар мен өздері

тұспалдаған дыбыстық һəм тұжырымдамалық айырмашылықтарға

негізделеді.

Мəн үшін дұрыс нəрсе – бірлік үшін де дұрыс. Бірлік – белгілі бір

тұжырымдамаға сəйкес келетін сөйлесу тізбегінің бөлігі; екеуі де

табиғатынантолықдифференциалданған.

Бірліктерге пайдаланылатын дифференциалдау қағидасы мынадай түрде

көрсетілуі мүмкін: бірліктің өзімен сипаты біте қайнасып араласып

кетеді. Кез келген семиологиялықжүйедегісияқты,тілдеде бір таңбаны

келесі таңбадан ажырататын нəрсенің бəрі соның өзін құрайды.

Айырмашылықмəнменбірліккедесипатбереді.

Дəл осы қағиданың тағы бір парадоксті салдары төмендегідей:

«грамматикалықдерек»депаталатын соңғысараптамабірлікті анықтауға

сəйкес келеді. Өйткені ол қашанда болымсыз терминдерді бейнелейді,

алайда ол болымсыз терминнің мағынасы болғандықтан ғана өзгеше

болады(мысалы,немістіліндегіNacht:Nächteкөпшетүрініңпайдаболуы).

Грамматикалық деректегі əрбір термин (умлаутсыз жекеше түр немесе

умлауттыжəне‐eжалғауыбаркөпшетүргеқарама-қарсысоңғыeдыбысы)

жүйенің ішіндегі бірнеше қарама-қарсылықтың өзара байланысуынан

тұрады.Оқшауланғанкезде«Nacht»сөзіде,«Nächte»сөзідеешмаңызғаие

емес, сондықтан оларға бəрі қарама-қарсы тұр. Басқаша айтқанда, Nacht:

Nächteбайланысынажəнеbжаймүшелеремес,қатынасжиынтықтарының

нəтижесі болатын алгебралық a/b өрнегімен сипаттауға қолайлы. Тіл

сөйлеу түрінде тек қана күрделі мүшелерден тұратын алгебраның түріне

ұқсап кетеді. Олардың кейбір қарсы мəндері басқаларына қарағанда

мағыналыболады.Бірақбірліктерменлингвистикалықдеректержалпыбір

деректің, лингвистикалық қарама-қарсылықты іске қосудың түрлі

аспектілерініңəртүрліатауығана.Бұл–өтедұрыстүсінік.Солсебепті,біз

грамматикалықдеректерденбірлікмəселесінетезауысааламыз.Мысалы,

Nacht: Nächte қарама-қарсылықты алып қарайық. Біз мұнда қандай

бірліктер қатысқан деп сұрай аламыз. Олар екі сөз бе, əлде ұқсас сөздер

қатарыма?Адыбысыма,əлдеäдыбысыма,олардыңбəрікөпшетүрдеме,

əлдежекешетүрдеме?т.с.с.

Егер тілдік таңбалар айырмашылықтан басқа нəрседен тұратын болса,

онда бірліктер мен грамматикалық деректер араласпайды. Бірақ біз тілді

сол күйінде қабылдаймыз. Қанша тырыссақ та, оны зерттеуге қарапайым

қадам жасай алмаймыз. Қай жерде болсын, қай кезде болсын, бір-біріне

негізделетін терминдердің осындай күрделі тепе-теңдігі айдан анық.

Басқаша айтқанда, тіл – субстанция емес, форма. Мұндай шындықты

қарастырудадаартықкетпеукерек.Өйткенітерминологиядағыбіздіңтілге

қатысты барлық қателіктеріміз, заттарға атау беруде дұрыс əдіс қолдана

алмауымыз лингвистикалық құбылыстардың субстанциясы болу керек

дегенеріксізболжамнаншығады.

Бесіншітарау.СИНТАГМАЛЫҚЖƏНЕАССОЦИАЦИЯЛЫҚ

БАЙЛАНЫС

1.Анықтамалар

Тіл жағдайында барлығы байланысқа негізделген. Олардың қызметі

қандай?

Лингвистикалық терминдер арасындағы байланыстар мен

айырмашылықтар əрқайсысы белгілі бір мəндер класын тудыратын екі

топқабөлінеді.Екіклассарасындағықарама-қарсылықəркластыңсипатын

жақсы түсіндіруге мүмкіндік береді. Олар тілдің қызмет ету мерзіміне

қажеттібіздіңақыл-ойқызметіміздің(mentalactivity)екіформасынасəйкес

келеді.

Бір жағынан, лингвистикалық дискурстағы сөздер бір-біріне жалғана

отырып, екі элементті бір мезетте дыбыстауға мүмкіндік бермейтін,

тізбектік сипатқа негізделген қатынасқа түседі. Бұл элементтер айтылым

тізбегінде бірінен кейін бірі жүйелі орналасқан. Сызықтыққа сүйенетін

жиынтықтар–синтагмалар.

Синтагмаларəрқашанекінемесеодандакөп

жүйелібірліктердентұрады(мысалы,французтіліндегіre‐lire(қайтаоқы),

contretous(бəрінеқарсы),laviehumaine(адамзаттыңөмірі),Dieuestbon

(Құдайжақсы),s’ilfaitbeautemps,noussortirons(ауарайыжақсыболса,

біз шығамыз) т.с.с.). Синтагмада термин алдындағы жəне артындағы

терминдергенеекеуінедақарама-қарсыболғандықтан,өзіндікмəнгеие.

Екінші жағынан, дискурстан тыс сөздер əрқалай қатынасқа түсе алады.

Ортақ қасиеті барсөздержадыға байланысты, соның нəтижесінде топтар

əртүрлі байланыстармен белгіленеді. Мысалы, француз тіліндегі

«enseignement» (оқу) сөзі бейсана түрде басқа сөздерді еске түсіреді

(enseigner (оқыту), renseigner (таныстыру) т.с.с.; немесе armement

(жабдықтау), changement (өзгеріс) т.с.с.; яки éducation (білім),

apprentissage(ілім)т.с.с...).Осысөздердіңбарлығыныңбір-біріменқандай

дабірбайланысыбар.

Біз дискурстан тыс қалыптасқан қарым-қатынастың дискурстың ішінде

қалыптасқанқарым-қатынастанөзгешеболатынынбайқадық.Дискурстың

сыртында қалыптасқан қарым-қатынаста сызықтық болмайды. Олардың

орнысанада;оларəрбірсөйлеушініңтілінқалыптастыратынішкіжадының

бөлігіболыпсаналады.Бұл–ассоциациялықбайланыс.

Синтагмалықбайланысішкі(inpraesentia)болады.Олтиімдіқатарларда

кездесетін екі я болмасаодан да көп терминдергенегізделген.Керісінше,

ассоциациялық байланыс əлеуетті мнемоникалық қатарларда сыртқы (in

absentia)терминдердібіріктіреді.

Ассоциациялық һəм синтагмалық көзқарас бойынша тілдік бірлік

ғимараттың қозғалмайтын бөлігіне, мысалы, бағанаға ұқсайды. Бір

жағынан, бағананың өзінің тірек болып тұрған архитравпен белгілі бір

байланысы бар. Екі бірліктің кеңістікте орналасуы синтагмалық

байланысты білдіреді. Екінші жағынан, егер бағана дорикалық

(классикалық сəулет өнері) болса, бұл осы стильді кеңістікте бірде-бір

элементі болмаса да, басқа стильдермен (ионикалық, коринфияндық т.б.)

ойшасалыстырудыбілдіреді.Бұл–ассоциациялықбайланыс.

Үйлестіктіңекікласыныңəрқайсысынақтыескертпелердіталапетеді.

2.Синтагмалықбайланыстар

Жоғарыда айтылған мысалдарда синтагма ұғымы сөздерге ғана емес,

сөздердің тобына, барлық бөліктегі жəне барлық түрдегі күрделі

бірліктерге (күрделі сөздер, туынды сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер) де

қолданылатыныкөрсетілді.

Синтагмалардың əртүрлі бөліктерін біріктіретін байланысты ғана

қарастыру жеткіліксіз (мысалы, француз тіліндегі contre tous (барлығына

қарсы) сөзіндегі contre (қарсы) мен tous (əрбір), contremaîtr (бригадир)

сөзіндегі contre немесе maître (шебер) сөздері);

 сонымен қатар оның

бөліктерін біртұтас етіп біріктіретін байланыс керек (мысалы, contre tous

сөзі бір жағынан contre сөзіне, екінші жағынан tous сөзіне қарама-қарсы

немесеcontremaîtreсөзіcontreнемесеmaîtreсөздерінеқарама-қарсы).

Осысəттеқарсылықтуындауымүмкін.Сөйлемсинтагманыңкемшіліксіз

түрі болып есептеледі. Бірақ бұл тілге емес, сөйлесуге қатысты. Осы

себептенсинтагмасөйлеугеқатыстыболама?Меніңше,болмайды.Сөйлеу

үйлесімнің еркіндігін сипаттайды, сондықтан «синтагмалардың барлығы

бірдейеркінбе?»депсұраукерек.

Бір қарағанда-ақ, сөз тіркестерінің көбі тілге тиісті сияқты көрінеді.

Бұлар, біз олардың мағыналы элементтерін анықтап алсақ та, пайдалану

кезінде кез келген өзгеріске тыйым салынатын стандартты сөйлемдер

(салыстырыңыз:àquoibon?(пайдасыне?),allonsdonc!(сандырақ!)Бұлаз

даболсаprendrelamouche(тезренжіпқалу),

forcer la main à quelqu’un

(біреудікүштеу),rompreunelance(найзанысындыру),

немесеavoirmal(à

la tête т.с.с.) (болу (бас ауыру т.с.с.), à force de (soins т.с.с.) (күш салу

(күтімгет.с.с.),quevousensemble?(Бұғанқандайқатысыңызбар?),pas

n’est besoin de… (қажеттілігі жоқ...) т.с.с. мағына немесе синтаксис

сияқтыерекшеліктерменсипатталатынсөйлемдерүшіндедұрыс. Мұндай

идиомалық өзгерістер ойдан шығарылмайды, олар дəстүрге сай келеді.

Сараптауға ыңғайлы болса да, тек қана қолдану нəтижесінде сақталып

қалатын, морфологиялық ауыспалылықпен сипатталатын сөздер де бар

(салыстырыңыз:difficulté(қиындық)facilité(жеңілдік)сөзіменқатарт.с.с.

жəне mourrai (Мен) өлемін) dormirai (Мен) ұйықтаймын) сөзімен қатар

қолданылады).

Оған қосымша дəлелдер бар. Тұрақты формаларда қалыптасатын

синтагмалық түрлер тілге емес, сөйлеуге қатысты. Расымен де, тілде

абстрактілі еш нəрсе болмағандықтан, тілде үлгілердің жеткілікті саны

тіркелгенде ғана синтагмалық түрлер туындайды. Сөйлесу барысында

indécorable(əдепсіз) сияқты сөздерпайда болғанкездеоныңсыртқытүрі

тұрақты түрді білдіреді. Ал ол түр тілге қатысты өзіне ұқсас сөздердің

жеткілікті санын еске алу арқылы ғана мүмкін болады (impardonable

(кешіруге болмайды), intolérable (шыдамсыз, infatigable (шаршамайтын)

т.с.с.). Бұл тұрақты құрылымдар арқылы құрылған сөйлемдер мен сөз

топтарынадақатысты.Laterretourne(жерайналыпжатыр),quevousdit‐

il? (ол оған не дейді?) т.с.с. сөз тіркестері де тілде нақты естеліктерді

сақтайтынжалпытүргесəйкескеледі.

Бірақ біз синтагмада ұжымдық пайдалану белгісі болатын

лингвистикалық дерек пен сөйлеуге жататын, еркіндіктен тыс тəуелді

деректер арасында айқын шекара жоқ екенін түсінуіміз керек. Көп

жағдайда бірліктер жиынтығын жіктеу қиын. Өйткені оларды құру

барысында екі күш те бірікті, əрі олар мүлде анықталмаған өлшемде

бірікті.

3.Ассоциациялықбайланыстар

Санадағы байланыс ортақ ұқсастықтары бар, терминдерді салыстыруға

негізделген топтардан өзге де топ құрады. Терминдерді біріктіретін

байланыс табиғатын жақсы түсінгенінің арқасында, сана (ақыл) қанша

түрлі байланыс болса, сонша ассоциативті қатарлар құрады. Мысалы,

enseignement (оқу), enseigner (оқыту), enseignons (біз) оқытамыз) т.с.с.

сөздердебірэлемент,біртүбірбəрінеортақболыптұр.Бірсөзбасқаортақ

элемент,жұрнақтыңайналасындапайдаболғанқатарлардакездесуімүмкін

(салыстырыңыз:enseignement,armement,changementт.с.с.);якиассоциация

таңбаланушы ұғымына ұқсастығы негізінде пайда болуы мүмкін

(enseignement, instruction, apprentissage, éducation т.с.с.); немесе дыбыс

бейнесіне ұқсас бейнелерден пайда болады (мысалы, enseignement жəне

justement(дəл).

Мағынаментүрдіңқосарлыұқсастығыкейде тектүрдің

не тек мағынаның ұқсастығы болады. Сөз осылармен қандай жолмен

болмасынбайланысқаннəрселердітудырады.

Синтагма бірден жүйелі қатарлар мен элементтердің тұрақты сандарын

ұсынса, ассоциацивті топтағы мүшелер орнықты сандарда да, белгілі бір

реттілікте де кездеспейді. Егер біз painful (ауру), delightful (керемет),

frightful (қорқынышты) т.б. сияқты сөздерді байланыстырсақ, онда

жадымыздабарсөздердіңсанынякиолардыңпайдаболатынретінболжап

айта алмаймыз. Ерекше сөз шоқжұлдыздың ортасындағы ерекше жарық

жұлдыз сияқты; бұл – үйлескен терминдердің анықталмаған сандарының

жуықтаунүктесі(төмендегісуреттіқараңыз).

Бірақассоциативтіқатарлардың екі сипатынан, анықталмаған қатар мен

анықталмаған саннан тек біріншісін ғана тексеруге болады, ал екіншісін

тексеру мүмкін емес. Бұл ассоциацивті топтарға тəн қопармалы

(флективті)парадигмаларкезіндетуындайды.Латынныңdominus,dominī,

dominōт.с.с.сөздері–ортақбірэлементтің,dominзатесімніңайналасында

пайдаболған,бірақenseignement,changementт.с.с.сөздердегідейқатарлары

анықталмаған,

 алайда жағдайлар саны анықталған ассоциациялық топ.

Бұған қарама-қарсы: сөздерде бірізділіктің бекітілген реті жоқ əрі

филологтеролардыбасқашаемес,тазаеріктіəрекетарқылытоптастырады;

сөйлеушілердіңсанасындаатаусептігіешқашандасептіктебіріншіболып

тұрмайдыһəмтерминдердіңаталуретіжағдайғабайланыстыболады.

Ескертпе

1. Дыбыстың бейнесі, термині дыбыс көрінісінің жанында сөздің артикуляциясы, фононды

əрекеттердің бұлшық ет сияқты болғандығынан, тым шектелгендей көрінуі мүмкін. Бірақ

ФердинанддеСоссюрүшінтіл–қазына,сырттанəкелінгензат.Дыбыстыңбейнесі–сөзді

қолданбай-ақ,тілдің əлеуетінкөрсеткен сөздің керемет табиғи көрінісі. Сөйтіп, қозғаушы

күштің барлығы немесе басқа жағдайлар, қалай болғанда да, дыбыстың бейнесіне

бағыныштыболады.–Ред.

2. Ағылшын тіліндегі «goodness!» жəне «zounds!» сөздерін салыстырыңыз (God’s wounds

тіркесінен.–Ауд.

3. Ф. де Соссюрді «тілдің екі қарама-қарсылық қасиетін түсіндіруде бұл қисынсыз немесе

парадоксалды» деп кінəлау дұрыс болмас еді. Ол екі айқын терминге қарсы «тіл,

сөйлеушілердіңоныөзгертугешамасыкелмеседеөзгереді»дегендеректіалғатартты.Бірақ

онысысезілмейді,сондадаоныөзгермейдідепайтуғаболады.–Ред.

4. 1911жылдыңмамырайындаСоссюрөзараөзгеретінескітерминология(идеяжəнетаңба)

менжаңатерминологияны(таңбаланушыжəнетаңбалаушы)пайдаланды.–Ауд.

5. Мейе(Mem.delaSoc.deLing.,IX,365-бет)менГаутхионға(Lafindumotindo‐européen,158-

б.) сəйкес, прото-үнді-еуропа тілінде соңғы -m жалғауы болмаған, олар тек -n жалғауын

қолданған.Егеросытеорияқабылданса,онда5-заңмынадайболып,қайтажазылуымүмкін:

гректіліндегібарлық-nжалғауысақталыпқалған;оныңкөрнекілікмəніазаймайды,өйткені

бұрынғы қалыпты сақтап қалатынфонетикалық құбылыс өзгеріс əкелетін құбылыстың да

сипатынаие.–Ред.

6. Жоғарыдакелтірілгенмысалдардыңбəрісхемалық:лингвистикафонетикалықөзгерістердің

барынша ықтимал қатарларын бастапқы қағидамен бірдей осы шақта байланыстыруға

тырысқанкездедұрыс.Мысалы,Мейегректіліндегішұғылөзгермелідыбыстардыңбарлық

түрленуінолардыңартикуляциясыныңбіртіндепəлсіреуіментүсіндіреді(қараңыз:Mem.de

laSoc.deLing.,IX,163-б.).Фонетикалықөзгерістердіңсипатытуралықорытындылар,қай

жердеболмасын,осыжалпыдеректердеқолданылады.–Ред.

7. Бұлжалпытеорияжақындағанақабылданды.БірақМ.Е.Лирхтің(M.E.Larch)оғанқарсы

шығуы сəтсіз болды (Das invariable Participium praesentis, Erlangen, 1913); онда оның

дидактикалықмəнінсақтапқалатынмысалдардыжоюдыңсебебіболмаған.–Ред.

8. Ағылшын тіліндегі дыбыстарды [jurmain] салыстырыңыз: «your mine» немесе «you’re

mine».–Ауд.

9. Ағылшынтіліндегіbought:boat,naught:note,far:for:four(көпсөйлеушілерүшін)сөздерін

салыстырыңыз.–Ауд.

10. Французтілінеқарағанда,ағылшынтіліндекүрделісөзтаптарынжіктеуүшінтүр,функция

һəммағынаөзарабірігеді.Салыстырыңыз:ten‐foot:tenfeetinaten‐footpole:thepoleisten

feetlong.–Ауд.

11. Ағылшынтіліндеекіжəнеодандакөпсөзтіркестерінесалыстырмалыформаны(мысалы,

may the better boxer win: the best boxer in the world) пайдалану екі сөз бен көпше түр

арасындағыескіайырмашылықтыңүлгісісияқты.–Ауд.

12. Синтагмаларды зерттеуді синтаксиспен шатастырып алмау керегін айтудың өзі артық

сияқты.Синтаксис–синтагманызерттеудіңбірбөліміғана.–Ред.

13. Ағылшынтіліндегі «headwaiter» сөзін «head» жəне «waiter» сөздерімен салыстырыңыз. –

Ауд.

14. Сөзбе-сөз«ұшыңыз».Ағылшынныңtakethebullbythehornsсөзтіркесіменсалыстырыңыз.

–Ауд.

15. Ағылшынның«burythehatchet»сөзтіркесінсалыстырыңыз.–Ауд.

16. Француз тіліндегі кейбір етістіктердің келер шағындағы екі r дыбысының ауытқуын

(аномалия) ағылшын тіліндегі oxen сөзіндегідей өзгермелі көпше түрмен салыстыруға

болады.–Ауд.

17. Соңғы жағдай сирек кездеседі, əрі ақыл дискурстағы айқындылығын көлегейлейтін

байланыстардықабылдамайтастайтындықтан,дұрысжіктелмеуімүмкін.Бірақоныңболуы

анық. Ол қарапайым гомология нəтижесінде пайда болатын, күлкілі мағыналарға

негізделгенкаламбурлардың(сөзойнатым)төменгікатегорияларымендəлелденеді.Мысалы,

француз тіліндегі «Les musiciens produisent les sons [‘sounds, bran’] et les grainetiers les

vendent» (Музыканттар дыбыс (дыбыстар, дəндер) шығарады,ал ұрық сатушылар оларды

сатады)дегенсөйлемдіқараңыз [Шекспирменсалыстырыңыз: «Not on thy sole, but on thy

soul» (– Ред.)] Бұл кездейсоқ ассоциация идеяларды салыстыратын жағдайдан өзгеше

(салыстырыңыз: французша ergot «spur»: ergoter «wrangle»; немісше blau «blue»:

durchblauen «thrash soundly»).Мұнда екі жұптың біреуінің жаңа түсіндірмесі бар.Осыған

ұқсас фольклорлық этимологиялар семантикалық эволюцияны зерттеуге қызығушылық

танытады. Бірақ, синхронды көзқарас бойынша, олар enseigner: enseignement сияқты

катеориядаболады.–Ред.

18. Салыстырыңыз: ағылшын тіліндегі education сөзі мен оның ассоциациялық қатарлары:

educate,educates,etc.;internship,training т.с.с.;vocation, devotion т.с.с.; жəне lotion, fashion

т.с.с…–Ауд.

ТӨРТІНШІТАРАУ

Мифтіқұрылымдықтұрғыдазерттеу

КлодЛеви-Стросс

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңдегі Франциядағы структурализмнің дамуына,

негізінен, Клод Леви-Стросс жауапты. «Мұңға толы тропика» (Tristes Tropiques, 1956) мен

«Құрылымдықантропология»(StructuralistAnthropology,1958) сияқты аса ықпалды кітаптарда

адамзат қоғамы мен мәдениетінің сипаттамасын жасап, оның жүйелік сипаты мен тіл

құрылымынаұқсастығынабасаназараударды.Бұләйгілімақаласындаоладамзатмифтерінің

ұқсас құрылымдық элементтерін зерттеп, оларды өмірдегі танымдық мәселелерді шешуге

жарайдыдегенгесендіреді.Адамдар–табиғижануарлар,соныменқатаройлауменмәдениет

құруғадақабілетті.Адамөмірініңбір-бірінемүлдемұқсамайтынекітүрлі«тегін»адамзатқалай

бітістірмек?Біріжерлік,екіншісіадами.Леви-Стросстыңайтуынша,миф–танымдықтатуласуға

бастайтынқұрал.Леви-Стросстыңәдісі бойынша, бір-бірінекереғарэлементтертүйініекеуінің

деэлементтерінқолдайтынүшіншібіртерминретіндегіоныңбітімгерлігіарқылышешіледі.Бұл

тұрғыдан, ол Гегель мен Маркстің диалектика әдісіне көп қарыздар әрі оны өз дәлелін

диалектикалық модельге икемдеуге күш салғаны үшін сынға алуға да болады. Мәселен,

эволюциялық антропология Эдип оқиғасына «адамзат кесірлі зорлық-зомбылық пен

қақтығыстардыбасыпотыруүшін жасапшығарған, соларқылы халық арасындатіршілік етуге

кепілдіктінығайтатүсетін әлеуметтік институттарға зиян келуденқауіптену»депқарайды. Бұл

әңгімежерліктекпен адами текті жарастырудан гөрі әдептіліктің жаңадан жасалғанидеалын

қорғауғакөбірекмәнбереді.

«Мифология əлемі қайта күйрету үшін тұрғызылғандай, ал жаңа əлем

сынықтардансалынғандайкөрінеді».

ФранцБоас

Антропология бертіндегі жаңартуға деген талпыныстарға қарамастан,

соңғы жиырма жылда ғылымнан дін саласына қарай едəуір бет бұрған

секілді. Сонымен қатар кəсіби антропологтердің қызығушылығы

қарапайым діннен алыстағандықтан, басқа салалардың мамандары да біз

құла дүзге айналдырған жерді өз меншіктеріне қарату мүмкіндігін

пайдаланыпқалды.Сөйтіп,діндіғылымитұрғыданзерттеудіңкелешегіекі

əдісарқылыбұзылды.

Бұл мына жағдайды – дінді антропологиялық тұрғыда зерттеуде

психологиялықзерттеулерментеорияныаяқтантұрғызаалмасада,алғаш

психологиялық бағдарды – қолға алған Тейлор, Фрейзер жəне Дюркгейм

сияқтығалымдарекенінатапкетугеболады.Солсебепті,бұлғалымдардың

түсіндірмелері өздері негіз ретінде қолданған, ескірген психологиялық

ұстанымдармен бірге маңызын жоя бастады. Əрине, олардың

интеллектуалдық процеске назар аударғаны – құптарлық іс. Алайда өте

жалаң түсіндіргендіктен, жоғарыда аталған зерттеушілердіңұстанымдары

онанəріқарайдамиалмады.Бұл–өтеөкініштіжайт.Хокарттыңөзіқайтыс

болғаннан кейін шыққан кітабының кіріспесінде

 психологиялық

түсіндірмелерді эмоциялық кеңістікке қайта енгізу үшін интеллектуалды

кеңістіктен шығарып алады. «Психологиялық мектепке тəн кемшілікке...

түсініксіз эмоциялардан... алынған нақты идеялардың қателігін» қосады.

Өкінішке қарай, айқын көрініп тұрған айырмашылықтарына қарамастан,

оған осы процестерді қосу арқылы біздің логикамыздың көкжиегін

кеңейтудің орнына, оларды түсініксіз эмоциялық үрдіске алып келетін

интеллектуалдыталпынысжасалды.

Діниантропологияныңбарлықтарауларыныңішіндемифологиясаласын

зерттеуге көп көңіл бөлінбеді. Теориялық көзқарас бойынша жағдай елу

жыл бұрынғыдай, яғни бейберекет қалпында қалып отыр. Мифтер əлі де

қиял-ғажайып, қандай да бір эстетикалық əрекеттердің нəтижесі немесе

салттық жоралардың негізі сияқты бір-біріне қарама-қайшы əдістермен

түсіндіріліп келеді. Мифтік бейнелер дегеніміз – кейіптелген

абстракциялар,құдайғатеңестірілгенбатырларнемесе«құлаған»құдайлар.

Қандай гипотеза болмасын, таңдау мифологияны жеңіл қойылымға я

болмасажұтаңфилософиялықболжамғадейінтөмендетіпжібереді.

Мифтің шын мəнінде не екенін түсіну үшін қарабайырлық пен

қызылсөзділікарасындатаңдаужасауымызкерекпе?Кейбіреулерадамзат

қоғамыөздерініңмифологиясыарқылыбарлықадамзатқаортақмахаббат,

жеккөрініш яки кек сияқты негізгі сезімдерін көрсетуге я болмаса өздері

түсіне алмаған астрономиялық, метеорологиялық һəм соған ұқсас

құбылыстарға түсінік беруге тырысады деп есептейді. Бірақ қоғам

бұлардың барлығын тəжірибеге негізделген (эмпирикалық) түсініктер

арқылы ұғындыруға болатынын білсе де, неліктен сондай күрделі, қиын

жолды таңдап алған? Бір жағынан, психоаналитиктер мен көптеген

антропологтермəселені табиғи некосмологиялық(cosmological) орнынан

əлеуметтік əрі психологиялық салаға ауыстырды. Бірақ ол кезде

мифологияныңтүсіндірмесітымқарапайымболыпкетеді.Егермифология

белгілі бір бейнеге, мысалы, мыстан кемпірге мəн берсе, онда сол

қоғамдағы əжелердің барлығы мыстан болғаны, ал мифологияны

əлеуметтік құрылым мен əлеуметтік қарым-қатынастың көрінісі деп

пайымдауға болады. Əйтсе де, негізгі мəліметтер бұған қарама-қайшы

болса,ондамифологияныңмақсатыбасыңқысезімдердіңсыртқашығуына

мүмкіндік береді деп түсінуіміз де мүмкін. Қандай жағдай болмасын,

ақылғасыйымдыдиалектикамағынаныұғындыратынбірамалтабады.

Мифология зерттеушілері, бір қарағанда, бір-біріне қарама-қайшы

болатын жағдайды алға тартады. Бір жағынан, мифте барлық нəрсенің

болуымүмкін сияқты көрінеді. Онда логикада, жүйе де жоқ. Кез келген

сипатты кез келген субъектіге тели беруге болады; олардан əйтеуір бір

байланыстабылады. Мифте мүмкін емес нəрсе жоқ.Ал,екіншіжағынан,

мұндай еріктілік əртүрлі аймақтарда жиналған мифтердің арасындағы

керемет ұқсастықтарға қарама-қайшы. Сондықтан мынадай сұрақ

туындайды. Егер мифтің мазмұны шартты һəм кездейсоқ болған десек,

бүкіл əлемдегі мифтердің бір-біріне қатты ұқсас болуын қалай

түсіндіреміз?

Мифтің табиғатына тəн дəл осы қарама-қайшылық түсінігі бізді

мəселенің шешіміне алып келеді. Өйткені біз бетпе-бет келіп отырған

қарама-қайшылық бұрынғы кезде лингвистикалық мəселелермен

айналысқаналғашқыфилософтардыбіразəурегесалған.Аталмышмəселе

шешілгеннен кейін ғана лингвистика ғылым ретінде дами бастады.

Бұрынғы философтар біздің мифологияға қалай қарайтынымыз туралы

пікірлесті.Оларбелгілібіртілдегідыбыстардыңбелгілібіржүйесібелгілі

бірмағыналарғабайланыстыекенін аңғарып, осыдыбыстар мен мағына

арасындағы байланыстың себебін анықтауға тырысты. Бірақ бір дыбыс

басқабарлықтілдердекездесседе,мағынасымүлдембөлекболғандықтан,

олардың мұндай талпынысы аяқсыз қалды. Сөз дыбыстардың өзі емес,

маңызды мəліметтер беретін дыбыстардың жиынтығы екені анық

болғаннанкейінғанабұлқарама-қайшылықжойылды.

Соныменқатарсоңғытүсіндірмелердіңкейбіреулеріндегімифологиялық

ойлардың лингвистердің бұрынғы еңбектеріндегі қате түсініктерден

шыққанын аңғару қиын емес. Мысалы, Юнгтің «қандай да бір

мифологиялық құрылымның архетип деп аталатын белгілі бір мағынасы

бар»дегенидеясынқарастырыпкөрейік.Мұндада«дыбыспенмағынаның

арасында белгілі бір байланыс бар» деген, бұрыннан келе жатқан қате

түсінікпенсалыстырубар.Мысалы,«сұйық»(liquid)сөзісуғақолданғанда

жартылай дауысты, ал биік, үлкен, қатты немесе ауыр заттарға қатысты

қолданғанда,толықдауыстыт.с.с.Бұлтеорияныжақтаушыларəлідебар.

Бастапқы анықтамаға енгізілген түзету қандай болса да,

 енді барлығы

Соссюрдің тілдік таңбалардың еріктілік сипаты қағидасының

лингвистиканы ғылыми деңгейге көтерудің алғышарты болғанымен

келіседі.

Мифологке өзінің негізсіз (күмəнді) жағдайын лингвистің ғылыми

зерттеуденбұрынғыкезеңіменсалыстырдепкеңесберужеткіліксіз.Олай

істейтінболсақ,бізтекбірқиындықтанекіншібірқиындыққаауысқандай

күйкешеміз.Нақтымəселелерішешілгенкүнніңөзінде,мифтінеліктентіл

сияқты қарастыра алмауымыздың салмақты себебі бар. Миф дегеніміз –

тіл. Ол бəріне мəлім болуүшін айтылуы керек. Бұл – адамзат тілінің бір

бөлігі.Өзініңерекшелігінсақтапқалуүшінбізмифтіңтілгеұқсайтынын,

бірақоданайырмашылығыбарекеніндəлелдейалуымызкерек.Бұлжерде

лингвистердіңескіəдістерідекөмеккекелуімүмкін.Тілдіңөзінбір-біріне

ұқсас,бірақəртүрлізаттарарқылыдасараптауғаболады.Бұл,Соссюрдің

ойынша,біріншісітілдіңқұрылымдықаспектісі,екіншісітілдіңболуының

статикалық аспектісі болып саналатын тіл (langue) мен cөйлеу (parole)

арасындағы айырмашылықта көрінетін нəрсе. Тіл қайтарымды уақытқа,

сөйлеу қайтарымсыз уақытқа тəн құбылыс. Егер осы екі деңгей тілде

бұрыннанбарболса,ондаүшіншісіоқшауланады.

Біз тіл мен сөйлеуді оларды пайдаланған уақыттың əртүрлі

қайтарымдылығынақарайажыратамыз.Осыныескереотырып,бізмифтің

бастапқы екеуін біріктіретін үшінші референтті қажетке жарататынын

байқаймыз. Бір жағынан, миф əрқашан өте ертеде болған оқиғаларға

қатыстыболады.Бірақмифкетікелеймəнберетіннəрсесипатталғаннақты

құрылымның уақыттан тыс болатынына байланысты; ол қазіргі уақытты

һəм өткен кезеңді, сондай-ақ болашақты бейнелейді. Бұл миф пен оның

бүгінгіқоғамдағыорнынбелгілібірдəрежедеалмастырғаннəрсені,дəлірек

айтқанда, саясатты салыстыру арқылы айқын көрінеді. Тарихшылар

француз революциясы жөнінде сөз еткенде, оны сарыны бүгінгі күнге

дейінжеткенөткеноқиғалардыңжүйесітəрізді,оқиғалардыңқайтарымсыз

қатарлары сияқты айтады. Ал француз саясаткері мен оны жақтаушылар

үшін француз революциясы өткен кезеңге тəн оқиға ғана. Бірақ

тарихшылар сияқты олар да осы оқиғалардыңқазіргі француз əлеуметтік

құрылымының үлгісіне тəн көріністерін анықтап, болашақтағы оқиғалар

туралыболжамжасауғаболатындайтүсіндірмежасайды.Мысалы,Мишле

саясибағыттыұстанғантарихшыболды.Олфранцузреволюциясынбылай

сипаттайды: «Сол күні... бəрі мүмкін болды… Болашақ сол кезеңге

айналғандай... уақыт та тоқтады, келешекке деген жарқын көзқарас та

жоқ».

 Ол дəл осы тарихи əрі тарихқа қарсы сөйлеу (parole) саласына

жататын немесе сондай түсіндірмені талап ететін, сондай-ақ өзі көрініс

табатынтілге(langue)деқатысыбармифтіңсипатылингвистикалықболса

да, бір-бірінен айырмашылығы бар үшінші деңгейдегі абсолютті мазмұн

болааладыдептүсіндіреді.

Осыкездемифтіңбасқатілдікқұбылыстарғақатыстыөзіндікерекшелігін

ескере кету керек. Миф traduttore tradittore (традутторе традиторе –

«аудармашы – аудармашы емес, сатқын») формуласы өзінің ең төменгі

ақиқат мəніне жететін тілдің бөлігі болып есептеледі. Осы көзқарас

бойынша, басқаша дəлелдерді алға тартқан қарсылықтарға қарамастан,

поэзия қарама-қарсы лингвистикалық сөйлемдердің гаммасына

орналастырылуы керек еді. Поэзия – бұрмалаусыз, аударылуы аса қиын

сөйлеудің бір түрі. Ал мифтің мифтік мəні нашар аударма болса да,

сақталып қала береді. Мифтің шығу тілін,солелдіңмəдениетінбілмесек

те, əлемнің барлықтүкпіріндеолоқырман үшін миф болып қала бермек.

Оның түпнегізі белгілі бір стильге, өзіне тəн музыкаға не оның сөйлем

жүйесіне(синтаксис)байланыпқалмаған.Оныңнегізгіөзегі–баяндалып

отырған оқиғасы. Миф – алға қарай жылжи беретін, тілдік тірегінен

ажырапқалсада,мағынасытоқтамайілгеріжүреберетін,ерекшежоғары

деңгейдеқызметететінтіл.

Осы көзқарастағы пікірлерді қорытындылай келе, мынадай талаптарды

қабылдадық: (1) егер мифологияда қандай да бір мағына бар болса, ол

элементтердіңбірігуамалынанөзге,мифтіңқұрамынакіретіноқшауланған

элементтердіңқатарындаболаалмайды.(2)Мифтілдіккатегорияғажатса

да,шын мəнінде, оның бір бөлігі болыпсаналады. Миф тілінің өзіне тəн

ерекшеліктерібар.(3)Мұндайерекшеліктердікəдімгітілдікдеңгейлерден

табуға болады,яғни оларкез келген басқа лингвистикалық сөйлемдерден

табылатынкүрделісипаттарғаие.

Егер осы үш көзқарас, ең болмағанда, гипотеза сияқты жұмыс істейтін

болса, онда бұдан шығатын қорытынды: (1) миф барлық қалған тілдер

сияқты бірліктерден тұрады. (2) Бұл құраушы бірліктер тілдегі құраушы

бірліктерденбасқадеңгейлерде,дəлірекайтсақ,фонемдерде,морфемаларда

əрісемемалардасарапталғанкездепайдаболады.Бірақолардыңбір-бірінен

қандай айырмашылығы болса, құраушы бірліктерден де сондай

айырмашылығы бар; олар одан гөрі жоғары һəм одан да күрделі қатарға

жатады. Сол себепті де біз оларды жалпыны құраушы бірліктер деп

атаймыз.

Осы жалпыны құраушы бірліктерді яки мифеманы анықтап, оқшаулау

үшінбізқалайəрекететуімізкерек?Бізолардыфонемдер,морфемдержəне

семемдерарасынанемес,одангөріжоғарыдеңгейдентабаалатынымызды

білеміз. Əйтпесе, мифті сөздің кез келген басқа түрлерімен шатастырып

аларедік.Сондықтанбізонысөйлемдеңгейіндеқарастыруымызкерек.Бұл

кезеңде ұсына алатын жалғыз əдісіміз – тексеру ретінде, кез келген

құрылымдық талдаудың негізі болатын қағидаларды пайдалана отырып,

сынама (trial) мен қателіктерді алдын ала зерттеу. Олар – түсіндіру

экономиясы, шешімдердің бірлігі һəм жалпыны бөліктерден, сондай-ақ

кейінгі кезеңдерді алдыңғы кезеңдерден ажыратып, қалпына келтіру

мүмкіндігі.

Осы уақытқа дейінгі автордың қолданған техникасы – əр мифтің

оқиғасын мүмкіндігінше болатын қысқа сөйлемдер арқылы беру, əр

сөйлемді оқиғаның барысына сəйкес келетін нөмірленген көрсеткіші бар

карталарғажазуарқылыталдау.

Сондаəрбіркартадағыбелгілібірқызметтүрідəлосымезетте,дəлосы

тақырыппен байланысты екенін біле аламыз. Басқаша айтар болсақ,

жалпынықұраушыəрбірбірлікбайланыстардантұрады.

Бірақ жоғарыда келтірілген анықтамалар екі түрлі себепке байланысты

біздіқанағаттандыра алмайды. Біріншіден, лингвистер құрылым құраушы

бірліктердіңбарлықдеңгейдебайланыстардантұратынынбіледіһəмбіздің

жалпы құрылымдық бірліктер мен басқа бірліктер арасындағы шынайы

айырмашылық түсініксіз болып қалады. Екіншіден, карталардың саны

баяндаудың барысына сəйкес келгендіктен, біз əлі де қайтымсыз уақыт

аумағында боламыз. Сөйтіп, мифологиялық уақыттың өзіне тəн сипаты,

өзіміз көргендей, қайтарымды не қайтарымсыз, синхронды жəне

диахрондыболып,есептелмегенкүйдеқалады.Осыданбіздіңдəлеліміздің

өзегіболатынжаңагипотезашығады:мифтіңшынайықұраушыбірліктері

оқшауланғанбайланыстаремес,осындайбайланыстардыңтүйіндеріболып

саналады немесе тек түйін түрінде ғана осы байланыстарды мағына

қалыптастыру үшін пайдалануға əрі біріктіруге болады. Бір түйінге

жататынбайланыстарəртүрліаралықтардадиахрондытүрде пайда болуы

мүмкін.Бірақолардыбіржергетоптастыраалғанкезіміздеғанабізмифті

соңғы гипотезаның алғышартына сəйкес келетін, яғни бір мезетте

диахрондыəрісин-хрондыболатын,жаңасипаттағыуақытшареферентке

сəйкес қайта ұйымдастырдық. Бұл, бір жағынан, тілді сипатына қарай

біріктірсе, екінші жағынан, оларды сөйлеу (parole) ерекшелігіне қарай

біріктіреді.Лингвистикалықтерминдертуралытаратыпайтарболсақ,онда

фонемаəрқашандакөптегеннұсқалардантұрады.

Олай болса, келесі екі салыстыру арқылы не айтқымыз келгенін

бағамдауғакөрелік.

Алдымен, болашақта жер бетіндегі адамзат жойылып кеткеннен кейін,

басқа ғаламшардан келген археологтер біздің кітапханаларымыздың

бірінде қазба жұмыстарын жасап жатыр деп елестетейік. Олар біздің

жазуымызды білмесе де, біз сияқты солдан оңға яки жоғарыдан төмен

қарайоқыпалареді.Бірақкөпұзамай,кейбіркітаптардыңондайсызбаға

сəйкескелмейтінінаңғарады.Олар–музыкабөлімшесіндегісөредежатқан

оркестрдің партитуралары. Ноталардың бірде-біреуін оқи алмағаннан

кейін, олар толықтай əйтпесе ішінара бір аралықта қайталанатын немесе

бұрынғы үлгілерге қатты ұқсайтын нұсқалардың бар екенін байқайды.

Осыданшығатынгипотеза:бір-бірінежақынүлгілердідəйектітүрдеемес,

біркүрделіүлгіретінде қарастырып, оларды біртұтас деп есептесе қалай

болады? Олар біздің үйлесім деп атайтын нəрсемізді түсінгеннен кейін,

оркестрдің партитуралары мағыналы болу үшін бір ось бойымен

диахронды, яғни бір беттен келесі бетке ауысып, солдан оңға қарай əрі

келесі ось бойымен синхронды оқылу керек екенін түсінеді. Тігінен

жазылған ноталардың барлығы – жалпы құраушы бірлік, демек бір

байланыстүйінібардегенсөз.

Келесі салыстыру біраз өзгешелеу. Біздің ойын карталарымызды

білмейтін бақылаушы балгердіңжанында ұзақ уақыт бойы отырдыделік.

Солкездеолбасқаелдіңмифтерінзерттеуарқылыəртүрлімəдениеттермен

танысболатынымызсияқты,балгергекелушілердіңжынысын,жасын,түр-

сипатын,əлеуметтікжағдайынт.б.туралыбіліпалареді.Олмифологияны

тыңдап, жазып алатынымыз сияқты, сеанстардың бəрін тыңдап, кейін

салыстыру үшін жазып отырады. Мен математиктерге де осындай

тапсырма беріп көрдім. Ұшқыр ойлы адамға жеткіліктіматериал берілсе,

олпайдаланылған карта колодасын қалпына келтіре алады. Бұлжағдайда

елу екі не отыз екі карта бірдей бірліктерден, бірақ бір ғана өзгеретін

сипаттантұратынтөртгомологикалықжиынтықболады.

Енді өзіміз ұсынған əдіске нақты мысал келтірейік; бұған бəрі жақсы

білетінЭдиптуралымифтіпайдаланамыз.Эдиптуралымифбізгееңсоңғы

үлгіде, діни немесе салттық сипатта емес, эстетикалық һəм адамгершілік

қағидаларыменбайланыстыəдебитүрленуарқылыжетті.БізЭдиптуралы

мифті оның əр сөзінің тікелей мағынасы арқылы талдамаймыз,

мамандардың сараптауына лайық түсіндіреміз. Біз ешқандай қорытынды

шығармай-ақ, дəл қазіргі жағдайда пайдалансақ, жоғарыда айтылған

қиындықтардың болуы себепті мүмкін болмайтын белгілі бір техниканы

суреттегіміз келеді. Сондықтан «көрсетуді» ғалымдардың осы терминге

қатысты түсінігі арқылы емес, белгілі бір нəтижеге қол жеткізуді мақсат

тұтпай, өзі сатып тұрған жұмсақ ойыншықтың қалай жұмыс істейтінін

сатыпалушыларға түсіндіруге тырысқан көше саудагерініңтүсінігіне сай

қабылдағанжөн.

Егермифтіеріксізбірсызықтықатарлардепесептейтінболсақ,ондаоны

оркестрдіңпартитурасысияқтықарастырукерек.Біздіңміндетіміз–дұрыс

орналасудықалпынакелтіру.Мысалы,1,2,4,7,8,2,3,4,6,8,1,4,5,7,8,1,

2, 5, 7, 3, 4, 5, 6, 8… сияқты сандар тізбегі берілді делік. Бізге берілген

тапсырма осы сандар тізбегінен 1 деген сандарды бір қатарға, 2 деген

сандардыбірқатарға,3дегенсандардыбірқатарғат.с.с.топтастырукерек.

Нəтижесіндетөмендегідиаграмманыаламыз:

Біз жоғарыда айтылған қағидалармен үйлесім табатын бірлікті

анықтағанша, мифемаларды бірнеше рет жіктеу арқылы, Эдип туралы

мифтіосылайталдауғатырысамыз.Бəрідəлелдіболуүшінкелесіжіктеуді

пайдаланған дұрыс деп есептеп көрейік (бəлкім, мұны грек

мифологиясының мамандарының көмегімен бұдан да жақсырақ жасауға

қолжеткізермеедік):

КадмосЗевсұрлапкеткенқарындасы

Еуропаныіздейді

Кадмос

айдаһарды

өлтіреді

Спарталықтарбір-

бірінөлтіреді

Лабдакос(Лайостың

əкесі)=ақсақ(?)

ЭдипəкесіЛайосты

өлтіреді

Лайос(Эдиптіңəкесі)

=солақай(?)

Эдипсфинксті

өлтіреді

Эдип=ісінгенаяқ(?)

ЭдипанасыИокастегеүйленеді

Этеоклбауыры

Полиникстіөлтіреді

Антигонақарсылыққақарамастан,

бауырыПолиникстіжерлейді

Біз төрт бағанның əрқайсысына бір түйінге жататын бірнеше

байланыстарды топтастырамыз. Егер мифтің өзін айтатын болсақ, онда

бағандардыелемей,қатарлардысолданоңғажəнежоғарыдантөменқарай

оқып шығар едік. Ал егер мифті түсінгіміз келсе, онда диахронды

өзгерістіңбіржартысын(жоғарыдантөмен)елемей,əрқайсысыбір бірлік

болатынбағанадағықатарлардысолданоңғақарайоқыпшығамыз.

Бір бағанадағы байланыстардың барлығы біз анықтауға тиіс бір ғана

ерекшелікті көрсетеді. Мысалы, бірінші қатардың сол жағында

топтастырылған барлық оқиғалардың қандас туыстықпен байланысы бар.

Сол себепті, олар бір-біріне жақын орналасуы керек. Ал бірінші бағанда

қандастуыстықтыасырабағалау(overrating)жалпысипатталған.Екінші

бағана бір нəрсені теріс күйінде, яғни қандас туыстықты төмен

бағалаудыкөрсетеді.Үшіншібағанөлтірілгенқұбыжықтарғақатысты.Ал

төртіншісінебірнеше анықтамакерек. Мұнда көбінесеЭдиптіңөзтегінің

коннотациясы байқалады. Бірақ лингвистер мұны елемейді. Өйткені олар

үшін терминнің мағынасын анықтаудың жалғыз əдісі – пайда болған

контекстердің барлығын зерттеу. Ал адамдардың есімі, солай

қолданғандықтан, қандай да бір контексі болмайды. Біз ұсынған əдістің

көмегіне сүйенсек, ешқандай қарама-қарсылық жоқ. Өйткені миф өз

контексін өзі береді. Мағынаны əр адамның есімінен іздеудің керегі

шамалы, тек барлық есімге ортақ сипатты тауып алсақ болғаны. Барлық

гипотезалық мағыналар (гипотезалық болып қала беруі мүмкін) тура

жүргеннемесетұрғанкездегіқиындықтарғабайланысты.

Олай болса, оң жақтағы екі бағанның арасында қандай байланыс бар?

Үшінші баған құбыжықтарға қатысты. Айдаһар – адамзат жер бетінде

таралуүшінөлтірілугетиісхтониандық(chthonian)жаратылыс.Сфинкс–

адамдардың тіршілік етуіне мүмкіндік бермейтін құбыжық. Соңғы бірлік

адамзаттың автохтондышығуына қатысы бар біріншісін шығарады. Бұл

құбыжықтарды адамдар жеңгендіктен, үшінші бағанның ортақ сипаты

адамзаттыңавтохтондышығуынжоққашығарудепайтуғаболады.

Бұл бізге төртінші бағанның мағынасын бірден түсінуге көмектеседі.

Мифологияда бұл – жердің қойнауынан шыққан кезде жүре алмайтын

немесе ебедейсіз жүретін адамдарға тəн жалпылама сипат. Пуэбло

мифологиясындағы хтониандық жаратылыстың жағдайы мынадай:

жаратылудың басы Миуңуи (Muyingwu) жəне хтониандық Шумайколи

(Shumaikoli)ақсақ(«қанаққанаяқ»,«ауырғанаяқ»).Хтониандыққұбыжық

Цайкиш(Tsiakish)жұтыпалғаннанкейіндетіріқалғанКуакютл(Kwakiutl)

менКоскимо(Koskimo)екеуініңдежағдайыдəлосылайболды.Жербетіне

оралғаннанкейін«оларақсапнемесебіржағынақисайыпжүрді».Төртінші

бағанға ортақ сипат – адамзаттың автохтонды шығуының сақталып

қалуы. Осыдан шығатыны: бірінші баған екіншісіне қатысты болған

сияқты, төртінші баған үшінші бағанға қатысты. Байланыстың екі түрін

біріктірудіңмүмкінболмауын«қарама-қарсыбайланыстардатұжырымдау.

Бұлкезеңдеосыныңөзіжеткілікті.

Эдиптуралымифкеқайтаоралсақ,бізендімұныңнеекенінанықкөреміз.

Миф осы теория мен адамдардың ер мен əйелден таралуы туралы білім

арасындағықанағаттандырарлықөткелтабуадамзатавтохтонды(мысалы,

Павсанийдіқараңыз: VIII, xxix, 4: өсімдіктер адамның үлгісі болаалады)

дегенпікірді қолдайтын мəдениет үшінмүмкін емес дейтін тұжырыммен

тікелейбайланысты.Бұлмəселенішешудіңмүмкінемесекеніайдананық.

Сондықтан Эдип туралы миф, бізді соңғы – адам біреуден туды ма, əлде

екеудентудымадеген–екімəселенібайланыстыратынлогикалықамалмен

қамтамасыз етеді. Осы түрдің өзара байланысы бойынша автохониядан

қашуға деген талпыныс онымен табысқа жетудің мүмкін еместігіне

байланысты болғандықтан, қандас туыстықты артық бағалау қандас

туыстықты төмен бағалаумен байланысты. Тəжірибе теорияға қарама-

қайшы болса да, əлеуметтік өмір құрылымдардың космологиялық

ұқсастығынрастайды.Демек,космология–ақиқат.

Осытұстаекіескертужасаукерек.

Мифті түсіндіру үшін біз мамандарды қазірге дейін алаңдатып келген

мəселені,яғниЭдиптуралымифтіңкөне(Гомер)нұсқаларындажоқ,өзін-

өзіөлтіргенИокастаменөзкөзінөзіағызыпжібергенЭдипсияқтыкейбір

негізгі элементтердің болмауын шетке ысырып қойдық. Бұл оқиғаларды

біріншісінөзін-өзіжою(үшіншібаған),екіншісінмертігу(төртіншібаған)

жағдайы деп оңай біріктіре салуға болғанымен, бұлар мифтің мəнін

өзгертпейді. Сонымен қатар мұндай толықтыруларда маңызды нəрсе бар.

Өйткені аяқтан басқа қарай ауысу, автохтонды шығудан өзін-өзі жоюға

ауысуменсалыстырылуыкерек.

Сөйтіп, біздің əдісіміз мифтік зерттеулерді дамытуда осы кезге дейінгі

негізгікедергілердіңбіріболғанмəселені,дəлірекайтсақ,шынайынемесе

көненұсқасыніздеудіжояды.Керісінше,бізмифтіоныңбарлықнұсқалары

бойыншақарастырамыз.Басқашаайтқанда,мифқалайқабылданса,солай

қалады. Біздің түсіндіруіміз Эдип туралы мифті фрейдтік пайдалануды

есепке алуы мүмкін əрі сөзсіз соған пайдаланылады деген дерек осыған

айқын мысал болады. Фрейдтік мəселе автохтонды жаратылудың

бисексуалды көбеюге қарсы мəселесі болуын тоқтатса да, əлі де екі

адамнанқалайдамуғаболатынын, яғнибіздіңнегебірғана тегіміз емес,

анамызбенқосаəкеміз,яғниекіата-анамыздабардегеннəрсенітүсінудің

мəселесіболыпқалабереді.Сайыпкелгенде,Софоклғанаемес,Фрейдтің

өзі де Эдип туралы мифтің жазбаша нұсқасын көне нұсқалармен немесе

барынша«сенімді»нұсқаларментеңқарастыруыкерек.

Осыдан маңызды бір қорытынды шығаруға болады. Егер миф өзінің

барлықнұсқаларынантұратынболса,ондақұрылымдықталдауоныңбəрін

есепке алғаны мақұл. Фивалықтар жайлы мифтердің барлық белгілі

нұсқаларынталдайотырып,бізбасқанұсқаларғададəлсолайқарағанымыз

жөн; біріншіден, Агава, Пентеха мен Иокастың, Лабдакостың осыларға

ұқсас оқиғасы, Лайостың Амфион жəне Зетосқа қатысты фивандық

нұсқасы; Диониске (Эдиптің немере ағасы) қатысты бөлек нұсқалар;

Кекропс Кадмостың тағынан айырылуы жайлы афиналық аңыздар т.б.

Əрқайсысынаұқсасдиаграммаларсызып,соданкейінолардысалыстырып,

қорытындыларға сəйкес қайта құру керек; Кекропс Кадмостың көрінісіне

параллель: əбжыланды өлтіреді; Дионисті тастап кету Эдипті тастап

кетумен ұқсас; аяғын сылтып басатын Дионистің «ісінген аяқтары»;

Еуропаны іздеу Антиопаны іздеумен ұқсас; спарталықтардың

фивалықтармен я болмаса ағайынды Амфион мен Зетостың күресі; Зевс

Еуропаны һəм Антиопаны, солармен қоса, Семеланы ұрлап кетеді;

фивалық Эдип пен аргиалық Персей т.б. Содан кейін біз 16-суреттегідей

үшөлшемді қатармен құрылған нұсқаларға сəйкес келетін бірнеше

екіөлшемді диаграммаларды аламыз. Сонда оны үш түрлі оқуға болады:

солданоңғақарай,жоғарыдантөменқарай,алданартқанемесекеріқарай.

Бұлдиаграммалардыңбəрібір-бірінеұқсасболадыдепкүтудіңқажетіжоқ.

Бірақтəжірибекөрсеткендей,бақыланатынкезкелгенайырмашылықбасқа

айырмашылықтармен сəйкес келеді. Барлығына логикалық тұрғыда қарау

бəрінжеңілдетіп,нəтижесіндемифтіңқұрылымдықзаңышығады.

Бұл көзқарас бойынша, біз тек белгілі нұсқалармен ғана жұмыс істей

алатындықтан,тапсырманыорындаумүмкінемес депқарсылықбілдіруге

болады.Жаңанұсқаныңкөріністіөзгертіпжіберуімүмкінемеспе?Бұлбір

не екі нұсқа болса ғана мүмкін болар еді. Бірақ көп нұсқалар тіркелген

кезде қарсылық теорияға айналады. Мұны салыстыру барысында

түсіндірейік. Егер бөлмедегі жиһаздардың орналасуын олардың қарама-

қарсы қабырғада орналасқан екі айнаға түскен бейнелері арқылы ғана

білетін болсақ, онда біз барлық көріністі беретін айнадағы сансыз

бейнелерден теориялық тұрғыда арылуымыз керек болады. Бірақ біз екі

айнаны аздап еңкейтіп қойсақ, онда айнадағы бейнелер саны азайып

қалады. Соған қарамастан, осындай бейнелердің төрт-бесеуі болса, біз

бөлмедегіжиһаздардымейліншетолықсипаттапбереаламыз.

Екінші жағынан, барлық мүмкін болатын нұсқаларды түгел есепке алу

керек дегенге баса назар аударудың қажеті жоқ. Егер Эдип жинағы

жөніндегі Фрейдтің пікірлері Эдип туралы мифтің бір бөлігі болса, онда

зунидіңпайдаболуытуралымифтіңКушиң(Cushing)нұсқасынсақтапқалу

немесебастартусияқтымəселелерөзектіболмайқалады.

Жалпы мифология бойынша жасалған жұмыстардың нəтижелерінің

неліктен сəтсіз шыққанын енді түсінуге болатын сияқты. Ол екі себепке

байланысты. Біріншіден, салыстырмалы мифологиялар бəрін бір-ақ

пайдаланудыңорнына,өзінеыңғайлынұсқалардытаңдапалды.Екіншіден,

бір тайпаға (кей жағдайларда тіпті бір ауылға) тиесілі бір мифтің бір

нұсқасының құрылымдық талдауы екі өзгерісті талап ететінін көрдік. Біз

бір мифтің бірнеше нұсқасын бір тайпа яки ауыл үшін қолдансақ, онда

санақ жүйесі үшөлшемді болады. Ал егер біз салыстыруды арттыруға

тырыссақ,қажеттіөлшемдердіңкөлемі,интуитивтібасқарумүлдеммүмкін

болмайтындай көрініп, артып кетеді. Салыстырмалы мифологияның

нəтижесі болып есептелетін ретсіздік пен қарабайырлықты көбінесе

көпөлшемді санақ жүйесін елемеумен немесе оны оп-оңай екіөлшемді я

болмаса үшөлшемді жүйемен алмастыра салумен түсіндіруге болады.

Расыменде,салыстырмалымифологияныңдамуы,көпжағдайда,басқаша

талданбайтын көпөлшемді байланыстарды символдармен белгілейтін

математиктердіңкөмегінежүгінугетығызбайланысты.

Бұл теорияны тексеру үшін

 1952 жылдан 1954 жылға дейін Зунидің

жаратылуы мен пайда болуы туралы барлық белгілі мифтерді егжей-

тегжейліталдауғаталпыныстаржасалды:Кушиң,1883жəне1896жылдар;

Стивенсон, 1904 жыл; Парсонс, 1923 жыл; Бунцель, 1932 жыл; Бенедикт,

1934 жыл. Сонымен қатар басқа батыс пен шығыс пуэблотайпаларының

осыған ұқсас мифтерінің қорытындыларын салыстыруға да алдын ала

талпыныстар жасалды. Ақыр соңында, Дала мифологиясын (Plains

mythology) тексеруге тоқталды. Барлық жағдайда теорияның былайша

айтылатыны анықталды: түсіндіру тек солтүстікамерикалық мифологияға

ғанақатыстыемес,бұрынғыелеусіз,жүйеліжұмыстарғада,қазіргіуақытқа

дейінмүлдембөлекконтекспенбелгіліболыпкелгенбірмифкедеқатысты.

Жұмыстыңеңбасындаөңделугетиісматериалдардыңнегізгікөлемібəрін

егжей-тегжейлі тексеруге мүмкіндік бермейді, сондықтан біз мұнда

бірнешемысалдарменшектелугемəжбүрміз.

Зунидің пайда болуы туралы мифтің қысқаша сызбасы төмендегідей

болады:

ӨЗГЕРІС ӨЛУ

Өсімдіктердіңмеханикалық

құндылығы(төменгі

əлемненшығуүшін

баспалдақретінде

пайдалану)

Ғашық.

Егіздердің

пайдаболуы

Қанныңараласуы

(суданпайдаболу)

Құдайлардыңадамзат

балаларын(суға

тұншықтырып)өлтіруі

Жабайыөсімдіктердің

тағамдыққұндылығы

ЕкіНеуекуенің

(Newekwe)

басшылығымен

қонысаудару

Шықадамдарымен(Peopleof

Dew)сиқырлысайыс(мəдени

өсімдіктергеқарсыжабайы

өсімдіктердіжинау)

Ағасымен

қарындасы

құрбандыққа

шалынады(жеңіске

жетуүшін)

Мəдениөсімдіктердің

тағамдыққұндылығы

Ағасымен

қарындасын

босатады(жүгеріге

айырбастайды)

Ауылшаруашылық

жұмыстарыныңмерзімді

сипаттары

СоғысқұдайыКианакуеге

(Kwanakwe)қарсы(бағбандар

аңшыларғақарсы)

Жабайықұстардың

(аңшылықтың)тағамдық

құндылығы

ЕкіСоғыс

Құдайы

бастағансоғыс

Соғыстыңқайтымдылығы Тайпалардыңқұтқарылуы

(Жердіңкіндігітабылды)

Ағасымен

қарындасы

құрбандыққа

шалынады(топан

суданқұтылуүшін)

ӨЛІМ ПАЙДАБОЛУ

Кестедекөрсетілгендей,мұндағымəселеөлімменөмірдіңаралығынтабу

болыптұр.Пуэблоүшінбұлөтекүрделі;оларадамзаттіршілігініңпайда

болуын өсімдіктер тіршілігінің үлгісі (жерден өну) ретінде қарайды.

Олардың бұл сенімі көне гректердің сеніміне ұқсайды. Бірінші мысал

ретіндеЭдиптуралымифтіалуымыздыңдасебебіосы.Бірақамерикалық

үндістердіңжағдайындаөсімдіктерəлемініңжоғарғы формасы мерзімдік,

яғни өмір мен өлімнің кезектесіп келуінен тұратын сипатқа ие ауыл

шаруашылығындакездеседі.Егермұныесепкеалмасақ,қарама-қайшылық

басқажердентуындайды:ауылшаруашылығытағамменқамтамасызетеді.

Демекбұл–өмір;бірақаңшылықпенайналысыптатамақтабуғаболады,

бірақолсоғысқаұқсайды,демек–өлім.Бұданшығатынқорытынды:бұл

мəселенішешудіңүштүрліəдісібарекен.Кушиңнұсқасындақиындықтез

араданəтиже(жабайыөсімдіктердіжинау)беретінəрекеттерменнəтижесі

кешігіп келетін əрекеттер арасындағы қарама-қайшылық айналасында

пайда болады. Ауыл шаруашылығы болу үшін өлім біріктірілген болу

керек. Парсонстың нұсқасы аңшылықтан егіншілікке ауысады. Ал

Стивенсонныңнұсқасыоғанмүлдемкерісінше.Осынұсқаларарасындағы

айырмалардыңбарлығынегізгіқұрылымдарменөзаратығызбайланысқан

(корреляцияланған)болуымүмкінекенінкөрсетіптұр.

Осылайша,үшнұсқадазунитайпасыныңата-бабасыныңмифтікхалық–

кианакуегеқарсыұлысоғысынсипаттайды.Бұлнұсқалардыңбарлығында

(1) құдайлардың достығына немесе жауласуына; (2) бір тайпаға немесе

басқа тайпаға соңғы жеңісті беруге; (3) кейде аңшылар (садақтарының

адырнасы жануарлардың сіңірлерінен тартылған), кейде бағбандар

(адырналары өсімдіктердің талшықтарынан тартылған) ретінде

сипатталатын кианакуенің символдық қызметінің атрибуциясында көрініс

табатынмаңыздыварияциаларенгізіледі.

КУШИҢ ПАРСОНС СТИВЕНСОН

Құдайлар,

Кианакуе:

cадақтарынаталшықтан

адырнатартуарқылы

одақтасады(бағбандар)

Кианакуежалғызөзі

садағынаталшықтанадырна

тартады

Құдайлар,

адамзат:

талшықтан

адырнатарту

арқылы

одақтасады

ЖЕҢІМПАЗ ЖЕҢІМПАЗ ЖЕҢІМПАЗ

Адамдарғанасіңірдіпайдаланады

(талшыққаауыспайтұрып)

Құдайлар,

адамзат:

сіңірадырнаны

пайдалану

арқылы

одақтасады

Кианакуеөзіғанасіңір

адырнаныпайдаланады

Талшықты адырна (ауылшаруашылық) қашан да сіңір адырнадан

(аңшылық) асып түседі. Құдайлардың одақтасуы (белгілі бір дəрежеде)

олардың антагонизміне қарағанда құптарлық болғандықтан, Кушиң

нұсқасында адамдар екі есе бағынышты (жауласқан құдайлар, сіңір

адырна);Стивенсонныңнұсқасындаекіесебасым(татуқұдайлар,талшық

адырна);алПарсонстыңнұсқасындааралықжағдайларменбір-бірінеқарсы

(құдайлар тату, бірақ адамдар аңшылықты бастағандықтан, адырналары

сіңірден)депесептеледі.Бұданшығатыны:

ҚАРАМА-ҚАРСЫЛЫҚТАР КУШИҢ ПАРСОНС СТИВЕНСОН

құдайлар/адамдар - + +

талшық/сіңір - - +

Бунцельдің нұсқасы құрылымдық жағынан Кушиңнің нұсқасына

ұқсайды. Бірақ оның Кушиңнің де, Стивенсонның да нұсқаларынан

айырмашылығы бар. Екі нұсқа да пайда болуды адамзаттың бейшара

қалпынан бас көтеруге деген қажеттілігінің нəтижесі деп түсіндіреді. Ал

Бунцельдің нұсқасында мұны жоғары күштердің əсерінен, яғни пайда

болуға бастайтын амалдардың инверттелген жүйесінен шыққан деп

есептейді. Кушиңде де, Стивенсонда да олар өсімдіктен жануарға қарай

ауысады,алБунцельдесүтқоректіденжəндіктерге,жəндіктерденөсімдікке

ауысады.

Батыс пуэблолықтар ортасында логикалық ұстаным қашанда тұрақты

болып қалады; бастапқы нүкте мен жаратылу нүктесі өте қарапайым, ал

аралықкезеңекімағыналыболыпсипатталады:

ӨМІР(=КӨБЕЮ)

Өсудіжақсартатынəлемнің

(механикалық)құндылығы

ПАЙДАБОЛУ

Жабайыөсімдіктермен

шектелгенөсімдіктерəлемінің

тағамдыққұндылығы

АЗЫҚЖИНАУШЫЛАР

Өсімдіктерəлемінқоса

алғандағы,ауылшаруашылық

өсімдіктерініңтағамдық

құндылығы

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ

Жануарларменшектелген

өсімдіктерəлемініңтағамдық

құндылығы

(бірақмұндатіршілікті

мойындамауғаміндеттіқарама-

қайшылықбар=бұдан

шығатыны–жойылу)

Адамзаттыңтіршілігінетаралған

жануарлардыңжойылуы

АҢШЫЛЫҚ

СОҒЫС

ӨЛІМ(=ЖОЙЫЛУ)

Қарама-қайшылық диалектикалық процестің ортасында пайда болады

деген деректің мақсаты бір-біріне қарама-қайшы терминдер арасын

байланыстыратындиоскурилер(dioscuri)(құдіреттіегіздер)жұбынекірет

таңдауғаалыпкеледі:

1. 2құдайдыңелшісі

2салтанаттыəзəзіл

(trickster)

2соғысқұдайы

2. Гомогендіжұп:диоскури

(2ағайынды)

Бауырлар(ағасымен

қарындасы)

Жұп(ерімен

зайыбы)

Гетерогендіжұп:(əжесі

меннемересі)

Бізде əртүрлі контекстегі бірдей қызмет атқаратын комбинациялық

нұсқалар бар (көп күмəн тудырған əзəзілдердің соғыс атрибуттары осы

жерденшығады).

Əзəзілдердің – ауыл шаруашылығы өнімдерін ешқандай жазасыз, жапа-

тармағайпайдаланаалатынқомағайлардың–азық-түлікөндірісінеқатысты

қызметі соғыс құдайларының қызметіне ұқсайтыны көрсетілген сəтте,

шешілмейді деп есептелген мəселе жойылып кетеді. (Бұл қызмет

диалектикалық процесте аңшылықтың шегінен шығу, яғни адамзаттың

тамақтануы үшін жануарларға емес, адамдарға аңшылық жасау ретінде

пайдаболады.)

Кейбірорталықжəнешығыспуэблодабəрікерісінше.Олараңшылықпен

егін егудің (Жабайы Əкей жинаған алғашқы жүгері бұғының тұқыл

тұяғынан түскен) бірегейлігін анықтаудан басталады һəм өмір сияқты

өлімдіде осы орталық түсініктеншығарып алуға тырысады. Соданкейін

батыс топтағылар сияқты қайталанатын қарапайым əрі аралық соңғы

терминдердің орнына, шеткі терминдер қайталанады (яғни, шығыс

пуэблоның апалы-сіңлілі қос қызы). Ал қарапайым аралық термин екі

мағыналыатрибутқаиеболып,алғашығады(мысалы,ЗиядағыПошайанн

(Poshaiyanne). Демек бұл «құтқарушының» атрибуттары уақытша

қатардағы орнынан шығуы мүмкін; басында жақсы (Зуни, Кушиң),

ортасында екі мағыналы (орталық пуэбло), соңында жаман (Зия). Бірақ

Бунцельдеалдындағықатардакөрсетілгендей,керіжүреді.

Осындай құрылымдық талдауды жүйелі түрде пайдалану арқылы

мифтердің барлық белгілі нұсқаларын өзара алмасатын жеке бір топқа

жинақтауғаболады.Топтыңекіжағындағыеңалысорналасқанекітоп,бір-

біріне қатысты төңкеріліп орналасқан болса да, симметриялы болады.

Біздің əдістің артықшылығы – бұрын бейберекет болған нəрсені ретке

келтіру ғана емес. Бұл сондай-ақ бізге мифтік ойдың негізінде жатқан

негізгі логикалық процестердің кейбіреулерін қабылдауға мүмкіндік

береді.

Негізгіүшпроцестібөліпкөрсетукерек.

Америка мифологиясындағы əзəзіл – əлі де дау тудыратын кейіпкер.

Неліктен бүкіл Солтүстік Америкада оның рөлі койот немесе қарға

бейнесінде көрініс табады? Егер мифтік ойдың əрқашан қарама-

қарсылықтытүсінуденонышешужолынадейіндамитынынесепкеалсақ,

ондабұлтаңдаудыңсебебіайқынырақболады.Бір-бірінеқарама-қарсыекі

терминнің бір-бірін байланыстырмай, қашанда үшіншісін

байланыстырушыретіндеұсынатын,мағынасыəртүрліекітерминменорын

алмастыру үрдісі бар деп болжам жасау жеткілікті. Содан кейін полярлы

терминдердіңбірібайланыстырушыжаңаүштікпенорыналмастырады,əрі

қарай да солай кете береді. Ендеше, төмендегі кестедегідей

байланыстырушықұрылымдыаламыз:

БАСТАПҚЫЖҰП БІРІНШІҮШТІК ЕКІНШІҮШТІК

Өмір

Ауылшаруашылық

Өсімдікпенқоректенетінжануарлар

Өлексеменқоректенетінжануарлар(қарға,койот)

Аңшылық

Жабайыжануарлар

Соғыс

Өлім

Бұдан шығатын дəлел: өлексемен қоректенетін жануарлар жабайы

жануарларға ұқсайды (олар да жануарлармен қоректенеді), бірақ олар

сонымен қатар өсімдіктермен қоректенушілерге де ұқсап қалады (олар

жейтіннəрселерінөздеріөлтірмейді).Басқашаайтсақ,пуэблостилі(пуэбло

халқы үшін аңшылықтан гөрі ауыл шаруашылығы «маңыздырақ»)

бойынша қарғалар бақшаға, жабайы жануарлар өсімдікпен қоректенетін

жануарларғакерек.Бірақөсімдікпенқоректенетінжануарларжинаушылар

мен бағбандарға (өсімдіктермен қоректенуші) ұқсайды деген байламнан

кейін, байланыстырушы ретінде (кестедегі) бірінші алға шығуы мүмкін.

Бірақ олар өздері аңшы болмаса да, азық ретінде жануарларды да

пайдалануы ғажап емес. Сөйтіп, біз əрбір мүшесі қарама-қарсылық пен

өзара байланыстың екілік процесінен туындайтын бірінші қатардағы,

екінші қатардағы тағы басқа қатарлардағы байланыстырушыларға ие

боламыз.

Процестің мұндай түрін мəліметтерді келесі жиынтық түрінде көрсете

алатынДаламифологиясынапайдалануғаболады:

Жерменаспанарасынсəтсізбайланыстырушы

(Жұлдыз–ерадамныңəйелі)

Байланыстырушылардыңгетерогендіжұбы(əжеменнемере)

Байланыстырушылардыңжартылайгомогендіжұбы

(Асырандыбаламентастандыбала)

Пуэблоның(Зуни)арасындаосығансəйкесжинақтарбар:

Жерменаспанарасындағысəттібайланыстырушы(Пошайанки

(Poshaiyanki)

Байланыстырушылардыңжартылайгомогендіжұбы

(УююйменМацуяма)(UyuyewiandMatsailema)

Байланыстырушылардыңгомогендіжұбы

(екіАхайюта)(Ahaiyuta)

Бір жағынан, өзара байланыс көлденең осьте пайда болуы мүмкін (бұл

тілдік деңгейде де дұрыс. Парсонс бойынша Теведегі (Tewa) негізгі

қалыптағыконнотацияныңкөптүрлілігі;койот,тұман,олжат.б.қараңыз).

Койот (өлексе жегіш) шөппен қоректенушілер мен тамырмен

қоректенушілер арасында аспан мен жердің арасындағы тұман сияқты;

соғыспенауылшаруашылығыарасындағыолжасияқты(олжа–соғыстың

өнімі); жабайы жəне мəдени өсімдіктер арасындағы жүгері дəні сияқты;

«табиғат» пен «мəдениет» арасындағы киім сияқты; ауыл мен оның

сыртындағы қоқыс сияқты; шатыр (аспан əлемі) мен ошақ (жер)

арасындағы күл сияқты байланыстырушы. Байланыстырушылардың осы

тізбегі, егер оны осылай атауға болатын болса, солтүстік Америка

мифологиясыныңҚұдайАна(Dew‐God)неліктенбірмезеттеШеберАңшы

(Game‐Master) һəм киім беруші болып, «Күл бала» («Ash‐Boy») сияқты

бейнеленбейді немесе олжа неліктен тұманнан шығады, Шебер Ана

неліктен(Game‐Mother)жүгеріменбайланыстыдегентүпнегізібарлығында

бірдей болмайды. Бұл сондай-ақ күнделікті тəжірибелерді іске асырудың

жалпыəдісінесəйкескелуімүмкін.Мысалы,француздардыңкүлөсімдігін

(nielle латынның nebula сөзінен шыққан) алып қараңыз; Еуропада қоқыс

(көнекебіс)пенкүлсəттілікəкеледідегенсенімбар(ондайырымныңтүп-

төркініпатшаныңқызықұбыртазалаушығағашықболыпқалғанертегіден

бастау алып жатса керек). Америкалық Күл бала мен Еуропалықтардың

Күлшеқызын (Cinderella) салыстырыңыз: екеуі де фалликалық кейіпкер

(əйел мен ер адамның арасын байланыстырушы), егіншілік пен

аңшылықтың шебері, киімдері жұпыны; əлеуметтік байланыстырушылар

(төменгітапөкіліжоғары тапөкілінеүйленеді).Бірақбұлардыбір-біріне

араластырып, талдауға болмайды. Өйткені Күл бала мен Күлшеқыздың

оқиғалары симметриялы, бірақ барлық жағдайлары бір-біріне қарама-

қайшы(КүлшеқызтуралыертегіамерикалықүндісқызЗуни(ZuniTurkey‐

Girl) туралы ертегіге ұқсайды, екеуі бір-біріне параллель прототиптер).

Осыданмынадайкестешығады:

ЕУРОПА АМЕРИКА

Жынысы Əйел Еркек

Отбасылық

мəртебесі

Екі отбасы (əкесі қайтадан

үйленген)

Отбасыжоқ(жетім)

Сыртқыкейпі Сүйкімдіқыз Сүйкімсізұл

Сентименталды

мəртебесі

Ешкімоныжақсыкөрмейді Қызғадегенжауапсызмахаббат

Түрлену Ерекшекүштіңкөмегімен

салтанаттыкиімкиеді

Ерекшекүштіңкөмегімен

ұсқынсыздығынанарылады

Күл бала мен Күлшеқыз сияқты əзəзіл де байланыстырушы. Оның

байланыстырушылық қызметі екі адамның арасындағы жағдайға

байланысты болғандықтан, ол осы екіжақтылықтан бір нəрсені, дəлірек

айтқанда,анықталмаған жəнеқос мағыналы сипаттысақтапқалуыкерек.

Бірақ əзəзілдің бейнесі байланыстырушы жалғыз форма емес. Кейбір

мифтер екі немесе бір жағдайдың арасындағы алшақтықтықты жою

мəселесін шешудің барлық мүмкіндіктерін толықтай қарастыруға

арналғандай. Мысалы, зунидің пайда болуы туралы мифтердің барлық

нұсқаларын салыстыру əрқайсысы келесі бір қарама-қарсылық пен өзара

байланыс процесін тудыратын бірқатар байланыстырушы амалдардыалға

тартады:

құтқарушы>диоскури>əзəзіл>екіжыныстыжаратылыс>туысқанжұп>

ерлі-зайыптыжұп>əже-немере>төртмүшедентұратынжұп>үштік.

Кушиңнің нұсқасында бұл диалектика кеңістік өлшемінің (аспан мен

жердіңарасынбайланыстырушы)уақытөлшемінде(жазбенқыстың,яғни

тууменөлімніңарасынбайланыстырушы)өзгеруіменбайланысты.Өзгеріс

кеңістікте уақыт бойынша болғандықтан, соңғы шешім (үштік) кеңістікті

қайтадан ұсынады. Өйткені үштік бір мезетте диоскурилік жұп пен

құтқарушыдан тұрады. Негізгі шешім кеңістіктің мағынасына қатысты

терминдерде(аспанменжер)қалыптасқанымен,бұлуақыттыңмағынасын

білдіретін терминдерде (əуелі құтқарушыны шақырады, содан кейін

диоскурилер түседі) де жанама түрде түсіндіріледі. Сондықтан мифтің

логикасы біз көп ұзамай қайтып оралатын, қос мағыналы өзгеріспен

өзімізгеқарсышығады.

Біз əзəзілдің екі мағыналы сипатын түсіндіріп қана қоймай, əлемдегі

барлықмифтіккейіпкерлердіңбасқақасиеттерінде,дəлірекайтқанда,бір

құдайдың бойынан табылатын қарама-қайшы қасиеттерді, яғни оның бір

мезетте жақсы да, жаман да болуын түсіне аламыз. Егер біз шалако

тайпасының шығуы жайлыХопи (Hopi) туралы мифті салыстырсақ, онда

оныңтерминдерініңмынадайқұрылымыншығарыпаламыз:

(Масауву:х)≃(Миуңуи:Масауву)≃(Шалако:Миуңуи)≃(Масауву:х)

Мұндағы х пен у екі «шеткі» нұсқалардағы Масауву құдайдың екінші

нұсқадағыдайбасқақұдайменбайланысыбарнемесеүшіншінұсқадағыдай

өзге құдаймен байланысы жоқ жағдайларға ұқсамай, бұрынғыдай ішкі

салыстырмалы мəнін сақтай отырып, жалғыз болу жағдайына сəйкес

келетін еркін мағынасын білдіреді. Бірінші нұсқада Масауву (жалғыз)

адамзатқапайдалы(бəлкім,оларойлағандайпайдалыболмауыдамүмкін),

төртінші нұсқада адамзат үшін зиянды (бəлкім, соншалықты зиянды

болмауы да мүмкін) түрде бейнеленген. Оның рөлі мұнда х жəне у-пен

белгіленген, басқа рөлдерден мүмкін болатын, бірақ көрсетілмеген

айырмашылығы арқылы анықталады. Екінші нұсқада, Миуңуи

салыстырмалы түрде Масаувуге қарағанда, ал төртінші нұсқада Шалако

Миуңуиге қарағанда əлдеқайда пайдалы. Кересс тілдеріндегі нұсқаларды

қарастырсақ,бізбірдейқатарлардыкөреміз:

(Пошайанки:х)≃(Ли:Пошайанки)≃(Пошайанки:Тиамони)≃

(у:Пошайанки)

Мұндай логикалық сызба өте қызықты. Өйткені антропология олармен

басқа екі деңгейде таныс: біріншіден, тауықтар арасындағы шоқу

деңгейіндегі мəселеге қатысты; екіншіден, жазушының туыстық ортада

неніжалпыланған айырбас деп атауына қатысты.Оны мифологиялық ой

деңгейінде мойындауға мəжбүрміз. Біз оның антропологиялық

зерттеулердегі негізгі мəнін анықтаған соң, оған бəрін толық қамтитын

теориялықтүсіндірмеберетінжақсыжағдайғатапболамыз.

Ақырында,ауыстырутобысияқтынұсқалардыңбүтінбірсериясынжасап

алғаннан кейін, біз осы топтың заңын жасай аламыз. Бұл кезеңде

болашақта толықтыруды қажет ететін жуық формулаға жақындау мүмкін

болмағанымен, əр миф (оның барлық нұсқаларының жиынтығы ретінде

қарастырылған)мынадайформулағасəйкескелетінсияқты:

(a):F

y

(b)≃F

(b):F

a-1

(y)

Мұндағы берілген екі a жəне b мүшелері, сондай-ақ осы мүшелердің х

жəне у функциялары екі жағдайдың арасында екі шарт бойынша мəндер

мен қатынастардың инверсиясына сəйкес анықталатын эквиваленттілік

барекенін көрсетеді.Олекішарт:(1)бір мүшені қарама-қарсы(жоғарғы

формулада келтірілген a жəне a − 1) екінші мүшемен алмастыру; (2) екі

элементтің функцияларының мəні мен мүшелерінің мəні арасында

инверсияжасалуыкерек(жоғарғыформуладағыупена).

Фрейдтің екі жарақат (əдетте айтып жүргендей біреу емес) неврозды

қалыптастыратын дербес мифті жасау үшін керек деп есептейтінін еске

түсірсек, бұл формуланың маңызы арта түседі. Формуланы осы

жарақаттарды талдауға (жəне оларды сəйкесінше 1–2-шарттарға сəйкес

келеді деп есептеп) қолдануға тырыса отырып, біз мифтің генетикалық

заңынбарыншанақтыəрідəлме-дəлтұжырымдапқанақоймай,теорияның

антропологиялық һəм психологиялық аспектілерін қатар дамытуды

қалаймыз.Тіптіонызертханалықжағдайдатəжірибеарқылытексеруімізге

деболады.

Бұл көзқарас бойынша, яғни француз антропологиялық зерттеулерінің

еншісіндегі шектеулі құралдармен мұны əрі қарай дамыту сəтсіздікке

ұшырататын сияқты. Өте ауқымды мифологиялық əдебиетті талдау һəм

онықұраушыбөліктергежіктеуұжымдықжұмыспентехникалықкөмекті

қажетететінінатапөтукерек.Орташаұзындықтағы(мұндамифтердіжеке-

жекекартағажазып,талдаудыайтыпотыр)бірнешежүздегенкарталарды

дұрыс талдауды талапетеді.Осы карталарға сəйкес келетін қатарлармен

бағандардың құрылымын анықтау үшін бізге ұзындығы алты футқа (1,8

метр)жуық,енітөртжарым(1,4метр)футқажуықкарталардыбөлек-бөлек

орналастыруғажəнеқалауымызшажылжытыпотыруғамүмкіндікберетін,

тік тақтайлардан жасалған арнайы құрылғы керек. Нұсқаларды

салыстыруға мүмкіндік беретін үшөлшемді үлгі құру үшін осындай

тақтайлардыңбірнешеуіқажет.Алолүшінжекешеберханақажет.Ондай

шеберхана қазіргі уақытта тек Батыс Еуропада ғана бар. Сонымен қатар

санақжүйесікөпөлшемдіболғансəтте(жоғарыдакөрсетілгендей,бастапқы

кезеңде болады), тақтайлар IBM құрылғыларын т.б. қажет ететін

перфорацияланғанкарточкаларменалмастырылуыкерек.

Алынғансоңғыүшескертпеталдаудыңаяқталғанынбілдіреді.

Біріншіден, неліктен мифтер, жалпы ауыз əдебиеті бір жүйемен

қосарлануға, үш немесе төрт еселенуге бейім деген мəселе туындайды.

Егер біздің гипотезалар қабылданса, оның жауабы айқын болады:

қайталаудың қызметі мифтің құрылымын көрсетуден тұрады. Мифтің

синхронды-диахрондықұрылымыонысинхронды(бағандар)оқылуытиіс

диахронды ретпен (кестелердегі қатарлар) ұйымдастыруға мүмкіндік

беретінінкөрдік.Мифқайталаупроцесіарқылысыртқашығатын«жобалы»

(slated)құрылымдыкөрсетеді.

Алайда жобалардың барлығы бірдей емес. Мифтің мақсаты қарама-

қайшылықты (қарама-қарсылық шынайы болған кезде мүмкін болмайтын

нəтиже) жоюға қабілетті логикалық модельдерді құру болғандықтан,

əрқайсысының бір-бірінен аздап айырмашылығы болатын жобалардың

(slates) теориялық шексіз саны шығады. Сөйтіп, миф өзі бастаған

интеллектуалды импульс аяқталғанша, шиыршықтанып өсе береді. Оның

өсуі–үздіксізпроцесс,құрылымыболсаүзік-үзік.Демек,бізоныауызша

сөз саласында физикалық материямен тығыз байланысты деп болжам

жасауымызға болады. Мұндай ұқсастық мифтің, бір жағынан, тілмен

(langue) де, екінші жағынан, сөйлеумен (parole) де байланысын жақсы

түсінугекөмектеседі.Мифбөлшектердің(molecules) статикалық агрегаты

менбөлшекқұрылымыныңарасындағыаралықмазмұнболыпсаналады.

Қарапайым ақыл мен ғылыми ой арасындағы болжамды

айырмашылықтарды түсіндіруге жасалған тұспалды талпыныстар, екі

жағдайда да, олардың зерттеген мазмұндары бірдей болып қалады деп

жобаланған ақылдың əрекет процестері арасындағы сапалы

айырмашылыққа сүйенеді. Егер біздің талдауымыз дұрыс болса, біз онда

мүлдембасқаұстанымды,дəлірекайтсақ,«мифтікойдыңлогикасықазіргі

ғылым сияқты нақты һəм олардың айырмашылығы интеллектуалдық

процестің сапасына емес, оны пайдалану сипатына байланысты» деген

ұстанымды басшылыққа аламыз. Бұл техника саласында басымдық

танытатын, яғни құрыш балтаның тас балтаға қарағанда икемді болуы,

əйтсе де, оның тас балтадан артық жасалғанын білдірмейтін жағдайға

қаттыұқсайды.Олардыңекеуідежақсыжасалған,біраққұрыштыңтастан

айырмашылығы үлкен. Сөйтіп, біз мифте де ғылымдағы логикалық

процестердің əрекет ететінін, адамдардың барлығы бірдей жақсы ойда

болғанын көрсете аламыз. Кемелдену адам санасының болжамды

дамуында емес, сананың өзгермеген я болмаса өзгермейтін күшін

пайдаланаалатынжаңасалалардыңашылуындажатыр.

Ескертпе

1. Боастың Джеймс Тейттің «Traditions of the Thompson River Indians of British Columbia»,

«MemoirsoftheAmericanFolkloreSociety»еңбегінекіріспесі,VI(1898),18-б.

2. А.М.Хокарт.SocialOrigins(Лондон,1954),7-б.

3. Мысалы,СэрР.А.Пагеттіқараңыз:«TheOriginofLanguage»,JournalofWorldHistory,I,No.

2(ЮНЕСКО,1953).

4. ЭмильБенвенисттің«Naturedu signelinguistique», Acta Linguistica, I,No.1еңбегін(1939)

жəнеосытомныңVтарауындақараңыз.

5. Жюль Мишле. Histoire de la Révolution française, IV, 1. Мен бұл дəйексөзді М. Мерло-

Понтиденалдым,LesAventuresdeladialectique(Париж:1955),273-б.

6. Бізмамандардыңарасындадаутудырғымызкелмейді,оныңешмəнідежоқ.ӨйткеніЭдип

туралымифмұндатекеркінбейнедеқарастырылатынмысалретіндеалынған.Сфинкскетəн

хтониандықсипаттақызықтыкөрінуімүмкін.ОндабізМариДелкурдің«Көнеаңыздарда

олміндеттітүрдежерденшығады»(Oedipeoulalégendeduconquérant[Liège:1944],108-б.)

деген дəлеліне сілтеме жасаймыз. Делкурдің əдісі біздің əдістен (егер мəселені тереңнен

шешуге білікті болсақ, онда, сөзсіз, қорытындыларымыздан да) қаншалықты алыс

болғанынақарамастан,олкөнедəстүрдеСфинксті,дəлірекайтқанда,жасжігіттергешабуыл

жасап, ұрлап кететін əйел құбыжықты, яғни əйел жаратылысын таңбаның орындарын

ауыстыру арқылы бейнелеуді сенімді түрде жақсы сипаттап бергендей көрінеді. Бұл

Делкурдің зерттеуінің соңында келтірілген əдемі иконографияда ерлер мен əйелдердің не

үшінүнемікері«аспан/жер»байланысыарқылыкездесетінінтүсіндіреді.

БіріншімысалретіндеЭдиптуралымифті алу себебіміз–оныңтөмендемысал ретінде

алған көне грек ойлары мен пуэбло үндістері көзқарастарының аспектілерімен қатты

ұқсастығы бар. Бұл тұрғыда, Делкур қайта жасап шыққан Сфинкстің бейнесі

солтүстікамерикалық мифологияның екі кейіпкерімен (екеуі біреуге бірігіп кетуі мүмкін)

сəйкес келеді. Мұнда,бір жағынан, жас қаһарманға қиындық тудырып, кедергі жасайтын

«кəрі мыстан» тұр. Егер ол осы қиындықты жеңсе, яғни сүйкімсіз жаратылысқа қарсы

шықса,оянғанкезіндежанындаоғанүлкенкүшдарытатынайдайсұлуаружатады(бұлда

кельттік тақырып). Ал, екінші жағынан, Сфинкс хопи үндістерінің «баласы үшін басын

қатергетіккенəйелді», яғнифалликалықкереметананыкөбірекескетүсіреді.Жолыауыр

көш кезінде жүкті əйелді руластары орта жолда қалдырып кетеді. Ол түз тағыларын

аңшыларданқорғап,«Аңдардыңанасы»атанып,шөлкезіпжүреді.Солкездекиіміқан-қан

əйелдікөргенерадам«қаттықорыққанысонша–қозыпкетеді(эрекция)де,əйелонымен

жақындасады.Соданкейінəйелоғанаңшылықтағытабысыүшінсыйбереді.SeeH.R.Voth,

«The Oraibi Summer Snake Ceremony», Field Columbian Museum, Publication No. 83,

AnthropologicalSeries,Vol.III,No.4(Chicago:1903),pp.352–3andp.353,n1.

7. Annuaire de l’École pratique des Hautes Études, Section des Sciences religieuses 1952–1953

еңбегін қараңыз: 19–21, 1953–1954, 27–29-бб. Форд қорына келісім бергені үшін алғыс

айтамыз.

8. Бұл əдістің басқаша қолданылуын біздің «Four Winnebago Myths: A Structural Sketch»,

редакторыСтанлиДаймонд,Culture in History:Essays in Honorof PaulRadin (Нью-Йорк:

1960)зерттеуіненқараңыз,351–362-бб.

БЕСІНШІТАРАУ

Мифология

РоланБарт

Ролан Барт – 1950 жылдардан 1970 жылдарға дейін Франциядағы структуралистік және

постструктуралистік әдеби сынның дамуына зор үлес қосқан көрнекті ғалым. «Семиология

элементтері»(Elements of Semiology, 1965) атты алғашқы еңбегінде ол Соссюрдің идеяларын

француз зиялы қауымына таныстырып, әдебиеттен бастап, сән және аспаздық өнерге дейінгі

дүниелердің барлығын «семиология» немесе таңбалар ғылымының кең қолданысына

мысалдарарқылыұсынды.Олструктуралистікәдебисынғақатыстыкөптегенеңбектержазды.

ЖакДерридаеңбегініңықпалынатүскенБарт1968жылданкейінклассикалықструктурализмнің

таңбалар тәртібінен бас тартты. Оның орнына, әдеби семиозистің бейберекет әлеуетіне ден

қойды. Бұл – дәстүрлі әдеби зерттеулерге тән бірегейліктер мен шектеулерден аттап өту

тенденциясы(«автордың» идеясытәрізді).Оның«Автордыңөлімі»(Death of the Author, 1968)

атты еңбегі постструктуралистік манифест сарынында жазылды. Ал «S/Z» атты әйгілі еңбегі

(1970) Барт шығармашылығының осы кезеңдегі кемелденуінің көрінісі іспеттес.

«Мифологиядан»алынғанбұлтоптама1957жылғатиесілі.

Мифке қатыстыалдыңғытараудасипаттапөткенүшөлшемдіүлгіні(tri–

dimensional pattern) осы жерде қайта көреміз: таңбалаушы (signifier),

таңбаланушы(signified)жəнетаңба(sign).Алайдамиф–өзіндікерекшелігі

бар жүйе, өйткені ол өзіне дейін болған семиологиялық тізбектен

құрастырылған. Ендеше миф – екінші реттік семиологикалық жүйе.

Бірінші жүйедегі таңба (нақтырақ айтқанда, концепт пен бейненің

ассоциациялықжиынтығы)екіншісіндежайғанатаңбалаушығаайналады.

Бұл жерде миф тілінің материалдары (тілдің өзі, фотосурет, кескіндеме,

постерлер,ритуалдар,объектілерт.б.)басындаəртүрліболғанымен,мифтің

құрамына өткенде саф таза таңбалаушы ретінде қызмет атқаратынын

ескертекетуімізқажет. Миф олардыжаппай шикізат материалы санайды;

олардытұтастырыптұрғанбірлік–қарапайымтілстатусы.

Алфавиттікболсын,кескіндемежолыменболсын,жазылғандүниеніңкез

келгенінен миф тектаңбалар жиынтығын, яғни алғашқы семиологикалық

тізбектіңқорытындытерминісаналатынғаламдықтаңбаныкөргісікеледі.

Анығырақайтқанда,дəлосықорытындытерминөзіқұратынəріөзісоның

бір бөлшегі болатын ерекше ауқымды, күрделі жүйенің алғашқы термині

болып қалыптасады. Барлығы, миф бейне бір алғашқы мағыналардың

формалды жүйесін бір шетке ысырып қойғандай, жүзеге асады. Мифтің

талдауын жасағанда осындай сөздік мағынаның түрленіп ауысуы қажет

болғандықтан, кеңістік үлгісі бұл жерде тек метафора ғана болып

қалатынынтүсінеотырып,менонытөмендегідейүлгіменұсынамын:

Мифте бірі екіншісімен байланыста тербеле қозғалатын екі түрлі

семиологиялықжүйеніңбарекенінкөругеболады.Біріншісі–мифөзінің

жүйесін құруүшін қабылдайтын, мен объект-тіл деп атаған тілдік жүйе

(немесеоныменассимиляцияғаұшырайтынтүйсінутəсілі),екіншісі–мен

метатілдепатағанмифтіңөзі,өйкенібұл–біреудіңалғашқыжүйежайлы

айтуына септесетін екінші тіл. Метатіл жайлы толғаған кезде семиолог

үшін, бұдан былай, тіл-объектінің құрамы жайлы сұрақ қоюдың,

лингвистикалықсхемажайлыойланудыңқажетіжоқ.Оғанжалпытермин,

не болмаса, ғаламдық таңбаны білсе болғаны. Əрі бұл термин мифтің

қолайына қаншалықты жарайды, сол межеде ғана қызықты. Міне,

сондықтан семиолог жазба мен суреттерге бөле-жармай, бірдей қарауға

құқылы;мифтіңолекеуіненалған дүниесі–екеуі де мифтің шекарасына

енген таңбалар, екеуі де тіл-объектінің бітімінде бар таңбалық

функцияменқаруланған.

Миф тілінің бір-екі мысалын келтіретін кез келді-ау, шамасы. Оның

біріншісін Валеридің зерттеуінен аламын.

 Мен француз лицейінің екінші

сынып оқушысымын. Латын грамматикасын ашып, Эзоп пен Федрдан

алынғансөйлемдіоқимын:quiaegonominorleo.Кідіріп,ойланамын.Осы

сөйлемдеекіжақтымағынажатқансияқты.Біржағынан,ондағысөздердің

мəні қарапайым, өйткені менің атым арыстан (Лион) деп тұр. Екінші

жағынан,сөйлеммағанишараберуүшіносындатұрғаныанық.Олмаған,

яғниекіншісыныпоқушысынақаратылыпайтылғандықтан,оныңсөзімен

үшін айқын. Мен баяндауыштың қиысуы ережесін көрнекілейтін

грамматикалық предикаттың мысалымын. Бұл сөйлем маған ешқандай

мағынатаңбаламайтынын,мағанарыстанһəмоныңесіміжайлыақпарат

беруге соншалықты ұмтылмайтынын да мойындауға мəжбүрмін. Оның

шынайы əрі негізгі мағынасы – предикаттың белгілі бір келісімін маған

таңу.Менерекше,күрделісемиологиялықжүйеменбетпе-беткелдімдеген

ой түйдім. Себебі оның тілмен қиылысатын тұстары бар: мұнда

таңбалаушы бар, бірақ таңбалаушының өзі таңбалар жиынтығынан

құралған, ол алғашқы семиологиялық жүйенің ішінде (менің атым

арыстан (Лион). Демек, формалды үлгі дұрыс ашылған: мұнда

таңбаланушы (мен грамматикалықмысалмын) əрі ғаламдық мағына бар,

олар таңбалаушы мен таңбаланушы арасындағы арақатынас (correlation);

арыстанатауыда,грамматикалықмысалдаажыратыпберілмеген.

Тағы бір мысал. Мен шаштараздамын. Ол жерде маған Paris-Match

журналының бір нұсқасы ұсынылды. Мұқабасында француз мундирін

кигенқаранəсілдіжасжігіттіңқаққанқазықтай,көзінжоғарығақадап,үш

түстітуғақұрметкөрсетіптұрғансуретібар.Картинаныңбармағынасы–

осы. Мұным аңғалдық болар, бəлкім, болмас; бірақ мен үшін қандай

мағына беретінін анық білем: Франция – ұлы империя, азаматтары

ешқандай кемсітуге ұшырамайды, түр-түсі, нəсіліне қарамай, оның туы

астында абыроймен қызмет етіп келеді. Колониализмді болжап, «тисе –

терекке,тимесе–бұтаққа»депөсектеушілергеқарсыосықаранəсілдінің

суретінен артық жауап жоқ. Өйткені солдат «қанаушы» деп аталатын

зұлымдарға қызмет көрсете отырып, өз құлшынысы арқылы өзгелердің

сынисөзінжоққашығарыптұр.Сондықтанментағыдаірісемиологиялық

жүйемен бетпе-бет келдім: мұнда заманы өткен жүйеде қалыптасып

үлгергентаңбалаушыбар(французшақұрметкөрсетіптұрғанқаранəсілді

солдат);екінші,бұлжердетаңбаланушыбар(дəлосыжердефранцуздық

пенмилитаризмніңмақсаттықосындысыбар).Қорытаайтқанда,бұлжерде

таңбалаушыныңтаңбаланушыарқылыбарболуыкөріністауыптұр.

Мифтік жүйенің əрбір терминін талдамас бұрын, терминология жайын

келісіпалуымызқажет.Бізендімифтегітаңбалаушыныекітүрлікөзқарас

бойынша қарастыруға болатынын білеміз: тілдік жүйедегі қорытынды

термин немесе мифтік жүйедегі бірінші термин. Сол үшін бізге екі атау

қажет.Тілтұрғысынан,яғнибіріншіжүйедегіқорытындытерминретінде

мен таңбалаушыны айтамын; мағына(менің атым арыстан (Лион), қара

нəсілді французша құрмет көрсетіп тұр), миф тұрғысынан алғанда, мен

оны форма деп атаймын. Таңбаланушы жағдайында ешқандай да

құбылмалымағынашығыптұрғанжоқ,бізконцептатауынсақтапқаламыз.

Үшінші термин алғашқы екі терминнің арақатынасын білдіреді. Тілдік

жүйедебұл–таңба.Бірақбұлсөздіқайтаданекітүрлімағынадақолданбау

мүмкінемес.Өйткенімифте(бұлкейінгініңбастыерекшелігі)таңбалаушы

тілдің таңбаларымен қалыптасып қойған. Мифтің үшінші терминін мен

мағына деп атаймын. Бұл сөз өзін осы жерде толық ақтайды. Өйткені

мифтің,шынындада,екітүрліфункциясыбар:олнұсқайдыһəмескертеді,

бұлбізгебірнəрсеніұқтырадыəріоныбізгетаңады...

Фильмдегіримдіктер

Манкевичтің «Юлий Цезарінде» (Julius Caesar) барлық кейіпкерлердің

кекілібар.Кейбірініңкекілібұйра,ендібірінікісабалақ,тағыбірініңкекілі

жалбыраған, бірінің кекілі майлы. Соған қарамастан, барлығының шашы

жақсықиылғанəріондатақырбастарғаорынжоқ.АлайдаРимтарихынан

оларды кездестіруге болады. Жұқа шашты адамдар қатарға қосылмады.

Фильмнің басты кейіпкері болған шаштараз маңдайды ғана жауып,

жалбыраптұратынкекілүлгісіндегішашқоюдыүрдіскеайналдырды.Осы

ерекшеліктің əсерінен римдіктердің тар маңдайы əр заманда паңдық пен

ізгіліктің белгісіндей һəм жауынгер халықтың келбетін танытатындай

көрінетін.

Сондакөзгебірдентүсетінбұлкекілненібілдіреді?Жауабықарапайым,

ол–жайғанаримдіккетəнбелгі.Бізқойылымныңбастықозғаушыкүші–

ап-айқынтаңба-белгінікөреміз.Маңдайдағышашдəлелдіңорнынажүрді.

Кекілге қарап, оның ежелгі римдік екеніне ешкімнің күмəні болмады.

Солай екеніне нық сенімде болды. Маңдайларында желкілдеп тұрған

айдарларыныңарқасында тарихишынайылықтан айырылмай-ақ,актерлер

сөйлейді, ойнайды, өздерін қинайды, «ғаламдық маңызы бар мəселелер»

жөнінде пікір алмасады. Тіпті олардың осы үлгіде қалыптасқан бейнесі

мұхит асып, ғасырдан ғасырға жетті. Сол белгісінен-ақ оларды жазбай

танитын түсінік қалыптасты. Голливуд сахнасындағы янкилердің бет-

əлпетіне дейін санамызға сіңісті болды. Еш нəрсеге қарамастан, еш

күмəнсіз, ең нақты таңбаның, яғни маңдайдағы шаштың арқасында

римдіктіңримдікекенінебəрісенімдіболды.

Америкалықтың келбеті əлі күнге дейін экзотикалық болып

көрінетіндіктен, француз үшін римдікке тəн кішкентай кекіл қойған

гангстер-шерифтердің дене бітімі күлкілі көрінеді. Ол тамаша концерт

залындағы əзіл-қалжыңның нысанасына айналған кейіпкерлерге көбірек

ұқсайды.Французүшіносыжағдайтаңбаарқылыайтылатынойдыңайқын

көріністабуына мүмкіндікберіпотыр. Көздеген жергедөптиіп, келекеге

нысана болуға сұранып тұр. Десек те, фильмдегі жалғыз Марлон

Брандоның маңдайына қойылған дəл осы кекілдің бізге əсер ететіні

соншалық–күлугешамамыздыкелтірмейді.Ендеше,актердіңЕуропадағы

жетістігініңкілтіримдіккекіл қою əдетінің олсомдайтынкейіпкерлердің

ортақбітіміментамашаүйлесуіндежатырдесекқателеспейміз.Керісінше,

жүзі англо-саксон заңгеріне келетін, триллерлер мен комедияларда

мыңдаған эпизодтық рөлдер арқылы жұртшылыққа жүзі таныс болып

қалған шаштараздар барын сала, үлкен шеберлікпен кекіл қойғанмен,

ЮлийЦезардіңбейнесіешкімдісендіреалмайды.

Шаш қою түсінігіне қатысты категорияның ішінде субтаңбалар да бар.

Түн ішінде тосыннан оянған Портия мен Калпурния шаштарын тарайды.

Жастау келген біріншісінің шашы дұрыс таралмаған, қобырап тұрғаны

бірденбайқалады.Оныңдайындығыныңнашарлығыайқынкөзгеұрыптұр.

Орта жастағы екіншісінің аяқастынан жаны жаралана қалады.

Ассимметрияның,яғнибейберекетсіздіктіңдəстүрлітаңбасынтанытуүшін

бұрымынмойнынорай,оңиығынабостастайды.Бірақбұлтаңбалартым

артық əрі тиімсіз боп шыққан. Бұл олардың толық мойындауға батылы

жетпейтін «табиғатын» көрсетеді, «адал əрі əділетті» емес дегенді

білдіреді.

Осы «Юлий Цезарде» бұдан да басқа тағы бір таңба бар: адамдардың

жүзін əрдайым тер басып тұрады. Жұмысшылар, сарбаздар, қаскөйлер –

барлығының қатулы əрі абыржулы (вазелин жағылған) бет-əлпеттерінің

жіпсігені көзге ұрады. Оларды жиі-жиі жақыннан түсіріп, ірі планда

алғандықтан,тердіңбелгілімақсаттыкөздейтінатрибутекенідетүсінікті.

Ендеше,римдіккекілнемесетүнгібұрымтəріздіосыарадағытердетаңба.

Неніңтаңбасы?Моральдықсезімнің.Əркімніңішкіəлеміндеталас-тартыс

жүріпжатыр.Оларсондықтандатерледі.Бізмұндаадамайтқысызсұмдық

трагедияға куə болуымыз керек. Ал тердің мақсаты – осыны жеткізу.

Цезардің қазасына, кейіннен Марк Антонидың уəжіне қапаланған халық

қара терге малшынады. Осы бір ғана таңбада ұқыптылық жəне кейіпкер

эмоциясы барша бояуымен көзге ұрады. Брут, Кассий, Каска тəрізді ізгі

ерлердеəрдайымтерлепжүреді.Олдатегінемес,қылмысқажолберілгелі

тұрған сəттегі күрделі ахуал көрсетіледі. Терлеу – ойлану деген сөз.

Мұндағы ой қатал, сұрапыл əрекетке кіріскен адамдардың ісіне тəн

постулатқанегізделген.Алтерболсасоныңсалмақтысимптомы.Фильмнің

өнбойындатекбірадамғанатерлемейді.Текбірадамғанақырынып,таза

қалпында, тер баспай, сабырлы кейіпте жүреді. Ол – Цезарь. Əрине,

қылмыснысаныболғанЦезарь – көп нəрседенбейхабар, алаңсыз жүрген

кейіпкер.Олойланбайды,сондықтанолкейіпкердіңбойындасотзалында

тұрған бұлтартпас айғақ заттың берік, таза қалпындай кейіптегі образ

сақталуыкерек.

Мұндадатаңбаекіұштымəнгеие.Аңғарғанадамғаолоныңбетіндетұр.

Алайдатереңгебойлауданбастартқандарғатанылмайды,көрінбейдіде.Ол

–адамдарғатүсініктіболуды(бұл–көңілқуантарлықжайт)алдынамақсат

етіпқойғанжан. Соныменқатароныңаяқастынан жасандыболғанында

меңзейді (мұнысы – айлакерлік). Ол əдейі жəне тоқтаусыз, жасанды əрі

табиғи,қолданжасалғанһəмжаңаданашылғанкейіпте.Бұлбіздітаңбалар

этикасына алып келеді. Таңбалар екі формада көрініс табуы керек:

ашықтан-ашық интеллектіні талап ететіндей жəне соншалық алшақ

болғандықтан, ту тігіп қойса, əскери жасақты білдіретін дəл Қытай

театрындағы көрініс тəріздіболуы тиіс. Таңба кейде математикалық есеп

деңгейінедейінқысқартылуынемесетереңорнығуымүмкін,əржағдайда

ойлаптабылғандықтан,ішкі,жасырынқырынпашетуіəрісолсəткебағыт

сілтеушіболуыдағажапемес(мысалы,Станиславскийдіңөнеріндегідей).

Римдікке тəн кекіл немесе ойдан туындаған тер тəрізді аралық таңба

қарапайым шынайылықтан да, көпе-көрнеу жасандылықтан да қорқатын

жандардың сезім күйін паш етеді. Қойылымның əлемді айшықтау үшін

жасалуықуантарлықжайт,алтаңбаментаңбаланушынышатастырыпалу–

айыптауға тұрарлық алдамшы əрекет. Мұндай екіжүзділік, əсіресе

буржуазиялық өнерге тəн. Мұндағы интеллектуалдық əрі түйсікке тəн

таңба жалғандықпен астасқан, сонымен қатар даңғазалықпен «табиғи»

сипаттаңылған.

Кіржуғышұнтақтарменжуғышзаттар

Жуғыш заттар өндірушілердің Дүниежүзілік бірінші конгресі (1954

жылдың қыркүйегі, Париж) дүниежүзінің Omo ұнтағының эйфориясына

берілуінежолашқандай.Жуғышзаттартерігеешзиянкелтірмеуіменқатар,

кеншілерді силикоздан да құтқаруы мүмкін екені айтылуда. Соңғы

жылдарыкеңтарағанжарнаманыңарқасындаосыөнімдерфранцуздардың

күнделікті өмірінің қажеттілігіне айналды. Ендеше, заман ағымына ілесу

үшін психоаналитиктер осы мəселеге көңіл бөлгені жөн. Тазалағыш

сұйықтықтардың (мысалы, хлорланған) психо- анализін іске жарату үшін

кіржуғышұнтақтардысабынға(Lux,Persil)немесежуғышзаттарға(Оmо)

қарсықоюарқылыбəсекелестіругеболады.Əржағдайдазалалменем,кір

менөнімарасындағықатынасəртүрліболған.

Мəселен,хлорлыерітінділерсұйықкүйдіргіштіңбіртүріболғандықтан,

оны қолданғанда абайламаса болмайды. Өйткені тазартылуға тиіс заттың

өзін «күйдіріп» жіберуі мүмкін. Өнімдердің осы түріне қатысты аңыз

сияқты құрылған сюжет заттың күшпен, ауыр қол еңбегімен, яғни

қырғылауменөзгеруінеқатыстыидеяғанегізделген.Коннотацияхимиялық

я болмаса зақымдау сипатына ие, өнім кірді «өлтіреді». Оған қарағанда,

ұнтақтар–ажыратқышзат.Олардыңмақсаты–заттыжанамакемістіктен

арылту,яғникірді«өлтірмей-ақ»,«онызаттанайырып,қуыпшығады».Кір

Оmо-ның қаһарынан қаймығып, мұнтаздай тазалықтан табанын

жалтыратқанкішкенеұсқынсызқарақұбыжықретіндебейнеленген.Хлор

мен аммиакқа негізделген өнімдер соқыр болса да, жалмағыш от,

құтқарушының кейпінде. Ал ұнтақтар болса кірді матадан ығыстырып

шығарады. Олардың мақсаты – соғыс жариялау емес, тəртіп сақтау. Бұл

айырмашылық этнографиялық сəйкестікке ие: химиялық сұйықтық кір

жуушы əйелдің киімдерді ұрғылаған қимылының жалғасы іспетті болса,

ұнтақтар кірді тақтайға езіп, сығып жатқан үй шаруасындағы əйелдің

орныналмастырады.

Алайда ұнтақтар категориясының өзінде де, психологияға негізделген

жарнаманыпсихоанализге(бұлсөздінақтыбірмектепкесілтемежасамай

қолданып отырмын) негізделгенінен ажырата білу керек. Мəселен, Persil

ағартқышының беделі қорытынды нəтижеге байланысты. Бірі екіншісіне

қарағандаағырақекізаттысалыстырудыұсынуарқылыбіздіңешнəрсенің

байыбына бармайтын дарақылығымызды, сыртқы бейнеге қатысты тез

алданыпқалатын,қоғамдықпікіргетəуелділігіміздіпайдаланады.Omo-ның

жарнамасы да өнімнің əсеріне назар аударады (əсіре көрініспен), алайда

олар оның қалай əрекет ететінін ашып көрсетеді. Осының барысында,

тұтынушы нəтижесінде еш пайда көрмей, ұтылудың «құрбаны» ретінде

іскеараласады.Затбұлжердемұнтаздайтазалыққаие,құндыкүйгеенеді.

Omo жуғыш заттар категориясында бұрынғы пайдаланылып жүрген

тазартқыштанекіесекемпайдаланылады.Оғанқоса,кірдісіңгенжерінен

түк қалдырмай, тұтас тазалайды əрі жақсы көпіреді. Omo тереңнен

тазалайды,(Cinema-Publiciteжарнамасынкөріңіз)бұл–киім-кешекматасы

қалың болса, кір де тереңге сіңеді дегенді меңзейді. Бұлайша түбегейлі

тазалау – осыған дейін ешкімнің ойына келмеген жаңалық. Əр адамның

тəніқұшақпенаялы алақанғалайықболғандықтан,Omo-ныдасоғансай

жауап беретін зат ретінде əйгілейді. Көз алдыңда шүбəсіз нəтижеге қол

жеткізу оны аспандата түседі. Ал көпіршік болса, осы бір ғажап

тазартқыштың сəн-салтанатының таңбасы ретінде əмбеге аян. Көпіршік

көрінісініңешқандайпайдасыжоқекеніненбастасақ,соғанқарамастан,аса

мол көпіршіктің жеңіл жəне ешқандай кедергісіз таралуы – оны бөлетін

бастапқы белсенді элементтің зор күшке ие екенінің айғағы. Көбік

тұтынушыныңматериянызатпен жанасқан кездежеңілжəне тікелейəсер

ететінсалмақсызмақтадайжеңілзатретіндеелестетугедегенұмтылысын

дақуаттайды.Соныменбіргеадамныңтағамнан(фуагра,тəттілер,шарап),

киім-кешек(муслин,тюль)немесесабыннан(ваннақабылдапжатқанкино

жұлдызы) алатын «бақытпен» парапар келетін рахатты бастан кешкендей

қанағаттанарлықсезімдесыйлайды.Бұлжерде көпіршік тіпті белгілібір

рухани таңба да бола алады. Себебі тек рух қана жоқтан бар жасауға

қауқарлы. Аз ғана салдардан кең көлемді нəтижеге қол жеткізердей (ал

кремдер мүлдем өзгеше, жайлылық беретін «психоаналитикалық» мəнге

ие: олар əжімдерді кетіреді, дененің ауырған жерін, ауырсынуды т.б.

жазады)елестейді.Жуғышзатбірмезеттекірдітұтаскетіріпқанақоймай,

ауадай жеңіл субстанция адамды тамсандырады. Материалға зақым

келтірмей-ақ, оның молекулалық құрылымын түзете алатын бейнесі

арқылы жасыру өнері – осы мəселедегі ең маңызды жайт. Осындай

эйфория арасында есімізден шығаруға болмайтын бір мəселе – Persil де,

Omoдаағылшын-голландтықUnileverкомпаниясыныңөніміекені.

Көканықтамалық

«Көк анықтамалық» (Blue Guide)

 көркем көріністен бөлек пейзаждың

барынан хабарсыз. Мұндағы көзге түскен кез келген ойлы-қырлы жер –

көркемкөрініснышаны.Осыжердендеальпіліккөнемиф(себебіолХІХ

ғасырға жатады) арқылы тауды буржуазиялық асқақтатуды көреміз.

Анықтамалық бұл мифті табиғат культі мен пуритандықтың гибрид

қосындысы қызметін əрдайым атқарған гельветтік-протестанттық

моральмен (таза ауа арқылы қайта жандану, тау шыңдары көрінісінде

санаға бойлайтын моральдық идеялар, тау шыңдарын бағындыру –

азаматтық ерлік деп есептелу т.б.) өте орынды байланыстырған. «Көк

анықтамалықта» эстетикалық тіршілік ретінде асыра əспеттелген

көріністер арасынан біз жазықтарды өте сирек кездестіреміз (олар

«құнарлы»депсипатталғантұстағана),алүстірттермүлдеұшыраспайды.

Саяхат жасау орындарының пантеоны қатарына тек таулар, шатқалдар,

асуларментауаңғарларығанажатқызылады.Оныңдаөзіндіксебебібар.

Бəлкім, аталған жерлер қайрат-жігер мен жалғыз оқшаулау мораліне дем

беріп тұратындай күшке ие болса керек. «Көк анықтамалық» саяхат

жасаудыөнімдіеңбектіұйымдастырудыңжолыретіндеқарастырып,жаяу

сапарды көңіл күйді көтерудің таптырмас амалы ретінде паш етеді.

Осыныңөзі«Көканықтамалық»мифологиясыныңтамырыөткенғасырдан

бастау алатынын меңзесе керек. Нақтырақ айтсақ, буржуазия қайрат-

жігердісатыпалумақсатындаоныңешқандайкеріəсерінбастанкешірмей-

ақ, өзіндік бейнесі мен болмысын сақтап қалу жолында жаңа лепке ие

болған еді. Ендеше, бұл жағдай «Көк анықтамалықтың» түп төркіні

эйфорияға емін-еркін берілген тарихи фазадан бастау алатынын айқын

дəлелдейді. Бұдан шығатын қорытынды: нəтиже айтарлықтай логикаға

қонымды болса да, бұл – ақымақтық, себебі ландшафттың көріксіздігі,

кеңістіктің болмауы немесе адамдардың қызығушылығын тудырмауы

саяхаттан алатын рақатқа (ал ол саяхаттың ең негізгі мақсаты емес пе?)

соншалықты қайшы келеді. Ақыр соңында, «Көк анықтамалықта»

салқындық таныта отырып жазылған мынандай жолдар пайда болады:

«Үңгужол (туннель) өте көркем көрініске айналады». Ал оның ішінде

ешкімнің еш нəрсе көре алмайтыны маңызды емес, маңыздысы – осы

жерде жерасты жолының таудың толыққанды таңбасы ретінде

қарастырылуы.Бұлоныңқұныжайлыендігəрібасқатырмайтынадамүшін

жеткіліктідəрежедегіберікқаржылықтұрақтылықекеніанық.

Көріністің басқа жақтарын тұмшалап, таулы қыраттар кеңістікті

толығымен алып жатқаны секілді, ел ішіндегі адамдардың өмірі де осы

ғажайыптардың тасасында қалып, түкке тұрғысыз күй кешіп жатқанын

салыстырып өтуге болады. «Көк анықтамалық» адамдарды тек «тип»

ретінде ғана көреді. Мəселен, Испанияда баскілер – ержүрек теңізші,

леванттық – ақжарқын бағбан, каталондық – зерек саудагер жəне

кантабрилік – сезімтал таулық. Мұнда да тікелей мəселеге қатысты

ойлаудың кеселіне тапболамыз, ал оладамдаржайлыəртүрліақпараттар

буржуазиялық мифологияның тереңінде жатыр (біз ол жайтты жиі-жиі

кездестіріп тұруымыз да осыдан болу керек). Испанияның этностық

шынайы өмірі – үлкен қойылымды классикалық балет, өте қызықты дел-

артекомедиясы(commedia dell’arte өнер комедиясы деген мағына береді,

бұл – Италиядағы халық (көше) театрының бір түрі) тəрізді, оның

шындыққа жанаспайтын типологиясы қоғамдағы жағдайдың, таптар мен

кəсіптердің шынайы көрінісін бүркемелейтін қызмет атқарады. «Көк

анықтамалық» үшін адамдар тек пойызға отырғанда, төменгі класты

үшіншітапқаарналғанвагондардысықайтолтырғанкездеғанаəлеуметтік

болмысретіндетіршілікетеді.Бұданбөлек,оларүшінадамдарқарапайым

құрал тəрізді: ескерткіштердің топтамасын құрап тұрған, ел өмірінің

маңызды бөлшегін қамтып тұрушы көз тартарлық жəне сəнді декорация

ғана.

Моральдықұлықтауғалайықтұмсатабиғатаясындағыөткелдерінесепке

алмағанда, «Көк анықтамалық» Испанияның сипаттау мүмкін емес

аймақтар арқылы жалғанып жатқан шіркеу торабын, шіркеу қоймасын,

крестпеналтарьперделері,тіреуішколонналар(əрқашансегізбұрышты),

мүсіндер топтамасы (отбасы жəне еңбекті бейнелейтін), романдық дəліз,

белағаш(неф)пенүлкенкөлемдіайқышағаштарəлемінентұратынкеңістік

түрінғанабіледі.Көріпотырғанымыздай,аталғанескерткіштердіңбарлығы

дінисипатқаие. Өнер тарихын буржуазиялықкөзқарастұрғысынан алып

қарағанда, оны христиандық жəне католиктік сипаттан бөлек елестету

мүмкін емес. Христиан дінінің туризмге қажетті негізгі ескерткіштері

көрікті жерлерде орналасқан. Адамдар тек шіркеулерді көру үшін ғана

сапарға аттанады. Бұл жердегі католицизм, көп жағдайда, алдыңғы

мұсылманөркениетіқолжеткізгенжетістіктіессіздікпенбүлдіргенжабайы

күш сипатына ие. Кордова мешітінің керемет бағаналар «орманы» əр

бұрыштағы үлкен екі колоннаға доғаша иіп орнатылған сəнді

михрабтармен əрленген. Төңірекке сұстана асқақ қарап тұрған Құдай

ананың үлкен мүсіні (Франко туындысы) көріністің сұрын қашырып-ақ

тұр. Осының барлығы француз буржуасына өмірінде бір рет болса да

христиандықтың,тарихитұрғыданалғанда,терісжағыболғанытуралыой

салады.

Түйіндеп айтар болсақ, «Көк анықтамалық» түсіндірме мен

феноменологиядан бас тартатын барлық сараптамалық сипаттамалардың

пайдасыздығынкөрсетеді.Олшынайыһəмөткенуақытшеңберіндеқалған

мекенді кезіп, сапар шеккен қазіргі заман саяхатшысының өзіне қойған

сұрақтарының біріне де, шын мəнінде, жауап бере алмайды. Тек

ескерткіштерді ғана іріктеп алып, солар жайлы ғана əңгімелеу жер мен

оның халқы жайлы шындықты бүркемелейді. Олардың қатарына бүгінгі

тарихи дүниелерден еш нəрсе кірмей қалған. Соның нəтижесінде,

ескерткіштердің өзі танып-білуге келмейтіндей, еш мəні жоқ нысанға

айналады. Оған қоса, айқын көзге көрініп тұрған дүниелердің бəрі де –

біртіндеп жойылып бара жатқан ескерткіштер – кез келген алдамшы

дүниеге (мистификацияға) сай. Анықтамалық мəлімдеген мəселеге қарсы

келетінсоқырсенімқұралынаайналады.Географияныадаммекендемейтін

ескерткіштер əлемінің сипаттамасы деңгейіне түсіру арқылы «Көк

анықтамалық» сол буржуазияның басым бөлігі үшін ескірген

мифологияны алға тартады. Саяхаттың «мəдениеттен» гөрі адамдардың

шынайы өміріне жақындау тəсіліне айналғаны (немесе қайта айналғаны)

ешқандай дау тудырмайды. Сапар барысындағы негізгі əңгіме өзегі

күнделікті өмір екенін тағы бір рет атап өтеміз. Сонымен қатар бүгінгі

таңда саяхаттан мүлдем хабары жоқ адамдардың өзі сұрақ қойып,

қызығатынəлеуметтікгеография,қалақұрылысы,əлеуметтану,экономика

да қамтылады. Ал «Көк анықтамалыққа» келсек, ол əлі де жартылай

ығыстырылған буржуазиялық мифологияны ұстанады. Соған сай,

мəдениеттің іргелі құндылығы өнерде (діни) жатыр, ал оның «байлығы»

мен «қазынасы» заттардың жиналуынан көрінеді (мұражайлардың

қалыптасуы).Мұндай əрекеттіңекітүрліықпалыбар:кез келгенуақытта

сипаттауғакелмейтіндүниеніқосақамтуүшінсолжердегіөмірденалшақ,

əлемдегісоғанбарыншаұқсас,өзінеқатысыжоқмəдениетүлгілерінеқол

жеткізу һəм осыны санаулы жəне меншікті (acquisitive) жүйе торының

құрсауында ұстап қалу қажет. Бұл тəсілдің мифтік, тіпті буржуазия

арасындадаайтарлықтайанахрондықсипатқаиеболабастағаныайтпай-ақ

белгілі. Менің топшылауымша, жаңа анықтамалық кітапша əзірлеу қолға

алынса,айталық,L’Expressжурналындағыəйел-редакторғанемесе«Match»

редакторына тапсырылса, біздің көз алдымызда Анкетил жəне Ларусса

Испаниясынан кейінгі Зигфрид Испаниясы, одан кейін Фурастие

Испаниясысындыбарыншаөзгешеелдерпайдаболареді.Соңғыкездері

«Мишлен анықтамалығында» (Michelin Guide) жақсы қонақүйдің

көрсеткіші ретінде жуынатын бөлмелер, шанышқылар саны

«көркемөнердің көрікті туындыларымен» араласып, бəсекеге түсіп жүр.

Мұнда тіпті буржуазиялық мифтердің де өзіндік айырмашылыққа толы

геологиясыбар.

Испания жағдайында суреттеп баяндаудың əбден таптаурын болған

сипатынүрдіскеайналдырғанжолнұсқаушының(гидтің)Франкоғаберген

жасырын қолдауы тұсында ғана суреттеуі шындыққа толық жанасады.

Тарихиəңгімелерде(оларсаныжағынаназжəнемардымсызкеледі,себебі

тарихтың өзі игілік əкелетін буржуазия емес екені əбден белгілі) сол

жердегі Герника жайлы бір ауыз сөз де айтылмайды. Есесіне,

республикалықтардың əрдайым шіркеулерді тонайтын «экстремистерді»

тілгетиекеткен əңгімелеріжиіұшырасады.Оғанқарама-қарсы қойылған

«жақсы əсіре ұлтшылдардың» «азаттық жолындағы күресте» тек «шебер

стратегиялық маневр жасап», «қарсылық танытуда ерекше қайсарлық

танытып, ерлік көрсеткені» жайлы аңыздарды тықпалап жіберу де ұмыт

қалмайды. Бұлардың сыртында, салтанатты миф-алибидің өркендеуі

жайлы, елдің көркеюі туралы байыпты баяндау да бар. Бұл көркею

«статистикалық» жəне «ғаламдық», дəлірек айтсақ, «коммерциялық»

кейіптекөріністапқаныайтпасадатүсінікті.Əрине,«Көканықтамалық»

бізге осы көркеюдің қалай бөліске түскені жайлы лəм-мим дей қоймас.

Бəлкім, ол иерархиялық жолмен жүрді. Олар бізге «қайта жаңғыруды

бастан кешіру үшін тəртіп пен иерархияның негізгі принциптерін

бұлжытпай орындай отырып, халық өзінің сабырлы һəм салмақты күші

арқылысаясижүйеніңреформасынақолжеткізгенін»айтудылайықкөруі

деəбденмүмкін.

Адамныңүлкенотбасы

Париждеүлкенфотосуреткөрмесіөткізілді.Оныңмақсатыдүниежүзінің

барлық елдеріндегі адам баласының күнделікті өмірде атқаратын

əрекеттерініңортақсипатынкөрсетуеді.Адамдардүниегекеледі,өмірден

өтеді, жұмыс істеп, білім алады, ойнайды, демалады. Осы тəрізді

əрекеттердіңбарлығыдажербетіндегіадамдарғаортақ.Сондықтандабұл

іс–əрадамныңотбасындағыкүнделіктітіршілік.

«Адамныңотбасы»(TheFamilyofMan)ПарижгеҚұрамаШтаттаралып

келген көрменің атауы болатын. Ал француздар оны «Адамның үлкен

отбасы» деп аударды. Бұрын бұл сөз орамының зоологияға қатысты

қолданылып жүргені де рас. Жан-жануардың мінез-құлқындағы адамға

ұқсастықт.б.отбасылықəрекетретіндеерекшеленіп,сөзболатын.Əртүрлі

адамдардың да тұтастығын білдіретін бұл сөйлем осы жерде биік

моральдықмағынағажəнеонытереңсезінетіндей(sentimentalized)мəнгеие

болды. Бұл көрме, əу бастан, бізді гуманизміміздің бастамасын жасаған

адам баласының алғашқы «қауымдасуының» екі жақты мифіне

бағыттайды.

Бұл мифтің əрекеті екі сатыдан тұрады: біріншіден, адам

морфологиясындағы өзгешеліктер көрсетіліп, экзотика мəселесі барынша

атапөтіледі.Адамтерісініңтүсі,бассүйегініңпішініжəнесалт-дəстүрінің

алуан түрлілігі тəрізді адамзат баласының сырт келбетіндегі сансыз

өзгешеліктерікөріністабады.КөзалдымызғаВавилонбейнесініңсұлбасы

жасалды. Осындай плюрализмнің арасынан бір «сиқырдың» көмегімен

тұтастыққалыптасты.Адамбарлықжердебірдейтуады,жұмысжасайды,

күледі, өледі. Осы əрекеттер арасында кейбір этностық ерекшеліктер

болғанымен, олардың астарында бəріне бірдей «табиғи» сəйкестіктің

жатқаны айқын. Олардың алуан түрлілігі тек сырттай қарағанда ғана

қалыпты дүние екендігі əрі ортақ ұқсас жайттардың бар екенін жоққа

шығармайтыны меңзеледі. Бұл жерде адам болмысы негізге алынатыны

сөзсіз. Көрмеде Құдай да көрініс тапқан. Адамдардың алуан түрлілігі –

Тəңірдің қуат-күшінің, байлығының нышаны, ал олардың əрекеттерінің

тұтастығы оның əмірін (will – ерік, ырық күші) паш етеді. Осы жайлы

кіріспе бағдарламада жасалған мəлімдеме де бар. М. Андре Шамсонның

сөзіменайтсақ:«Құдайдыңадамзаттіршілігінқадағалауы,біздіңтөбебоп

үйілгентүккетұрғысызқұмырсқаилеуінрақымғатолыжанарменбақылау

əрекетіне ұқсайды». Көрменің əр бөлімінде кездесетін дəйексөздер

(цитаталар) арқылы тақуалық – (pietistic) ойға баса назар аударылған.

КөбінесебұлдəйексөздерқарапайымсипатқаиенемесеКөнеөсиеттен(Old

Testament) алынған мақалдарға, өлең жолдарына ұқсайды. Олардың

барлығытарихназарынантысқалыпқойғанпайымдаулардыңбіртобын–

мəңгілік даналықты паш етеді: «Жер – ешқашан өлмейтін Ана; нан мен

тұз же һəм ақиқатты сөйле (шындықты айт) т.б.». Бұл – гномалық

ақиқаттың патшалығы. Сан ғасырлардағы адамзат дамуының, өз

табиғатының ең бейтарап нүктесінде тоғысуы. Дəл осы нүктеде трюизм

айқындығынантаза«поэзиялық»тілпатшалығынанбөлекешқандайқұнда

жоқ. Көрмедегі жəдігерлердің, суреттердің мазмұны мен тартымдылығы,

олардыорнықтыратындискурстыңмақсаты–тарихтыңайқындаушыкүшін

жою.Бұлмақсатбіздісəйкестіктіңүстіңгіқабатындаұстаптұрады.Кейбір

туындағанайырмашылықтардытарихиадақтаубізжайғана«əділетсіздік»

деп атап өтетін адам əрекетінің осы жасырын аймағына енуге кедергі

келтіреді.

Адам «тіршілігі» жайлы осы мифтің негізінде табиғатты əрдайым

тарихтың терең қатпарына орналастыратын көне мистика жатыр. Кез

келген классикалық гуманизмнің негізгі ойына сай заңдары мен олардың

терісініңалуантүрлілігіне(алайдаақтарқолынанқазатапқанЭмметТилл

атты жас зəңгі баланың ата-анасынан олардың «Адамдардың үлкен

отбасы» жайына көзқарасықалай екендігін неліктен сұрамасқа) қатысты

адамзаттарихыназдаболсаүңгибастағанадам,ақадамтабиғатыныңтас

қабатына жылдам жетер еді. Ал прогрессивті гуманизм болса, керісінше,

ескіденкележатқанжалғанұғымдардыңорынауыстырыптұрудыұмытпай,

солжердегітарихты ашуүшінтұрақтытүрдетабиғатты,оның«заңдары»

мен«шектеулерін»қырып,тазалапотыруы,ақырсоңында,табиғаттыңөзін

тарихиетіпқарастыруғақолжеткізуікерек.

Мысалдейсізбе?Олар,міне,солбаяғыкөрмедетұремеспе?!Туу,өлу?

Табиғаттыңөзідетұныптұрғандəйектерғой.Алегеродантарихтыалып

тастайтын болсақ, онда айтатын сөз де қалмайды. Олар жайлы айтылған

кез келген комментарий жай ғана таптаурын сөзге айналады. Менің

ойымша, осы жағдайда,суреттераса сəтсіз шыққаны анық,тууменөлім

бізгеешқандаймағлұматбермейді.Осытабиғатфактілерінағызəңгіменің

өзегіне айналу үшін білім деңгейіне көтерілуі керек. Олай деуге себеп –

оларөзгереаладыжəнеолардыңтабиғилығыадамбаласытарапынансынға

ұшырайтын нысанға айнала алады деген тұжырымды негіздейді. Өзінің

əмбебаптығына қарамастан, олардың барлығы тарихи жазбаның белгілері

еді. Əрине, балалар əрдайым дүниеге келеді, алайда адамзат баласы қат-

қабат қиындықтарын ішіне бүккен, оның таза тарихи сипатқа ие

модусымен салыстырғанда, осы үдерістің шынайы «болмысы» нені

білдіреді?Баладүниегежеңілнемесеауыржолменкелдіме?Оныңөмірге

келуі анасын қинады ма, жоқ па? Оған өлім-жітімнің жоғары көрсеткіші

қауіп төндіріп тұрған жоқ па? Оны қандай болашақ күтіп тұр? Міне,

дүниеге келудің мəңгілік лиризмінің орнына көрмелер адамдарға осы

жайттардыжеткізукерекедіғой.Бұлмəселеөлімгедеқатысты.Неліктен

оның болмысынқайта-қайта мадақтауымыз керек... Осы арқылы, онымен

күресужолындақыруаршаруаатқарылуықажеттігінұмытқалдыруқаупі

де қылтиып тұр емес пе? «Табиғи» өлімнің нəтижесіз сəйкестігін емес,

міне,дəлосытың,өтеқажеттіықпалдыжайттардыдəріптеуімізкерекеді.

Көрмедеқолайлыфактілерарасынанорыналып,тағдыршешіміқатарына

жатқызылған,дүниегекелуһəмөлімменбіргебірқатарғақойылған,үлкен

еңбек жайлы не айтуға болады? Бұл еңбектің ғасырлар қойнауынан

жеткеніне əрі оның таза тарихи дəйекболыпқалуына ешқандай дау жоқ.

Біріншіден,олардыңпайдатабуесебіненжасалғанмақсаттытəсіліарқылы

отар елдің жəне Батыс елдері жұмысшыларының ишарат (gestural)

сəйкестігіншатастыруəділеттіккеешқашанжатпайды(ПариждіңГуттд’Ор

ауданында тұратын Солтүстік Африка жұмысшысынан «Адамның үлкен

отбасы» жайлы не ойлайтынын сұрап көрейік). Екіншіден, оның

шарасыздықтан (inevitability) атқаратын еңбегі қаншалықты «пайдалы»

болса,соншалықты«табиғи».Солсебептіпайдаданқашыпқұтылаалмауды

түрлендіру арқылы, бəлкім, күндердің күнінде шарасыздықтан

атқарылатын еңбекті де өзгертуге болатын шығар. Көрмеде еңбек

ишаратының мəңгілік эстетикасының орнына, дəл осындай толықтай

тарихисипаталғанеңбекжайлыайтылуыəлдеқайдадұрысболаредідеп

ойлаймын.

Сондықтан да адамилықтың ақтық мақсаты əлемнің тұрақтылығын

«даналықпен» жəне «лиризммен» алдарқатып жасыру ма деп сескенемін,

ал, шынымен солай болса, адам əрекетін зиянсыз ету үшін оған мəңгілік

сипатбергенжөн.

Ескертпе

1.TelQuel,II,p.191

2.HachetteWorldGuides,dubbed‘GuideBleu’inFrench

3. [Francisco Franco (Франсиско Франко) – əсіре ұлтшылдардың басшысы, 1936–1938 жылдары

Испанияда республикалық үкіметке қарсы төңкеріс ұйымдастырды. Ол дүние салғанға дейін

Испанияныбиледі,1975жылықайтысболды].

АЛТЫНШЫТАРАУ

Романдағыдискурс

МихаилБахтин

МихаилБахтин–ХХғасырдыңсоңындағыәдебижәнемәденизерттеулергежаңалепәкелген

көрнекті ойшылдардың бірі. Ол қоғамның жеке-жеке қайнарларынан туындап жатқан

дискурстардыәдебиеттіңқалайтоғыстыратынынаденқойды.Соныменқатарәдебитілдіқайта

зерделеуге үлес қосты. Теорияға салсақ, кез келген сөз басқа бір сөзбен байланыста болады.

Аталмыш теория жекелеген әдеби шығармалардан назарды бұрып әкетіп, көркем шығарма

орын тепкен интермәтіндік әлемнің табиғатын түсінуге жетеледі. Бұл мақалаға арқау болған

таңдамалыүзінділер1934–1935жылдарықағазбетінетүскен.

Романды,тұтастайалғанда,түрліəлеуметтіктиптердіңсөйлеутүрі,кейде

тіптібірғанатілдіңсаналуанқұнары,əрі-беріденсоң,көпүнніңкөркемдік

тұрғыдан жымдасқан жиынтығы десек те болады. Оның ішкі əрқилы

қыртыс-қабаттары тұтас бір ұлттың əлеуметтік диалектілеріне, жеке бір

топтың мінез-құлқына, кəсіби қалыптасқан сөздерге, бесаспап тілге, өсіп

келе жатқанжеткіншектерменегде кісілердіңтобынатəнсөздерге, билік

тіліне, түрлі үйірмелер мен сəн үлгілерінің тіліне, тіпті əлеуметтік-саяси

бағыттаөтетіннақтыбіркүнге,сағатқа(күнделіктікөтерерұранына,өзіне

тəнсөзмақамына,өзіндіксөзəсеріне)қызмететуімүмкін.Тілдіңбұлішкі

қабаттарының қатпарлануы кез келген ұлт тіліне қатысты. Өзінің тарихи

жасампаздығына орай, олар романның жанр ретінде қалыптасуына əсер

етеді. Романның өз тақырыптарын əлемдегі идеялар мен сөз құралының

байлығына, ондағы суреттеу мен айтылған сөздің, сөйлеу түрлерінің

(разноречие – алуан түрлі сөйлеу мəнері) əлеуметтік əралуандығы мен

осындайжағдайлардатуындағанəртүрліжекелегендауыстардыңқолайлы

дамуынаүйлестіруі,бейнелепайтқанда,оркестрдікөзалдыңаəкеледі.

Автор сөзі, əңгімелеушінің сөз саптауы, жанрдың қарастырылуы,

кейіпкерлердің сөзі – бұлардың бəрі де гетероглоссияның алуан түрлі

сөйлеу мəнері көмегімен романға енетін іргелі композициялық бірліктер.

Айналып келгенде, бəрінің илейтіні бір тері, мақсаты ортақ. Олардың

əрқайсысы көптеген əлеуметтік үндерге жəне əртүрлі байланыстар мен

өзара қарым-қатынасқа түсуіне (əрдайым көп немесе аз диалогті)

мүмкіндік береді. Мұндағы айырмашылық – айтылған сөздердің өзара

байланысып,сөйлеутүрлерінеұласуы.

Сан қилы сөздер мен тілдер арасындағы айқын байланыстар, өзара

тəуелділіктер, тақырыптың түрлі тілдер мен сөйлеу мəнерлері арқылы

өрбуі, сол тақырыптың əлеуметтік гетероглоссияның сыздықтаған

ағыстары мен тамшыларынабөлініпкетуі,оныңдиалогизациясы–роман

стилистикасының негізгі айырмашылықтарының бірі. Тілдер мен

стильдердіңмұндаймызғымасбірліккеқолжеткізуідəстүрлістилистикада

əлі қалыптаса қойған жоқ. Романдағы тіл мен əлеуметтік диалогтің

айырмашылығынжақындастырутəсіліндеəзіргеешкімбілмейді...

Тіл – сөз суреткерінің санасы өмір сүретін нақты бір тіршілік ортасы

сынды болғандықтан, ешқашан да біркелкі болмайды. Ол оны толтырып

тұратын нақты идеологиялық түсінік пен тірі тілдің үздіксіз тарихи

қалыптасуынан оқшаулап алынған нормативті формалардың абстрактілі

грамматикалық жүйесі ретінде ғана біртұтас болмақ. Шынайы əлеуметтік

тіршілік пен тарихи қалыптасу ұлттық абстрактілі бірыңғай тіл аясында

тұйық, ауызша идеологияның һəм əлеуметтік танымның көптеген айқын

əлемін жасайды. Тілдің деңгейлес, абстрактілі элементтері осы сынды

əркелкі таным шеңберлерінде түрлі мəнді де құнды дүниелер жинап,

əрқилы дыбысталады. Осындай əр алуан жүйелер (абстрактілі деңгейде

бірегей) əртүрлі семантикалық, аксиологиялық мазмұнмен жəне өзіндік

дербесдыбысыментолыққантілдіңэлементтеріболыпсаналады.

Ауызша һəм жазбаша əдеби тіл өзіндік ортақ абстрактілі-тілдік

сипаттарымен ғана емес, осы абстрактілі белгілерді ұғыну формасы

бойыншадабіртұтасболғандықтан,өзіндікнақтытақырыптық-мағыналық,

экпрессивтіктұрғыданжіктелгенəрібір-бірінекереғар.

Мұндайжіктеу,еңалдымен,жанрлардыңөзіндікболмыс-бітімібойынша

анықталмақ. Тілдің қандай да бір белгілері (лексикологиялық,

семантикалық, синтаксистік т.б.) əртүрлі жанрлардың, яғни шешендік,

публицистикалық,газеттік,журналистік,арзанəдебиетжанрлары(мəселен,

көркемдігі əлсіз роман) үлкен əдебиеттің алуан түрлі жанрларының

интенционалды талпынысы мен ортақ акценттік жүйесімен астасып

жатады.Осыбелгілераталғанжанрлардыңажарынашып,нəрбереді:олар

белгілі бір көзқараспен, ой толғау түрімен, реңкі мен акцентімен біте

қайнасыпкетеді.

Бұданбасқа,туындағантілдіңжанрғажіктелуітілдіңкəсібижіктелуінеде

ұласып жатады. Жалпы алғанда, «кəсіби» тіл адвокаттың, дəрігердің,

саудагердің,саяситұлғаның,халықмұғалімініңт.б.болыпжалғасабереді.

Осылайшабұлсөздертілдіңжанрғажіктелуіменоданəріүйлесіп,алкейде

басы бірікпей, жіктелуге ұшырайды. Бұл тілдер, əрине, сөздік қорымен

ғана ерекшеленбейді. Олардың құрамында интенционалды бағыттың,

нақты мəн мен бағаның белгілі бір формалары бар. Ал жазушы (ақын,

романист)тілініңөзідеөзгекəсібижаргондармендеңгейлесқалыптасқан

сөзретіндеқабылдануымүмкін.

Алайдаортақəдебитілдіжанрлықнекəсібижіктеуменісбітеқоймайды.

Əдебитілəлеуметтіктоптардаүстемболатынауызша-жазбашатілсекілді

өзініңтүпөзегіндебіртектіболады.Солайболатұра,өзгедəуірлердеөткір

боп келген атаулы əлеуметтік саралау мен əлеуметтік жіктеме əрдайым

орын алып жатады. Əлеуметтік жіктеме онда да, мұнда да жанрлық һəм

кəсіби жіктемемен сəйкес келуі əбден мүмкін, бірақ оның толығымен

дербесжəнеөзіндікерекшелігібар.

Сондай-ақ əлеуметтік жіктемені, ең алдымен, тақырыптық-мағыналық

һəмэкспрессивтіктанымдардыңерекшелігіменанықтайды.Демекол–тіл

элементтерінұғынуменоларға акцентжасаудыңтиптікерекшеліктерінде

көрініс береді деген сөз. Əрі ортақ əдеби тілдің абстрактілі-тілдік

диалектологиялықтұтастығынбұзаалмайды.

Оныңүстіне, кезкелгенəлеуметтікмаңызыбардүниетаным өзіншебір

жол тауып, тілдің интенциялық мүмкіндіктерін бұрмалауы да мүмкін.

Бағыттар(көркемдікте,басқада),орталар,журналдар,кейбіргазеттертіпті

қандайдабірмаңыздышығармаларменжекетұлғалар–бəрідеөздерінің

əлеуметтік маңызына қарай тілдегі сөздер мен формаларға өзіндік типтік

интенциясыменакценттерінжүктейалады.Соларқылыолардыбелгілібір

мөлшерде өзге бағыттардан, топтардан, шығармалардан, тұлғалардан

шеттетіп,тілдіжіктеугеұмтылады.

Əлеуметтікмаңызыбарəрбірауызшаайтылғансөзкейдетұтасдəуірлерге

созылып, кең ауқымда таралып, тіл белгілеріне нақты бір мəндік

өзгешеліктер мен айқын сарын таңу арқылы оның мəндік һəм

экспрессивтікталпынысындақозғалғанөзинтенцияларынжұқтыраалады.

Сөйтіп,олұрансөз,бейəдепсөз,мақтаусөзт.б.сөздержасайалады.

Ауызша-идеологиялық өмірдің кез келген белгілі бір тарихи кезеңінде

əрбір əлеуметтік топтағы əр буынның өз тілі болады. Бұған қоса, түрлі

жастағыадамдардыңда,шынмəнінде,əлеуметтіктобының,оқуорнының

(бастауышсыныптың,жоғарысыныпоқушыларыныңжəнекəсібиколледж

студенттерінің тілдері əркелкі) өзге де жіктелім факторларының ырқына

қарай өзгеріп отыратын өз тілі, өз мақамы, өзіндік акцент жүйесі бар.

Мұныңбарлығы,əлеуметтікортасықаншалықтытарболсада,əлеуметтік-

типтіктілдергежатады.Тіптіотбасылықжаргондатілдіңəлеуметтікшегі

бола алады. Бұған мысал: Толстойда суреттелген, өзіндік ерекше сөздігі

менөзіндікакцентжүйесібарИртеньевтеротбасыныңжаргоны.

Соңғыайтарым:əлеуметтік-идеологиялықөмірдің, əртүрлідəуірлермен

кезеңдер тілінің кез келген уақытпен тығыз байланысы бар. Тіпті əрбір

күннің де тілі болады. Бүгінгі мен кешегі əлеуметтік-идеологиялық һəм

саяси «күннің» өзіне тəн дискурсы бар. Əрбір күннің өзіндік əлеуметтік-

идеологиялық, мəндік жағдаяты, өзіндік сөздігі, өзіндік акцент жүйесі,

өзіндікұраны,өзіндікбалағатыменмақтауыбар.Поэзиятілдегі«күндерді»

өңінен айырады, ал проза, көріп отырғанымыздай, оларды əдейілеп

шеттетеді.Олардыбітпейтінромандықдиалогтердебір-бірінеқарсықойып

салыстырады.

Осығанорай,өзініңтарихитіршілігініңкезкелгенсəтіндетілбастан-аяқ

кереғар. Бұл осы шақ пен өткен шақ арасындағы, өткен шақтың түрлі

дəуірлер қалтарысындағы, осы шақтың əркелкі əлеуметтік-идеологиялық

топтарыарасындағы,бағыттар,мектептер,орталарт.б.аралықəлеуметтік-

идеологиялық қарама-қайшылықтардың іске асқан тіршілігінен көрінеді.

Мұндайқайшылықжаңаəлеуметтік-типтік«тілдер»жасап,өзаратүйісіпте

жатады...

Дегенмен, шындығында, біздің салыстыруымызды методологиялық

тұрғыдан негіздейтін ортақ жазықтық бар. Ол – гетероглоссияның, яғни

əртүрлітілдікмəнердіңтоптасқантүрі.Олардыңдаралықнегізіндеқандай

қағидажатпасын–əлемжайлыөзіндіктүсінік,оларғаауызшамағынаберу

формасыайрықшатақырыптық-мағыналық һəм құндылыққатолыой-өріс

болыптанылмақ.Сондықтандаоларбір-бірінөзаратолықтыраалады,бір-

біріне қайшы келеді, олардың бəрін де салыстыруға, диалог тұрғысынан

байланыстыруға əбден болады. Ол сөздер адам санасынан, яғни сол

шығарманы жазып отырған суреткер-романшының жасампаз санасынан

орын алып, қатар өмір сүреді. Сондықтан да олар əлеуметтік

гетероглоссияда шынайы тіршілік кешіп, күресіп, шыңдалады. Сол үшін

олардың бəрі де жанрлық тілдердің пародиялық стилизацияларын, кəсіби

бағыттық тілдердің, буындар, əлеуметтік диалектілер т.б. (мəселен,

ағылшын юморлық романындағы) тілдердің əртүрлі көрсетілімі мен

стилизациясын өз ішінде біріктіруге қабілетті романның ортақ

жазықтығына ене алады. Романшы олардың бəрін де тақырыптарын

үйлестіру үшін əрі тігісін жатқызып (турасынан емес), ойлау жүйесі

(интенциясы)менбағасынкөрсетуүшінпайдаланаалады…

Тілдегібарлықосы жіктеу күштерініңжұмыснəтижесінде ешқандайда

бейтарап, «ешкімге» тиесілі емес сөздер мен формалар қалмайды. Тіл

толықтайталан-таражғатүсіп,интенцияларғабойалдырып,акценттенкөз

ашпайды.Өзіндетіршіліккешетінсанаүшінтіл–нормативтіформалардың

абстрактіліжүйесіемес,əлемжайлынақтыгетероглоссиялытүсінік.Жанр,

бағыт,топ,қандайдабіршығарма,қандайдабірадам,буын,жасшамасы,

күн мен сағат сынды кез келген сөзден мамандықтың «дəмін» сезуге

болады.

Əрбір сөз əлеуметтік тұрғыда зақымдануға ұшырап, өмір сүріп келе

жатқан контекст пен контекстердің дəмін татады. Барлық сөздер мен

формалар қилы ниеттерге толы. Контекстік қамыттан (жалпы, үрдістік,

индивидтік) олардың қашып құтылмайтыны сөзсіз. Тұрақты, əлеуметтік-

идеологиялықнақтыбірнəрсеретіндегігетероглоттықпікір,тілжекесана-

сезімретіндеөзіншедараланып,шекаралықаралықтажатыр.Тілдегісөз–

бөтен бір сөздің жартысы. Ол сөздің өзіндік семантикалық жəне

экспрессивтік мағынасына өз ойыңды, мəнеріңді, өз ниетіңді бейімдеп

толтырғанкездеғана«сенікі»болады.Осысəттенбастап,сөзбейтарапəрі

ешкімгетиесіліемесқасиетінжояды(сөйлептұрғанкісісөздерінсөздіктен

алмайтын шығар!) Сөйтіп, басқа адамдардың ауыздарында, өзге

адамдардың контекстерінде, өзге де əртүрлі ниеттерді жүзеге асыруға

қызмететебастайды.Міне,біздəлосыжердегісөздіалып,оныөзсөзімізге

айналдыра аламыз. Бірақ сөздердің бəрі бірдей бағынып, икемге көне

қоймайды. Өз сөзімізге айналып кете қоюы да екіталай. Көп сөздер

қарсылық танытып, жатық айтылмай жатса, енді бір сөздер бөгделігін

білдіріп,айғайлаптұрады. Кім айтып тұрса да, ондай сөздердіңбөтендігі

білініп қалады. Ассимиляцияға бағынбай, контекстен қашқақтап, мінез

танытқаны айқын аңғарылады. Айтып тұрған адамның еркіне көнбей,

тырнақшадағы сөздей тырысып бағады. Тіл айтушының еркіне бағынып,

оныңсөзінеоп-оңайайналасаларбейтарапқұралемес.Олбасқаадамның

иелігінекөшіпкелгенқоныстанушыіспеттес.Бірденжерсінеалмайтыныда

сондықтан.Оғантөселуүшін,өзырқыңабағындырып,иеленуүшінуақыт

керек.Екпініңекөніп,сіңісіпкетуідеоңайемес;қиындакүрделіпроцесс.

Нақты əлеуметтік-идеологиялық тілдік сана қалай шығармашылық

деңгейге көтеріле алады, яғни белсенді бола ала ма? Əдебиет ретінде ол

гетероглоссиямен қоршалған кейіпте танылады жəне талассыз һəм қол

тимеген біртұтас қалыпта айқындалады. Белсенді əдеби лингвистикалық

сананыңбарлықуақыттажəнебарлықжерде(яғнибізтарихитұрғыданқол

жетімдібарлықəдебиеттердəуірінде)тілменемес,«тілдермен»қақтығысқа

түсетіні белгілі. Сана тілді таңдау барысында ондай қақтығыстардан

қашып құтыла алмайды. Əрбір əдеби сөз қойылымына сана

гетероглоссиялық ортада белсенді түрде барлау жасап, өз ішінде

тұрақтылық орнату үшін өзі қозғалысқа түсіп, басқаша айтқанда, «тіл»

таңдайды. Хат-хабарсыз, ойсыз, толығымен əлеуметтік идеологиялық

қалыпты өмірден тыс, тек тұйықталған ортада қалған жағдайда адам тіл

таңдау мүмкіндігінен қол үзеді əрі өз тілінің өзге тілмен қақтығысқа

түспейтінінедесенімдіболғандықтан,бұйығылыққаұрынады.

Тіпті ондай адам бір ғана тіл емес, тұтас тілдермен де айналысады. Ол

тілдердің əрқайсысының тұрғылықты орны бекітілген əрі талассыз.

Қозғалыстың бірінен екіншісіне ауысуы да айқындалған, ол алдын ала

ойлау үдерісінен туындамайды. Бұл тілдердіңəрқайсысы бейне бір жеке-

жеке камераларда болғандай. Сондықтан да олар санада бір-бірімен

қақтығысқа түспейді. Бұл тілдің бірі екіншісіне басқа тілдік тұрғыдан

көзқарастанытып,үйлестіругедеқауқарсыз.

Бір мысал келтіре кетейік. Қала орталығынан бірнеше шақырым

қашықтықтағышаласауаттышаруаларқозғалыссызқалыптыңқұрсауында;

олардың күнделікті тұрмыс əлемі де олар үшін бұлыңғыр. Оған қоса,

бірнеше тілдік жүйенің ортасында өмір сүруде; Құдайға бір тілде

(шіркеудегі славян тілінде) дұға жасаса, басқа бір тілде əн салады,

отбасымен өзге тілде шүйіркелесіп, ал жергілікті билікке хатшы арқылы

өтініш жасай бастағанда, төртінші тілге (ресми-сауатты тіл, «қағаз тілі»)

көшеді. Мұндағы əртүрлі тілдердің барлығы əлеуметтік-диалектикалық

маркерлертұрғысынандадерексіз.Бұлтілдершаруаныңтілдіксанасында

да диалог түрінде келісілмеген. Ол бірінен екіншісіне ойланбастан өтті.

Əрқайсысы өз орнында тұрғанында дау жоқ, əрқайсысының орны да

талассыз. Бір тілді талдап-таразылауға (оған сəйкес келетін сөз əлеміне),

басқатілдіккөзқараспен(яғникүнделіктіқолданыстағытілменкүнделікті

дұға əлемінің тіліне, əнге яки керісінше) қарауға оның сауаты жетпеуі де

мүмкін.

Тілдерді сыни интеранимациялау біздің шаруаның санасында пайда

болды делік. Олар тек əртүрлі тілдер ғана емес, сонымен қатар ішкі

алабажақ тілге, əлемдегі идеологиялық жүйелер мен соған лайықты

тəсілдерге де бауыр басқан. Сол тілдермен ажырамастай байланысқан

тілдердіңбір-біріменқайшыкеліп,бір-біріменбейбітəрітынышөмірсүре

алмайтын жағдайында, бұл тілдерге тиесілі сапа өзара əрекеттесудің

ақырынакеліпжеткенсоң,олардыңарасындабағдарлардыбелсендітүрде

таңдауқажеттігібасталады.

Тіл мен дұға əлемі, тіл мен əн əлемі, тіл жəне еңбек һəм күнделікті

тұрмыс əлемі, маманданған тіл мен жергілікті билік тілі, жаңа тіл мен

қалағажақынарадакөшіпкелген еңбекшілердіңəлеміментіліболама–

барлығыдаертеме,кешпе,бейғамдықтанбаскөтеріп,басқаларменқатар

еркін тыныс алары даусыз. Еркіндіктің арқасында əрқайсысы сөйлеу

түрініңтүрленуінеүлесқосады.

Прозашы жазушы-романшы ретінде өз шығармасының тілінен басқа

адамдардың ой-танымын сызып тастамайды. Ол гетероглоттық тілдердің

артында тұрған əлеуметтік-идеологиялық мəдени көкжиектерді (үлкен

жəне кішкентай əлемдерді) бұзбайды, қайта оларды қуана қабылдап, өз

жұмысынапайдаланады.Прозашыбасқалардыңəлеуметтіктанымынатолы

сөздерді шебер пайдаланып, өз мақсатына жұмыс істеуге мəжбүрлейді.

Сөйтіп,олсөздерөздерініңжаңаиесінеқызмететебастайды...

Ағылшын ажуа (комикс) романдарынан, барлық деңгейдегі ауызекі тіл

болама,жазбатіл бола ма, бүгінгі таңдағы аса қажет əдеби тілдіңажуа-

қалжыңдық (комикалық-пародиялық) қайта өңдеуін таба аламыз. Бұл

сөздердіңəрбірін...əдебитілдіңформаларыменэнциклопедиялықбарлық

сөз қыртыстарының бесаспап классикалық түрі десе де болады.

Шығармадағы сюжеттік тақырыпқа байланысты пародиялық (parodically)

əңгімеде,біріншікезекте,парламенттіксөйлеуформаларыжаңғыртылады,

соданкейінсоттыңсөзорамынемесепарламенттікхаттама,сотхаттамасы,

газет мақалалары бойынша журналистер пайдаланатын формалар тілге

тиекетіледі.Қаланыңқұрғақіскерліктілінемесесауда-саттықмəмілелері

һəм ғалымдардың кітаби (педанттық) сөзі, жоғары эпикалық стиль,

Інжілдегі стиль не екіжүзді моральдық уағыздың стилі, ақыр соңында,

нақтынемесеəлеуметтіктұрғыдананықталғанжекетұлғаныңтарихижолы

сөзболады.

Кəдімгі туабітті пародиялық стильдеу, кəсіби жəне басқа да тілдік

қабаттар кейде тікелей автор сөзінің əсерінен өзгеріске ұшырайды

(мұндағы қарапайым көтеріңкі дауыс, идилликалық немесе сентиментал

сезімнен туындауы мүмкін). Ондағы автордың семантикалық жəне

аксиологиялықкөзқарасы(бұзып-жармай)бірденсіңіріледі.Бірақкомиксте

тілдің əу бастағы түпнұсқасын пайдалану «ортақ тілдің» қалыптасқан

таптаурынтəсілінпайдалануболыпсаналады.«Бұл»«ортақтіл»–белгілі

бір əлеуметтік топ үшін кəдімгі сөйлеу тілі, хат-хабар тілінің орташа

межесі. Көзқарас немесе бағалау тұрғысынан адамдарға, белгілібір затқа

байланысты қалыпты қарым-қатынас жасауда сол қоғамдық ортада

қалыптасқан үйреншікті жайтты толымды пікір ретінде автор да

қабылдайды. Автор осы немесе басқаша дəрежедегі ортақ тілдің

арақатынасынайқындап,шегінісжасайотырып,солкөзқарастықамтиды.

Бұл орайда, автор өзінің қалыптасқан көзқарасы мен пікірін ортақ

көзқарастыңыңғайынабағындырады(өйткенікөзқарас,екіжүздіболуыда,

сырттайайтылуыдамүмкін)...

«Ортақ тілдің» артық-кемі жоқ қалыптасқан көзқарасын, ажуалық

романында айтқан жалпы, кəсіби жəне басқа тілдердің пародиялық

стильденуін, сондай-ақ тікелей авторлық дискурстың ықшам массасын

патогендік, моральдық-дидактикалық, сентименталды-селективті не

идиллиялық көріністен байқауға болады. Ажуа романда тікелей авторлық

сөз поэтикалық жанрлардың (идиллиялық, элегиялық т.б.) тікелей

регламенттелмеген стильденуі немесе риторикалық жанрлардың

(патетикалық, адамгершілік-дидактикалық) стильденуі арқылы жүзеге

асырылады.Жалпытілденбасқатілдердегіпародияғакөшунемесетікелей

авторлықсөзгекөшудебіртіндепжүзегеасады.Кейдекерісіншеболуыда

мүмкін. Айналып келгенде, бəрі жабылып сатиралық роман тілінің

жандануынаықпалетеді.

Диккенстің «Кішкентай Доррит» романынан бірнеше мысал келтіріп,

талдаужасайық.

(1) «Конференция күйме дөңгелектері мен есік қоңыраулары Харли көшесі мен Кавендиш

алаңын түгеліменазан-қазанқылған түскі сағат4–5-тердеөтті. Ырду-дырдуқызатүскенсəтте,

Мердл мырза коммерциялық ғаламат кəсіпорындардың һəм дағды мен капиталдың алып

комбинациясынжететүсінетін,өркениеттіжаһанныңтүкпір-түкпірінбритандегенатқабас

игізетін күнделікті жұмысынан үйіне оралған-ды. Десе де, Мердл мырзаның кəсіпорны ақша

соғудан басқа немен айналысатынын ешкім де нақты білген емес. Бірақ бұл терминдер барша

салтанаттышаралардаоның қызметінанықтайтын һəм бəрі де үнсіз басшұлғитын,түймедейді

түйедейқылғантəмсілдісыпайытүрдежаңашатəпсірлейтін»(1-кітап,33-б.).

Үзіндіде салтанатты (парламенттегі, жиындардағы) сөздер тілінің пародиялық стильде

қалыптасуы көрсетілген. Мұндай стильге өту сөз орамының əу бастан біршама салтанатты

эпикалық сарында болған құрылымы арқасында жүзеге асып отыр. Əрі қарай автор тілімен

(осыған орай, басқа стильмен) Мердлдің салтанатты еңбектерінің пародиялық мəнін ашады.

Мұндай сипат тырнақшаға алуға сұранып-ақ тұрған «бөтен сөз» боп шығады («бұл терминдер

баршасалтанаттышаралардаоныңқызметінанықтайтын...»).

Мұнда автор сөзіне (əңгімесіне) жасырын түрде бөтен сөз қосылған. Бірақ біз бөтен сөздің

қандайдабірформалды,турада,жанамадабелгісінкөрмейміз.Бұл–сол«тілдегі»бөтенсөзғана

емес, бөтен авторға бөтен біреудің «тілінде», архаизмге айналған екіжүзді, ресми-салтанатты,

шешендікжанртіліндеайтқансөзі.

(2) «Бір-екі күнде əлемге əйгілі Мердл мырзаның күйеу баласы, эcквайр (Ұлыбритания мен

АҚШ-тақалыптасқан,кісігекөрсетілерқұрмет.–Ред.)ЭдмундСпарклердің«Əурегетүсушілер

департаментіне» мүше болғанынан бүкіл қала құлағдар болды. Ал шүбəсіз сенушілердің бəріне

оныңтамашаорынғатағайындалғанынкеңпейілді,бекзатДецимустыңкоммерциялықұлыелде

əрқашанда...(арғыжағынкернейүнікөмкеріпкетті)коммерциялықмүддегекөрсеткенқұрметі

ретіндеқабылдаукеректігіайтылды. Ресми түрдеерекше құрметкеосылайша бөленгендіктен,

кереметбанкпенөзгедекереметкəсіпорындардыңтасыөргедомалады.АлашықауыздарГарли

көшесіндегіКавендишалаңынатекбай-батшатұратынүйдікөруүшінғанакелді»(2-кітап,12-б.).

Бұл үзіндіде (ресми-салтанатты) бөтен тілдегі бөгде сөз жанама сөз ретінде ашық түрде

енгізілген.Оныңашықтүрдеенгізілуінежағдайжасап,айтқызыптұрған–(əлгіресми-салтанатты

тілдегі) шашыраңқы бөтен сөздің жасырынтүрі. Көлегейленіп тұрса да, оның бөгде сөзекенін

Спарклересімінежалғанған,ресмитілгетəн«эcквайрден»басталып,«керемет»дегенэпитетпен

аяқталғанынан білеміз. Бұл эпитет, əрине, автордікі емес, Мердлдің желбуаз кəсіпорны

төңірегіндедаңғазатудырған«ортақпікір».

(3) «Ол татып алмағанымен, түскі ас тəбет ашарлықтай еді. Баппен дайындалған, шебер

аспаздың бал бармағынан шыққан жеңсік тағамдар; таңдаулы жемістер; ең үздік шараптар;

алтынменапталып,күміспенкүптелгенфарформенхрустальзерлібұйымдары;иісімендəмітіл

үйіріп,көздіңжауыналатынесепсізтəттілертағыбар.МынаМердлдегеніңнеткенғажападам,

неткенұлыадам,неткенкемеңгерадам,бірсөзбенайтқанда,басынабаққонғаннеткенауқатты

адамеді!»(2-кітап,12-тарау)

Алғашында биік эпикалық стильде басталған əңгіме пародиялық стильге ауысады. Одан əрі

(үзіндідекөрсетілген),қадіртұтушылархормен,астарықалыңмүттəйімсөзбенМердлдісүйсіне

мадақтай жөнеледі. Мұндағы басты мақсат – хорды осыншама сүйсіндірген екіжүзділікті

əшкерелеу; «ғажап», «ұлы», «кемеңгер» деген мақтау-мадақты «ауқатты» деген бір-ақ ауыз сөз

ауыстырасалады.Автордыңбірғанақарапайымсөйлемішіндеосылайəшкерелеуіəйгіліболған

бөгде сөзбен бірігіп кетеді. Салтанатты мадақтау кезіндегі екпіннің орнын екінші ызалы-

ирониялықəшкерелеушіекпінбасқан.

Сөйтіп,алдымызданекіакцентті,екістильдігибридтікқұрылымшығады.

Гибридтік құрылымдеп, өзіндік грамматикалық (cинтаксистік),композициялықтұрғыдан бір

адамның сөзіне тиесілі болғанымен, шын мəнінде,екі түрлі сөйлеумəнері, екі түрлі стиль, екі

түрлі«тіл»,екітүрлімағынаменқұндылықтанымыараласыпкеткенекіадамныңсөзінайтамыз.

Бұл сөздерде, яғни стильдер, тілдер, танымдар арасында ешқандай да формалды, былайша

айтқанда, құрылымдық, синтаксистік шекара жоқ. Дауыстар мен тілдердің бөлінуі бір ғана

синтаксистік тұтастық аясында өрбиді. Көбінесе қарапайым сөйлем ішінде, тіпті бір сөз бір

мезгілде гибридтік құрылымда қиысатын екі түрлі тілге, екі түрлі танымға жиі тиесілі боп

шығады. Сондықтан да екі түрлі кереғар мағына, екі түрлі акцент береді (мысалы, төменде).

Романстиліндегибридтікқұрылымныңмаңызыорасанзор.

(4)«БірақТитБарнаклмырзақымтанатүймеленіпалатын,сонысыменасасалмақтыадамеді»

(2-кітап,12-тарау).

Астарлы мəндегі бөтен сөздің бір түріне жататын псевдообъективті уəждің мұндай мысалы

бұлжерде«қолданыстағыпікір»болмақ.Формалдықтұрғыданқарасақ,уəжавторғатиесілі,яғни

автордыңниеттестігін білдіретін сөз. Бірақ, шындығына келсек, уəж кейіпкерлердіңяки жалпы

пікірдіңсубъективтітанымындажатыр.

Псевдообъективтіуəжастарлыбөтенсөзтүріндегігибридқұрылымныңбіртүріболғандықтан,

негізінен,романстиліне

тəн.Бағыныңқыжалғаулықтарменжалғаулықсөздер(«болғандықтан»,

«себебі», «себепті», «қарамастан» т.б.), барша логикалық кіріспе сөздер («осылайша», «осыған

орай» т.б.) авторлық тура интенцияны жоғалтып, бөтен тілге өңін айналдырады. Олар

ыңғайлануғабейімкеледінемесемүлдеобъективтіболыпқалады.

Негізінен, мұндай уəж(нақты кейіпкерлер не көбіне ұжымдық) бөтентілдің формасы басым

болатынюморлықстильгетəнболады.

(5)«Алапатөрттіңгүрілішартараптыжаңғыртыпжіберетініндей,құдіреттіБарнаклдаржаққан

қасиеттіоттаМердлесімініңдақпыртынауағашарпылғанжалындайүдетеберді,үдетеберді.Ол

ауыздан-ауызғатаралып,құлақтан-құлаққажетті.Мердлмырзадайадамешқайдажоқ,ешқашан

болғанемес, бұдансоң даболмайды.Айтып өткеніміздей,оның соншалықты нетындырғанын

ешкімбілгенемес,бірақадамзаттыңасылыекендігінбəрібіледі»(2-кітап,13-тарау).

Бұл арада Мердлді тобырдың қолпаштауын (астарлы сөз бөтен біреу

арқылы бөтен тілде берілген) негізге алып, əңгіме эпикалық, «гомерлік»

стильде басталып тұр (əрине, пародиялық). Онан соң автор сөзі жүреді.

Алайда бəрінің білетінін өзі білетін автор («соның жағына» бəрі білсін

деген оймен «ұсыныс жасап») объективті сипат берген. Дəп бір, бəрінің

солайболғанынаавтордыңдаешкүмəніжоқтай…Сенімді.

Романға енгізілген гетероглоссия (енгізілгендегі формасынақарамастан)

астарлы жолмен автордың ойын жеткізуге қызмет ететін, өзге тілде

айтылған өзге біреудің сөзі саналады. Мұндай сөйлеу – қосдауысты

(double‐voiced)пікірдің ерекше түрі… (Қосдауысты деген сөздің мəнін

оқырманғанақтырақтүсіндіретінболсақ,біздіңоқығанкітабымыздыбасқа

біреуге əңгімелейтін, яки оқытушы өз дəрісінде шығарма жайлы айтар

болса,сөйлептұрғанбіріншідауыс əңгімелеушікісінікі.Алекіншідауыс

солəңгіменіңмазмұныболыпсаналмақ).

Роман ішіндегі кейіпкер, ең алдымен, үздіксіз сөйлейтін адам. Роман

сөйлеуші кейіпкерлерденөз тілімен жəне ерекше идеологиялық пікірімен

келуін талап етеді. Осыдан романның жанр ретінде анықтайтын əрі

ерекшелейтінмаңыздылығытуады.

Романды роман ететін, стильдік бірегейлігіне жауап беретін ең негізгі

шарт–сөйлеушіадамменоныңойы.

Күнделіктіөмірдесөйлеушіадамныңкөтергентақырыбыүлкенмаңызға

ие. Шынайы өмірде спикерлер мен олардың ойлары туралы аяқ басқан

сайынсөзестиміз.Тереңнентартарболсақ,шынайыөмірдеадамдарбасқа

біреу айтқан дүниелерді көп қайталайды. Мысалы, өзгелердің сөздерін,

пікірін,ақпаратынсалмақтап,бір-бірінежеткізеді,естерінеалады,бағасын

береді. Кейбіреудің сөздеріне өкпелеп немесе келісіп те жатады, жоққа

шығарыпякисолсөздергесілтемедежасайдыт.б.Егердебізөңделмеген

диалогтің бөлігінкөшеде,көптің арасында, кезекте,фойедет.б. жерлерде

тыңдайтынболсақ,онда«олайтты»,«адамдарайтты»дегенқайталауларды

жиі еститін едік. Көп арасындағы дабырласқан бейберекетсіздікте «ол

айтты», «мен айттымның» барлығы да бірігіп, бір үлкен көптің пікіріне,

көптің жел сөзіне, өсегіне, түрлі жалаға т.б. айналар еді. Сонымен қатар

басқалардыңбізжайлынеайтатынын,өміріміздепсихологиялықтұрғыдан

алатын маңызын ескеру керек. Бұл сөздердің интерпретациялануы мен

түсініктіболуыда(күнделіктіөмірдегі)бізүшінасамаңызды.

Мұндай мотивтің маңыздылығы күнделікті қарым-қатынастың жоғары

жəнежақсыұйымдастырылғансалаларындаешазаймайды.Əрбірəңгімеде

өзгебіреудіңсөздерінжеткізуменинтерпретациялаужеткілікті.Аяқбасқан

сайын бір адам айтқан «дəйексөз» яки «сілтеме» кездеседі. «Адамдар

айтады» немесе «бəрі айтады» дегенге, сөйлескен адамның сөздеріне

немесеоныңалдыңғысөздеріне,газетке,ресмижарлыққа,құжатқа,кітапқа

т.б.сілтемеберіліпотырады.Біздіңақпаратымызбенпікірлеріміздіңбасым

бөлігі«меніңестуімше»,«əдеттеосылайсаналады»,«осылайсияқты»т.б.

нақтыанықталмағанортақақпараткөзіболып,жекеөзіміздікіретіндетура

жеткізіле бермейді. Күнделікті өмірде ең көп кездесетін жағдайлардың

бірін, мəселен, қандай да бір ресми кездесу жөніндегі əңгімелерді алып

көрсек... Əңгімелердің барлығы да түзетулерде қабылданған, əртүрлі

ауызшаорындалуғаберілгеншешімдердібағалаументүсіндіріпжеткізуге

бағытталған. Əңгіме сөйлеуші адамдар мен олардың төңірегіне тараған

сөздері жөнінде болмақ. Бұл мотив қайталанып келе береді немесе

күнделікті өмірдегі басқа да тақырыптардың өрбуіне септеседі, негізгі

тақырыпболып,əңгіменіңарқауынаайналады...

Идеологиялық əлемді санамыз меңгергеннен кейін, санамыздағы

идеологиялық əрекеттерде сөйлеуші адамның тақырыбы мүлдем өзгеше

сипатта. Осы тұрғыдан алып қарағанда, адамның идеологиялық

қалыптасуыбасқалардыңсөздерініріктепмеңгерупроцесідесектеболады.

Мектептердегітілжəнеəдебиетпəндеріндебіреудіңсөзін(мəтін,ереже,

мысал)біруақыттажеткізумениемденудің(appropriationandtransmission)

танылған екі əдісі бар: «жатқа айту» жəне «өз сөзіңменмазмұнын айту».

Соңғы тəсіл прозаның барлық стилистикасына мəтінді «өз сөзіңмен»

мазмұндап айту керек деген кішігірім жасырын талап қояды. Бұл белгілі

бір дəрежеде өзге біреудің сөзін қосдауыста баяндау болып саналады,

өйткені «өз сөзің» өзгенің бірегей сөзін сұйылтып жібермеуі керек.

Мазмұнын өз сөзіңмен айтқанда, жеткізіп тұрған мəтіннің айтылуы мен

стилін қажет жағдайда қайталау керек болғандықтан, алуан түрлі болуы

тиіс.Бұл–өзгебіреудіңдискурсынжеткізудің(өзсөзіменайтыпберудің)

мектептерде қолданылатын екінші жолы. Айтушы баяндағалы тұрған

мəтіннің сипатына жəне сол мəтін қабылданып, бағаланатын

педагогикалықортағабайланыстыбірнешетүргеие.

Өзгенің пікірін меңгеру тенденциясы фундаменталды мағынасында

тұлғаныңидеологиялықтұрғыданқалыптасуыүшінөтемаңызды.Өзгенің

пікірімұндаақпарат,нұсқаулық,ереже,тəсілт.бретіндеемес,біздіңмінез-

құлқымыздың түпнегізін, əлеммен ең негізгі идеялогиялық

байланыстарымыздыанықтауғаұмтылады.Олмұндабеделдіпікірһəмішкі

сенімдіпікірретіндеқызметатқарады.

Пікірдің беделі мен ішкі сенімділігі категорияларының арасындағы бір-

бірінемүлдежуыспайтынорасанзорайырмашылыққақарамастан,оларбір

уақыттабеделдіде,соныменқатарсенімдідеболып,бірсөзгебіріктірілуі

мүмкін. Бірақ мұндай жағдай көп кездесе бермейді. Көбіне бұл екі

категория арасының жылдам ажырауынан адам сөзінің қалыптасуы

идеологиялықпроцескеайналады.Біріншісі–ішкісенімгеиеемесбеделді

сөздер(діни,саяси,моральдық;əкесөзі,үлкендерменұстаздардыңсөздері

т.б.).Екіншісі–барлықартықшылықтардыжоққашығаратын,ешқандайда

беделге илікпейтін жəне көпшілік арасында жиі қабылданбайтын (қоғам

пікіріменде,ғылымнормаларыменде,ешқандайсынмендекеліспейтін),

тіптізаңкодекстеріндемойындамайтынішкісенімсөздері.Осысанаттағы

идеологиялық пікірдің күресі мен диалогтік өзара байланысы жеке

идеологиялықсанатарихыныңбейнесііспетті.

Беделдісөзбізденолардымойындап,еншілеуіміздіталапетеді.Олбізді

ішімізден көндіре алатын, өзінде бар болуы мүмкін кез келген күшіне

қарамастанбіріктіреді.Бізоныңбилігіменараласыпкеткенненкейінбір-ақ

кездесеміз. Беделдісөз иерархиялық тұрғыдан жоғары саналатын, табиғи

түрдеөткенменбайланыстыалысаймақтаорналасқан.Оныəкесөзідесек

болады.Себебіəкебеделінкімдеболсамойындайды.Бұл–пікірталасты

қажет етпейтін, шешіліп қойған, басы ашық мəселе. Сондықтан оған тең

болуы мүмкін басқа пікірлер арасынан өзгеше беделді сөзді таңдаудың

қажетіболақоймас.Бірақбұлəдеттегіқарым-қатынастардаемес,жоғары

салаларға(дыбысталуға)арналған.Оныңтілі–өтеерекше(қасиеттідерлік)

тіл. Оның қадірін арттыруға болады. Бұл – табудың бір түрі. Тіпті мұны

жеңілқабылдауғаболмайтынатауыдеседеболады.

Бізмұндабеделдіңдəрежесінқарастыраалмайтынымызсекілді,беделді

пікірлердің (мысалы, діни догманың беделі, мойындалған ғылыми

шындықтар яки қазіргі уақытта оқу сəнге айналған кітаптар) көптеген əр

алуантүрлерінезерттеужүргізеалмаймыз.Біздіңмақсатымызүшінмұндай

пікірдің барлық түрлері мен деңгейі ортақ, беделді пікірді жеткізу мен

ұсынударесмибелгілермаңызды.

Пікірдегі нақты шектеу мен даралануды билікпен жалғасқан сөз

деңгейінде (биліктің бізді мойындап, мойындамауына байланысты емес)

анықтауға болады. Ол жеке қарым-қатынасында арақашықтық сақталуын

қалайды(бұлқашықтыққисындынемесежағымсыздепбағалануығажап

емес, өйткені оған деген көзқарасымыз достық не жаулық ниетте болуы

мүмкін). Беделді пікір өзінің айналасына (өзін интерпретациялайтын,

мадақтайтын, түрліше қолданатын) өзге түрдегі пікірлердің үлкен

бөліктерінтоптастыруымүмкін.Бірақбеделдіпікіроларменбіргеараласып

кетпейді(септесуарқылыжалғасуынемесеақырындапауысуымүмкін).Ол

анық шектелген, ықшам, баяулап қалған, тек тырнақшаның ішінде ғана

емес,арнайыжазбасекілдібеделіжоғарылаудүниенішекарасынайқындап

(демаркациялап) айтуды талап етеді.

 Беделді пікірдің семантикалық

құрылымыөзгермейтіндеймығым,толықаяқталғанбірғанамағынабереді.

Бірхаттың өзі мағынасының тасқа айналғанынбілугежеткілікті.Мұндай

пікірге шеңберлік (фреймдік) контекстің өзінде семантикалық өзгерістер

енгізуөтеқиын.

Беделді пікір біздің бұлтарыссыз адалдығымызды талап етеді. Бұл – ол

үшін сөздің өзін еркін иемдену мен меңгергенімізден де маңызды.

Сондықтан беделді пікірде ешқандай да икемді ауысулар, басқаша бір

стильгеайналдырудааяқастынантуындағаншығармашылықнұсқаларжоқ

болғандықтан, фреймдік контекстің шекарасында ойнауға мүмкіндік

бермейді. Бұл біздің вербалды санамызға бөлуге келмейтінбүтін күйінде

енеді.Онытолықтайқабылдауымызкерек,неболмаса,одантолықтайбас

тартуымыз қажет. Ол өзінің беделімен (саяси қуатымен, институтымен,

жеке өзімен) тығыз байланысты һəм оның осы беделі өзімен бірге

шығандап,құрдымғадабіргекетеді.Оныңбірбөлігіменкелісіп,қабылдап,

келесібөлігінжоққашығарыпбөлугеболмайды.Сондықтандаөзімізкөріп

отырғанбеделдіпікіргеқатыстыарақашықтық,қайжағынаналыпқарасақ

та,ешөзгеріссізқалабермек.Мұндаарақашықтық,араластырументарату,

жақындаужəнешегінудіелемеумүмкінемес.

Бұл функциялардың барлығы да адамды қалыптастыратын нақты жол

ретінде һəм контексті көркемдеудегі тамаша əдіс ретінде беделді пікірдің

даралығын(uniqueness)көрсетеді.Мұндашеңберлікконтекстіңаймағыда

жойылуыкерекəріжақынараласуғадамүмкіндікболмауытиіс.Бұлпікірді

түсініп,қабылдайтынадамбеделдіпікірдіңалысмұрагерісаналадыжəне

оларменсөзталастырудыңқажетіжоқ.

Бұлфакторларбеделдіпікірдіңпрозадағыықтималəлеуетінанықтайды.

Беделдіпікірдікөрсетуешмүмкінемес,онытекжеткізугеболады.Оның

инерциясы,семантикалықшектелуіментасқаайналуы,қатаңдықдəрежесі

өз алдына бөлек дүние болуы, өзіне қатысты еркін түрде стилистикалық

дамуғамүмкіндікбермеуі–осылардыңбарлығыбеделдіпікірдікөркемдік

бейнелеуді жүзеге аспайтындай етіп көрсетеді. Оның романдағы рөлі өте

шектеулі. Ол табиғатынан қосдауысқа қабілетсіз жəне гибридті

конструкцияларға кіре алмайды. Егер оны толықтай беделінен айыратын

болсаңыз, ол жай ғана объектіге, жəдігерге, затқа айналады. Ол көркем

мəтінгебөтенденегеенгендейкіреді,оныңайналасындаойнауғамүмкіндік

берердей кеңістік те, қарама-қайшы эмоциялар да жоқ. Беделді пікірде

тебіренген жəне жағымсыз диалогтер болмайды. Оның төңірегіндегі

контекст өліп, сөздер таусылып барады. Сондықтан ресми-беделді

ақиқаттыңбейнелері,кезкелгенізгіліктіңбейнесі–монастырлық,рухани,

бюрократиялық, моральдық т.б. образдар – романда биік деңгейге жете

алмаған.ОсымəселегебайланыстыГогольменДостоевскийдіңнəтижесіз

əрекеттерін айтсақ та жеткілікті. Сол себепті беделді мəтін көркем

контекстен тыс қалатын (мысалы, Толстойдың «Арылу» (Воскресение)

романының соңындағы Інжілдік мəтіндер секілді), романдағы өлі цитата

күйіндеғанақалмақ.

Беделді пікірлер биліктің немесе салт-дəстүр беделін, көпшілік

мойындаған шындықтар мен ресми бағыттарды һəм басқада осы секілді

түрлімазмұндықамтуымүмкін.Бұлдискурстардыңалуантүрліаймақтары

болуымүмкін(қарым-қатынасаймағынаналшақтығынабайланысты);олар

ықтимал тыңдаушымен немесе түсіндірушімен əртүрлі қарым-қатынасқа

түседі (дискурстағы өзара түсіністік аясы мен өзара ұғынысу дəрежесіне

қатыстыт.б.).

Əдеби тіл тарихында ресми қалыптасқан жолмен жəне оның қарым-

қатынас аймағынан алшақтатын үрдісімен, биліктің əртүрлі дəрежесімен

үнемі күрес жүріп келеді. Бұл процесте пікір қатынас аймағына еніп,

семантикалық, экспрессивті-эмоциялық (интонациялық) өзгерістерге

ұшырайды.Яғниметафораларжасауқуатыбəсеңсіп,деградацияғаұшырап,

пікір нақты, күнделікті тіршілігіміздегі заттарға жақын келіп, жалпы

жұртқа түсінікті бола бастайды. Осының бəрі ауызша өрілетін қарым-

қатынасбойыншаемес,өмірбойыадамныңішкіəлеміндеөрбитінмонолог

арқылы психология тұрғысынан зерттелді. Осындай (диалогке айналған)

монологті жеткізе алатын формалар ұсынылғандықтан, біз күрделі

мəселелергетапболамыз.

Бірадамныңидеологиялықпікіріішкісенімімізбенүйлесіп,мойындалса,

бізге жаңа мүмкіндіктер ашылады. Мұндай пікір индвидуалдық сананың

жетілуіндешешушімəнгеие;бастапқыдадербесидеологиялықөміргеаяқ

басаалмағансанақашандаөзінқоршағанортадағыбөтенбіреулердіңпікірі

арқылы оянады; өз пікіріңмен бөгде біреудің пікірін, өз ойыңмен өзгенің

ойын ажырата алу процесі сананың жетілуі барысында жүзегеасады. Ой

тəуелсіз, эксперименталды. Ақ-қарасын ажырата алатын тəсілмен жұмыс

істейбастағанда,алдыменішкісеніміңеүйлесетінпікірменмəжбүрлеуші

беделді пікір арасын да айқындай алады. Сондай-ақ біздің кедергі

келтіретінпікірлердендебастартады.

Ішкі сенімді пікір, сыртқы беделге қарағанда, ассимиляция арқылы

нығайып, «өз сөзімен» тығыз байланысты болады.

 Біздің санамыздың

күнделікті аясында ішкі сенімді сөз жартылай өзіміздікі һəм жартылай

біреудікі.Жаңаəрідербессөздердітудыраалуыоныңшығармашылығының

өрістілігінкөрсетеді.Олбіздің сөздеріміздің көпшілігіноқшау һəм қатып

қалған күйінде емес, тереңнен ұйымдастырады. Біздің

интерпретациямызбен ғана шектеліп қалмай, одан əріге барады. Еркін

дамиды, жаңа материалға, жаңа жағдайларға қолданылады. Жаңа

контекстерменжансызқарым-қатынасқатүседі.Соныменқатарқарқынды

өзара іс-қимылға, басқа да ішкі сенімді пікірлермен күреске де түседі.

Біздіңидеологиялықдамуымыздыңөзіəртүрлі,вербалды.Ішкіəлемімізде

идеологиялық көзқарастар, түрлі əдістер, бағыттар мен құндылықтар

арасындаүстемдікүшіншиеленіскенкүрестер жүріпжатыр.Ішкісенімді

пікірдің семантикалық құрылымы əлі де түпкілікті аяқталмаған, ашық

қалпында.Бұлпікірдиалогкеайналғанжаңаконтекстердіңəрқайсысында

мəнніңбарлықжаңатəсілдерінанықтауғақабілетті.

Ескертпе

1. Əрине,бізəдейіжеңілдетіпаламыз;нақтышаруаныолбелгілібірдəрежедежасайалды.

2. Эпостамұндайқұрылғымүмкінемес.

3. Гогольмəтіндеріндегігротескілікжалған-объективтісебептердіқарастырыңыз.

4. Көбінесе беделді сөз шет тілінде айтылған сөз болып саналады (мысалы, көптеген

мəдениеттердегішетелдікдінимəтіндерфеномені).

5. Романдағы беделді дискурстың нақты мысалын талдай отырып, аңғарғанымыз – басқа

дəуірдегітазабеделдідискурсəсіресеэтикадасенімдіболуымүмкін.

6. Жеке дискурс қабылданған жəне ассимилияцияланған өзгелердің сөздерінен біртіндеп

қалыптасады.Албастапқыдаолардыңарасындағышекарамүлдембайқалмайды.

ЖЕТІНШІТАРАУ

Автордегенімізне?*

МишельФуко

ӨткенХХғасырдыңықпалдыойшылдарыныңбіріМишельФукотарихшыретіндебілімалды,

бірақоныңбилікпенсексуалдықжайлыеңбектерініңнәтижелері тарих саласынан әлдеқайда

кең ауқымды қамтыды. Оның алғашқы зерттеулері ессіздік (madness) тарихына арналды. Ол

уақыттыңөтуіменбіргеақыл-естенайырылуқұбылысынадегентүсініктерменкөзқарастардың

өзгеруін зерделеді. Осы жұмыспен айналыса жүріп, білімнің қалай сөзге даритынын және

білімнің сөз арқылы өзінің зерттеу нысанын қалай қалыптастыратынын аңғарды. Орта

ғасырдағы ессіздік ХІХ ғасырдағы ғылыми-сарынды дискурстан мүлдембасқаша еді,ессіздікті

әр дискурс әрқалай түсінді. Әрбір дискурста тілге тиек еткен нысанның мәні басқаша

сипатталды.Дискурстардыңөзжекежұмысережелерібар.Олтақырыпқасайтүсіндіруамалын

реттепотырады.Мәселен,лаңкестікпенкүресдискурсында:«Бәлкім,бізқателесетіншығармыз,

олардікі дұрыс болар» деп айту ақылға қонымсыз. Дискурстар тәртіп, жүйе мен заңдылықты

реттейтін қағидалармен сипатталады деген идея, қоғамдағы билеп-төстеуші дискурстар

(экономикалық, саяси, сексуалдық) билеуші элитаныңбилігін (капиталистік,гетеронормативті,

ақ нәсілді) қолдау үшін пайдаланылуы мүмкін. Ол қоғамда айтуға болатын жайттарды ғана

емес,елеуліауытқушылықдептанылмайтын,заңдыәрекетдепесептеугеболатыннәрселерді

дебақылаудаұстайды.Дискурсосындайқағидалардықорғауғажұмыладыжәнебілімдискурсы

биліктіңжұмысістеуінежолашып,әріқарайжеңілдетеді.Білімнысаныретіндегомосексуалды

«білу» – еркекті немесе әйелді тереңірек бақылай алу деген сөз. Фуко ашқан жаңалықтар

билеушіэлитаныңбилігінқолдайтынжазалаументығызбайланыстаөрбиді.

Өзінің ертеректе жарық көрген «Автор дегеніміз не?» деген мақаласында Фуко субъект

немесе тұлға тек өз әрекеттерін толық бақылай алады деген құрылымдық (structuralist)

көзқарастыалғатартты.Адамсанасыжұмысістептұруүшінөзіүйреніп-меңгергенһәмойымен

әрекетін іске асыратын тіл теңізінде балықтай жүзуі керек. Біз әлем жайлы осы әлемнен

дарыған ұғымдар мен категориялар аясында ойлап білеміз. Әдебиетке келетін болсақ, бұл

«автордың» саналы түйсіктің мекені екенін білдіреді; бұл – бір зерттеу саласы, ал екіншісі

дискурс болуы мүмкін, яғни сана, ережелер мен құралдар ойды жүйелеп, жаңа әңгімелер

(хикаялар) тудыру үшін сөз арқылы арна түзеді. Мәселен, Қайта өрлеу дәуіріндегі гуманизм

дискурсы әлем жөніндегі және ақылдың тән құмарлығын тізгіндеуі, яғни нәпсіні тежеуімен

анықталатын игілік идеалы мен тән сезімдері және жыныстық құмарлық әлемі арасындағы

айырмашылықтыкөрсететінтұжырымдардықалыптастырды.

Осы кереғарлық барлық «авторлардың» шығармаларында өрістеп

отырды, сонымен қатар, бұл олардың ешқайсысының да жеке жаңалығы

емес.Керісінше,дискурсалуантүрліавторлардыңəлемжөніндебірдейой

толғауына жол ашады. Əдебиет жөніндегі бұрынғы заманның жүйесінде

үстем болған идеал – айрықша автор даналығы. Қазір бұл идеал

шығармашылықойменжасампаздықтыкүшейтетінмəдениəрідискурстық

ортағаығысты.

«Автор» ұғымының пайда болуы идея, білім, əдебиет, философия мен

ғылым тарихындағы дараланудың (individualization) айрықша сəттерін

көрсетеді. Тіпті, бүгін де, біз концепция, əдеби жанрлар не философия

мектептерін қайта құрылымдап жатқан кезде, мұндай категориялар автор

мен туындының мызғымас һəм іргелі бірлігімен салыстырғанда біршама

əлсіз,екіншідəрежелікейіпкеайналып,солғынтартыпқалады.

Менмұндаавтортұлғасынəлеуметтік-тарихитұрғыданталдаудымақсат

еткенімжоқ.Біздіңмəдениетіміздеавторқалайдараланды,қандаймəртебе

иеленді, шығарманың түпнұсқасы мен өңделген нұсқаларын анықтау қай

кезде басталды, авторлар қандай құндылықтар жүйесінің қалыптасуына

үлесқосты,бізқашанқаламгердіңкейіпкерлерінеемес,өзініңөмірбаянына

ой жүгірте бастадық, «автор мен оның туындыларын қарастыру» дейтін

іргелі категория қалай басталды деген сұрақтардың қалыптасу үдерісін

зерделеу қызғылықты болар ма еді, кім білсін? Дегенмен мен əзірге тек

автор мен оның мəтінінің арасындағы өзара байланысты қарастырып,

мəтіннің, қалай болғанда да, мəтіннен тыс немесе одан бұрын тұрған

«бейнені»меңзейтінтəсілдерінзерттегімкеледі.

Беккетменсөзеткелітұрғантақырыптыкереметсипаттаған:«Кімайтып

тұрсада,бəрібіремеспе?–дегенедіолбірде.–Сөйлептұрсаболдыемес

пе?» Осы парықсыз сөзден заманауи əдебиеттің басты этикалық

ұстанымдарыныңбірі(écriture)көрінеді.

Мен «сыпайылап» айтып жатырмын. Өйткені немқұрайдылық, расында

да, адамның айту мен жазу тəсілін сипаттайтын белгіге жатпайды. Оны

имманентті(ішкі)қағидадегенімізоңболар.Ол қайта-қайтақайталанып,

ешқашантолықтайжүзегеаспайды.Жазудытолымды,аяқталғанқұбылыс

ретінде көрсетпейді, бірақ оны тəжірибе жүзінде билеп төстейді. Мұның

ұзақ талдауды талап ететінін білетіндіктен, осы имманентті қағиданы екі

негізгітақырыптыңізіменүйлестіругеболады.

Бəрінен бұрын, біз қазіргі əдебиетті бейнелеу талабынан құтылды деп

айта аламыз. Енді əдебиет өз-өзіне бағытталады. Тек өзінің ішінде

шектеліпқалмай,əдебишығармашылықөзініңашылғанмəніментеңеседі.

Бұл оның таңбалар мазмұнына қарағанда, оларды таңбалаушының

табиғатынасай əрекеттесетінін білдіреді. Əдеби шығармашылықтыңмəні

өзінің жеке ережелерінің шеңберінен шығып, шектеулерін бұзатын ойын

(jeu) ретінде ашылады. Ол – шығарманың жазылу үдерісін ашу немесе

көрсету емес, əрі субъектінітілдің құралдарымен бекітуде емес, бəрінен

бұрын, жазушы мұнда субъектінің əрдайым ішіне сіңіп кететін кеңістік

жасаумақсатынкөздейді.

Екінші тақырып – əдеби шығармашылық пен өлімнің байланысы бізге

жақсытаныс.Грекэпостарыүлгісіндедамып,қаһарманғаөлмейтінқасиет

дарытқан көне дəстүр құрдымға кетті. Ол бұрын жастай ажал құшуға

дайын болса, оның киелі һəм дəріптелген өміріне енді ажал келмейтін

сипат дарыды; баяндаудың өзі осы өлімді қамтып өтеді. Мəселен, араб

дəстүріндегі «Мың бір түн» (The Thousand and One Nights) ертегісінде

өлімнен қашуға болады. Өлім жазасын кейінге қалдыру үшін күн сайын

патшаға ертегі айтып, өмірін ұзартқан əйел соңына ұрпақ қалдырып

үлгереді.Шахерезадаертегілері–өмірініңаясынкеңейтіп,өлімненсақтап

қалумақсатындаəртүнсайынжаңғырыпотыратынəрекет.

Біздің мəдениетімізде əдеби шығармашылықты өліммен күресудің

құралына балайтын баяндау жайлы түсінік өзгеріске ұшырады. Əдебиет

құрбанболужəнеөзін-өзіқұрбанетуидеяларыменсабақтасабастады.Енді

осы ерікті жанпидалықтың кітап кейпіне енуі міндетті болмай қалды,

өйткеніолавторконцепциясыныңөзіндеөтебастады.Біркездеріөлместік

(immortality) сарынын сипаттауға тиіс болған еңбектер енді өлтіру

құқығынаиеболды.Ол тіптіөзінтудырғанавтордыңжендетінеайналды.

БізмұныФлобер,ПрустнемесеКафканыңөміріненкөреміз.Бірақмəселе

мұнымен ғана шектелмейді, əдебиет пен өлім арасындағы жаңа қатынас

жазушының жеке қасиетінің жоғалуынан да көрінеді. Өзі мен туындысы

арасына айла-шарғыдан қамал тұрғызған қаламгер жеке мінезінің

белгілерін өшіруде. Сөйтіп, шығармадағы автордың қолтаңбасы оның

жоқтығын білдіруге ұласады. Əдеби шығармашылық ойынында автор

өліктіңрөлінойнайды.

Мұныңбəрікешеғанаболғанжоқ.Сынменфилософиясаласыавтордың

жоғалғанын яки өлімін əлдеқашан байқаған болатын. Бірақ осы

жаңалықтың салдарын жете ұғынған жан аз. Əрине, оның мəні де жан-

жақты бағаланбады. Автордың үстемдігін терістеуге бағытталған кейбір

ұғымдар, шын мəнінде, оның үстемдігін сақтап отыр. Оған қоса, оның

шығармадажоғалыпкетуініңтүпкімəнінзерделеугемүмкіндікбереремес.

Мен осындай екі ұғымды қарастырамын, екеуі де бүгінгі таңда айрықша

маңызды.

Біріншісі – шығарманың идеясы (oeuvre). Автор мен шығарманың

байланысын анықтау, ондағы ойлар мен сезімдерді жаңғырту сияқты

сынның міндетіне кірмейтін көзқарас жақсы таныс. Сынның міндеті

шығарманы оның құрылымы, құрылысы, ішкі формасы мен оның ішкі

байланыстар ойыны арқылы талдаудан көрінеді. Осы жерде мынадай

сұрақтар туындайды: «Шығарма деген не? Осы «шығарма» деп аталатын

қызықтыдүниеніңмəніне?Олқандайбөлшектердентұрады?Жазушының

жазған дүниесі осы емес пе?» т.б. дегендей. Алайда осылармен қатар

қиындықтардабасталады.Егеравторадамболмаса,оныңжазған-сызған,

айтқан, мұрағатында сақтаған барлық дүниесін, мемуаршылар бізге

жеткізген көзқарастарын оның «шығармалары» деп айта алар ма едік?

МаркиздеСадтыжазушыемесдесек,оныңқолжазбаларыныңқұнықандай

күйде болады? Əлде ол түрмеде отырған кезде, шығармасы қиялдарын

ақтарып,үздіксізқаттағанжайқағаздарорамасыболыпқанақалдыма?

Тіпті адам жазушы ретінде мойындалса да, «оның жазған, айтқан

дүниесінің бəрі, қағазға қаттаған ойларының баршасы жеке шығармасы

саналама?»дегенсұрақтыəркезқойыпотыруғатуракеледі.Бұлмəселенің

теориялықжəнетехникалықсипатыбар.Мəселен,Ницшеніңжарықкөрген

еңбектерін бажайлағанда, қай жерден тізгін тартқанымыз мақұл? Бəрі де

жариялануы тиіс сияқты, бірақ «бəрі» деген сөздің ауқымы қандай? Нені

қамтуғаболады?Бəрідегенде,əрине,Ницшеніңөзіжариялағандүниелерін

айтамыз.Оныңтуындыларыныңнобайларын(бастапқынұсқалары)дама?

Міндетті түрде. Оның қанатты сөздерін ше? Иə. Қағаздағы белгіленген

үзінділерменескертулерше?Оныда.Алегернақылтолыжұмысдəптеріне

қандай да бір анықтама, кездесу жайлы жазба, біреудің мекенжайы, кір

жуатын үйден келген есеп түссе ше? Бұл шығарма ма, жоқ па? Егер

болмаса,неліктеншығармаемес?Міне,осындайбітпейтінсауалдаралдан

шығады. «Шығарманы» адамның артында қалған миллион ізден қалай

ажыратып алуға болады? Шығарманың теориясы жоқ, сондықтан да

шығармалар жинағын өңдеуге тəуекел еткендердің бəрі осы теорияның

жоқтығынанзардапшегеді.

Əріқарайжалғастырарболсақ:«Мыңбіртүн»шығармағажата ма?Ал

КлиментАлександрийскийдің«Жинақтары»(Miscellanies)немесеЛаэрттік

Диогеннің «Өмір» (Lives) шығармалары жайлы не айтуға болады?

Сұрақтардың көбісі шығарма ұғымымен байланысты туады. Олай болса,

біз жазушыны (авторды) айналып өтіп, оның тек шығармасын ғана

зерттейміздепжарсалужарамас.Автордаралығыныңмəртебесінеғұрлым

күрделіболса,«шығарма»ұғымыменоныңбілдіретінтұтастығыныңмəні

де соғұрлым күрделі болмақ. Бізге автордың жоғалу айғағының мəнін

толықтүйсінугемүмкіндікбермейтін,оныңжоғалусəтінкөмескілендіріп,

барекенін əлсізкөрсетіп тұратынкелесі бір тұжырым – жазутұжырымы

(écriture). Осы ұғымның жүйелі қолданылуы бізге авторды еске алмай,

айналыпөтугеəріоныңжоғалыпкетуінтүсіндіругемүмкіндікбереді.Жазу

тұжырымы заманауи қолданысында жазу əрекетін де, біреудің жеткізгісі

келгенмəндерінбейнелеуүдерісіндеқарастырмайды.Бізкөпкүшжұмсап,

əрбір мəтіннің жалпы жағдайын көрсетуге талпынамыз. Бұл жағдай

төмендегі егіз желіге тəуелді: оқиғаның ашылу сəтін қамтитын уақыт

желісіменоныңтаралумекенінбілдіретінкеңістікжелісі.

Алайдабүгінгіқолданысындажазуұғымынақтыавтордыңтəжірибедегі

сипатын ырықсыз жасырын мəнге көшірді. Бізге тек қос тəсілді, оның

ішінде, сыни һəм діни көзқарасты жазуға тоғыстырып, автордың

тəжірибедегі сипатының елеулі белгілерін алып тастау жеткілікті. Жазуға

түпнұсқамаңызынберу–оныңкиелітабиғатыныңтеологиялықмəнімен

шығармашылық болмысының сыни мəнін қайтадан дəлелдеуге талпыныс

жасау деген сөз. Жазудың өзінің жарыққа шығуына жол ашқан тарихтың

себебіненұмытылуынежоғалуымүмкінекенінмойындау–оныңжасырын

мəнінің(түсіндірудіқажетететін)діниұстанымынəріұйғарылғанмəнімен

бұлыңғырмазмұныныңсыниұстанымын(түсініктемегемүмкіндікберетін)

мойындау.Жазуды жазушыдантысдептану –бірмезетте оны мəңгіһəм

өзгеріссіздіниұстаныммен,соныменбіргеорындалмағандəстүрменқатар

қою.Шығармаəрқашанөзініңавторынсезінетінэстетикалықұстанымдеп

қарау.Олəрқашанөзавторыныңөліміненжоғарытұрады.

Жазу ұғымының осы қолданысы автордың алдын ала белгіленген

артықшылықтарынсақтауқаупіменбайланысты.Бейтараптанудыңбірегей

күңгіртəлеміндегінақ осы жазуда автордыңайрықша бейнесін құрайтын

көріністердің жанды ойыны сақталады. Маллармеден кейін дағдылы іске

айналғанавтордыңжоғалуқұбылысыбірқатаркедергілерденөтеді.Ойлау

тəсілдеріндегі бүгінгі дүмпулердің түсініктемесін ХІХ ғасырдың

философиялық жəне тарихи дəстүрлерінен табуға болады деп сенетіндер

мен осы дəстүрден мүлдем құтылғысы келетіндер арасында үлкен

айырмашылықбар.

Алайда автор жоғалды деген құрғақ пікірді қайталай бергеннен ештеңе

шықпайды. Дəл осылай, Ницшенің ізімен Құдай мен адам бірдей ажал

құштыдеудежеткіліксіз(БұлжердеМишельФукоНицшенің«Құдайөлді»

дегенсөзін,яғниадамдардың,баршажұрттыңсанасынанҚұдайжоғалды,

Құдай туралы түсінік өлді, халықтың Құдайға деген сенімі азайды деген

ойынмеңзепотыр.–Ред.)Авторжоғалғаннанкейінгібосқалғанкеңістікті

анықтау, осыкеңістіктегісаңылауларменсызаттардыайқындау жəне осы

жоғалудыңқандайжаңалықтарғажолашатынынбақылаумаңызды.

Біз,алдымен,авторатынабайланыстытуындайтынмəселелердіайқындап

алуымыз керек. «Автордың аты» деген не? Ол қалай қызмет етеді?

Мəселеніңшешімінтабамындеуденаулақпын,ментекосығанбайланысты

туындайтынкейбірқиындықтардыкөрсетемін.

Автордыңаты–жалқыесім,сондықтанбарлықжалқыесімдергеқатысты

сұрақтар оған тиесілі (Мен мұнда бəрінің ішінен Серлдің талдауларына

жүгінемін).

 Жалқы есімді сілтеу есімдігімен айқындай алмайсыз. Ол

айқындаушы қызметтен ерекше, анықтаушыдан айрықша; ишара, біреуге

бағытталған саусақ, жалқы есімге қарағанда, ойымызды ақынырақ

жеткізеді. «Аристотель» деген кезде біз кез келген бірдей анықтамаларға

баламасөздіқолданамыз:«аналитиканың»авторы, «онтологияныңнегізін

салушы» т.б. Бірақ мұнымен тоқтап қалуға болмайды, өйткені жалқы

есімде тек жалғыз мəн болмайды. Біз Артур Рембоның «Рухани

ізденістерді»(LaChassespirituelle)жазбағанын білсек,осыжайтбізүшін

жалқы есімнің мəнін, ақын атының мəнін өзгертті дей алмаймыз. Жалқы

есім мен автордың аты сипаттау мен белгілеудің кереғар екі жағында

орналасқан. Олардың өздері атайтын нəрсемен белгілі бір байланысы

болуы тиіс. Бірақ бұл айрықша текті байланыс болуы керек. Алайда

автордың атымен байланысты қиындықтар жалқы есімнің басқа бір

қасиетінеқатыстытуындайды:бір жағынан,жалқыесімменатаулыадам

арасында;екіншіжағынан,автордыңатыменоныңтасасындатұрғанмəн

арасында өрбиді. Бұл изоморфты емес, оған қоса, олар бірдей қызмет

етпейді.Кейбіререкшеліктерідебар.

Мысалы, Пьер Дюпонның көздерікөкшілемес, неолПариждетумаған

немеседəрігерболмасада,оныбəрібір«ПьерДюпон»депатайды,мұндай

жағдай оның аты-жөніне əсер етпейді. Сөйте тұра, автордың есіміне

байланыстытуатынмəселекүрделірек.МенШекспирдіңбізбарыпжүрген

үйдетумағанынбілгенболсам,бұлжаңалықавтордыңаты-жөнінеқатысты

мəнді өзгерте алмайды. Шекспирге телініп келген сонеттерді оның

жазбағанындəлелдейтінболсақ,бұлайтарлықтайөзгерістудырареді.Əрі

авторесімініңқызметінедебіршамаəсеретереді.АлШекспирБэконның

«Органонын» жазғанын дəлелдесек, яғни Бэконның да, Шекспирдің де

шығармалары бір автордың қаламынан шыққанын көрсете алсақ, онда

мұныавторесімініңмəнітүбегейліөзгеріскеұшырағанүшіншітүргебалар

едік. Сондықтан автордың атын өзге жалқы есімдерге тели салуға

болмайды.

Басқа да көптеген дəлелдер автор атының қайшылықты ерекшеліктерін

көрсетеді. «Пьер Дюпон болған жоқ» деу мен ешқандай «Гомер немесе

ГермесТрисмегистөмірсүргенжоқ»деу–бірдейтұжырымемес.Бірінші

жағдайдабұл«ПьерДюпондегенкісіөмірсүргенжоқ»дегендібілдіреді.

Екінші жағдай бір есіммен бірнеше адамның өмір сүргенін жеткізіп тұр.

Ақиқат«автордадəстүрлітүрдеГомернемесеГермесТрисмегисткетелініп

келген қасиеттер болған жоқ» дегенді айтады. «Х мырзаның шын аты,

негізінде, Пьер Дюпон емес, Жак Дюранд» деп айту «Стендальдың есімі

Анри Бейл болды» дегенмен бірдей емес. Сонымен қатар «Бурбактар –

пəленше, түгенше мырзалар», «Виктор Эремита, Климак, Антиклимак,

Тацитурн əкей, Константин Константинус – бұлардың бəрі Кьеркегор

(Kierkegaard)» деген сөйлемдердің мəні мен қолданысы да назар салуға

тұрарлық.

Мұндайайырмашылықтармынадайжайттантуындауымүмкін:автордың

аты – дискурстағы жай ғана элемент емес (субъект не объект болуға

қабілетті, есімдікпен ауыстыра салуға болатын жайт т.б.); ол жіктеуіш

(классификация)қызметінатқарып,баяндаудискурсыжелісіндебелгілібір

рөл ойнайды. Мұндай атау белгілі бір мəтіндер санын топтастыруға,

оларды анықтауға, бір-бірінен ерекшелеп, басқалармен салыстыруға

мүмкіндікбереді.Бұданбөлек,олмəтіндерарасындабайланысорнатады.

«Гермес Трисмегист пен Гиппократ деген кісі өмір сүрген жоқ, Бальзак

өмір сүрді» деген мəнде. Бірақ бірнеше мəтін бір автордың атымен

жарыққашықтыдегенпікіролардыңарасындабірнешемəтінніңбіртекті,

төркіндес, шынайы байланысы орнады дегенді көрсетеді. Бұл байланыс

бір-бірінен бөлектенгенімен, өзара жақын əрі серіктес қолданыс арқылы

жүзеге асады. Автордың аты дискурсты жеткізудің белгілі бір тəсілінің

сипаттамасы ретінде қызмет етеді. Дискурста автордың аты бар деген

дəлелге,«бұлмəтінбылай жазылды» дейтін яки «оныңавторыпəленше»

дейтін пікірлерге қарасақ, дискурс күнделікті өмірде ауыздан шығып,

ұмытыла салатын қарабайыр тілдесу емес екенін байқаймыз. Сонымен

қатар ол бірден қолданысқа түсетін құбылыс та емес, керісінше, бұл –

белгілі бір режимде қабылданып, белгілі бір мəдениетте нақты дəреже

алуғатиістітілдесутүрі.

Автор атының басқа жалқы есімдерден ерекшелігі дискурстың ішкі

бөлігінен өзін шығарған шынайы əрі сырттай тұлғаға өтпейтін тəрізді.

Керісінше, автордың аты мəтінді ашып немесе, жоқ дегенде, оның өмір

сүрутəсілін сипаттап, əрдайым онымен біте қайнасып тұрады. Автордың

есімі айқын дискурс шоғырының жарыққа шығуын көрсетеді əрі

дискурстың мəртебесін қоғам мен мəдениет ішінде айқындайды. Оның

заңдықмəртебесіжоқ,көркемəдебиеткедежатпайды.Əдеттеолбелгілібір

дискурсқұрылымымен оның өмір сүруінің айрықша тəсілінанықтайтын

аралықта тұрады. Сөйтіп, біз өзіміздің өркениет əлемімізде «автордың

функциясымен» ерекшеленетін бірқатар дискурстар мөлшері бар дей

аламыз. Сонымен бірге мұндай қасиеттен тыс басқа дискурстар да бар.

Жеке бір хатқа қол қойған иесі болуы мүмкін, бірақ онда автор

көрсетілмеген.Келісімшарттыңкепіліболуымүмкін,бірақоныңдаавторы

жоқ. Қабырғаға ілінген иесіз жазбаның редакторы болуы ықтимал, бірақ

оның авторы болмайды. Сондықтан автор функциясы қоғамның ішіндегі

белгілі бір дискурстардың айналым, өмір сүру немесе қызмет ету тəсілі

үшінмаңызды.

Жаңа ғана сипаттап кеткен «автор функциясын» талдайық. Автор

функциясын құрайтын дискурсбіздің мəдениетімізде қалай сипатталады?

Бұл дискурс басқа дискурстардан қалай ерекшеленеді? Егер біз өз

ескертуімізді кітап, не болмаса, мəтін авторымен шектейтін болсақ, төрт

түрлісипаттаманыбөліпалуымызғаболады.

Біріншісі – дискурстар, яғни меншіктеунысаны. Олар бір жекеменшік

түріненөрбісе,мұныңбарыншаерекшесипатыбар,олкөпжылдарбойы

кодталған. Ескеруіміз керек нəрсе мынау – тарихи тұрғыдан осы

жекеменшік түрі əрқашан жазалы меншіктеу (penal appropriation) деп

атауғаболатынқұбылыстыңсалдарынабаланады.Шындығында,мəтіндер,

кітаптар мен дискурстардыңавторлары пайда болабастады (мифтікжəне

киелі бейнелерді қоспағанда), бұлардың авторлары жазаға ұшырағандар

еді, яғни бұл кезде дискурстардың дербес шекаралары бұзыла бастады.

Біздің мəдениетімізде (көптеген басқа мəдениеттерде де бұл күмəнсіз)

дискурсбастапқыдаөнім,зат,тауартүрлеріемеседі.Олмаңызыжағынан

əрекетке баланды, яғни ол – киелі (сакралды) əрі дүнияуи (профанды),

заңды жəне заңсыз, діни һəм күпірліктің қарама-қайшы өрісіне қойылған

əрекет; тарихи тұрғыдан жекеменшік желісіне түскен тауарға айналмай

тұрып,қауіпкетолыишарағабаланды.

Мəтінді меншіктеу жүйесі пайда болып, автор құқығына тиесілі қатаң

ережелеренгізілгеліавторменбаспагербайланысы,жариялауқұқығымен

оған қатысты мəселелер жанданды. XVIII ғасырдың соңы мен XIX

ғасырдың басындағы шығармашылық үдерісінде осы құқықтың бұзылу

ықтималдығы барған сайын айрықша əдеби қажеттілікке айнала бастады.

Авторбейнебірбіздіңқоғамымызғатəнжекеменшікжүйесінетапболып,

ұдайыдискурстаршегінбұзаберетіндейкөрінетін.Соныменбіргеəрқашан

жекеменшіктің барлық пайдасын өзімен алып жүретін шығармашылық

қаупін жаңартып, өзінің жаңа жекеменшік иесі деген мəртебесін өтеп

жатқандайеді.

Дегенмен автор функциясы барлық дискурсқа бірдей əрі тұрақты əсер

етпейді. Біздің өркениетімізде əрқашан бір авторға телуді талап ететін

бірдеймəтіндер түрі болғанемес. Бір кездеріқазір«əдеби»депаталатын

мəтіндер (хикаялар, əңгімелер, эпикалық дастандар, трагедиялар,

комедиялар) автордың бірегейлігі жайлы артық сұрақсыз-ақ қабылданып,

айналымғатүсіп,қоғамныңбағасыналыпкетеберетін.Авторыныңбелгісіз

болуы еш қиындық тудырмайтын, өйткені олардың көнелігі, шынайы не

жалғанболсын,олардыңмəртебесінежеткіліктікепілдікбереалатын.

Екінші жағынан, біз қазір ғылыми деп атайтындар – космология мен

аспанға, медицина мен ауруларға, жаратылыстану ғылымдары мен

географияғақатыстымəтіндер–текнақтыбіравтордыңатынателінгенде

ғана «шынайы» деп қабылданды. «Гиппократ айтты», «Плиний ұйғарды»

дегентіркестер,шынмəнінде,ережеге негізделгендəлелдіңформулалары

емес еді. Дəлелді ақиқат жайлы мəлімдеме ретінде қабылданған,

дискурстарғаенгізілгентаңбалар(белгілер)болды.

XVII–XVIII ғасырларда жаңа өзгерістер болды. Ғылыми дискурстар

дəлелдеуге жатпайтын құбылыс немесе танымал ақиқатты жаңғырту

секілді қабылдана бастады. Осыдан бастап автордың аты емес, өзінің

ғылыми мəтіндер жүйесіне қатыстылығы олардың шынайылығының

кепілдігіне баланды. Автор функциясы мəнін жоғалтты жəне

өнертапқыштың есімі тек теореманы, жағдайды, кейбір əсерді, қасиетті,

элементтертобыннемесепатологиялықсиндромдыатауүшінқолданылуға

көшті. Керісінше, əдеби дискурстар осыдан бастап автор функциясымен

ғанақабылданатынболды.Ендібізəрбірпоэтикалықякикөркемдікмəтін

жайлы: «Оның тегі қандай?», «кім жазды?», «қашан, қандай жағдайда

жазылды?», «бастапқы ойы не болды?» – деп сұрай бастаймыз. Əдеби

туындының мəні мен оның құндылық мəртебесі осы сұрақтарға берілген

жауаптарға тəуелді. Егер біз аноним мəтінді кездестірсек, «автордың аты

кездейсоқ ұмытылып қалды немесе автор оны көрсетуді қаламады» деп

бірденавторжайлыболжамдарайтабастаймыз.Қазіргітаңдаəдебианоним

мүмкін емес нəрсе болғандықтан, біз оны тек жұмбақ кейпінде

қабылдаймыз.Сөйтіп,авторфункциясықазіргікездебіздіңəдебитуындыға

деген көзқарасымызда маңызды рөл ойнайды (Осы түйінді жаңа сыни

тəжірибежүзіндеқайтазерделеуқажет).Сыншылдықбірнешежылбұрын

əдебишығармалардыолардыңжанрыментүрлерінесəйкесзерделеуүшін

пайда болды. Ол жеке құрушы болып көрінбейтін инварианттың

айналасындағы дұрыс өзгерістерретіндемəтінде түрленетінқайталамалы

элементтерді бақылайды. Дегенмен математикада авторға тек атаулы

теоремалар,неболмаса,ережелержиынтығындағанасілтемежасалып,ол

соншалықтымаңыздыболақоймағанымен,биологияменмедицинадаавтор

меноныңжұмысмерзімінкөрсетубасқашарөлойнайды.Бұл–жайғана

қайнаркөзді көрсету емес, белгілі бір уақыт мерзімінде, белгілі бір

зертханада жүргізілген тəжірибенің əдісі мен нысанына қатысты

«шындықтың»көрсеткішінұсыну.

Авторфункциясыныңүшіншісипаттамасыоныңадамғақатыстыдискурс

көрсеткіші ретінде кездейсоқ дами қоймайтынымен түйінделеді. Бұл,

негізінен,біз«автор»депатайтыннақтысаналыболмысжүргізетінкүрделі

əрекеттің нəтижесі. Сыншылар осы саналы болмысқа шынайы мəртебе,

өткір, дербес, «терең» мотив, «жасампаз» күш немесе «дизайн», яғни

шығармашылықжүзегеасатынортақалыптастыруғаталпынады.Дегенмен

автор деп атап отырған тұлғамыздың осы қасиеттері – біздің мəтін жазу

кезіндегіəрекеттеріміздің,өзімізқұратынбайланыстардың,маңызберетін

мəтін ерекшеліктерінің, біз шығармада қарастыратын уақыт

қатынастарыныңкөріністері(projection).Осыəрекеттердіңбарлығыжасалу

уақытымендискурстүрінетəуелді.XVIIIғасырдағы«ақын»,«романшы»

түсінігі қазіргіден өзгеше құралса, біз «философиялық шығармалардың

авторын»бүгінбасқаүлгідеқұрапжатырмыз.Алайдағасырларбойыавтор

бейнесінжасаудыңтұрақтықағидаларыніздептабааламыз.

Мəселен,қолданыстағымəтіндермендискурстарданбастап,əдебисында

қабылданған авторды анықтау тəсілі тікелей христиан дəстүрінен тамыр

тартып жатыр, яғни христиандар өз мəтіндерінде растау немесе терістеу

əдістерін пайдаланады. Мəтіндегі авторды анықтау үшін заманауи сын

мəтіннің құндылығын оның киелі сипатымен дəлелдеуге тырысатын

христиан экзегетикасының тəсілдерімен төркіндес амалдарды қолданады.

Əулие Иероним «Атақты ерлер жайлы» (De Viris illustribus) еңбегінде

омонимияларбірнешееңбектіңзаңдыавторларындаралауүшінжеткіліксіз

деп түсіндіреді. Ендеше, əртүрлі адамдар бір ныспымен жүруі мүмкін

немесебірадамзаңсызтүрдеөзінбасқаесімменатауыықтимал.Бізмəтін

дəстүрінзерттеуменшұғылданғанкезімізде,мəтінніңбелгілібіравтордың

туындысы екенін дəлелдеуге тек оның аты-жөнін ғана анықтау аздық

ететінінбайқадық.

Олай болса, бірнеше дискурстың бір ғана авторға тəн екенін қалай

түсіндіруге болады? Сіз бір немесе бірнеше адамдардың мəтінін зерттеп

жатқаншығарсыз?Мұныанықтауүшінавторфункциясынқалайқолдануға

болады? Əулие Иероним төрт өлшем (критерий) ұсынады: (1) егер бір

авторғатиесілібірнешекітаптыңішіндегібіреуініңмəнібасқалардантөмен

болса,оныавтордыңеңбектерініңтізіміненсызыптастаукерек(бұлжерде

автор құндылық деңгейі ретінде анықталады); (2) белгілі бір мəтіндер

автордыңөзгееңбектеріндедамытылғанқағидаларғақайшыкелсе,оныда

еңбектер тізімінен алып тастау қажет (мұнда автор ұғымдық немесе

теориялық бірізділік аймағы ретінде анықталады); (3) аталмыш автордың

басқадүниелеріндекездеспейтінсөзбенсөзтіркестерінқолданып,өзгеше

стильмен жазылған шығармаларды да алып тастау керек (мұнда автор

стильдік тұтастық ретінде анықталады); (4) мəтінде автор дүниеден

өткеннен кейін шыққан дəйексөздер, сөз орамдары, өткен оқиғалар мен

естеліктер ұшырасса, онда ол өңделген шығарма ретінде қарастырылуы

тиіс(автормұндабелгілібіроқиғалартоғысындағытарихитұлғаретінде

айқындалады).

Заманауиəдебисыншылдыққазіртүпнұсқамəселелерінқарастырмасада,

автордыбəз-баяғысипатындаанықтайды.Авторұғымышығармадаөтетін

оқиғалардыңбұрмалануыментүрленуінтүсіндіретіннегіздемегеайналды

(автордың өмірбаянын, дүниетанымын, əлеуметтік көзқарастары мен

шығарманың идеясын талдау арқылы). Автор ұғымы шығармашылықтың

белгілі бір тұтастығының ұстанымы негізіне де жатады; бір автордың

шығармаларындағы ерекшелік, негізінен, эволюция, жетілу, сыртқы

əсерлерарқылытүсіндіріледі.Авторұғымыжекелегенмəтіндерарасында

байқалатын қайшылықтарды бейтараптандырады. Белгілі бір ойлау яки

сезім деңгейінде үйлесімсіз элементтер бір-бірімен қиысқанда немесе

қандай да бір бастапқы қайшылық төңірегінде шоғырланғанда автордың

санасы яғни түпкі ойы осы қайшылықтарды шешуге жұмылуы тиіс.

Тоқетері, автор – өз шығармаларында, нобайларында, хаттарында,

үзінділеріндет.б.теңдəрежедекөрінетінбейнелеусипатыныңқайнаркөзі.

ƏулиеИеронимніңтөртөлшеміде(бүгінгіэкзегетикатұрғысынанмүлдем

көңіл толмайтын өлшемдер), іс жүзінде, заманауи сын саласы автор

мəселесінеқатыстықолданыпотырғантөрттəсілдіанықтайды.

Бірақ автор бейнесі – тек əрекетсіз материал ретінде берілген мəтіннен

келетін жай ғана арзанқол реконструкция емес. Мəтінде əрқашан авторға

тиесілібелгілібіртаңбаларшоғырыболады.Тілшіғалымдарға(грамматик)

жақсытанысбұлбелгілержіктеуесімдігі,мезгілменмекенүстеулеріжəне

етістіктердіңжіктелуітүріндеберіледі.Айтылғанэлементтеравторбейнесі

бар дискурстар мен авторы жоқ дискурстарда бірдей рөл ойнамайды.

Соңғы жағдайда мұндай «қозғалтқыштар» шынайы баяндаушыға жəне

оның дискурсының мезгілдік-мекендік шамасына жатады (бірінші жаққа

қатысты дискурстар əрекетіндегі сияқты айқын өзгерістер орын алуы

мүмкінекенінеқарамастан).

Дегенмен бірінші жағдайда олардың рөлі əлдеқайда күрделі əрі

құбылмалы.Романдабіріншіжақтанбаяндалғанесімдіктіңде,осышақтың

да романның авторы мен оның жұмыс сəтіне қатысы жоқ екені бəріне

белгілі,оғанқарағанда,автордыңөзгермелі«Меніне»(Alterego)көпжайт

қатысты. Олавторданəртүрлі арақашықтықта тұруы мүмкін жəне жұмыс

үдерісінде жиі өзгеріп отырады. Алайда автор бейнесін биографиялық

авторға да, ойдан шығарылған баяндаушыға да телу жаңсақ болар еді.

Автор функциясы осы екеуінің арасында, яғни оларды бір-бірінен бөліп

тұратындайқашықтықтаорналасады.

Бұлқасиеттекромандықнемесепоэтикалықдискурсқа,яғнитек«квази-

дискурстарға», жоғарғы дəрежелі дискурстарға тəн деп қарсы шығуға да

болады.Ісжүзінде,авторфункциясыменерекшеленетінбарлықдискурстар

осы көпқырлы «менге» ие. Математикалық еңбектің кіріспесіндегі «мен»

шығармақұрылымыныңерекшеліктерінкөрсетеді.Олөзініңжағдайыняки

қызметінсипаттамайды,«ментұжырымдаймын»немесе«менұйғарамын»

деген тіркесте көрінеді. Бірінші жағдайда «мен» белгілі бір уақыт пен

кеңістікте, белгілі бір қызмет атқарған дербес адамға қатысты. Екінші

жағдайда «мен» кез келген адам орындай алатын жағдай мен дəлел

деңгейінкөрсетеді.Өзініңбірдейсимволдаржүйесін,аксиомаережесінəрі

көптеген бұрынғы тұжырымдарды қабылдағанын білдіреді. Осы ғылыми

еңбекте біз үшінші «менді» де байқай аламыз. Ол еңбектің мəні –

ұшырасқан қиындықтар, алынған нəтижелер мен шешімін таппаған

есептержайлыəңгімедекөрінетін«мен».Бұл«мен»қолданыстағыжүйеде

жəне болашақматематикалық дискурстар саласында орналасқан. Осыүш

«меннің» біріншісінде автор функциясы болмайды, ал мұндай жағдайда

қалған екеуінің «жалған» болып қалуына, алғашқы «меннің»

құлдырауының нəтижесіне айналуына жол ашылады. Керісінше, осы

дискурстарда автор функциясы бір мезеттегі осы үш «меннің» тарауына

əсеретугетырысады.

Талдау барысында автор қызметінің басқа да сипаттамаларын байқай

алатынымызанық.Ментектөртеуінеғанатоқталамын,өйткеніоларкөзге

бірден түседі əрі ең маңызды сипаттамалар. Оларды төмендегіше

тұжырымдауға болады: (1) автор ұғымы құқықтық жүйемен жəне

институттық жүйесімен байланысты, ол дискурстар əлемін қамтиды,

анықтайдыжəнетүйіндейді;(2)олбаршадискурсқаəрмезетте,кезкелген

өркениеттүріндеəсеретпейді;(3)олдискурстыңөзінжасаушығакездейсоқ

телінуімен анықталмайды, бірақ нақты жəне күрделі əрекеттер желісі

арқылыанықталады;(4)олжайғанашынайытұлғағатиесіліемес,өйткені

олбір мезетте бірнеше «мен», бірнеше субъектіні тудыра алады. Бұлар –

əртүрлітұлғаларпозициясыорналасуымүмкінжағдайлар.

Осы сəтке дейін мен өз тақырыбымды негізсіз шектеп келдім.

Бейнелеудегі,музыкадағыһəмбасқадаөнертүрлеріндегіавторфункциясы

талқылануы тиіс. Бірақ дискурс шеңберінен шықпай-ақ (ал мен осында

қала беру туралы байламға келдім), «автор» ұғымының мəнін қатты

шектегентəріздімін.Менавтордышектеулімəнінде,яғнитекмəтін,кітап,

шығарматудыраалатынадамретіндеғанаталдадым.Дискурсшеңберінде

кітап авторынан əлдеқайда жоғары тұрған авторлардың бар екені белгілі.

Мəселен,теорияавторы,дəстүрнемесепəнавторыбар.Басқакітаптармен

авторларда кезегімен осының ішінен өз орнын табады. Бұлавторлардың

орналасқан орнын мен «трансдискурстық» деп атаймын. Бұл құбылыс

өркениетіміздіңертекезеңіненберіқайталаныпкеледі.Гомер,Аристотель,

шіркеу əшекейлері, алғашқы математиктер мен Гиппократ дəстүрін

жасаушылар–бұлардыңбəріосырөлдіойнады.Əріқарай,ХІХғасырдың

өнбойында,Еуропадаəдеттентыс,өзгешебіравтортүріпайдаболды.Оны

əдеби туындылардың «ұлы» авторларымен де, діни мəтіндердің

авторларымен де, ғылымның негізін салушылармен де шатастыруға

болмайды. Осы соңғы топтың мүшелерін біршама еркіндеу түрде

«дискурстықтыңнегізінсалушылар»депатайық.

Олардың даралығы тек өздерінің мəтіндерін жасаумен ғана шектелмей,

біршама жаңа нəрселер, яғни басқа мəтіндер жасауға арналған

мүмкіндіктер мен ережелер тудырды. Мəселен, олар өзінің төл мəтінінің

авторыретіндеғанатанылғанроманшыдан,шынмəнінде,мүлдемерекше.

Фрейд тек «Түс жору» (The Interpretation of Dreams), «Тапқырлық жəне

оның бейсанаға қатысы» (Jokes and Their Relation to the Unconscious)

еңбектерінің ғана авторы немесе Маркс «Коммунистік манифест» пен

«Капиталдың» ғана авторы болып шектеліп қалған жоқ, екеуі де

дискурстыңшексізмүмкіндігінқалыптастырды.Қарсымындесеңіз,еркіңіз

білсін. Роман авторы тек өз мəтінінің ғана авторы деу шындыққа

жанаспайды деп дауласуыңыз да мүмкін. Бұл жазушының да белгілі бір

«маңызы» бар, ол тек өз дискурсын ғана айқындап, өз дискурсын

меншіктеумен шектелмейді дерсіз де. Қарапайым ғана мысал: Анна

Радклиф «Этлин жəне Дюнбэйн қамалдары» (The Castles of Athlin and

Dunbayne) мен басқа да бірнеше романын жазып қана қойған жоқ, ХІХ

ғасырдың бас кезіндегі готикалық үрей романының (horror novel) пайда

болуына да жол ашты. Осы тұрғыда, оның авторлық функциясы дербес

еңбегінің мəнін арттыра түседі. Бірақ менің бұл қарсылыққа да айтар

жауабым бар. Дискурстың негізін салушылар (мен Маркс пен Фрейдті

мысалға келтіріп отырмын, өйткені ол екеуі айрықша жəне өте маңызды

тұлғалардепойлаймын)қаламгердіңжасағанынанмүлдемерекшенəрсені

жүзеге асырады. Анна Радклифтің шығармаларындағы үлгілер мен

ұстанымдар бірқатар ұқсастықтар мен еліктеулерге жол ашты. Оның

романындағы белгілер, бейнелер, өзара байланыстар мен құрылымдарды

басқа авторлар қайтадан қолдана алады. Біз Анна Радклифті готикалық

үрей романының ізашары десек, онда ХІХ ғасырдағы готикалық

романдарда–Анна Радклифромандарындағысияқты –кейіпкерлердіңөз

жантазалығыныңторынатүсуі,жасырынқамал,қараниеттіқарғысатқан

кейіпкерлердің зұлым сезіммен əлемге кектенуі т.б. сарындардың

кездесетінінбілеміз.

Екіншіжағынан,МаркспенФрейдтідискурстыңнегізінсалушылардеп

айтқан кезде, олар бірқатар ұқсастық түрлеріне жол салды деп емес,

(маңызыжоғары)бірқатаререкшеліктердідеқалыптастырдыдегімкелген.

Олар тек өздерінің дербес дискурстары үшін ғана емес, өздері жасаған

дискурстармен байланысты басқа дискурстар үшін де мүмкіндіктер

жасады. Фрейд психоанализдің негізін қалады деу – «либидо» ұғымын

немесетүсжорутəсілінКарлАбрахам,МеланиКляйнеңбектерінендетаба

аламыз деген сөз емес... Бұл Фрейдтің өзінің дербес мəтініне, ұғымдары

мен жорамалдары тұрғысынан көптеген ерекшеліктерге де жол бергенін

білдіреді.Айналып келгенде,мұның бəрі психоаналитикалық дискурстың

өзіненшығады.

Сайып келгенде, осының бəрі біз үшін жаңа қиындықтар, жоқ дегенде,

тың мəселелер тудырады. Осы айтылғандардың бəрі қандай да бір

ғылымныңнегізінсалушыға,ғылымғамаңыздыүлесқосқанқандайдабір

авторғақатыстыемеспе?Галилейденкейіноныңтұжырымдағанзаңдарын

қайталайтын дискурстар ғана емес, сонымен бірге Галилейдің

ережелерінен мүлдем ерекше дəлелдерді растайтын дискурстар да пайда

болған жоқ па? Егер Жорж Кювье биологияның немесе Фердинанд де

Соссюр лингвистиканың негізін салушы болса, бұл – оларды

қайталағаннан, не болмаса, оларға еліктегеннен емес, Кювьенің өзінің

көзқарасына тікелей қайшы келетін эволюция теориясын ойлап

тапқандығының арқасы. Ал Соссюрдің өзінің құрылымдық талдауынан

түбегейлі ерекшеленетін туындысы грамматиканың (generative grammar)

негізін қалағанының нəтижесінде жүзеге асты. Жалпы алғанда, дискурс

тəжірибелерінееліктеукезкелгенғылымисерпілістіңнегізінеұқсасболып

келеді.

Дегенмен елеулі ерекшеліктер де бар. Ғылымда оның туындау сəті

болашақ өзгерістермен тең дəрежеде. Өзгеше жаңалықтың пайда болуы

ғылымның дамуына жол ашады. Ондағы өзгерістер желісінің бір бөлігін

құрайды. Əрі қарай даму тізбегіне қосылу сəтінің ғылымда əртүрлі

пішіндеріболуымүмкін.Ғылымныңнегізінсалушыəрекетболашақтадаму

үдерісінде ашылатын ортақ құбылыстың нақты мысалы болып көрінуі

ықтимал немесе ол интуитивті жəне эмпирикалық болып көрінеді. Олай

болса, оны қайта тұжырымдау қажет; нақтылауға, барынша қатаң етуге

мүмкіндік беретін белгілі бір методологиялық амалдардан өткізу керек.

Ақырында, ол қайталауды қажет ететін асығыс түйіндеу болып көрінуі

мүмкін. Басқаша айтқанда, ғылымның негізін салушы əрекет əрқашан

өзіненшығатынөзгерістертегершігінеқайтаенгізілуіғажапемес.Яғнибір

ғылым бастауын салған тұжырым ғылым дамыған соң қайтадан електен

өткізілуіəбденмүмкін.

Керісінше, дискурс тəжірибесінен кейін қандай өзгерістер болса да,

(дискурс тəжірибесінің) өзіне əсер етпейді. Дискурс тəжірибесін кеңейту,

мəселен, Фрейд жасаған психоанализ саласын кеңейту оған осы ғылым

пайдаболғансəттеболмағанортақформалдысипаттыдарытудыемес,одан

гөрі осы тəжірибені қолданудың əртүрлі мүмкіндіктерін ашуды білдіреді.

Психоанализді дискурс түрі ретінде шектеу – оның негізін қалаушы

əрекетті, шектеулі тұжырымдамалар жиынтығына əкелуге тырысу деген

сөз.Бұлбойынша,Фрейдтіңдамытқанұғымдарыментеорияларытуынды,

қосалқы, қосымша деп саналуы тиіс. Бұдан бөлек, осы ізашарлардың

еңбегіндегі кейбір тұжырымдар жалған деп ешкім де мəлімдей алмайды.

Кейдебіреулер«негізіқаланған»дегенжелеуменбəрінқамтуғаұмтылып,

жөнсізмəлімдемелертаратады.Өйткеніоларбұлғылымсаласынмаңызсыз

депесептейді,олар«тарихтанбұрынғы»жəнебасқадискурстүрінентамыр

тартып жатыр деп санайды. Басқаша айтқанда, ғылымның əу бастағы

ерекшелігі, дискурсты тəжірибенің бастауы оның кейінгі өзгерістеріне

қатыспайды.

Сондықтанкезкелгендискурстəжірибесініңтеориялықнегіздемесіоның

іргетасынқалаған ғалымның еңбегіменбайланыстыанықталады.Галилей

мен Ньютон ұсынған қағидалардың негіздемесі олар қалыптастырған

ғылымның шынайылығымен расталады. Схема түрінде мұны былай

суреттеуге болады: дискурс ізашарларының еңбектері ғылым арқылы

анықталатын кеңістікте орналаспаған; керісінше, ғылым да, дискурс та

бастапқы координат жүйе ретінде дискурс ізашарларының еңбектеріне

сілтемежасайды.

Сөйтіп, біз «тегіне оралу» үшін осы дискурс аймақтарына деген

қажеттіліктісезінеміз.Дискурсаймағыныңбірбөлігінеайналғаносыоралу

ешқашан да оны өзгертуін тоқтатпайды. Оралу дискурсқа қосылатын

тарихи толықтауыш немесе жай ғана əшекей емес, керісінше,олдискурс

тəжірибесінің өзін өзгертетін тиімді не қажетті міндеті ретінде көрінеді.

Галилейдің мəтіндерін қайта зерделеу біздің механика тарихы жайлы

түсінігімізді өзгертуі мүмкін, бірақ ол ешқашан да механиканың өзін

өзгерте алмайды. Екінші жағынан, Фрейдтің мəтіндерін қайта електен

өткізу психоанализдің өзін түрлендіреді, Марксті қайта талдау да

марксизмдіөзгертуімүмкін.

Менің осы «дискурсты қайта жаңғырту» желісінде тұжырымдаған

қағидамды,əрине,схемаментүсіндіругекеледі.Бұл,жекелейалғанда,мен

дискурс бастауы мен ғылыми негіздеме арасында жүргізуге тырысқан

оппозицияға жатады. Оларды айыру оңайға соға бермейді. Бұдан бөлек,

ешкім де олардың бір-бірін жоққа шығаратын амалдар екенін дəлелдей

алмайды.Менбірсебеппенғанаекеуінбір-біріненбөлугетырыстым. Бір

қолдан шыққан кітап я болмаса мəтіндер желісі саналатын, онсыз да

күрделіавторқызметішығармалартобынанемесетұтаспəндергеқатысты

тағыдаанықтауышфакторлардықосыпалады.

Қорыта келе, мен өзімді осында қозғалған нəрселерге мəн беруге

мəжбүрлегенсебептердітағыдабасаайтқымкеледі.

Біржағынан,менсипаттағанбағыттағыталдаулардискурстипологиясы

тəсілін қамтамасыз етуі мүмкін. Меніңше, бір жағынан алғанда, мұндай

типология дискурстың грамматикалық ерекшеліктерінен, форма

құрылымдары мен зерттеу нысанынан тыс құралуы мүмкін емес сияқты.

Əдетте дискурсқатəн қасиет немесе қарым-қатынасбар (грамматика мен

логика ережелерімен үйлеспейтін), сондықтан дискурстың негізгі

категорияларын ерекшелеу үшін осыларды қолдану керек. Автормен

байланыс(немесебайланыстыңболмауы),оданөрбитінерекшеформалар,

толықтайалғанда,осыдискурсқасиеттерініңбірінқұрайды.

Екінші жағынан, меніңше, мұны дискурстың тарихи талдауына кіріспе

депесептеугедеболады.Дискурстардыолардыңбейнелеуқұндылықтары,

пішіндікөзгерістерітұрғысынанғанаемес,қолданылутəсілдерібойынша

да зерттейтін уақыт жеткен сияқты. Дискурстардың байланысы, бағалау,

телужəнеменшіктеутəсілдеріəрмəдениетте,əрадамдаөзгеріпотырады.

Мен олардың əлеуметтік байланыстармен сəйкестікте қалыптастырған

тəсілдерін,дискурстардықозғалысқакелтіретінтақырыптарменұғымдарға

қарағанда,авторфункциясының əрекетімен оның түрленуікезінде жеңіл

ұғынуғаболадыдепесептеймін.

Мұндайталдаусубъектініңайрықшамəртебеліжағдайынқайтасаралауға

қабілетті деген ой да тууы мүмкін. Мен шығарманың мазмұны мен

архитектоникасын (мейлі, ол əдеби мəтін, философиялық жүйе немесе

ғылыми трактат болсын) талдап, биографиялық һəм психологиялық

сілтемелеріналыптастағанкезде,субъектініңшексізүстемдігіменнегізгі

рөліне күмəн келтіре бастайтынымызды білемін. Субъект-жасаушы

мəселесінқайтақоюүшінғанаемес,субъектінідискурсқакіргізетінжерді,

оныңқызмететутəсілдерін,тəуелділікжүйесінұғынуүшіндебұлсұраққа

қайтыпоралуғаболады.Бұлайістеу–таптаурындүниелердіайналыпөту;

«еркін субъект заттар табиғатын қалай ұғынып, оған қалай мəн беруі

мүмкін? Тіл ережесін жүзеге асырудың жəне осы арқылы өзінің дербес

шындықмоделінжасаудыңсəтіқалайтүсті?»дегенсұрақтарданбастарту

деген сөз. Оның орнына «дискурстың қандай шартында жəне қандай

түріндесубъектпайдаболады?Оныңəртүрлітиптегідискурстардағыорны

қандай, ол нендей қызметтерге жүгінді, ол қандай қағидаларды сақтауы

керек?» деген сұрақтар туындайды. Мəселе субъектіні жасаушы рөлінен

айырып, оны дискурстың өзгермелі күрделі функциясы ретінде талдау

керектігіндеболыптұр.

Екіншіден, автордың «идеологиялық» мəртебесіне қатысты себептер де

бар. Олай болса, мынадай сұрақ туындайды: жалған дискурстың əлемге

төндіретін алапат қаупін қалай шектеуге болады? Жауап: автордың

көмегімен. Адамдар табиғи қорлар мен байлығын ғана емес, өз

дискурстарыменолардыңмəніндеүнемдепжаратаалады.Əлемгеқауіпті

мəндердің таралуын тек автор ғана шектеп, қадағалай алады. Автор

мəндердіңтаралуындаүнемшілдікқағидасынұстанады.Сөйтіп,біздеавтор

жайлы дəстүрлі түсінікті түбегейлі өзгертуге деген қажеттілік туады.

«Қаламгер – ғажайып туынды жасаушы, сарқылмас мəн əлемін керемет

мəрттікпен шығармасына дарытатын жан» деуге дағдыланып алғанбыз.

Автор басқа адамдардан мүлдем ерекше, ол барлық тілдерге билігін

жүргізеді, аузын ашса болды, ғажайып дүниелер төгіліп, мəндер тарала

бастайдыдепойлауғадаүйреніпкеттік.

Бірақақиқатмүлдембасқаша:автор–шығармамəнініңқайнаркөзіемес.

Қаламгер туындыдан жоғары тұрмайды, ол функциялық қағида іспетті,

біздіңмəдениетіміздекейбіртүсініктергетосқауылқояды:алыптастайды,

күзейді, түзейді. Қысқаша айтқанда, мəндердің бақылаусыз таралуына

кедергі қояды. Шығарманың жазылудағы, оның құрамдас бөліктерге

бөлінудегі, қайта жаңғырудағы еркіндігін шектейді. Егер біз авторды

шексізөнертабысғұламасыдептанысақ,шындығында,ондабізкерісінше

ойлаптұрмыздегенсөз.Автор–идеологиялықөнімдеугеболады,өйткені

бізонытарихишынайыфункцияныңқайшылығыретіндекөреміз.Тарихи

функция бір тұлғаға берілген кезде оның идеологиялық сипаты пайда

болады. Сондықтан автор – идеологиялық тұлға, оның маңдайына

мəндердіңжосықсызтаралуыменкүресужазылған.

Мен осыны айтқанда, көркем əдебиет аясы автор тұлғасымен

шектелмейтін мəдениет жасауға шақырып жатқандай көрінуім мүмкін.

Алайдаəдебиетəлемімүлдемеркіндіккежетіп,шығармаларжұрттыңортақ

игілігінежарайтын,əрбіржанғабірдейқолжетімдіболатынəрібақылаусыз,

шектеусіз дамитын мəдениетті қиялдау таза романтизм болар еді. XVIII

ғасырдан бастап автор көркем қиялдан туған дүниені реттеуші рөлін

ойнаса,бүгінгіөнеркəсіптікбуржуазиялыққоғамдəуірінде,индивидуализм

мен жекеменшік кезеңінде де осы қызмет оған əлі тиесілі. Тарихи

өзгерістерді ескерсек, автор функциясы жоғалу алдында тұр, өйткені

көркемəдебиет,қиялəдебиетіжаңашектеужүйесінетүседі.Бірақендіоны

авторемес,басқабіреушектейді;оныңкім,əлденеекеніəліанықталған

жоқ.

Барлықдискурстар өздерініңмəртебесінен,формасынан,құндылығынан

тыс белгісіз автордың күмілжіген дауыстары астында дамитын болады.

«Мұныкімайтты?Шынмəнінде,олма,жоқəлдебасқабіреуме?Бұлпікір

қаншалықты сенімді əрі шынайы? Оның ішкі «мені» дискурсында не

бейнеленді? Бұл дискурс қайда қолданылды, оны таратудың тəсілдері

қандай? Оны меншіктеген кім? Оның ықтимал субъектілері қайда

орналасуы мүмкін? Кім өзіне субъектінің əртүрлі функцияларын жүктеп

алады?» дегенсұрақтар ұзақуақытестілмейтін болады.Бұл сұрақтардың

бəріне де «кім айтып тұрса да, бəрібір емес пе?» деген селқос жауап

беріледі.

Ескертпе

1. JohnSearle,Essayinthephilosophyoflanguage(Cambridge,Eng.:CambridgeUniversityPress,

1969)pp.162–74.

Бұл мақала – Француз философиясы қоғамында 1969 жылы 22 ақпанда (Фуко өз

лекцияларыныңформасын1970жылыҚұрамаШтаттардаөзгерткен)оқылғандəрістіңмəтіні.

ЖосеВ.Хараридіңаталмышаудармасыаздапөзгеріскеұшыраған.

СЕГІЗІНШІТАРАУ

Сценарийлер,желілерменәңгімелер:постклассикалық

нарратологияэлементтері

ДэвидХерман

ДэвидХерман–СолтүстікКаролинаштатыуниверситетініңпрофессоры;лингвистика,әдебиет

теориясыменХХғасырәдебиетінендәрісбереді.Ол–«Әмбебапграмматикажәненарративтік

формалар»(UniversalGrammarandNarrativeForm)еңбегініңавторы.Аталмышмақаладаавтор

когнитивті ғылымға, әсіресе нарратив теориясын қайта тұжырымдау үшін сезімнің жаңа

көрінісін санамызда бар «сценарийлермен» салыстырып, күрделі нәрсені жеңілдетеміз деген

идеяға сүйенеді. Нарративтер ұғынықты әрі нарратив деп есептелуі үшін бірқатар шарттарға

лайықболуытиіс.

Шамамен отыз жыл бұрын Клауд Бремонд пен Ролан Барт сияқты

нарратологтерВладимирПропптың«Ертегіморфологиясы»(Morphologyof

the Folktale, 1928) кітабынан əсерленіп, нарратив желісі (narrative

sequence) идеясын əзірлей бастады. Өздері де нарративтің жалпы немесе

əмбебапбөлшегідепсанайтынбірқатаржелілерінтоптастыруғакөшті.Бұл

еңбекбірқатармəселелердіқарастырады.Əңгімесюжетініңайқынжелісін

– сипаттамалар, түйіндер немесе, Бремондтың тілімен айтқанда,

«лирикалықсырлар»(«lyrical effusions») («Логика» 390)

 емес – нарратив

түріндеұйымдастырылғаноқиғалартізбегіннеқұрайды?Кейбірнарратив

желілеріəңгімеретіндеөңдеугекелеме?Ондайəңгіметүрлерінарративтің

төменгі өлшемдерімен үйлесе ме? Үйлесе қалса, əңгімелер нарративтер

ретінде құнды, қызықты немесе «əсерлі» (Lаbov, 370) болу үшін қандай

сипаттамаларқажет?(қараңыз:Bruce;LabovandWaletzky;Genette,Essay25

andRevisited18–19)?

Төмендегісөйлемдертобынқарастырайық:

1.Маймылбақырды.Күнсəулесітеңізбетінқыздырды.Шаруабизонынамақтанышпенқарады.

Бұл сөйлем жолдары мені сюрреалистік сипаттауға жасалған нашар

пародиядайтаңғалдыруымүмкін,бірақсөйлемдерденарративжелісіжоқ.

2-жолғақарасақ,мұндағысиллогизмұғымғажеңіл.Сондықтанкімгеболса

да,түсінугеқиындықкелтіреқоймасыанық:

2. Сьюзан – нарратолог. Барлық нарратологтер – структуралистер. Сондықтан Сьюзан –

структуралист.

Бұдан бөлек, кейбір сұхбат бастаулары жиі қолданылатыны сонша –

сұхбаттасадамдыпікірлердіңзаңдыжелісінқайтақұрастыруғажетелейді:

3.А:Қалайжағдайың?

Б:Өтежақсы.Өзіңше?

А:Ой,өтежақсы!

Мұндай қос бөлімді желілер тұрақты сипатымен, кез келген ақпаратты

ашық беруден жалтаратын қасиетімен (бұл да қызықты, нарратив

байланысы əңгімелеуге тұрарлық болуы мүмкін) ерекшеленеді. Əдетте

мұндайбейақпараттықтіптікеріақпараттықжелілерсұхбаттасекіжақта

əңгімелесудіқаламайтыныбайқалыптұратынконтекстердеболады.

Алайда келесі желі менің қиялымда готикалық ертегі немесе, бəлкім,

аллегориялықмысалғажанбітіребастайды:

4.Үйлердіңарасынанқаракиімдісұлбақылаңберді.Үкіуілдеді.Түнішіндеүшбалаұрланды.

4-мысалда қара киімді адамның айналаны тіміскілеп жүріп, не істегені

жайлынақтымəліметжоқ,бірақоқиғажелісіменіңқолымабұлсұлбаның

арам ниетінен хабар берерліктей жеткілікті айғақ ұстатады. Кезбе үш

баланы ұрлап кеткен кезде, үкі ішін тартып уілдеді деп байлам жасауға

шақырады. Тағы бір мысал. Мұның жоғарыда келтірген мысалдан

ерекшелігі–тамақəзірлеунұсқаулығыболғандықтан,бұлжинақбелгілібір

мерзімдік желіге тəуелді. Сондықтан түрлі əрекеттер мен жағдайлар

туғызуы мүмкін болса да, оны баяндалған əңгіме желісіне жатқыза

алмаймыз:

5. «Қорап пен ішкі орама қағазды ашып, пиццаны алыңыз... Алдын ала қуырылған тəтті

тоқаштың бетіне [қ]ойыңыз. 16–18 минут бойы немесе ортадағы ірімшік əбден еріп, жиектері

алтын-қоңыртүскеенгеншеқуырыңыз».

5-мысалдағысөйлемдердіңқаратпамəнін(illocutionarystatus)бұйрықдеп

ескерсек, бұл алдағы оқиғалар үшін нобайды, мақсаттың орындалуына

қатысты сатылай нұсқау сипатына ие əрекет сұлбасының жоспарын

кескіндейді (яғни алтын-қоңыр түсті пицца). Сондықтан оқиға желісі бір

нəрсенің қалай өткенін əңгіме түрінде баяндамайды, бір нəрсені қалай

(жақсы) жасау керек екеніне нұсқау береді. Мұздатылған пиццаның

нұсқаулығыкелесіжеліденерекшеленеді.Оныңқұрамдасжелілерітікелей

əрекетті білдіреді. 6-мысал, жекелей алғанда, ақпаратты əрекеттер мен

оқиғалардыбіртұтасқұрылымішінебіріктіреді.Меноныəңгіменің(бөлігі)

дептанимын:

6. «Мэри тырнақтарымен оның (Ұзынтұра Томастың) қолдарын осып-осып жіберді жəне ол

жастықтыжұлыпалып,қыздыңбетінежапсыра,баркүшіменбасты.Мэрибарденесіменаласұра

жұлқынды,оғанырықбермегенжігітжастықтыбарсалмағыменжаншитүсті...Оныңкөзалды

қарауытып,бөлменіңбұрыш-бұрышынаноғанқарайдөңгеленгеншартəріздібірдеңелерағылып

кележатқандайболды»(Wright,97–98).

4-мысалмен6-мысалды1,2,3жəне5-мысалдарданайырыптұрғанне?

Неліктенадамдардыңкөбісі4-мысалмен6-мысалдынарративжелілері,ал

басқаларын сипаттау, силлогизм, кезекпен сəлемдесу һəм рецепт ретінде

қабылдайды. Əңгімеде 4-мысал мен 6-мысалда бар, бірақ 1, 2, 3 пен 5-

мысалдардажоқайқындауыш,яғнисыниқасиетбарма?

Бұл мақалада нарратив желілері жайлы кейбір классикалық əңгімелерді

қарастырамын.Соғанорай,нарративтіанықтайтынмəселегеқозғаусалып,

егжей-тегжейлі көрсете алатын, құрылымдық (structuralist) нарратив

поэтикасыерекшедамығанкезеңненкейінпайдаболғантілтеориясымен

когнитивті ғылымның дамуы жайлы баяндаймын. Схемалар, сценарийлер

мен фреймдер ретінде сипатталатын білім құрылымы жайлы жасанды

зердесаласындағызерттеулерайрықшамаңызғаие.ДенисМеркадальүшін

сценарий – «оқиғалар желісі қалай өрбуі керек деген жорамалды

сипаттау… Əу баста сценарий өзін болжамдар жиынтығы ретінде

көрсететін дүниенің (сценарий) нобайына (frame) ұқсайды... Нобайлар

сценарийден көздеген мақсатты уақытындакөрсету үшін қолданылуымен

ерекшеленеді.Сценарийлеруақытжелісіндеорыналатыноқиғаларжелісі

ретіндекөрінеді»(255).«Схема–психологиялықəдебиеттердеадамдардың

сол сəттегі сезім күйлерін бейнелеу үшін ес, жады үлгілеріне қатысты

қолданылатын термин. Олар «нобай тəрізді құрылымдардың баламасы»

ретінде анықталуы мүмкін» (254).

 Бұл зерттеу ақылдың «тəжірибелік

репертуарларына» («experiential repertoires»), статикалық (схема жəне

нобай түріндегі) жəне динамикалық (шағын сценарий тəрізді) типтерге

сүйенетінін көрсетеді. Жадыда жиналған мағлұмат қазіргі жəне алдағы

оқиғалар жайлы болжамдар шоғырын түзеді. Статикалық репертуарлар

маған орындықты үстелден немесе мысықты нан салғыш қораптан

ажыратуғамүмкіндікбереді.Динамикалықрепертуарлартуғанкүнкештері

сияқтыжалпымерекекезіндеоқиғалардыңқалайөрбитінінбілугеəрітуған

күн кештерін бардағы төбелеспен немесе шаштаразға барумен

шатастырмауғакөмектеседі.

Когнитивтісалағалымдарыстереотиптікбілімніңқабылдау,түйіндеут.б.

байланысты өңдеу тапсырмаларының күрделілігі мен ұзақтығын

төмендететінəсерінзерттеді(BobrowandNorman;CharniakandMcDermott

393–415; Grishman 140–58; Mercadal, 109, 255; Minsky, «Framework» and

Society 244–72). Зерттеу дəстүріндегі ұғыну «бұл – сана үдерісі, осының

арқасында адамдар бұған дейін бастан кешірген бастапқы əрекеттер

тобында көретін əрі еститін нəрсемен үйлеседі» деп сипатталуы мүмкін

(Schank and Abelson 67). Сценарийлер белгілі бір міндеттерді (мəселен,

мейрамханадан ас ішу, жұмыртқа қуыру) орындау үшін қажетті

əрекеттерді, себептік һəм хронологиялық жағынан жүйеленген

əрекеттердіңшектеулітобынсақтайтынбілімтүсініктеріретіндекөрінеді.

Ұзақнемесекүрделіміндеттердіорындауүшінбіремес,бірнешесценарий

қажет.Ешкімдебір-біріменбайланыстыкүрделісценарийлержиынтығына

жүгінбейтұрып,жүреккеотажасатаалмайдынемесебөлшектердіңүдеуін

туғызаалмайды.Дəлсол сияқты,мəтіндінемесе дискурсты,якиəңгімені

ұғыну көптеген сценарийлерге қол жеткізуді талап етеді. Сценарийлер

түріндегі мазмұнды бағдар болмаса, оқырмандар мəтіннен ең негізгі

түйіндердіқорытыпшығарадаалмайды;мəселен,анауқашыпбаражатқан

бетперделікісіжаңағанабанктітонапкеткен.

Осытұрғыданқарағанда,4жəне6-мысалдартəріздінарративжелілерін

1, 2, 3 пен 5-мысалдар сияқты нарративті емес сөйлемдерден ажыратып

тұрған қасиет – тек əрқайсысына тəн форма ғана емес, нарратив желі

формасының бір-біріне қалай жалғасқанына немесе қабылдаушынының

(recipient)əлемдікбілімдіжандандыратынына,қалайынталандыратынына

да тəуелді. Мəселе əңгімелердің, қабылдаушылар білетін бір оқиғаны

баяндайтындықтан, ұғынықты болатындығында емес, əңгіме оқушылар

немесетыңдаушылардыңоқып отырғанжелінібілетіндігіменбайланысты

болуында. Сондықтан ол оқиғаның астарындағы үміт пен болжам

үлгілеріненқұралғанəдеттегідентысғажайыпқұбылысқаназараударады.

Баяндайтын əңгімелер – жаңадан пайда болған нəрсені алдыңғы таныс

біліммен біте қайнастырудың бір тəсілі. Ал бейнелеу, дауласу, қарсы алу

һəмəдістерұсынубасқаамалғажатады.

Сондықтан менің талдауларым тілдік формалар, əлемдік білім мен

нарративқұрылымыарасындағыөзарабайланыстарғабағытталады.Менің

зерттеу салама екі фактор жиынтығы кіреді. Біріншісі мен баяндаушы

(narrativehood) деп атаған нəрсемен байланысты; ол оқушылар мен

тыңдаушылар əңгімелерге балайтын дүниелердің неден құралатынын

зерделейді. Мұндай факторлар нарратив үшін өлшем бола алады. Олар

қандай оқиға желілерінің нарративтер санатына жататынын анықтайды.

Екінші фактор жиынтығы нарратив желілерінің нарративті сипатымен

байланысты.Ол–«нарративтіазнекөпнарративсипатынаиеқұбылысқа

айналдыратын формалық əрі контекстік ерекшеліктердің» функциясы (G.

Prince, Dictionary, 64). Баяндау, бір жағынан, нарратив тізбектері үшін

төменгі шарттар арасында да, екінші жағынан, нарратив тізбектердің

баяндаулар ретінде азды-көпті жеңіл өңделуіне мүмкіндік беретін

факторлар арасында да анық айырмашылық (contrast) ұсыну үшін

нарратив сипатымен оңай үйлесіп кете алады. Əңгімені баяндаушы

«тілдік,мəтіндікнемесе,кеңіненайтқанда,семиотикалықбелгілерарқылы

оқушылардынақтыəлемдікбілімтүрлерінигеругеқалайжетелейді»деген

мəселені талқылай отырып, мен нарратив мəселелеріне зер саламын.

Нарративті емес (nonnarrative) (анықтама бойынша нөлдік нарративтер)

желілерден ерекшеленетін, нарратив сипаты солғын (minimal narrativity)

желілер мерзімдік жəне себептік тұрғыдан ұйымдасқан бірліктер ішінде

баяу түрленеді. Оларды нарратив сипаты жоғары желілерге қарағанда,

əңгімелер ретінде айқындап түсіндіру қиынға соғады. Баяндаушылық

(narrativity) – желідегі сценарийге жан беретін ишаралар үлгісінің

функциясы. Басқа да тең шарттарда нарратив желісін өңдеу кезінде

репертуарлар ойынға неғұрлым көп қатысатын болса, соғұрлым бұл

желінің нарратив сипаты арта түсетін болады. Зерттеуімнің қорытынды

бөлімінде осы теориялық үлгінің кейбір қолданыстары қарастырылады.

Сценарийұғымытекжекеəдебинарративтердіңқұрылымыменқызметтері

жайлы түсінік беріп қана қоймайды; сценарий-əңгіме интерфейсінің

əртүрлі модальдылығын зерделеп, нарратив теоретиктері нарратив

тəсілдерініңтарихидамуынойелегіненөткізеалады.Оғанқоса,нарратив

жанрлары арасындағы айырмашылықтарды да жақсы ұғынады. Жекелей

алғанда, əдеби тарихқа сценарий тұрғысынан қарау – интермəтіндік

ұғымын қайта бағамдау тəсілдерін ұсыну деген сөз. Олар бұл тəсілдерді

əлем үлгілері арасындағы басым (dominant) əрі болмашы (recessive)

байланыстардың ұқсастығы ретінде қарастыра алады. Кейде қатынастар

желісі ғана емес, зерттеу құралы ретінде қосымша мəтіндерді кодтайтын

үлгілердіұғынуүшіндеалғатартады.

Бастапқы кездегі нарратологтер кейін білім құрылымдары жайлы

зерттеулер жүргізілетінін болжап кетті. Мен классикалық баяндау

поэтикасынескіргенталдауқұрылымыретіндекерексіздептанымай,оның

белгілі бір жерлерде кəдеге жарайтынын да айта кетуді жөн көрдім.

Нарратив желілері мəселесін қайта ой елегінен өткізу постклассикалық

нарратологияның дамуына жол ашуы мүмкін. Оның классикалық

нарратологтердің қолы жетпеген тұжырымдар мен тəсілдерге негізделген

постструктуралистік тұрғыдан жетілдірілген теория болуы міндетті емес

(қараңыз: Herman, «Focalization» and «Textual You»).

 Постклассикалық

нарратология феминистік, риторикалық, лингвистикалық жəне есептеу

тəрізді көптеген теория үлгілері мен көзқарастармен қуаттанса да, бұл

мақаладағыменіңмақсатым–нарративдискурсынатəнкогнитивтітəсілдің

бірқатар элементтерін жинақтау (қараңыз: Jahn). Мұндай тəсіл ортақ əрі

ерекше оқу стратегияларын салыстыратын оқырман-жауап теорияларын

қайта тұжырымдауға мүмкіндік береді. Өйткені ол түсіндіру шарттары

ортақ негізгі өңдеу механизмдеріне назар аударады. Осы шарттарды

күшейтеді һəм олардың қолданылу аясын анықтайды (осы тұрғыда,

WolfgangIserпенRichardJ.Gerrig–контраст).

Желілер:классикалықжазбаларменпостклассикалықкөзқарастар

Бремондатапкөрсеткендей,Проппүшіннегізгібірлікнемесе«нарратив

атомы» – функция. Нарратив функциялары – «желіде шоғырланған кезде

нарратив тудыратын» əрекеттер мен оқиғалар («Logic» 387). Пропптың

тұжырымынасүйенсек,функциядегеніміз–«кейіпкердіңəрекеті;кейіпкер

əрекеті өрбіген сайын оның маңызы айқындала түседі» (21). Олай болса,

əрекет функция ретінде көрінеді. Функциялар желілерді, ал желілер

əңгімені, немесе Пропптың сөзімен айтқанда, орыс ертегілерін құрайды.

АльгирдасЖюльен Греймастың Пропптан алған бейнелеуіш лексикасына

жүгіну үшін əңгіме яки ертегіні актант жиынтығында талдауға болады.

Оның дискурстың синтагмалық тізбегінде бірізді жүзеге асатын нақты

əрекеттері актант қызметтерінің дерексіз үлгілерін, яғни нарратив

барысында жасалған нақты əрекеттерді байланыстыратын

парадигматикалық қатынастар арқылы қалыптасатын үлгілерді кодтайды

(Greimas,147–48,176–256;қараңыз:Lévi‐Strauss, 812–16). Мұндай актант

рөлдерінің–қаһарман,зұлым,жіберуші,қабылдаушыт.б.кейіпкерлердің–

логико-семантикалық қасиеттері «сюжет» деп аталатын, енді бой көтеріп

келе жатқан бірліктің ішіндегі функциялық бағдарынан бастау алады.

Пропп дəстүрінде нарратив желілері – нарратив дискурсында тілдік не

мəтіндік тұрғыдан жүзеге асқан əрекеттер мен оқиғалардың көрінісі.

Мəселен, 6-мысалдың желісін əңгіме дей алмаймыз (тіпті қарапайым

дерлік болса да), мұнда Ұзынтұра Томас соқыр анасы (жай ғана (or not

simply) біліп қоймасын деп үрейленіп, Мэри Далтонды қылғындырады.

Мұндай парафраз актант байланыстары желісімен ықшам түрде ғана

(elliptically) байланысады. Мұндай желі 6-мысалдың құрылымындағы

функциялар ойынын басқарады. Ол, өз кезегінде, дəл осы актант

құрылымыныңнарративжелісінқұрайды.

Дегенменбұлүлгітілдікнемесемəтіндікбірліктердікезкелгеннарратив

желісінжүзегеасыратындайкөрінетінфункциялармен қалайсалыстыруға

болатынын аңғартпайды.

 Ойлап қарағанда, пішіндік бірліктерді функция

мен рөлдермен үйлестіру əрекеті айқын көрінер еді жəне біртекті өнімді

нəтижелерге қол жеткізер де еді. Бірақ 6-мысалдағы Ұзынтұра Томастың

əрекетінің функционалды сипаты, мəселен, бəсекелес тіпті қарама-қайшы

түсіндірмелер жасау үшін барынша əртекті екені байқалады.

 Нарратив

желісінде Ұзынтұра бір мезетте зұлым əрі қаһарман, агент һəм пациент

бола алады (Райттың романының дəрісханада қызу талқыланғанынан аз

уақытбұрын куəболдым).Пропп ертегініңжанрретіндегіқұрылымымен

байланысты шектеулерді табуға, кез келген ертегіде өтетін функциялар

тəртібін алдын ала анықтауға тырысты. Мұндай шектеулер оқушыға

əрекеттерді функциямен тек арнайы түрде ғана салыстырып қоя салмай,

ізденуге жол ашады. Функциялар əртүрлі ертегілерде болмаса да, немесе

теріс сипатта көрінсе де (Mandler and Johnson, 129–35, Stein, 494–96),

морфологиялықтұрғыданзұлымдықтан(А)немесежоқтықтан(а),қосалқы

функциялар арқылы үйлесуден (W*) немесе желінің күрмеуі ретінде

қызмет ететін басқа функциялардан өрбіп шығатын кез келген оқиға

дамуынертегі(skázka)депайтуғаболады.Ұғымдық(terminal)функциялар

кей уақытта марапаттау (F), жеңіс немесе бəленің мүлдем жойылуы (К),

қуғыннан қашу (Rs) т.б. түрінде кездеседі» (Propp 92). Бірақ бұл шешім

қымбатқа түсті. Ол үлгілерді нарративтің белгілі бір жанрларына қатты

бекітіптастап,олардыңөзектілігінаяусызшектеді(Bremond,Logique 11–

47, қараңыз: Doležel 65–66). Сонымен бірге бұл тəсіл Бремондтың

виртуалдылық яки өзексіздендіру (nonactualization) жайлы еңбектері

шешуге тырысқан мəселенің, яғни нарратив желілерінің детерминистік

сипатын шектен тыс күшейте түседі. Нарративтің қызығушылығы мен

күрделілігінің бөлігі кейбір əрекеттер мен оқиғалар арасындағы

анықталған байланыстарға емес, жай ықтимал байланыстарға тəуелді

(Doležel, 63–64; Culler, «Defining» 136; қараңыз: Ryan 109–74). Əңгімеге

арқауболуғалайықтыоқиғашындықтыжарым-жартылайғанабереді.Шын

өмірдеоқиға бұлай өрбімеген де болар.Ұзынтұра ТомасМэри Далтонды

тұншықтырмаған да шығар. Мэридің анасы бөлмеде болмауы да мүмкін

немесе4-мысалдағықаракиімдісұлбабүкілауылдыңадамынұрлапкетуі

деғажапемес.

БірақПроппжасағанүлгініңбастықиындығы,оныңбасқашектеулерінің

басыПропптыңнарративөлшемдерін(критерий)ертегіформасынан,ертегі

функциясы мен желілерін жүйелі түрде əсірелеу арқылы табуға

тырысқандығымен түйінделеді. Франктілді структуралистер кейіннен

тілдікнемəтіндікформадағыжеліні(sequence)əңгімеретіндетүсіндіруге

мүмкіндікбереалатын болсада,желілерформасыəңгімеүшін жеткілікті

жағдай емес екенін түсінді. Олай болса, тіпті Цветан Тодоров нарратив

желісі формасының анықтамасын: «Желі əртүрлі екі жағдайдың тіршілік

етуін білдіреді. Олардың əрқайсысын бірнеше мəлімдеме арқылы

сипаттауға болады. Жоқ дегенде, əрбір жағдайдың мəлімдемесі желілерді

түрлендіруі тиіс», – деп сипаттағанда да, Виктор Шкловскийдің «біздің

əрқайсымыздабарпайымдауқабілеті(бүгіндеқасиетдептеайтааламыз)

нарратив желісі аяқталған ба, жоқ па деген сұрақты шешуге мүмкіндік

береді»(232,231)дегенпостулатынасілтемежасаған.Нарративжелісінің

белгілі бір формасы болғандықтан ғана ол «тыңдаушы» ретінде

талданбайды. Сонымен қатар оның формасы оқырмандарға құрылымды

дағдылы түрде нарратив желісін баяндап түсіндіруге мүмкіндік

беретіндіктенде,онынарративретіндеталдаймыз.

Форма мен контекстің екеуіне бірдей жүгіну Барттың «Нарративтің

құрылымдықанализдерінекіріспе»(IntroductiontotheStructuralAnalysisof

Narratives, 1966) еңбегінде көрінеді. Бір жағынан, Барт нарратив желісін

«бір-біріментұтастықбайланысыарқылыбіріккенядролардыңлогикалық

тізбегі»(нарративтіндерінемесеэлементтері,оларсызəңгімеқұралмаседі)

деген кезде мақаладан глоссематика сарыны сезіледі (Hjelmslev,

Prolegomena): желі мүшелерінің бірінде тұтастық шарттары болмаса, ол

ашылады, ал егер, оның басқа бір мүшесінің салдары болмаса, ол

жабылады» (Оның келтірген мысалдарының бірі – телефон тұтқасын

көтеріп, қайта қою). Екінші жағынан, Барт мұндай желілерді «біздің

ішіміздегі нарратив тілінің» «негізгі бастауы» деп суреттейді (101, 102).

Адамдар бұл тілді көптеген əртүрлі оқиғаларды схема түрінде жадында

сақтап,өздеріоқиалатынжəнебасқаəңгімелердіөңдейалатынұғымдарға

үйлестіру арқылы үйренеді (қараңыз: 116–117). Сөйтіп, желілер

оқушыларға «əрекеттердің əрбір логикалық тізбегін, атаулы тұтастық

ретіндеқамтыпқалуға»мүмкіндікберетін«атауəрекеттерінің»нəтижесіне

айналады (102). Олар – бір адам қолданбай тұрып та нарративті

құрылымдалғансипаттатұратындискурстыңатомдықнемесемолекулалық

бөлшектеріемес, оқушылардыңнарратив дискурсыменөрбіткен бұрынғы

жəне қазіргі байланыстарының өнімі. Шындығында, Барт «S/Z»

мақаласындажелілердінарративкетелінетінтұғырнамалардың(код)біріне

балайды: осы «про-аритикалық», яғни тізбектелген оқиғалар («proairetic»

code) арқылы оқушылар «өздері адамзат тəжірибесінің тектік қорынан

бастауалатынəрекеттертізбегінеатауберуге...»тырысады(204;қараңыз:

Bremond, «Logic» 389–390, 406). Пропп орыс ертегілерінің шағын

бөлшектерін оқшаулауға талаптанып жатқан кезде немесе Барт құтқару,

еліктіру, басқа да желілердің жасалуын көрген кезде тəжірибелік

репертуарлароқушыларғаолардытануғамүмкіндікбередідепсанайды.

АлайдакейінгізерттеулерБарттыңтəжірибелердіңтектікқорыжөніндегі

түсінігінің əлдеқайда бай, əлдеқайда өткір тəсілдерін жетілдірді. Ол

тəсілдердің бірі – сценарий немесе оқиғалардың стандартты желісі деп

аталатын білім құрылымдары.

9

Фредерик Бартлеттің жадыны заманауи

тəжірибеге қатысты болжам үлгілерінің ішіндегі бұрынғытəжірибелердің

жиынтығы ретінде талдауына негіздеп (201–14), когнитивті зерттеушілер

таптаурын жағдайлар мен оқиғалардың жадыда қалай сақталатынын һəм

əлемжайлытүсінікүшінқалайқолданылатынынзерделеді.Мəселен,мен

мейрамханада қасыма даяшы келген кезде не істеу керек екенін білемін.

Өйткеніменбұрынмейрамханадаболғанмынəрідаяшыментұтынушының

стандартты рөлдері есімде қалған (Schank and Abelson, 42–46). Егер мен

мейрамхананыңосығансəйкессценарийлерінмеңгермесем,мейрамханаға

келген əрбір сəтім көптеген когнитивті қорларды қажетсінетін оқиғаға

(adventure)айналареді.РоджерШенкпенРобертАбельсонсипаттағандай,

«кейбір эпизодтар басқаларын еске түсіреді. Эпизодтарды сақтаудың

экономикалық өлшемі сияқты қоры толған кезде, олар стандартты

жинақталған эпизодтар түрінде есте сақталады. Содан соң біз оларды

сценарийлердепатайтынболамыз»(19;cf.vanDijk,179–83):

«Сценарий– оқиғалардыңсəйкесжелісінəртүрліконтекстесипаттайтынқұрылым.Сценарий

бос саңылаулар мен сол қуысты толтыра алатын талаптардан тұрады. Құрылым – өзара

байланысқан бірліктер жəне бір саңылаудың ішінде тұрып екінші саңылаудың ішіндегі желіге

əсер ете алатын көркем контекст. Сценарийлер қалыптасқан күнделікті жағдайларды өңдейді.

Олар айтарлықтай өзгеріске ұшырамайды əрі мүлдем жаңа жағдайларды өңдеуге арналған

жабдықтар тудырмайды.

 Сценарий – белгілі жағдайды анықтайтын əрекеттердің айқын

таптаурынжелісі»(41;қараңыз:Schank,7–12).

Сценарийұғымыадамдардыңбірқатармəтіндікнемесе тілдік ишаралар

негізіндеəңгімежайлыкүрделі(семантикалық)түсініктердіқалайтудыра

алатынынпысықтаптүсіндіруүшінжасалады.Осылайша,мен:

7.«ДжонБиллдіңтуғанкүнкешінебарды.Биллоның сыйлықтарын ашты. Джонтортжедіде,

қайтыпкетті»(SchankandAbelson39).

8. «Мэри Джектің туған күн кешіне шақырылды. Қыз оның батпырауықты ұнататынын яки

ұнатпайтынынбілгісікелді»(Minsky,Society261).

Мен жағдайлар мен қатысушылар туралы қисапсыз тұжырымдар

шығарып,əңгімедегібостұстытолтырааламын.Осылайболуыдамүмкін,

өйткені желілер бізге белгілі туған күн кеші сценарийінің астарында

ашылады. Осы сценариймен байланысты «шектеулер» немесе

«саңылаулар» маған үнсіз келісім бойынша нақты ұйғарымдар шығаруға

(мəселен,қонақтартуғанкүнкешіндесыйлықтарынбереді),жайғанақаңқа

желілерден əңгімелер құрастыруға мүмкіндік береді. Бірақ сценарийлер

жайлызерттеу7–8-нарративтердіқұрайтынқандайдабірформалыққасиет

іздеудің жаңсақекенінкөрсетеді.Мұныңорнына (формалар)желілермен

кеш сценарийі арасындағы байланыс 7–8-мысалдардағы əңгімелер, ең

болмағанда,əңгімебөліктерідегентүйсігімдірастайды.

Сценарий ұғымы бұрынғы нарратологтер оқушылардың əңгіме ішіндегі

оқиға желілерін құруға деген талпынысы деп сипаттаған құбылысты

суреттеу үшін əлдеқайда əсерлі сөздерді қолданады (Chatman, 45–46;

Scholes 100). Əрбір əңгімелеу əрекеті тыңдаушы немесе оқушының

нарративті қозғалыс ішінде өрбітуіне көмектесуі үшін əңгіме тудыруға

атсалысу барысында сценарийлерді қолдануын талап ететін тəрізді.Бірақ

осысценарий-əңгіменіңинтерфейсінқалайсипаттауғаболады?Кезкелген

желіоқушыныəртүрлісценарийлердібайытуғажетелемеуімүмкін.Мына

желігеойжүгіртіңіз:

9.«ДжонБиллменкездесугекетті.Жүрекжалғап,тойлағаннанкейінДжонүйінеқайтты».

Егермен 9-мысалды сізгемүлдем тосыннан айтсам, онда саналы түрде

сіздіңəңгіме,туғанкүнкешіжайлыболыпжатқанынбілуіңіздікүтпеседім.

Бұған сай, Джон мен Билл туған күн кешінде бас қосты, бəлкім, ата-

аналары олардың кешінің өтуін қадағалады, сауық қонақ балалардың

ұйқығажататынуақытыкелгендебітті,тағысынтағы.Желілердіңпішіндік

көріністері кез келген əңгімеге таңылатын сценарийлер түрін осылайша

шектейді.Кейде,керісінше,оларкезкелгенсценарийгенегізделуімүмкін

əңгіметүрлеріндетізгіндейді.Алайдақарастырылғаншектеудіңтабиғатын

айқындауға талпыныс баяндаушы мəселесін, нарративті нарратив ететін

нəрселер мəселесін көтереді. Желінің формасына келсек, ол осы желінің

өңдеу кезіндегі əлемдік білімнің белгілі бөлшектерін белсендіру үшін

қажеттіəріжеткіліктішартболаалмайды(Wilensky425;Emmott).

Ата-аналар тобы бір сəтке өз балаларының туған күн кештері жайлы

талқылапжатырделік,солжердебірата-анабылайдеді:

10. «Джон Биллдерге барды. Көп жегені сонша – ол ауырып қалды. Сосын Джонның үйге

қайтуынатуракелді».

Басқаата-аналар,шамамен,10-мысалдаайқынмəтінтұжырымыболмаса

да, əңгіме туған күн кеші туралы болып жатқаны жайында ой түйеді.

Ишаралардың нақты жиынтығы берілген сценарийді ширата түсу үшін

қабылдаушыларға арналған əңгімеге қатыспауы керек. Дискурстың

контексі, сұхбат барысында өзгеретін пікірлердің жалпы контексі, өзі

құрайтынжелілердідискурстыңбасқаконтекстеріндеоқшауқалаалмайтын

нарратив функцияларымен толтыра алады. Бірақ белгілі бір мəтіндік

ишаралардың болмауы сценарийдің іске қосылуының жеткілікті шарты

бола алмайды. 8-мысал көптеген контекстерде туған күн сценарийін іске

қосқанымен, төмендегі жағдайда ол жарамсыз болып қалады. Мəселен,

Джек есімді бас метеоролог зейнетке шығып жатыр, оның əріптесі Мэри

батпырауықтардыбақылаубағдарламасыжұмысынабасшылықжасайды.

Туғанкүнкештерімысалдарыкөрсеткендей,нарративжелілерініңөрілуі

ментүсіндірілуінреттейтінбілімқұрылымдарыныңбарыншаортақсипаты

бар.Əрекетпеноқиғаныкөрсететінсөйлемжолдарытекбарлықойларды,

сөздер мен мінез-құлықтарды топтастыратын жаһандық семантикалық

шеңберлерде ұйысқан өлшемде ғана əңгіме ретінде бағаланады. Осыдан

шығатын сұрақ: сценарийлер нақты əңгіменің мəтіндік, тілдік немесе,

кеңінен айтқанда, семиотикалық өнімін қаншалықты əрі қалай шектейді?

Мəселен,4,6жəне7-мысалдарқайкезденарративжелілеріретіндеқайта

құрылу үшін қаңқа қызметін атқара алады? Кез келген жағдайда, қандай

ишаралар əңгіме үшін анықтаушы рөлге ие? Ие болса, неліктен ие? Мен

бұл сұрақтарды шешу үшін нарратив категориясына қатысты мүшелік

өлшемдер мəселесінен нарратив деңгейлеріне, əңгіменің əртүрлі

нұсқаларына, оқушы яки тыңдаушыларды азды-көпті нарративтермен

жүздестіре алатын тəсілге көшемін. Нарративпен байланысты факторлар,

өз кезегінде, нарратив табиғатын ашуға көмектесе алады. Олар деңгей

ерекшеліктерінің, түрдегі ерекшеліктерге тиімді айнала алатын өткелі

болуы да мүмкін. Бұдан бөлек, желі өте аз мөлшерде болса да,

нарративтерді құрай бастауы мүмкін, ең соңында, ол əңгіме ретінде

талдауғакелмейқалады.

Нарративмәселесі:ойтәжірибесі

Нарратологтер «бос əңгіме» (tellability) (яғни мəнсіз əңгіменің ортаға

байланысты айтылуы) мен «баяндаудың» арасын бөліп қарастырады.

Сондықтан жағдайлар мен оқиғалар азды-көпті əңгімеге арқау болады.

Əңгімелеу тəсілдері нарратив ұғымдарында жеңіл талданып, нарративтің

əртүрлі деңгейлерін көрсетуі де мүмкін. Олай болса, «бос əңгіме» мен

«баяндау» етістіктері өлшемді болған кезде, бос əңгіме фактілердің

түрленуіне, ал нарратив фактілердің түрленуін көрсететін желілерге

телінеді. Мəселен, тіпті кейбір постмодернист жазушылар басқаша тəсіл

ұсынса да, банктің тоналуына қатысты фактілер, күні бойы төңіректі

тіміскілеп жүрген көлеңкенің қозғалысымен байланысты фактілерге

қарағанда, көп əңгімеленуі мүмкін (мəселен, Роб-Грийе, осы мақаланың

қорытындыбөлімінедеқараңыз).Бірақмұндатонауфактісінеқатыстыекі

түсінікболсада,бірі(яғнитонаужайлыəңгіменіңбірнұсқасы)екіншісіне

қарағанда,əлдеқайданарративтіболыпесептелсекерек.Мəселен,сырттай

бақылаушы адамның жылдам жасаған мəлімдемесі мен қатты зардап

шеккен əрі қатты абыржыған адамның сөздерін салыстыра, елестетіп

көріңіз.

Бірақəңгіменіңбірнұсқасын,екіншісінеқарағанда,əлдеқайданарративті

етіп тұрған не нəрсе? Қандай формалық немесе контекстік айнымалылар

əңгіменің нарративті сипатының əртүрлі деңгейлерімен үйлеседі? Мен

мұнданарративдеңгейлеріменбайланыстыбарлықайнымалылардытолық

өлшемде қатыстыра алмаймын (Гиора мен Шенді қараңыз). Сондықтан

қысқаша ой тəжірибесі оның орнына градацияның (бірте-бірте үдеме)

нарратив өлшемінен бөлектеу тəсілдерін ұсынады. Нарратив өлшемі

дегеніміз – нарративтер ретінде талдау мүмкін емес желілерден тікелей

нарратив ретінде талдауға болатын желілерге дейін созылып жатқан

континуум.

11–15-желілергеойжіберіңіз,олардымүмкінболғанынша,ағылшынтілі

грамматикасынасəйкестүрдеоқыңыз:

11.Asplubbawalkedin.Agingybeebedtheyuck,andthesplubbawasorped(Сплуббакіріпкелді.

Джинджийоктыбипылдатты,сондасплуббаорпыды).

Бұл желіде бастапқы əрекет құрылымы айқын көрінеді: бұрын дискурс

контексінде болмаған актант (the splubba) кіргеннен кейін, екінші жаңа

актант (the gingy) (a yuck) деп аталатын нəрсеге бірдеңе істеп жатыр

(«beebing») жəне бұл оның («splubba») бір нəрсе болуына немесе

айналуына(«orped»)əкеліпсоқтырды.

12.Asplubbafibblo.Simagingybeebietheyuck,ithesplubbaorpia.

(Сплуббафиббло.Симджинджийоктыбиби,исолсплуббаорпиа).

12-желіде тек белгісіз һəм белгілі жайттардың жұмбағы шешілетін

тəрізді.Нəтижесінде,қаттыжұтаңданғанəрекетқұрылымынемеседискурс

нысандарының жиынтығы туындады. Олар кез келген əрекетпен жəне

оқиғамен бірге оңай түрленіп, өзгеріп кете алмайды. Дегенмен берілген

ақпарат пен жаңа ақпарат дискурста бөлінетіндей түрде қалыптасқан

белгісізəрібелгіліатаулытіркестердіңтаралуы(Emmott158–161;Firbas;E.

Prince; Schiffrin 197–226) мені 12-желідегі нарратив құрылымы түрін

«алдыменмынау,сосынанау»тізбегіменнемесе«мынау,сосын мынаның

себебінен анау» тізбегімен оқуға итермелейді. Тіпті мен «мынау» мен

«анаудың»мəніндебілмеймін.Алайдамен11-желігеқарағанда12-желіде

нарративтер аз деп сеніммен айта аламын. Бұл 11-желінің 12-желіге

қарағандаұғынықтыекендігіндеемес;өйткенібұл–«beebed»жəне«orped»

деген сөздердің қандай мағына білдіретінін білемін деген сөз емес.

Дұрысы,12-желідеморфонсинтаксистікбелгілердің(етістікфлексиялары)

айрықша түрлерінің жоғалуы менен 11-мысалдағы оқиғалардың себептік

байланысының реттелген желісі ретінде оқуға мүмкіндік берген кейбір

пішіндік бөлшектерді де қоса алып кетеді. Мұндай ишаралар жойылған

сайын,12-мысалдыңнарративтісипатыдатөмендейбереді.

Алайда13-желіденөлдікнарративбар:

13.Oesplubbafibblo.Simoegingybeebiecayuck,icasplubbaorpia.

(Оесплуббафиббло.Симоеджинджибибикайок,икасплуббаорпиа).

Бұл қатар нарратив критерийлеріне сəйкес келмейді. Мен мысалда

баяндалған,əлемдітүсіндіретінактанттарменболмыстаржайлытұжырым

жасауүшінəрекетқұрылымыносыəлемдібелгілібіруақытсызығындаоқу

керектігін айтпаған күннің өзінде, жеткілікті грамматикалық құрылымға

мұқтажбын.Керісінше,14-желіде11жəне12-мысалдарғақарағанда(жəне

осы себепті 13-мысал) нарративтер көбірек байқалады, ол 15-желі 14-

желіден де түсініктірек бола түседі, өйткені 15-желі толығымен түзелген

якитолықсенімдіəлемжайлыбаяндайды.

14. A splubba walked in. A gingy pulled the lever, and the splubba was instantaneously inebriated.

(Сплуббакіріпкелді.Джинджииінтіректітартыпқалыпеді,сплуббамасболыпқалды).

15.Abadmanwalkedin.Abeneficentsorcererpulledthelever,andthebadmanwasinstantaneously

inebriated(Қарау адам кіріп келді. Ізгі сиқыршы иінтіректі көтеріп қалды; сол-ақ екен, қарау

адамбірсəттемасболыпқалды).

11-желімен салыстырғанда 14-желіде əлемдік білімнің ерекше түрлерін

қолдануға арналған қосымша формалық ишаралар бар. Жекелей алғанда,

желінің өрбуі кезінде иінтіректі көтеру мен мас болып қалу сияқты

оқиғалардың таптаурын тізбегі тағы бар. Осы қосымша ишаралар маған

баяндалған əлемде орналасқан көптеген болмыстарды бірегейлендіруге

жолашып,өзінетаңылғанатаулытіркестердіңкөпмөлшерінқосыпалады.

Бұдан бөлек, етістіктердің түрленуі ғана емес, олардың толық

морфологиясы да грамматикалық сипатқа ие. Сондықтан мен əңгімедегі

референттерді толығымен жүзеге асқан əрекет құрылымына орналастыра

аламын. Бұл құрылым мысалдағы етістіктер мен менің санамда

сценарийлер түрінде таңбаланған оқиғалар желісі арасындағы өзара

байланыстантұрады.Толықтайграмматикалықжеліболыпсаналатын15-

мысалдың талдануы, əңгіме элементтері грамматикалық тұрғыдан аз

көрінетін жəне осы арқылы сценарийге қосуға қолжетімді 14-мысалдың

өрбуіне қарағанда, көптеген (жəне əр алуан) тəжірибелік репертуарларды

қажетсінеді.

Желілер нарративтің арту ретімен 12, 11, 14 жəне 15 болып жүйеленуі

тиіс. 11–12-желілерде көрсеткіштер (маркер), азды-көпті танымал

нарративтер бар (мəселен, логико-уақыттық (logicotemporal) операторлар,

берілгенжəнежаңаақпаратиндекстері).Менбұлəңгіменіңқандаймəнібар

екенін,оныңнеекенінəрінежайлыекенінұқпасамда,əңгімегеқатысып

отырғанымды білемін. 15-желіде бұл көрсеткіштер желіні формалық

сатыменжабдықтайды. Оның мазмұны нарративжелілерібойыншақайта

құрауға келеді. Бұл кеңейтілген нарратив, өз кезегінде, желіні түсіндіру

кезінде іске қосылған сценарийлер (жəне кадрлар) табиғатымен əрі

олардың масштабымен байланысты. Ол зұлым адамның кіріп келуінен

сиқырды көрсетуге дейін жалғасады. Сөйтіп, нарративтің желілік деңгейі

мен берілген желіні түсіндіру (форма) кезінде ойынға қосылған əлемдік

білімнің күрделілігі арасында тікелей пропорция орнайды (қараңыз:

дегенмен 15). Мұндай ой тəжірибесі көптеген сценарийлерге енгізілген

желінің грамматикалық құзіретпен байланысты білім аясына көзсіз

телінгені, тек бір желіге қарағанда, əңгіме ретінде жеңіл талданатынын,

əлдеқайданарративті болып есептелетінін көрсетеді(Minsky,Society 263).

Олсоныменбіргенарративтіңжелілікдеңгейітекқанасценарийдіқолдану

функциясы емес, формалық əрі контекстік факторлардың жылжымалы

шоғырыекеніндекөрсетеді.Мұнда,айтылғаннемесеқағазғатүскенəңгіме

тілінің морфосинтаксистік белгілерін қосқанда, нарратив құрылымының

əртүрлі деңгейлерінде талданатын айнымалылардың (variable) ауқымды

аясы жайында, нақты немесе жаңа əңгіме бастаулары жайлы

ақпараттардың грамматикалық тұғырнамалары туралы, үйлесімді əрекет

құрылымының сценарийлерін тануға жол ашатын желі формасы деңгейі

жөнінде, жалпы жорамалдар негізінде құрылған ауқымды желіаралық

модельдердіңжеліішіндегімодельдерменбайланысыжайлысөзқозғалып

жатыр.

Сонымен қатар ой тəжірибесінде постклассикалық нарратология үшін

нақтызерттеустратегиясынназарғаалады.ДжеральдПринсЛуиЕльмслев

тілін қолдана отырып, «нарратив əңгіменің сөйлеу қырының формасын

емес, мазмұндық қырының формасын анықтайды» деп түйеді.

12

Бірақ,

тəжірибе көрсеткендей, желінің əңгіме ретінде талдануына оның сөйлеу

сипатына қатысты функциялар кедергі келтіруі мүмкін. Олай болса,

əңгіменің сөйлеу қырының (форма) оның мазмұндық қырымен

(формасымен) қалайша байланысатынын тереңірек зерделеу үшін тіл

теориясы мен когнитивті ғылымдардың қорларын пайдалануы тиіс.

Басқаша айтқанда, кейбір желілер неліктен өзге желілерге қарағанда

нарративті екенін ұғыну үшін нарратологтер əңгіме мен дискурс, фабула

мен сюжет арасындағы өзара байланысты модельдейтін жаңа тəсілдерге

мұқтаж.

Қорыта айтқанда, жоғарыдағы тəжірибелер нарратив құзіретін əңгімені

ұғынудыңəртүрлікезеңдерінденемесеəртүрлісатыларындаəрекетететін

талдаустратегияларыныңенгізгенқұрылымдарыретіндеқайтасипаттауға

болатынынашыпкөрсетті.Айтылған,неболмаса,жазылғанжелілерəңгіме

ретінде қабылданады. Өйткені олардың формалары (1) өздері байланыс

құрған тілдің грамматикасы, (2) тəжірибелік репертуардың басқа түрлері

арасындағы оқиғаның стандартты желілері һəм (3) əртүрлі желілермен

тоғысудыүйлестіретінөзге,алдыңғыжелілер(жəнежелітоптары)туралы

білімге жол ашады. Оқырмандар мен тыңдаушылар нарративті түсіндіру

кезінде жиі жүгінетін осы талдау стратегияларын саралау, олардың

маңыздылық тəртібін яки орнын айқындау бөлек зерттеу жобасын талап

етеді.

13

Аталмышмақаланыңсоңғыбөлігінде,жоғарыдаайтылған2жəне3-

тип стратегиялары арасындағы сценарий-негізді стратегиялар мен

желіаралық байланыстар жайлы білімге негізделген стратегиялар

арасындағыкейбірқатынастардысыннанөткізгімкеледі.

14

Талдауымнобай

түріндеболсада,менсценарийконцепциясынарративтеориясыүшінғана

емес, əдеби түсіндіру тəжірибесі үшін де жемісті бола алатынын көрсете

аламындепүміттенемін.

Шындығында, мен нарратив желілері мəселесін анықтауда желіаралық

немесе таптаурын болған қағидаларға негізделген білімге жүгінген

болатынмын. Бəлкім, жалпы факторлар менің 4-желіні 1-желі сияқты

сипаттау түрінде емес, (готикалық) əңгіме ретінде талдауға бейім

екендігімді түсіндіруге көмектесетін шығар. Готикалық ертегілер маған

таныс тізбекті əрекет құрылымын 4-желі ішінде оқуға жетелейді.

Керісінше,1-желібойыншабір-бірінеұқсасмəтіндікякиортақмодельдерді

зерттеуім желі ішіндегі оқиғаларды нарративке біріктіруге

тырыспайтынымдыкөрсетеді.Оныңүстіне,əдебинарративтердікогнитивті

талдау тəсілі жанрлар, керек болса, уақыт ағынымен пайда болатын

нарратив техникасындағы өзгерістер, сценарий қолданысы модельдері

ретіндеқайтасипатталуымүмкін.Нарративтерөздерінсақтайаладыжəне

əлемде жиналып сақталған білім қорына əртүрлі жолдармен жалғасады.

Аталған білім қорын өңдеу үшін олар оны белсенді қалыпқа келтіреді

немесеонытақырыптарретіндекодтарғатүрлендіреді.Олайболса,əңгіме-

сценарий интерфейсіне назар аудару əдебиет тарихын зерттеуде жаңа

ойлар, соны пікірлер ұсынуы жəне нарративтермен бірге жүретін жалпы

категорияларғасəулесінтүсіріп,жандандыруыəбденмүмкін.

Сценарийлержəнеəдебитүсіндіру

Р.А. Бак (71–82), Джонатан Куллер (Poetics 130–160), Вольфганг Изер

(53– 85, 103–134) жəне Уоллес Мартин (67–68) сияқты əртүрлі ғалымдар

сценарий концепциясы нұсқаларын əдеби-теориялық контексте жүзеге

асыруға қатысты зерттеулер жүргізгенде, сценарий мен əдеби мəтіндер

арасындағыөзарабайланысқадакөбірекназараударған-ды.Бұлтұрғыда,

олар қозғау салған, əсіресе сценарийлер мəтіндердің дизайні мен

түсініктемесін қалай қалыптастырады жəне мəтіндер (texts), өз кезегінде,

сценарийлердіңтууыментаралуынақаншалықтыəсеретедідегенмəселені

жақсылап зерделеу керек. (Қараңыз: Segre 26). Осы мақсатта мен екі

болжам (гипотеза) ұсынамын: нақты айтқанда, оның бірі диахронды,

екіншісісинхронды.Екеуіндепостклассикалықнарратологияүшінзерттеу

мақсаттарынақолдануғаболады.

Əдебимəтіндердіталдауғақажеттіəлемдікбілімніңсипатыменауқымы

уақытөткенсайынөзгеребереді.Мəтіндетаңбаланғаннемесетақырыпқа

арқауболғансценарий-əңгімеинтерфейсітəсілдерідеөзгеріскеұшырайды.

Мұндай өзгерістер рецессивті, доминантты əрі жаңадан бой көтеретін

тəсілдерарасындағыбайланыстардыңөрбуінесəйкескеледі.

Заманауимəтіндербасыңқы(prevailing)сценарийлерменəртүрлісипатта

байланыса алады. Мəтіндер шығарма жазылған кезде оған нəр беретін

сценарийлермен азды-көпті сыни һəм шартты түрде қабысуы мүмкін.

Нарративүшінмұндайварианттарəңгіменікатегориялауүшінқолданылған

жалпыжіктеулергесəйкескеледі.

Əдебитарихмəтіндердіңəрдайымкеңейіпотыратынкорпусынтудырады.

Оның əртүрлі нұсқалары мəтіндік талдау кезінде қанша (жəне қандай)

сценарийлер іске қосылуы керек деген құбылмалы қағидаларды ашып

көрсетеді. Əдеби туындының формасы мен құрылымы терістеу немесе

алдыңғымəтіндергетіркелгенсценарийлердіңастарыəрінарративтуралы

идеялардыөзгертуүшінбірлескенжаңасценарийлердіңқосымшаөзектілігі

десек те болады. Олай болса, «Дон Кихот» (1605) романы ескірген

сценарийлердің, яғни серілік (рыцарьлық) романстардың алдамшы əсерін

сықақтап,айыптауменбасталады.Əрекетжелілеріндегітізбектікөріністер

түсініктемесі таңғажайып жорықтар, серілік инабат пен т.б. əлемдік

білімдерменшектелгенқасиеттергеқарағанда,адамəлеуетіменшектеулері

түсінігіне негізделген сценарийлерді талап етеді. Сервантестің

романтикалық баяны өзінің қиял əлемін жазушымен бірге құрастыратын

оқырмандардан бай жəне көптеген қисапсыз тəжірибелік репертуарларды

талапетеотырып,өзінромантикаданерекшелепалады.

Сценарий мен əңгімелердегі мұндай өзгерістер өзара байланысты:

жаңашыл баяндауға деген қажеттілік əлемдік білімнің айқын түрлерінің

үстемдігінен келіп шығады. Шектеулі əсерлер бастапқыда сипаттау

тəсілдерінің көмегімен күшейтілді жəне жинақталды. Дидроның «Жак

Фаталист»(JacquestheFatalist,1773)туындысыжазылғануақыттароманс

емес,романескіргенсценарийлердіңсақтаушысыһəмқайнаркөзіретінде

танылды. Дидроның мəтіні Ағартушылық дəуіріндегі шындық пен қиял,

білім мен миф талаптарын қайта ой елегінен өткізудің нəтижесі ретінде,

«мен роман жазып жатқанжоқпын» деп мəлімдейтін (51, 214) əрі əңгіме

шындыққа сай болу үшін ізгілік пен зұлымдықтың шайқасы сияқты

романтикалықрухпенкөмкерілгенəрекетжелісінебағынбауыкерекдейтін

баяндаушыны кейіптейді (22, 30, 49). Дидроның антироманы осындай

таптаурынəрекет желілерінеқарсытұрады. Əрдайымболжауғакелмейтін

жағдайларды тіпті əңгіме əлеміндегі жайттар жайлы балама жазбалар

арасында бұлыңғыр баяндалған оқиғаларды алға шығарып, сценарийдің

көбеюі мен мазмұн жағынан баюына жол ашады (251–254). Француз

энциклопедистерінің философиялық мəселелерін баяндап, жекелей

алғанда, Ағартушылық дəуірі ойшылдарының детерминизм мен тілек

еркіндігінеқатыстыпікірталастарынжариялайотырып,«ЖакФаталист»

бір мезетте бірнеше бəсекелес талдау стратегияларын ширата түсуге

құрылған желілерді құрайды һəм адам мінез-құлқының детерминистік

модельдеріжайлыойлардыжандандырады.

Кейіннен əдеби жетістіктер əлемдік модельдер, нарратив тəсілдері мен

осы тəрізді əрекеттердің басқа да себептері арасындағы байланыстарды

қайта түрлендірудің өзге де жолдарын көрсетті. Мəселен, Сартрдың

«Жиіркеніш» (La nausée) (Nausea; 1938) туындысы антироманды

метароманға өзгертті. Сартрдың баяндауы белгілі бір тəртіпке құрылған

оқиға желісін əлжуаз сенімнің нышаны ретінде сипаттайды. Тіршіліктің

түбегейлі құбылмалы сипатын адамдар табиғатына жат түрде тоқтатып

тастауға ұмтылатын тарихтан ерекшелей отырып (Nausea 37, 39–40),

нарративтің мүмкін еместігі мен тілекке келмейтіні жайлы ой толғайды.

Уақыт ағысы идеясының Рокентин үшін «адамның өнертабысы» («une

invention des hommes») екенін ескеріп жəне «əрбір тіршілік иесі өмірге

кездейсоқ келеді, əлжуаз тіршілік ағынымен өмір сүреді де, аяқ астынан

өліп қалады» (132, 133, 168, 169) деген ойларды тілге тиек етеді. Адам

ғұмырыжайлыəңгімешертетіндүниелербастан-аяқсандыраққатолыдеп

көрсетеді. Менің тіршілікке қатысты жасандылау көзқарасым неғұрлым

сценарийлер арасына дендеп енген сайын, бір қызығы, соғұрлым көп

əңгімелердің байыбына бара бастаймын (Nausea 56–57, 95–96). Дегенмен

мəтіннің тақырыптық сипаты талдау стратегияларымен қарама-қайшы

əрекет құрылымдарын жасауды керек етеді. Мəтін тақырыптары осының

төңірегінде шоғырланады. Сөйтіп, Сартрдың нарратив пішіні тəжірибесі

түбегейлі диалектикалық сипатта көрініс табады, ол оқырмандарды бір

мезетте шынайы əрі жасанды болып саналатын ұстанымға бекуге

мəжбүрлейді.ОларРокентинніңбұрынғыəлеммодельдеріненбастартуын,

оның мүлдем сценарийсіз шарттарға талпынысын, тек оның ым-

ишараларын əртүрлі тəжірибелік репертуарларға бекіту арқылы қайта

жаңғыртаалады.

Шынымен де, əдеби тарих зерттеулеріндегі сценарий концепциясын

толығырақ жүзеге асыру нарратив пішіндерінің өзгермелі əлем

модельдерімен орын ауыстыруын, кеңейтілген салыстыруын, сонымен

біргесценарийлерменəңгімелерарасындағыөзарабайланыстыжəнеосы

бағыттағы негізгі тəсілдердің ауқымды зерттелуін талап етуі мүмкін.

Дегенмен менің екінші зерттеу болжамыма сəйкес, сценарий

қолданысының уақыт ағынымен диахронды зерделенуі осы уақытта

əртүрліжанрларбойыншасинхрондызерделеуменқосылуықажет.Əлемдік

білім аясындағы нарративтер ретінде танылған, жоғарыда түсіндірілген

дəйектемелер желілерді анағұрлым ірі нарратив топтарының мүшелері

ретінде талдауға мүмкіндік береді (күнделік, роман, өмірбаян, жолжазба

т.б.).Жанрдағыерекшеліктерталдаустратегияларындағыерекшеліктермен,

бəлкім, үйлесер; олар бірден қажетті жəне алуан түрлі желілер арқылы

көрініс табады. Жалпы кодтарда туындайтын мұндай стратегиялар

көпөлшемдіболуыдамүмкін.Жекелейалғанда,желілердіңəртүрлітиптері

əлемдік модельдермен азды-көпті сыни һəм рефлексивті тұрғыдан

байланысуыықтимал.

Бірқатар көрнекі (репрезентативті) желілер нарратив жанрларының

басым сценарийлерге қарай беталысын əрі қарай зерттеудің нобайын

құрауымүмкін.16,17жəне18-желілербір-бірініңарасынаондағанжылдар

салып жазылған шығармалардан алынған. Бірінші желі балалар əдебиеті

жанрына, екіншісі өмірбаянға, үшіншісі тəжірибелік əдеби нарративке

жатады. Осы желілерді сарапқа салғанда, əлдеқайда көпөлшемді немесе

рефлексивті талдау стратегияларын қолдану керек. Сценарийлерді жөнсіз

пайдалануға кедергі келтіргенде немесе оны қолдануға шектеу болғанда,

нарративтерді талдау да тым күрделеніп кетеді. Үш əңгімеде үш түрлі

оқиға желісі баяндалады: бірінші əңгімеде кейіпкердің басына құмыра

киіліпқалған;екіншісі–қарулысарбаздарғақасқайыпқарсытұружайлы;

үшіншісі иттің кейпін келтіріп, төрт аяқтап жүрген жанды суреттейді.

Бұлардыбасқанарративжанрларішіндедеталдауғаболады.Сəйкесінше,

ортақ ерекшеліктер мұндай нарратив мазмұнымен емес, түсіндіру

бағыттарыныңкүрделілігіменжəнеұзақтығыменбайланысты.Оқырмандар

оларғанарративмазмұндарынтұжырымдаукезіндеқолжеткізеді(мəселен,

мысалдардыңбіріндегіəңгіметарауларыарқылы).

16-желі А.А. Милннің «Винни Пух» (Winnie‐the‐Pooh, 1926)

шығармасынан алынған. Винни Пух балға қатты аңсары ауып, Торайдың

(«Piglet») Құбыжыққа (Heffalump) қазған орына түсіп кетеді. Сол кезде

сыртына«бал»депжазылғанбосқұтыоныңбасынакиіліпқалады.Бұлор

бəріқарадайүрейленіпжүрген,бірақөмірдежоққұбыжыққаарналған.

16.«ВинниПухбалқұтысынбасынаншығаруғатырысып,əуреленіпбақты.Олқұтынышайқаған

сайын, басына кептеле түсті. «Тағы да!» – деді ол құты ішінде жалынышпен; содан соң:

«Көмектесіңдер!» – деп айғайлады. Бірнеше рет «Оу!» деп жалбарынып та көрді. Қарсы

алдындағы бір нəрсеге құтыны ұрмақ болып өршелене ұмтылды, бірақ нені төпелеп жүргенін

көреалмады.Бұлдаоғанкөмектеспеді,ақыры,олорданөрмелепшығуғатырысты.Біраққұтыдан

басқаештеңенікөрмегендіктен,шығаржолдытабаалмады.Ақырында,құтығакептелгенбасын

көтерді,санасынҚайғыменКүйзеліскернеп,күңіреніптеалды»(67).

Бұл желіден балалар əдебиетінің маңызды ерекшеліктерінің бірін

аңғаруға болады. Жанр əртүрлі əлем модельдерін жасау мен енгізуге

негізделген (мəселен, рақат өмірге жету жолындағы қиындықтар немесе

құбыжықтар тобына қарсы тұру). Бұл жанрдың негізгі функциясы –

оқырмандарға тек өздері ойлайтын əлемді ашып көрсету ғана емес, осы

əлемді тану үшін алдарына көптеген мақсат қоя білу. Мұнда бесаспап

сценарийкүрделінарративтəжірибесінқолдайдыдепұйғаруменшектеліп

қалужоқ.Соныменқатарбалаларəдебиеті,нарративқұзіретініңөзітəуелді

сценарийлерін біріктіреді һəм күшейтеді. Мұндай ертегі тəлімдік

сценарийлергежатады.Олжастардытəрбиелеп,ой-өрісінкеңейтеді.

17-желіМодГоннМакбрайдтың«Ханшайымқызметкері»(AServantofthe

Queen, 1938) атты автобиографиясынан алынған жəне Ирландиядағы

азаматтықсоғысқақатыстыоқиғалардансыршертеді:

17. «Портобеллодағы генерал Малкахидің үйінің сыртында «Тұтқын əйелдерді қорғау лигасы»

(«Women’s Prisoners’ Defence League») соғыс тұтқындарының өлтірілуіне қарсы үлкен шеру

ұйымдастырды.ОлардыңөлімінеМалкахижауаптыеді.«АзатЕл»(«TheFreeState»)сарбаздары

үйсыртындатізіліптұрды.Үстімізденбірнешемəртезуылдағаноқтарысқырыпөтті.Əйелдердің

бас киімдері шұрықтесік болды. Мен бұйрықты естігенім сол еді, алдыңғы саптағы сарбаздар

оқтаулымылтықтарымен тізерлеп отырақалды. Кейбіржас жауынгерлердіңтүрі боп-боз. Олар

қалтырап-дірілдеп кетті. Мен шарбақтың жақтауына шықтым да, офицерге жеккөрінішпен

мысқылдайқарадым.Оныңкөздерібіртүрліəдемі,аласыайқынақшылкөктүстіболыпкөрінді.

Жұқалтаң қоңыр жүзіне қарап, қатты толқып тұрғанын байқадым. Біз бір-бірімізге бір минут

бойыкөзайырмайқараптұрдық.Атуғабұйрықберілгенжоқ»(15).

Бір қызығы, 17-желіні 16-желіден ерекшелеп тұрған нəрсе –

Макбрайдтың сипаттау тəсілінің бай екені; 17-желіде тəуелсіз шынайы

тарих жəне географиямен қабысқан, оқиғасы қою сюжет өрбиді. Оның

сипатын біз Портобелло мен «Азат Ел» сарбаздары сияқты уақыт пен

кеңістік көрінісінен байқаймыз. Нəтижесінде, 17-желідегі əрекеттің

құрылымысценарийменкөпжұмысжасап,тəжірибежинақтаукерегіналға

тартады. Əлемдік модельдердің алуан түрлерімен таныс болуды талап

етеді. Ал 16-желі əңгіме ретінде талдауға көне қоймайды. Алайда

Макбрайдтың мəтіні автобиография жанрына жататындықтан, 17-желінің

түсіндірмесі Винни Пухты талдауға қарағанда, үлкен деңгейді, əлемдік

модельдердің белгілі бір топтарының қолдауы мен бағасын, бірегейліктің

қалыптасуыменқолдауынкөрсететінсценарийлерменқұрылымдыталап

етеді (қараңыз: Linde 127–91).

 Макбрайдтың мəтіні тəжірибелік

репертуарларды жандандырумен ғана шектелмей, сонымен бірге оларды

түсіндіру аясы жайлы мəліметтерді оқырманға ұғындыруға тырысады.

Кейіпкердің басынан кешкен оқиғалар жайлы ойлануға мəжбүрлейді

(Herman,«Autobiography»).Ерлергетəнһəмнағызердіңбойынантабылуға

тиісерлікістердіңүлгісінұсынуменқатар,онытізгіндейотырып,əйелдер

актантынтиптендіруүшінжелідегі түсіндірмеқолданылуы мүмкінмінез-

құлық репертуарын байытады (мəселен, қарулы сарбаздарға қасқайып

қарсытұру).Мəтіносылайша«əйелдеркімдер?»жəне«олардыңқолынан

некеледі?»дегенсұрақтардыңжауабынтабуғақосымшамодельдержасау

үшінқолдабарсценарийлердіпайдаланады.

ДжунаБарнстің«Түнгіорман»(Nightwood)аттытəжірибелікроманының

соңғы бөлімінен алынған 18-желі (1937) тіпті анағұрлым көпөлшемді

талдаустратегияларынталапетеді:

18. «Тұла бойын діріл басқан ит артқа қарай секірді, аузындағы ащы заһар тілін қуырып бара

жатты.Тағыартқа,тағыдаартқақарғыды.Қызкіргенкездеалғажүріп,қыңсылайүрді.Олбасын

(Робин) қисайта бұрып, тыжырынып, ыңырси қыңсылады. Ит түкпірге қарай шегініп, бір

нəрседенсекемалғандай,өзіносыазапқасалғаннəрседенүріккендей,қосаяғыментіккөтеріліп,

жанталаса қабырғаны тырмалай бастады. Алдыңғы көтерген аяқтары қайта сырғып түсті.

Болмаған соң, басын тозаң ішіне тығып, іле бүйіріне соққылады. Жанұшыра үрді де, мазасын

алғанбүргеме,бірдеңенітістепалды.Қайтаұмтылып,басынбұрып,шаңдыбұрқыратақазды»

(170).

18-мысал 17-мысалға қарағанда анағұрлым сыни жəне рефлексивті

сипатқа ие сценарийлерден басым түседі; 18–17-мысалдар арасындағы

ерекшеліктер мəтіндердің нарративті формалары арқылы туған сценарий

кідірісінің ауқымымен я болмаса жиілігімен өлшенуі мүмкін. «Түнгі

орманда»тұтасəлемдікмодельдер,оныңішіндежекебірегейлікмəселесіне

қатыстыжайттаркөріністапқан.Үзіндіадамменжануардыңмінез-құлқын

атомистикалық (көп бөлшектен тұратын) дене қимылының микрожелісі

ішінде тоғыстырып, таңғаларлық сипаттағы əрекет құрылымын өрбітеді.

Нарратив желісі сценарий құрылымының өзге қырлары арасындағы

көрініске жəне сөйлеу қағидаларының қолданысын (оқиға желілері

детальдардың қай деңгейінде сақталуы немесе баяндалуы керек?

Осындағыəрекетпеноқиғадегенімізне?),əйелдердің, тіпті,керек болса,

адамныңбірегейлігінұғынумодельдерін(табиғатпенмəдениеткетелінген

сценарийлер қандай деңгейде жеткізілуі мүмкін? Мұндай ауысымдар

бірегейлік туралы мəдени, сонымен қатар когнитивті стереотиптердің

пайда болуына қалай үлес қосады?) жəне мақсатты əрекет концепциясын

(неліктен біреу итке еліктеп, осы арқылы итті қорқытып жатыр? Қандай

əлемдік модельдер оқырмандарға мысалдағы оқиға желілерін ұғынуға

көмектесеалады?)жандандырады.

Бұл мақала болашақ нарратология үшін кіріспе болса да, нарратив

желілері мəселесіне қатысты классикалық көзқарастардың қайта ой

елегінен өткізілуі сценарий мен сюжет арасындағы байланысты

(интерфейсті) егжей-тегжейлі зерттеу керек екенін сипаттайды.

Постклассикалық нарратологияда структуралистік теория да оның «бір

саласы»ретіндеөмірсүреді,бірақнарратологияескіргенкөзқарастыбасқа

ғылым аймақтарынан алынған зерттеу құралдарымен байытады. Сөйтіп,

нарративтіталдаудыңескімəселелерінежаңатəсілдерқолдануғанаемес,

соныменбіргеосы мəселелердіқайта талдау,оныңішіндеəңгімені қалай

анықтау керек деген түбегейлі мəселені талқылайды. Мұнда мен

нарратологияға когнитивті құралдардың қосылуы нарратив

аналитиктерінің алдында тұрған өте өзекті бірқатар мəселелерге сəуле

түсіредідегенуəжімдіайтамын.Сценарийлерменəңгімелеркейжағдайда

бір-бірімен үйлесетінін ескеріп, мəселен, оқырмандар мен тыңдаушылар

нарративті қалай талдайды, шындығында, олар мұның бəрін сараптауға

қабілетті ме деген сұрақ нарративке телінетін əлемдік білімнің табиғаты

мен ауқымына тəуелді болмақ. Постклассикалық нарратология əңгімені

түсіндірушілер айқын мəтіндік ишарасы бар немесе жоқ білім түрлерін

жандандыруғақалайқабілеттідегенмəселенізерттеуітиіс.Соныменбірге

олнарративтеркейбірəлемдікмодельдердібасқаларынанбасыметуүшін

форма мен тақырыпты қалай үйлестіретінін де зерттеу керек. Түптің

түбінде,балаларəдебиетініңжібітүзуүлгілерібаржерде,адамдарҚазорр

(Heffalumps) құбыжығынан жөнсіз қорқудан тыйылып, зұлым адамдар

сиқыршыныңиінтіректікөтерусəтінайналыпөтеді.

Ескертпе

Осы мақаланың əртүрлі нұсқаларын дайындау кезіндегі баға жетпес кеңестері үшін Манфред

Янға, Эмма Кафаленосқа, Сьюзан Моссқа, Джеральд Принс пен Мари-Лаура Райанға алғыс

білдіремін.ƏсіресеойғатүрткіболғансұрақтарыменəділпікірлеріүшінКішіГарольдФ.Мошер

менТомасПавелгерахметайтамын.

1. Бұлэсседенарративжəнеəңгіметерминдерімəндес.

2. RedBaronPremium4‐CheeseFrozenPizzaүшіннұсқаулық.

3. Қараңыз:Бартлетт;Кревиер,ЯкобспенРау;Шанк.

4. Рейчел Гиора мен Йешаяху Шен (450–51), Пропп (25–65), Томас Павел (14, 17–24) жəне

Мари-ЛорРайан(124–147)«əрекеттіңталдаужелілерінарративтерретіндеоқырмандардан

кейіпкерлермақсатыменынта-ықыластарытуралытұжырымжасаудықажетсінеді»депөте

күшті талап қойған болатын. Осы талаппен қайшы келетін эмпирикалық айғақ үшін

қараңыз:Герриг36,53–63.

5. Классикалық жəне постклассикалық теориялар арасындағы айырмашылықтар, қараңыз:

Плотницкий;СмитпенПлотницкий.

6. Эмма Кафаленостың «функциялардың аталмыш жиынтығы оқиғалардың түсіндірмесін

белгілеу үшін бірыңғай сөздік қорын құрайды» (131) жəне нарратив құзіретінің, ең

болмағанда,кейбірбөлшектерінқамтуғамүмкіндікбередідегентұжырымынақарамастан,

оның Пропп құрылымын түрлендіруі əртүрлі (таптары) тілдік жəне мəтіндік бірліктердің

функцияларментікелейсəйкестігімəселесінебағытталмаған.Қараңыз:Хендрикс40–51.

7. Пропп бір функцияның екі түрлі морфологиялық мəні бар екенін ескере отырып, осы

мəселеніталдаған(66–70).Райансалыстыруы211–222.

8. Джеральд Принцтің анықтамасы: «Нарратив, жоқ дегенде, екі шынайы немесе ойдан

шығарылғаноқиғаякижағдаяттардыңуақытжелісіндекөрінуі;оныңешқайсысыбір-бірінің

орнына жүрмейді, бір-бірін тартпайды» (4-форма, менің ескертуім). Оның нарратив

əмбебаптардағы семантикалық алуандық қағидалары деп атаған нəрсесі жайлы Райанның

пікірлерінқараңыз.

9. Осы мақаланың соңғы бөлімінде білімнің сценарийлік (динамикалық) жəне фреймдік

(статикалық) құрылымдарын қамтитын «əлемдік білім» деген əлдеқайда ауқымды ұғым

қолданылғанына қарамастан, бұл мəселеде, негізінен, стандартты оқиға желісіне назар

аударылады.

10. Шанк пен Абельсонға қарағанда, жаңа жағдаяттар зердеде қалыптанған жалпылама

жоспарлаутетіктерінталапетеді.Гришмандыдақараңыз:146–147.

11. Гиора мен Шен нарратив анализіндегі əрекет құрылымын «иерархиялық түрде шектес

оқиғаларды ғана емес, аталмыш дискурстың уақыт желісінде бір-бірінен жырақтаған

оқиғаларды да байланыстыратын жоғарғы тəртіптегі бірлік» ретінде сипаттайды. Сөйтіп,

əңгіме... оқиғалар арасындағы жұптас байланыстардан гөрі психологиялық тұтастыққа

біріккеноқиғаларжелісі»депанықтайды(450).

12. «Аспектілер» 50–51; қараңыз: Ельмслев, «Стратификация». Принцтің нарратив жəне

нарративемесжелілержайлыкөзқарасыəртүрлімедиақұралдарындакөріністабуымүмкін

(фильм, би, тіл т.б.); бұдан бөлек, «нарративті, нарративті емес өлең немесе эссе бір

субъектіге телінуі мүмкін немесе бір тақырыпты дамытуы мүмкін» (51); Ельмслев

нарративтіңмазмұндыққырыныңсубстанциясыдепатағанқұбылыснарративтіанықтамауы

дамүмкін.

13. Оқырмандардың қиялдағы əлемді көз алдымызға əкелу үшін əлемдік білім мен мəтін

үлгілерінеқалайназараударатынынзерттейтінМэйЧарльздіңмаңыздыеңбегінқараңыз.

14. Желіаралықбайланыстардыңекітүрібар:жалқынарративтегіжелілерарасындағы(Изерді

қара) жəне жалқы жанрдағы əртүрлі нарративтердегі желілер арасындағы байланыс. Бұл

мақаладаортақүлгілер(genericpatterning)оқырмандардыоқиғажелілеріннарративретінде

тануғақалайкөмектесетінінзерделеуүшінменекіншісінетоқталдым.

15. Дидроныңмəтініалдыңғытараудажүргізілгенойтəжірибесіндеқарастырылмағаннарратив

қырынкөрсетеді.Нарративжелілеріазғантайəлемдікмодельдердіжандандыратынтөменгі

нарративтің шегі деп есептелетін болса, көптеген сценарийлерді қамтитын жоғарғы

нарративтіңдешегібар.Осыжоғарғынарратившегіарнайызерттеудіталапетеді(Херман,

«Əмбебапграмматика».124–38),бірақбіржайтайқын:ХХғасырдағыəңгіметəжірибелері

алдыңғығасырдағытəжірибелерденерекше.

16. Нарративжаңаданқалыптасыпкележатқанбілімдібұрыннанбарбілімменүйлестірутəсілі

ретіндеқарастыруымүмкін.Нарративжанрларыəртүрлістратегияларретіндекөрінеді,осы

үйлесімгеқолжеткізуүшіназды-көптісынижəнерефлексивтіболуытиіс.

17. Мəселекерісіншеболуы,яғни17-желіоқырмандарыөмірбаяндықжелігеқұрылғанбелгілі

бірсценарийтүрінежатуыдамүмкін.

Сілтеме

Barnes,Djuna.Nightwood.NewYork:NewDirections,1961.

Barthes, Roland. «Introduction to the Structural Analysis of Narratives». Image Music Text. Trans.

StephenHeath.NewYork:Hill,1977.79–124.

Barthes,Roland.S/Z.Trans.RichardMiller.NewYork:Hill,1974.

Bartlett, Frederick. Remembering: A Study in Experimental and Social Psychology. Cambridge:

CambridgeUP,1932.

Bobrow, Daniel G.,andDonald A. Norman.«SomePrinciplesofMemorySchemata». Representation

andUnderstanding:Studies inCognitive Science.Ed. Bobrowand AllanCollins.NewYork:Academic,

1975.131–49.

Bremond,Claude.«TheLogicofNarrativePossibilities».NewLiterary

History11(1980):387–411.

Bremond,Claude.Logiquedurécit.Paris:Seuil,1973.

Bruce,Bertram.«WhatMakesaGoodStory?»LanguageArts55(1978):460–66.

Buck,R.A.«ReadingForster’sStyle:FaceActionsandSocialScriptsinMaurice».Style30(1996):69–

94.

Charles,May.«APostmodernChallengetoReference‐WorldConstruction:GilbertSorrentino’sMulligan

Stew».Style29(1995):235–61.

Charniak,Eugene,andDrewMcDermott.IntroductiontoArtificialIntelligence.Reading:Addison,1985.

Chatman,Seymour.StoryandDiscourse:NarrativeStructureinFictionandFilm.Ithaca:CornellUP,

1978.

Crevier,Daniel.AI:TheTumultuousHistoryoftheSearchforArtificialIntelligence.NewYork:Basic,

1993.

Culler, Jonathan. «Defining Narrative Units». Style and Structure in Literature: Essays in the New

Stylistics.Ed.RogerFowler.Oxford:Blackwell;1975.121–45.

Culler, Jonathan. StructuralistPoetics:Structuralism, Linguistics, and the Study of Literature. Ithaca:

CornellUP,1975.

Diderot,Denis.JacquestheFatalist.Trans.MichaelHenry.London:Penguin,1986.

Doležel,Lubomír.«FromMotifemestoMotifs».Poetics4(1972):55–90.

Emmott, Catherine. «Frames of Reference: Contextual Monitoring and the Interpretation of Narrative

Discourse».AdvancesinWrittenTextAnalysis.Ed.MalcolmCoulthard.London:Routledge,1994.157–66.

Firbas,Jan.«OnDefiningtheThemeinFunctionalSentenceAnalysis».TravauxlinguistiquesdePrague

1(1964):267–80.

Genette,Gérard.NarrativeDiscourse:AnEssayin Method. Trans.Jane E.Lewin.Ithaca:CornellUP,

1980.

Genette,Gérard.NarrativeDiscourseRevisited.Trans.JaneE.Lewin.Ithaca:CornellUP,1988.

Gerrig, Richard J. Experiencing Narrative Worlds: On the Psychological Activities of Reading. New

Haven:YaleUP,1993.

Giora, Rachel, and Yeshayahu Shen. «Degrees of Narrativity and Strategies of Semantic Reduction».

Poetics22(1994):447–58.

Greimas, Algirdas Julien. Structural Semantics: An Attempt at a Method. Trans. Daniele McDowell,

RonaldSchleifer,andAlanVelie.Lincoln:UofNebraskaP,1983.

Grishman,Ralph.ComputationalLinguistics.Cambridge:CambridgeUP,1986.

Hendricks,WilliamO.«OntheNotion‘beyondtheSentence».Linguistics37(1967):12–51.

Herman,David.«Autobiography,Allegory,andtheConstructionofSelf».BritishJournalofAesthetics

35(1995):351–60.

Herman,David.«HypotheticalFocalization».Narrative2(1994):230–53.

Herman,David.«TextualYouandDoubleDeixisinEdnaO’Brien’sAPaganPlace».Style28(1994):

378–410.

Herman,David.UniversalGrammarandNarrativeForm.Durham:DukeUP,1995.

Hjelmslev, Louis. Prolegomena to a Theoryof Language. Trans.Francis J.Whitfield. Madison: U of

WisconsinP,1969.

Hjelmslev,Louis.«Lastratificationdulanguage».Word10(1954):163–88.

Iser,Wolfgang.TheActofReading:ATheoryofAestheticResponse.Baltimore:

JohnsHopkinsUP,1978.

Jacobs,PaulS.andLisaF.Rau.«InnovationsinTextInterpretation».ArtificialIntelligence63(1993):

143–91.

Jahn,Manfred.«Frames,Preferences,andtheReadingofThird‐PersonNarratives:TowardsaCognitive

Narratology».PoeticsToday(forthcoming).

Kafalenos,Emma.«LingeringalongtheNarrativePath:ExtendedFunctionsinKafkaandHenryJames».

Narrative3(1995):117–38.

Labov,William.«TheTransformationofExperienceinNarrativeSyntax».LanguageintheInnerCity.

Philadelphia:UofPennsylvaniaP,1972.354–96.

Labov, William, and Joshua Waletzky. «Narrative Analysis: Oral Versions of Personal Experience».

EssaysontheVerbalandVisualArts.Ed.JuneHelm.Seattle:UofWashingtonP,1967.12–44.

Lévi‐Strauss,Claude.«TheStructuralStudyofMyth».CriticalTheorysince1965.Ed.HazardAdams

andLeroySearle.Gainesville:UPressesofFlorida,1986.809–22.

Linde,Charlotte.LifeStories:TheCreationofCoherence.NewYork:OxfordUP,1993.

MacBride,MaudGonne.AServantoftheQueen.Suffolk:Boydell,1983.

Mandler,JeanM.,andNancyS.Johnson.«RemembranceofThingsParsed:StoryStructureandRecall».

CognitivePsychology9(1977):111–51.

Martin,Wallace.RecentTheoriesofNarrative.Ithaca:CornellUP,1986.

Mercadal,Dennis.ADictionaryofArtificialIntelligence.NewYork:VanNostrand,1990.

Milne,A.A.Winnie‐the‐Pooh.NewYork:Dutton,1926.

Minsky,Marvin.«AFrameworkforRepresentingKnowledge».ThePsychologyofComputerVision.Ed.

PatrickWinston.NewYork:McGraw,1975.211–77.

Minsky,Marvin.TheSocietyofMind.NewYork:Touchstone:1988.

Pavel, Thomas G. The Poetics of Plot: The Case of English Renaissance Drama. Minneapolis: U of

MinnesotaP,1985.

Plotnitsky,Arkady.«Complementarity,Idealization,andtheLimitsofClassicalConceptionsofReality».

SouthAtlanticQuarterly94(1995):527–70.

Prince,EllenF.«TowardaTaxonomyofGiven‐NewInformation».RadicalPragmatics.Ed.PeterCole.

NewYork:Academic,1981.223–56.

Prince,Gerald.«AspectsofaGrammarofNarrative».PoeticsToday1(1980):49–63.

Prince,Gerald.ADictionaryofNarratology.Lincoln:UofNebraskaP,1987.

Prince,Gerald.Narratology:TheFormandFunctioningofNarrative.Berlin:Mouton,1982.

Propp,Vladimir.MorphologyoftheFolktale.2nded.Trans.LaurenceScott.Austin:UofTexasP,1968.

Robbe‐Grillet,Alain.Lajalousie.Paris:Minuit,1957.

Ryan,Marie‐Laure.PossibleWorlds,ArtificialIntelligence,andNarrativeTheory.Bloomington:Indiana

UP,1991.

Sartre,Jean‐Paul.Nausea.Trans.LloydAlexander.NewYork:NewDirections,1964.

Sartre,Jean‐Paul.Lanausée.Paris:Gallimard,1938.

Schank,RogerC.TellMeaStory:ANewLookatRealandArtificialMemory.NewYork:Scribner’s,

1990.

Schank, Roger C., andRobert P. Abelson.Scripts, Plans,Goals, andUnderstanding: An Inquiryinto

HumanKnowledgeStructures.Hillsdale:Erlbaum,1977.

Schiffrin,Deborah.ApproachestoDiscourse.Cambridge:Blackwell,1994.

Scholes,Robert.StructuralisminLiterature:AnIntroduction.NewHaven:YaleUP,1974.

Segre, Cesare. «From Motif to Function and Back Again». Thematics: New Approaches. Ed. Claude

Bremond,JoshuaLandy,andThomasPavel.Albany:StateUofNewYorkP,1995.21–32.

Smith,BarbaraHerrnstein,andArkadyPlotnitsky.«Introduction:NetworksandSymmetries,Decidable

andUndecidable».SouthAtlanticQuarterly94(1995):371–88.

Stein,NancyL.«TheDefinitionofaStory».JournalofPragmatics6(1982):487–507.

Todorov,Tzvetan.ThePoeticsofProse.Trans.RichardHoward.Ithaca:CornellUP,1977.

vanDijk,TeunA.«EpisodesasUnitsofDiscourseAnalysis».AnalyzingDiscourse:TextandTalk.Ed.

DeborahTannen.Washington:GeorgetownUP,1981.177–95.

Wilensky,Robert.«StoryGrammarsRevisited».JournalofPragmatics6(1982):423–32.

Wright,Richard.NativeSon.NewYork:Perennial‐Harper,1993.

ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ

Түрткіденарқауғадейін:телевизиялықбаяндаудың

поэтикасы

МайклНьюман

Майкл Ньюман Висконсин университетінде (Милуоки) медиа зерттеулер бойынша дәріс

береді. Ол – «Видео революция» (Video Revolutions, 2014) және «Телевизияны заңдастыру»

(Legitimating Television, 2011) кітаптарының авторы. Бұл мақалада ғалым телевизиялық

баяндаудыңқұрылымынтүсінугежетелейтін(түрткі,арқау)ұғымдаржөніндесөзетеді.

Телевизия–түрліоқиғалардыбаяндайтынмашина.Күнделіктімыңдаған

сағаттық оқиғалар, көзді ашып-жұмғанша, радиотолқындар мен кабель

арқылы теледидарымыз бен жадымыздан орын алады. Əрине, теледидар

оқиғаларды қаз-қалпында тізбектей бермейді, сондықтан да оның түрлі

оқиғалардыөзіндікжүйеменбаяндайалатынқұрылғыретіндегіфункциясы

ірізерттеулердіқажететеді.Бұлмақаламдателевизиялықбаяндаудыңбір

түрін ғана зерттемекпін. Сол арқылы талдаудың тұтас құрылымын да

жасаймын.Алайдакейбіржазбаларғақарағанда,телевизиябаяндауқұралы

ретіндемəтіндіавторларыменқолданушыларынаноқшауламайды.

Менің

мұндағы мақсатым – баяндаушылардың оқиға құрастырғандағы

стратегияларыжайлыəңгімелеу:көрермендердіңқалауыментаңданысын,

үміті мен қорқынышын жəне эстетикалық қабылдауы секілді түрлі

эффектілерді тудыратын телевизиялық формадағы поэтиканың іргетасын

қалау.

 Өйткені поэтика адамдардың жансарайын телевизиялық баяндау

қалайашатынынтолыққандытүсіндіріпберугежарайды.

Атапайтсақ,меніамерикалықтелевизиялықдрама,оныңішінде,прайм-

таймсериалдарының(ПТС)формасықызықтырды.25жыларалығындабір

сағаттық прайм-тайм бағдарламаларының негізгі екі формасы болған.

«Сент-Элсвер» (St. Elsewhere) секілді сериалдар (NBC телеарнасында

1982–1988 жылдар аралығында көрсетілген) ұзақ сонар оқиғаларды

күндізгі «көбік» сериалдардың (soap operas) тəсіліне ұқсас жолмен

шиеленістірген.Мəселеатаулыбірнешеаптағадейінсозылмай,бірэпизод

басталған сəтте-ақ көтеріліп, эпизод аяқталғанша шешілетін «Заң жəне

тəртіп» (Law & Order) (NBC телеарнасында 1990 жылдардан бері

көрсетіліпкеледі)сындышоулардыңэпизодтықформатыбар.

Бірнеше жүлдені қабат иеленіп, тез арада мойындалған (NBC

телеарнасында 1981–1987 жылдар аралығында көрсетілген) «Хилл-стрит

блюзі» (Hill Street Blues) мен «Даллас» (CBS телеарнасында 1978–1991

жылдар аралығында көрсетілген) сериалдарының көрсеткен жоғары

рейтингісіненкейін,Америкателевизиясындакешкісериалдардыңмаңызы

артты.

 Сыншылардың мақтауына ілігіп, рейтингі аспандаған «Құпия

материалдар» (The X‐Files) (Fox телеарнасында 1993–2002 жылдары

көрсетілген)жəне«ER»(NBCтелеарнасында1994жылданберікөрсетіліп

келеді)секілдісериалдарформасы1990жылдарытелевизиядазорсілкініс

туғызды. Алайда 1990 жылдардың аяғы мен 2000 жылдардың басында

сериалдарды көру деңгейі біршама төмендеді. Дегенмен Америка

телевизиясында көптеген сит-комдар (мысалы, «Ақыл-ойдың тежелуі»

(Arrested Development, Fox, 2003) мен реалити-шоу (мысалы, «Соңғы

жанкешті» (Survivor, CBS каналы, 2000) секілді эпизодтық

бағдарламалардың танымалдығы артқандықтан, осы бағдарламаларды

толықтайсериалдарғаайналдыруарқылықайтажаңғырабастады.

Алғашқы сериалдар пайда болмай тұрып, ширек ғасыр ішінде жүзден

астам жаңа арналардың іске қосылуымен америкалық телевизияның

келбеті адам танымастай өзгерді. Барлық жерлерде медианы иеленудің

жаңа құрылымдары пайда болды. Бірігіп жұмыс істеудің арқасында,

ақпараттытабументаратутехнологиясындаүлкенсерпілістуды.Бірақосы

оқиғаларға қарамастан, соңғы жиырма бес жылда ПТС-ның ең негізгі

баяндау тəсілдерінің еш өзгеріске түспей, тұрақты болуы таңқаларлық.

«Хилл-стрит» пен «Тірі қалу» (Lost) (ABC телеарнасында 2004 жылдан

берікөрсетіліпкеледі)сериалдарыныңбарлықмаусымындателевизиядағы

прайм-тайм сериалдарын түсірудің жалпы практикасы өте тұрақты еді.

Сериалдарды түсірудің де өз сыры бар. Бағдарлама барлық сценарийді

толық оқып шығып, басқаларына баяндап беретін шоураннердің

(showrunner) басқаруында болады. Сериалдардағы бір-бірімен жалғасқан

эпизодтарда кейбір сұрақтардың жауабы табылғанымен, көп мəселені

белгісіз күйінде қалдырады. Барлық сериалдарда назар белгілі бір

кейіпкерлерге бағытталып, көріністер бірінен кейін бірі орын алатын

бірнеше оқиға желісінің қосылуынан өрбиді. Əр маусым жыл бойына

қайталанатын, күзде басталып, көктемдеаяқталатын,яғни қараша, ақпан,

мамыр айларында көрсетілетін 24-ке жуық эпизодтардан тұрады.

СыншыларМТМкинокомпаниясының1980жылдардағы«Хиллкөшесінің

блюзі» жəне «Сент-Элсвер» секілді сериалдарын жиі марапаттағаннан

кейін, ПТС эпизодтық драмалар мен «көбік» жəне шағын сериалдардың

нағыз гибридіне айналды.

 Кешкі сериалдар мен күндізгі сериалдардың

ұқсастықтары көп болғанымен де, прайм-тайм шоуларында əлі де болса

оқиғаның аяқталуы тым ұзаққа созылып, кейбір эпизодтар мен түрлі

образдар жетіспейді. Эпизодтық сериалдармен көптеген ұқсастықтары

болғанымен де, ПТС ұзаққа созылған баяндауларының арқасында,

характерлерді ашуда керемет тəсіл ұсына алады. МТМ-ның «сапалы TV»

деп бағаланған драмаларынан бастап, ПТС көркем шығармашылық

нормаларыменоныжасаушыларарасындағыерекшетоптықстильретінде

қызмет етті. Мұны топтық стиль деуімнің себебі – формалық деңгейде

түрлі бағдарламалардың ортақ ұқсастықтары бар. Бұл ұқсастықтар кез

келген бағдарламаның «сапасына» немесе отбасылық, жасөспірімдік,

шпиондық, ғылыми-фантастикалық, заңдық я болмаса дəрігерлер,

полициялар жайында дегендей, жанрлық статусына байланысты да

туындамайды.

 Бір-бірінен айырмашылығы айқын байқалады деген

бағдарламалардың өздерінің негізгі баяндау қағидалары ортақ болуы

мүмкін.

ПТС-да баяндаудың қандай құрылымы қолданылады? Телевизияның

коммерциялық жүйесінде ПТС-ның баяндауда қолданылатын əдеттері

қандай функция атқарады? Осы қалыптасқан дағды көрермендерді қалай

қызықтырады? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін біз телевизия

индустриясындағысаудаменөнердіңөзараəрекеттесуіненазараударамыз.

Желілік тұрғыдан алғанда, бағдарламалау – аудиторияны жарнама

берушілерге сату құралы. Осы мақсатпен өндірушілер коммерциялық

императивке иек артып, апта сайын желі клиенттеріне ең үлкен жəне ең

қалаулы аудиторияны ұсынады. Бағдарламалар көрермендердің назарын

аудартып,олардыңкөругедегенқұлшынысынарттыруғатырысады.ПТС-

ныңбаяндауқұрылымы–жоғарыдағыайтылғанмиллиондағанадамдардың

көңілін өзіне аударуды мақсат еткен өндірістік күйдің жемісі. Соңғы

бірнеше онжылдықтар бойы жігерлендіретін стратегиялар мен шарттар

өзгергенжоқ.

Кейбір сыншылардың тұжырымына қарамастан, мен осындай

индустриялық контексте желілік телевизия аудитория мен жарнама

берушілерге де бірдей пайдалы болып, көркемдік тұрғыдан да,

коммерциялық тұрғыдан да өркендеп келе жатқаны жөнінде тұжырым

жасаймын.Телевизияныңкоммерциялықлогикасынақарамастан,ПТСөзі

діттеген нəтижелерге жетті. Телевизияда көрермендерді апта сайын не

болар екен деп еліктіріп, назарын аудару керек болды. Ол үшін жаңаша

тəсіл–баяндаудыңқуаттыəдісіəзірленді.Осыорайда,көрермендерөткізіп

алуы мүмкін детальдарды еске түсіру үшін жасалатын қайталама

диалогтер, көркемдеп жеткізуге кедергі келтіретін оқиғалар арасындағы

жарнама роликтерінің берілуі, баяндау тəсіліндегі түрлі тəжірибелер

желілерден түсетінпайданыарттырумақсатындажасалған.БірақПТС-да

жарнамадан түсетін табысты арттыруға арналған осы жəне өзге де

шектеулеркөрермендердіңтəжірибесінтереңдетіп,байытаалатынбаяндау

функцияларына бейімделді. ПТС-ның баяндау формасын қарастырғанда,

талдаужасауүшінтүсіндірудіңүшдеңгейібардепесептейміз:көріністің

микродеңгейі немесе «түрткісі», эпизодтың орташа деңгейі жəне бір

эпизодтыңмакродеңгейі,соныменқатаркөпэпизодтыоқиғаарқауы(аrcs).

Телевизия əңгімелеушілерінің коммерциялық жəне эстетикалық

мақсаттарының үш деңгейі де бірін-бірі толықтыратын үйлесімділікті

сақтайды (бұл тұрғыда телевизияның саяси немесе идеологиялық

мақсаттары айқын не бұлыңғыр ма деген сұрақ қоя алмаймыз. Өйткені

мұндай салалар желілердің коммерциялық мақсаттарына аса пайдалы

емес).

Америка телевизиясының көрермендерге тұтыну тауарлары мен түрлі

қызметтердісатудағытағыбірмақсатышығармашылыққырларынкөрсету

екендігінедекөзжұмыпқарауғаболмас.Егерөзаудиториясынқуантуөнер

атаулы атқаратын функцияларының бірі болса, онда тарату мен рақатқа

бөлейтін сезімді арттырудағы коммерциялық ізденіс те, өнер адамының

мақсатымен орайласатыны анық. Бұл, əрине, суреткер аудиторияның

сұранысынқанағаттандыруменемес,өзініңжандүниесінрақатқабөлейтін

дүние тудырумен айналысқанда ғана өнер – өнер боп қалмақ дейтін

интеллектуалдық көзқарасты алға тартады. Бірақ көпшілік өнердің бір

саласы ретіндегі телевизияның да өзгелерден оза шауып, оқшауланатын

пиғылы жоқ. Көбіне бұл саладағы өнер түрлері қолжетімді əрі ұшқары,

жеңілтүсініккежанталасаұмтылуда.Мұныңбіркөрінісі–қорқыныш,ашу,

қуаныш жəне таңдану секілді эмоцияларға жүгіну.

 ПТС көрерменді

сендіре алатын, үнемі қиын кедергілерге ұшырайтын кейіпкерлердің бір-

бірімен байланысқан ұзақ оқиғаларын шебер құрастыру арқылы осы

мақсатқа жетуге талпынуда. Олар көрермендердің қалауындағы

кейіпкерлерқалайболукерегінбілуүшінаудиторияғажүгініп,эмоциялық

байланыс орнатуға тырысады. Телевизияның мұндай тиімділікке қалай

жететінінанықтау–аталмышмақаламныңбастымақсаты.

Микродеңгей:түрткі

Оқиғаны баяндаудан кейін ақпаратты жинақтау процесі бар.

Телевизиядағысценарийавторларыбұлақпараттыөтешұғыл,таңғажайып

жəнеэмоциялықəсерібасымболыпкөрінетіндейетіпжеткізугетырысады.

Оқиғабірте-біртешиеленісіп,көрермендердіңқызығушылығыноятадыһəм

оқиғаның əрі қарай өрбуіне байланысты əңгімелеуші көрерменді одан

сайынынтықтыратүскісікеледі.Сөйтіп,телевизияныңнегізгіэстетикалық

жəнеэкономикалықмақсаттарыкөрерменназарынаударуүшінбірарнада

тоғысады.Бұлбаяндаудыңеңкішітүйінінде,микродеңгейдебасталады.

Əңгімелеудің бұл деңгейінде телевизиялық баяндаудың көпшілігі өте

ұқсас көрінеді. Жағдаяттық комедиялар, эпизодтар мен сериалдар

оқиғалардыұзақтығыекіминутқадажетпейтінқысқаүзіктерменкөрсетеді.

Көрермендер«көрініс»дептанығанымен,авторлароларды«түрткі»(beats)

депатайды.Олартелевизиядағыбаяндаудыңеңмаңыздыбөлігісаналады.

Эпизодтардағы жекелеген түрткілердің саны олардың ұзақтығына

байланысты өзгеріп отырады. Əйтсе де телевизиядағы прайм‐тайм

бағдарламалардаұзақ,созылыңқытүрткілерөтесиреккездеседі.Оқиғаның

кішкентай бір желісініңөзісценарийдіңекіжарымбетіне жуық, басқаша

айтсақбұл–сценарийдіңбірбетіэкрануақытыныңбірминутынатеңдеген

сөз.

 Олар аудиторияның назарын ұзағырақ ұстап тұру мезі етіп жіберуі

мүмкін деп санайды. Қарқынды түрде өрбіген оқиғадағы созылыңқы

көріністер көрерменнің қызығушылығын жоғалтуы мүмкін. Сол үшін

телевизияда, аудиторияның назарын ұстап қалудың қаржылық тұрғыдан

маңыздылығынескереотырып,бір-бірінебайланысқанқысқасегменттерді

жылдамалмастыратынбаяндаутəсілінекөшеді.

Қысқа сегменттердегі бөліп жазу нақтылықты əрі тиімділікті қажет

ететіндіктен, сценаристер үшін күрделі. Ешқандай сəттің шиеленістіретін

функциясы жоқ. Бірде-бір көрініс басқа көріністермен салыстырғанда,

созылыңқы келіп немесе оқиғаның алға жылжуына кедергі келтірмейді.

Бұл əрбір түрткі сюжетті қалыпты деңгейде өрбітеді дегенді білдірмесе

керек. Көптеген түрткілер іс-қимылдан гөрі түрлі шоулардағы секілді,

негізінен, жеке адамдардың өзара қарым-қатынастарынан туындайтын

реакциялардан тұрады. Реакция-түрткі нүктесі баяндалатын ақпаратының

жаңабөлігісаналады.Əрбіртүрткібізбілугетиісжаңаақпаратбередіжəне

біздің əрі қарай не болады екен деген ынтығуымызды арттырады.

 Əр

түрткіосыақпаратқақатыстыкейіпкератынанқанағаттану,толқу,алаңдау,

түсінбестік пен көңілі қалу секілді түрлі сезімдерді тудырады. Келесі

сериалдағы түрткі бізге өзінің жаңа бөлігін (bits) ұсынбас бұрын, өткен

сериалға кері шегініп, бірнеше ескі бөліктегі ақпаратты еске салады.

Аталмышмиссияларкөмегіменбіртүрткікелесісінежолбереді.

Авторлартелевизиялықсценарийдіжазуғаотырғанда,алғашқыкезектегі

орындайтынміндеті–оқиғалиниясыныңжеделжоспарынқұруяболмаса

көбіне жазу тобымен бірге жұмыс істеп, «сюжет дəлдігін» (beat‐sheet)

сақтауға күш салу.

 Авторлар оқиғаны эпизодтарға бөлмес бұрын əр

эпизодтың атқаратын қызметін базалық терминдер арқылы біледі, бірақ

оларсериялардыңкөріністеріретіндеойлайбастағандағанаоқиғабелгілі

біртүргеенеді.Əрбірэпизодта,жалпыалғанда,жиырмаданқырыққадейін,

орта есеппен жиырма бес түрткі болуы мүмкін.

 Бұл əрбір төрт актілі

сағаттық шоуда шамамен алты түрткі бар дегенді білдіреді.

 ПТС –

табиғатынасайбіртұтасдрама;əрбірэпизодбір-біріменұштасқанбірнеше

сюжеттен құралады. Басты кейіпкердің қатысуымен өтетін негізгі

сюжеттерде («А сюжеті» телеқойылымдарының жаргондарында), кем

дегенде, алты түрткі бар, бірақ көбінесе алтыдан көп болып келеді. Əр

эпизодекінеодандакөпАсюжетіненəрібірнешеBнемесеазтүрткіліC

сюжеттерінен тұрады. Əрбір акт эпизодтың барлық сюжеттерінің, кем

дегенде,біртүрткісінқапысызқамтиды.

«Судья Эми» (Judging Amy, 1999–2005) сериалын сюжеттерге бөлген

кездешоураннерлероқиғашиеленістіөрбіп,тартымдыболуыүшінЭмидің

сот залындағы сюжет желісінде алтыдан сегіз түрткіге дейін болуын

сұраған. Себебі бұл жерде үш қана түрткі жеткіліксіз. Олар өз

сұхбаттарының бірінде фрилансерлер кейде ПТС форматына сəйкес

келмейтін, мысалы, «бала хабар-ошарсыз жоғалып кететін» драмалық

идеялар ұсынатынын айтқан. Жоғарыда мысалға келтірілген эпизод

түрткісі:(1)балажоғалады;(2)полицияшақырады;(3)тəртіпсақшылары

баланытабадыяболмасаонытабаалмайды.Бірақбұлжеткіліксіз.Бұл–

(тығырыққатірелген) идея.

Бірсағаттықшоуғақолайлыидеяболуүшін

сериалдағы оқиғалар ашықəрі өте шиеленісті өрбитін сегіз сəттен тұруы

керек.Төртжарнамалықүзіліскірістірілседе,ынтығакөретіндейформатта

болуы тиіс. Сюжеттерде бой көрсететін кейіпкерлер сериал шоуының

жұлдыздары болғандықтан, бір эпизодқа сегіз түрткі беру олардың

экраннан жиі көрінуін қамтамасыз етеді. Терең ойлы əрі тым қарапайым

оқиғалар сериал формасына сай келмейді. Көріністердің қысқа болуын

талапетеотырып, желілербіртұтас баяндаудың күрделірежимінежағдай

жасайды.Қарапайымоқиғағатүрткіқосуарқылышиеленістіріп,қарқынын

үдетіп,бұрылыс-бұралаңыкөпсенімдісюжеткеқолжеткізеаламыз.

Жалпы алғанда, екі минуттық түрткі көркемдігі аудиторияның назарын

ұстап,сюжетлиниясын болжаудыкүрделендіруүшіндекерек.Өндірістік

шектеулерден эстетикалық стратегиялар туындайды. Апта сайынғы

бағдарламауақытыбелгілі.Ендешеактерлікқұрамкелісім-шартбойынша

аудиторияның эмоциясына əсер етугекүш салуы керек. Қызығушылығын

арттырып,кемдегенде,оқиғаныəрбірекіминутсайынбірін-бірікезекпен

алмастыратын шағынбөліктерге бөледі.Авторларосындайбаяндау тəсілі

арқылыкөрермендергежаңадүниеұсынаалады.

Жаңа ақпаратқа қосымша көптеген көріністерде, түсіндірме ретіндегі,

қарапайым көрермендердің барлығына таныс ескі ақпараттар да қоса

жүреді.Ескетүсіру – телевизияның барлықжанрдағыбастыерекшелігі.

Телевизиядағылар «көрермендер барлығын тұтас көрмеуі мүмкін,

сондықтан оқиға ең шешуші сəттерге келгенде, сəл де болса, естеріне

түсіріп қою керек» деген жорамал жасайды. Өйткені сериалдың

баяндауындакезкелгенжаңаоқиғалардықалыптастыратынсюжеттікжелі

ментүрліоқиғалардыңдеректері тым көп. Бір-екіоқиғаныжіберіпалып,

шатасып кетпеу үшін де еске түсіріп отыру ерекше маңызды. Олар

көптегенформалардықабылдайды.Соныңбірі–кейіпкерлердіңтұрақтыөз

бейнесіне ие болуы: əр ритмде кейіпкерлер бір-бірінің есімдерін атап

шақырады, бұл екі минуттық бөліктердің өзінде бұл жағдай бірнеше рет

қайталанады. Есім алуымен бірге рөлін қайталау қатар жүреді: «Тыңшы

қыз» (Alias, АСВ телеарнасы, 2001) сериалында Джек пен Ирина

Сиднейдіңата-анасыекенінүнеміескетүсіріпотырады;Джайлсəрқашан

Баффидіңбақылаушыекенінжадынаншығармайды(«Вампирлердіқырушы

Баффи», ДБ телеарнасында 1997–2001; УПН телеарнасында 2001–2003

аралығында көрсетілген); солтүстік аймақтан алыста жүрсе де, Жоэлді

(CBS, 1990–1995) (Американың Си-Би-Эс телерадиоторабы) жиі-жиі

«ДəрігерФлейшман» деп атайды; оның сүйікті ісі, яғниөз рөліндеүнемі

гольфойнауыөзінеғанатəнерекшеліктіайқындаптұр.

Еске түсірудің күрделі формасының бірі – эпизодтағы шоудың негізгі

ойынкөрінісаяқталғандақайталау.«ВероникаМарс»(VeronicaMars)(UPN

телеарнасында 2004 жылдан бері көрсетіледі) сериалының бірінші

маусымында танымал Лили Кейннің өліміне байланысты тергеу мен

Верониканың атақты «Нептун Хай» тобынан қуылуын қайталап,

дыбыстайды. Баффи кейіпкер бізге Санидейлдің «тозақ қақпасында»

(нellmouth) отыратынын еске салады. «Солтүстік аймақ» (Northern

Exposure) сериалында эпизодтар өткен сайын, Джоэл өзінің туған қаласы

Нью-Йорктенжырақтажұмысістейді.КөптегенадамдарДжоэлдіңАляска

штатыменжасасқанмəмілесін қайталайды. Мəміле шартыбойынша, егер

Аляскаштатымедицинасаласындабілімалуынқаржыландырса,борышын

дəрігерретіндесолаймақтақызметатқаруарқылыөтейді.

Сондай-ақ диалогтер жақында ғана болған оқиғаларды еске түсіреді.

Көптеген шоу сериалдары басталғанда кездесетін «өткен бөлімде»

бөлігіндегі қайталау арқылы, алдыңғы сериалда айтылған ақпараттың

қазіргіжағдайүшінөзектілігітүсіндіріледі.Оқиғаларқайталаныпотыруы

тиіс. Бұл – ПТС-ның баяндау нормасы. Осы шектеуді ескере отырып,

авторлар аудиторияны баурап алатын жолдарды қарастыруы керек.

Шынында да, бұл норманың көрермендерді экран алдына байлап қоятын

əсері бар сияқты. Бұл қайталаулар қысқа түрде, жоғары деңгейдегі

талғампаздықпенжиіжасалатынысоншалық–тіптіұғымсыздаутүсіндірме

секілді көрінуі де мүмкін. Мұндай артық түсіндірме, ақпарат ретінде

диалогжасаушыларғамотивацияболуғатиіс.

Бұл мақсатқа жетудің бір жолы – бір кейіпкердің құпиясын екіншісіне

айту арқылы баяндаудың құрылымын жасау. Бұл – оқиғадағы

қозғалыстарды аса қажет ете бермейтін мелодрамалық киноларда,

телевизияда жиі кездесетін кейіпкерлердің реакциясы мен өзара қарым-

қатынасқабайланғанстандарттыбаяндаустратегиясы.

16

«Гилморқыздары»

(Gilmore Girls) (WB телеарнасында 2000 жылдан бері көрсетіледі)

сериалының бесінші маусымының мамыр айындағы эпизодтарында,

Роридің ақсүйек тұқымынан (blue‐blooded) шыққан Йельдік жігіт Логан

Ханцбергердің отбасымен кездесетін сериясы бар.

 Ханцбергерлер кешкі

ас үстінде Рориді ашықтан-ашық күстаналайды. Логанға лайықты жұп

емессің дегенді айтады. Кейін Рори Логанның əкесінің газетінде өзін

сынақтанөткізудіөтінеді.КəсібижурналистболсамдепармандайтынРори

газетте біраз уақыт жұмыс та істейді. Алайда Ханцбергерлердің үлкені

жазу қабілетінің нашарлығын бетіне басқанда, есеңгіреп қалған еді. Бұл

оқиғаларРоридіңанасыЛорелайекеуініңарасындағыəңгімеде,тағыбірде

Лорелайдың ата-анасы Ричард пен Эмили арасындағы диалогтерде

қайталанады.

Бірақ диалогтің бұл бөліктері біз білетін ақпаратты қайталап қана

қоймайды; қайталау сəттері өте маңызды, өйткені мұнда кейіпкерлер өз

құпияларын ақтаратын болғандықтан, көрермен ретінде

əңгімелесушілердің жүзіндегі əсерді байқауға дайын боламыз. Қысым

артқан сəттегі мəселені шешетін сериялық баяндаудың моделінен көп

көрермендер лəззат алады. Себебі өздері білетін құпияларды басқа

кейіпкерлер алғаш естігенде, əңгімені қалай қабылдайтынын көру оларға

қызықты. Логанды Лорелай аса жақтыра бермейтінін білгендіктен, Рори

анасына сынақ жайында айтуды хош көрмейді. Рори жаңалықтардан

көрінгенде,бұлоқиғаанасыменқызыныңарасындағыжақындықтангөрі

ең жақсы достардың қарым-қатынасына ұқсап кететіні де рас. Біздің

көкейімізде Роридің жаңалықтарына жауап ретінде Лорелайдың

сыпайылық танытуы шынайы ма деген сұрақ туындайды. Логанның

əкесініңгазетіндесынақтанөткенінРориқайталапайтқанкезде,анасымен

қызыарасындағысюжеттікжелідегітүрткіденкейіпкерлердіңэмоцияларын

бақылай аласыз. Бұл – бұлай болмайды деп күткен біздің үмітіміз бен

Логанарасындағыайырмашылықтыкөрсетугеарналғанайла.ОныГилмор

қыздарыныңалдындағықорқынышымыздыарттырып,біздіңэмоциямызды

тудыруғаарналғанəдісдеседеболады.

Роридің Ханцбергер мырзамен болған əңгімесінен кейінгі күйзелісі –

маусымаяғындаболғанөтемаңыздысюжеттіксəт.Кикілжіңніңмəн-жайы

түсінікті болуы үшін Лорелай ата-анасына Роридің журналист ретінде

жұмыс істей алмайтынын, кешкі ас үстінде Ханцбергерлердің Рориді

қорлағанын,басқадабірнешеэпизодбұрынөткеноқиғалардықайталайды.

Бұл ақпаратты бұрын естімеген Ричард пен Эмили Логанның отбасына

қатты ашуланады. Алып-ұшып үйленуге дайындалып жүрген екі жастың

көңілінсусепкендейбасқанолардыңбұлсөзінеқорланғанРоригежандары

ашиды. Қайталау тағы да эмоция тудырады. Тұрақты көрермендер

Ханцбергерлерге ашуланып, көңілі қалып қоюы мүмкін. Бірақ дəл осы

көріністе біз Ричард пен Эмилидің ашу-ызасы мен аяушылық сезімін

көреміз.ТіптібізЛоганныңотбасынақатыстыоңбайқателескенінтүсінген

Лорелайға қарап, қанағаттану сезімін бастан кешіре аламыз.

Кейіпкерлердің арасындағы қарым-қатынас шиеленісті əрі күрделі

болғандықтан,ескіақпараттыжаңаконтекстекөргенкезде,сөзжоқ,жаңа

эмоциялартудырады.

ПТС-дағы қайталаулар сериалдардың басталуын арагідік қана көретін,

үнеміқадағалапотырмайтын,телефоншырылдағандаякибалажылағанда

эпизодтың кейбір бөлігін өткізіп алатын көрермендердің түсінуіне жеңіл

болатындай баяндауды қолданатын коммерциялық мақсатта жасалған.

Көбік сериалдарда, жаңалықтарда, реалити-шоу мен сит-комға дейінгі

телевизиялық баяндаулардың көптеген түрлерінде осындай контекске

байланысты қайталаулар жиі кездеседі. Мысалы, «Соңғы жанкешті»

шоуындағы эпизодта қатысушылардың есімдері бірнеше мəрте

қайталанады: сериялық шоудың титрінда, қатысушылар шоуды

ұйымдастырушыларға жүгінгенде жəне басқа қатысушылар сұхбат

барысында есімін атағанда, бөлінген команда қатысушыларын

жариялағанда һəм өзі сұхбат берген кезде экран астына аты-жөні

(мамандығы) көрсетілгенде, көрермен олардың тегіне қанығып отырады.

Қайталау – телевизияның көптеген формасында ақпараттың барынша

қолжетімдіболумақсатынантуғантəсіл.Бірақбұлбейімделудіңқосымша

артықшылықтары бар. Телевизияда қайталаудың өзіндік себептері

жетерлік.Бұлбаяндаудытүсініктіетуүшінкерек.Дегенменоқиғалардағы

кейіпкерлердіңкімекені,оларнеістепжүр, не үшінбұлайістеді,қандай

тəуекелгебелбуды дегенсияқты оқиғалардыүнемі еске салып отыратын

ұсақ-түйекақпараттыңөзітұрақтыкөрермендергеүлкенқуанышсыйлайды

екен. Біз уайымдап, назар аударуымыз керек болған маңызды элементтер

құйтырқы əдіспен айрықша баяндалғанда, қызығушылығымыз артып,

көңіліміз біржола сол эпизодқа аууы мүмкін. Қайталау функциясы

оқиғаларды бізге түсінікті қылып қана қоймайды, ең маңыздысы, оқиға

желісін қызықты етіп, ерекше əсерге бөлеу арқылы көру тəжірибемізді

байытатүседі.

Кристиан Мецтің сөзімен айтқанда, телевизия полициясы жоқ. Бізді

ешкім апта сайын болатын драмаларды көруге мəжбүрлемейді.

Телевизиядағыбаяндаудыңмикродеңгейіндеоқиғалартүрткілергебөлініп,

əр түрткі көрермен назарын аударту мақсатында қызмет атқарады.

Телевизия баяндаушылары əдебиетші, драматург, кинорежиссер

əріптестеріне қарағанда, біздің қызығушылығымызды оятып, ынта-

ықыласымызды үнемі арттырып отырулары тиіс. Оқиғаларды түрткілерге

бөлу кейіпкерлер жайына алаңдап, енді не болар екен деп еліктіретіндей

қуаттыриторикалықкүшкеие.

Ортадеңгей:эпизодтар

Оқиғалары үздіксіз жалғасатын табиғатын ескерcек, ПТС-ға эпизодтық

деңгейдегіаяқталужетіспейтіндейкөрінеді.Əлдебірсыншыныңпікірінше,

күндізгі сериалдардың «бітіп болмас, ұзын сонар ортасы» себебінен

басталу мен түйінделуі шалағай келеді.

 Ғалымдар сериалдарды «ашық»

формағажатқызады

һəмкейбіреулерісериалдыкөруденалатынлəззаттың

өзі осы деңгейдегі «ашықтықта» (openness) көрініс табады деп

топшылайды.ДжонФискеніңпікірінше,көбіксериалдардыңкөрермендері

шарықтаушегіменсоңыжоқ,үздіксізəріциклдітүрдежалғасатынлəззатқа

бөленеді.

 Бірақ мен осы бөлімде «ашықтыққа» баса назар аудару

телевизияның кешкі сериалдарындағы қызықты нəрселерді назардан тыс

жіберіпаладыдегімкеледі.ПТС-ныңəрбірэпизодыкейбірсебеп-салдарлы

тізбектерді орта жолда қалдырады. Бірақ резолюциядан жəне тұтастықты

сарп етуден, мəтіндік тұрақсыздықты немесе радикал, модернистік

апертураныжетілдіру мақсатынан туындауы өтесирек.Меніңұғымымда,

сериалдардыңсюжеттікжелісіндетұжырым ғана емес, көбік сериалдарға

дақатыстыэпизоддеңгейіндегіформалды(formal)бірлікбар.Мұндайсапа

күндізгідрамалардасиреккездеседі.

Сонымен,бізқарастырғалыотырған

тұжырымменапертураныңекітүрібар:біріншісі–некедегісыйластықтың

шарықтау шыңы секілді оқиғаны баяндаушы тізбектің шешімі

(резолюциясы),екіншісі–тақырыппенмотивтіреттелген,біртұтасдүниеге

біріктіру.Формалдыбірліктіңосыекітүрідебаяндаунегізіндегілəззатты

береалады.

КейбірапертураларПТС-менайларбойыүздіксізжалғасыпжатсада,көз

алдымыздағы кез келген эпизодтың басты əрекеті өз шешімін тауып

кетеді.

Келесіэпизодқақатыстыкейбірсұрақтаржауапсызқалады.Бірақ

оларбаяндаудыңжалпысарынынакедергікелтіретінсұрақтаремес.Нақты

бір эпизодтағы негізгі оқиғалардың шешімін анықтайтын өткір сұрақтар

сериалдың ашық шиеленіскен сəті арқылы кейінге шегеріліп, келесі

эпизодтың басында оған бірден жауап беріледі. Мысалы, мұндай тəсіл

«Тыңшы қыз» сияқты триллерде қолданылған. Бірақ жеңіл-желпі

сұрақтарды кейінге қалдыруға болады. Эпизодтық қорытынды мен

сериялық шегініс арасындағы үйлесімнің бұл түрі Виктория кезеңіндегі

əдебиеттен бастап, «Жұлдыздар шайқасы» (Star Wars) секілді қазіргі

заманғы Голливуд циклдарына дейінгі сериялық баяндаудың бірқатар

формасыныңстандартыболыпесептеледі.Эпизодтықбірліктіңалапаткүші

сериялық апертурадан туындаған кез келген мəтіндік тұрақсыздықты

бəсеңдетеді. Мұндай бірлік болмаса, кездейсоқ көрермендердің көруі

екіталай.Тұрақтыкөрерменкөзалдындаөтіпжатқансюжетжелісінежіпсіз

байланып, рақаттанып, эпизодтың соңы өзі күткендей аяқталмаса, көңілі

құлазуыдамүмкін.Осымақаламдақарастыратынбарлықформалдыамал

тəрізді, телехикаяныңаяқталған кездегіəсері аудиториякөңілінен шығуы

қажет,бұлжағдайдакөрерменжанышешімдіғанаемес,үйлесімділіктіде

қалайды.

Телевизиялық желі мен бағдарлама продюсерінің мəнді оқиғаны

баяндауының астарында коммерциялық мүдде бар. Прайм-тайм шоу

бағдарламалары күндізгі хабарлармен салыстырғанда, пайда табу үшін

желідентыссиндикациялықкелісімшарттарғатəуелді. ПТСпродюсерлері

өз бағдарламаларын қайталап көрсеткенде де өтімді болғанын қалайды.

Өнеркəсіптің қарапайым түсінігіне сəйкес, баяндау сарынындағы

шұбырған серияларды қайталап көрсетудің көрерменді тарту мүмкіндігі

аз.

1990жəне2000жылдардыңбасында«Заңжəнетəртіп»(Law&Order)

телесериалының A & E жəне TNT телеарналарында қайталап көрсетуден

жоғары рейтингтерге қол жеткізуі бір сағаттық эпизодтық баяндаулар

синдикациясының өзі таңдай қақтырарлық нəтиже көрсете алатындығын

дəлелдеді. Мұндай жағдайда, түпнұсқа эпизодтарды тамашалайтын

аудиторияныңсаныбұдандаартуымүмкін.

«Заңжəнетəртіп»сериалы

телевизиядағыеңтабыстыəрісыртқынарықтадаелеуліжетістіккежеткен

драма ретінде танымал.

 Демек, эпизодтық түйін өндірістік контекстегі

өнім болып саналады. Өйткені кездейсоқ көріп қалған көрермен көзі

шалғанэпизодтыңөзіненлəззаталады.Соныменқатартұрақтыкөрерменге

сериядан серияға ұласқан қосымша лəззат сыйлауы керек болғандықтан,

сериалдар үнемі артып отыратын қысым аясында болады. Эпизод бірлігі

кездейсоқнемесетұрақтыкөрерменүшінде,продюсер мен желіүшінде

жұмсалғаншығындыақтайды.

ПТС апталық эпизодтарды мəселе мен шешім құрылымы бойынша

кескіндейді. Эпизодтың басында назарға ұсынылған негізгі қақтығыс

эпизодтың аяғына қарай шешімін табады. Стандарт бойынша ПТС-ның

құрылымы бір сағатқа созылған, өзара ұзақтығы бірдей, арасында

жарнамалық үзілісі бар төрт актіден тұрады.

 Мəселен, төрт актілі

эпизодтың алғашқы жəне соңғы актілері үш актілі Голливуд фильмінің

біріншіжəнесоңғыактісіменсəйкес.Екімедиададабіріншіакт–орнату

(set-up) жəне соңғы акт – шешім (resolution). Телевизиялық шоудың

ортадағы екі актісі киноның екінші актісіне, яғни шиеленісу мен даму

кезеңіне үйлеседі.

 Телевизиялық драмалар бірінші актіде мəселе

тудырадыһəмтосынжайтпенаяқталады.Кейіпкерлертосынжайттантуған

шиеленіске екінші актіде жауап қатады, үшінші актіде шым-шытырықты

байқайды,алтөртіншіактідемəселелердішешеді.

Телевизиялықактілердіңкиноданайырмашылығымынада:оларкөбінесе

нақтыбір сұрақтың аясындағы соңғы шешіммен,кейде жіпсіз байлайтын

ашық шиеленіспен, тұғңиыққа бойлаумен немесе жарнама үзілісімен

аяқталады.

 Жазушылар мұндай көркемдік тəсілді түрліше атайды; театр

тіліменайтқанда,меноларды«перде»депатаймын.

Жазушыларкөбінесе

керісінше жасайды, олар оқиғаны эпизодты аяқтайтын төртінші акт

пердесінен бастайды.

 «Фуга» (The Fugue) (WB, 1998–2002)

телехикаясындағы«Фелисити»(Felicity)эпизодының(2наурыз,1999жыл)

төртіншіактпердесі–эпизодтағыеңмаңыздыдрамалықсəт.ОлФелисити

өзінің өнер сыныбындағы танысы Элимен бірге болуды ұйғаруынан

басталады.Бұл«ФелиситижəнеоныңжігітіНоэльжұпболыпқалама,не

екі жаққа айырылысып кете ме?» деген бірінші актідегі негізгі сұраққа

алдын ала жауап береді. Төртінші акт пердесінде олар тек ажырап қана

қоймайды, Фелиситидің көңілі басқа біреуге ауады. Əр пердеде түрлі

мəселелер қамтылады. Бас қатырған мəселенің (тизер) бірі – Ноэльдің

бұрынғықызыХаннаныңНью-Йоркте,шынмəнінде,неістепжатқандығы.

Бірінші акт пердесінде Ноэль мен Ханна сүйіседі. Екінші акт пердесінде

Ноэль мен Фелисити арасында түсінбеушілік орын алады. Үшінші акт

пердесінде Ноэль Ханна үшін Фелиситиді тастап кетеді жəне актінің

соңындаФелиситикөркемөнерстудиясынан,кейбірсуретнобайларыналу

үшін, Элимен бірге кетеді. Бұдан Фелисити əлгі жігітпен бірге бола ма

дегенсұрақтуындайдыда,соңғыпердедеоғанжауапберіледі.

Сахналықмелодрамасияқты,телевизиялықбағдарламаныңперделеріде

актінің драмалық жайттарын тəтті қиялмен əсерлейді. 1-актінің «Фуга»

пердесінде, Ноэль мен Ханна сүйісіп тұрған сəт секілді, тосын жайтқа я

болмаса түбегейлі өзгеріске əкеп тірейді. ПТС түрткі құрылымы сияқты;

оның перделері көрерменді экраннан көз алмай өзіне тарту үшін қызмет

атқарады.

Телебағдарламатуралыбірнұсқаулықта«өзмақсаттарыңызды

ұмытпаңыз. Оларды тоңазытқыш ішінен шығарып алу үшін» деп

көрсетілген.

 Бұл – жазушылардың ең əсерлі түрткілерін перде кезеңіне

сақтайтынын білдіретін стандарт. Сондай-ақ бас кейіпкер реакциясының

кадрға түсуі де дəстүрлі жағдай, яғни кейіпкер психологиясына

қызығушылығымыздыарттыратынклассикалықтелехикаятəсілі.

Актілердің мұндай құрылымы – коммерциялық жəне эстетикалық

функциялардыңөзараəрекеті–телевизиялықбаяндаусарыныныңтағыбір

жарқын мысалы. Əңгімелеуді əр он бес минут сайын үзіп, теңдей төрт

бөлікке бөлудің ешқандай табиғи заңдылығы жоқ. Бұлай бөлу əртүрлі

мүдделерге қызмет етеді. Мəселен, эфир уақытындағы тұрақты

жарнамалық хабарландыру аралықтарының (интервал) экономикалық

мүддесін соңғы орынға қоюға болмайды. Эстетикалық тұрғыдан, төрт

актіліқұрылымпропорцияжəнесимметрияұғымынбереді.Олбірактіден

екіншіактігеауысқансайынкүшейетүсетінəрекеткеқозғаусаладыжəне

көрерменназарынаударып,күтумодельдерінтудыруғақызмететеді.Бұған

қоса, бірінші актіде ашылатын себеп-салдарлы тізбек екінші акт арқылы

өтіп,төртіншіактіде(кемдегенде,жартылай)шешімінтабады.

Мысалы, бірінші актідегі сот процесінде істі қарайды, төртінші актіде

үкімшығаруымүмкін.Баффи1-актідеСаннидейлгеқауіптөндіредіжəне4-

əрекеттеқатердісейілтеді.Отбасылықөміргекөпкөңілбөлетіндрамаларда

əлі күнге дейін маңызды мəселелер 1-актіде көтеріледі. Мəселен,

«Көпшілік алдында сүндеттеу» (Prelude to a Bris) сериалының (АВС

телеарнасында (1987–1991 жылдарда көрсетілген) отыз бірдеңесінші

(thirtysomething) (1990 жылғы 29 қыркүйек) эпизоды секілді. Онда Хоуп

пенМайклдыңұлыЛеоөміргекелгенкезде,оныңсүндеттелуінеқатысты

шешім қабылдануы тиіс. Ал Майкл өзінің еврей екені маңызды ма, əлде

олайемеспедегенмəселенішешуіқажетеді.Мұндағы4-акт–сүндеттеу

баланың дүние есігін ашқан сəті ғана емес, Майклдің өз мұрагерін

құшағынаалғансимволдықмəнібароқиға.Əрине,бұлэпизодтармаусым

сайын немесе əр сериалға (Леоның тууы – Стедман отбасылық

арқауындағыбірсəт)ұласатынбаяндауэлементтерінентұрады.Бірақолар

апта сайын маңызды сюжеттік мəселелерді көтеріп, соны шешуге

бағытталған.

Бұл драмалық акт құрылымы аудиторияның шешім қабылдауға деген

талпынысын толық болмаса да, жартылай қанағаттандырады.

Телевизиялық баяндаулар көбінесе апта сайын өткізілетіндіктен, жаңа

мəселелердің шешімін табудың қуанышына бөлейтіні анық. Бірақ бұл

эпизодқа ыңғайланған құрылымдардың аудиторияға жүгінетін жалғыз

құралы ғана емес. Тағы бір бұрыннан келе жатқан нұсқа – тақырыптық

параллелизм. Бұл сан түрлі сюжеті бар əңгімені баяндаған кезде айқын

білінеді: айырмашылық пен ұқсастықты анықтау арқылы олар бірін-бірі

кимелеп, бірінің орнына бірі шығады.

 Параллелизмнің ең қарапайым

түріне тақырыбы ортақ «А» жұбындағы сюжеттерді жатқызуға болады.

«Фуга» эпизодының соңғы актісінде параллелизмді қолдану үшін кесе-

көлденеңтəсілдіқолданады.НоэльменХаннаныкөрсететінкадрФелисити

мен Эли қатынасын суреттейтін кадрлармен алма-кезек ауысып отырады.

Дəл сол уақытта жаңбырдың тырсылы мен Ханнаның фортепианода

ойнағанəуенібіркөріністенекіншісінеұласады.Мұндайкөрсетілімдерде,

тақырыптықматериалдардакөркемдіктəсілдіңбірісаналатыниронияжиі

қолданылады.Мəселен,«Зияныңдытигізбе»(DoNoHarm,2005жылғы6

сəуірдегі) эпизодында бір кейіпкер дүние есігін ашып жатса, екінші бір

кейіпкержантапсырыпжатады.

Қарапайым«CудьяЭми»эпизодындасудьяЭмиГрейдіңкəмелетжасына

толмағандардың істері бойынша іс жүргізуі һəм оның анасы Максиннің

əлеуметтікқызметіменөзгедетүрліотбасылықмəселелерсюжетжелісінің

негізінқұрайды.«Баланыбетіменжіберу»(SpoiltheChild,11қаңтар,2000)

хикаясындаЭмименМаксинбалағақатыстызорлық-зомбылықпенбетпе-

беткеледі.Бұл–«СудьяЭми»хикаясындағанажиікездесетіннəрсеемес.

«Құтқармені»(RescueMe,FX,2004)жəне«Тағыдақайтадан» (Once and

again, ABC, 1999–2002) бағдарламаларындағы эпизод атауының өзі

тақырып ортақтығын білдіреді. Эмидің жағдайында əкесінің баласына

берген бар тəрбиесі ұрып-соғуменғана шектеледі.Эпизодта жеткіншекке

көмек,кеңес бергісікелгенМаксинбаладантаяқжейді.Сондай-ақ мұнда

бас кейіпкерлер мансап жолдарын анықтайтын кереғар сұрақтарға тап

болады: Эми кəмелет жасына толмағандардың ісін жүргізуші қызметінен

қылмыстық судья лауазымына дейін жоғарылауға дайындалып жүрсе,

Макcин балалар мен отбасы мəселелері департаментіндегі жұмысын,

жүйкесін жұқартқан күйзелістен кейін, тастауға шешім қабылдайды.

Эмидің бастығы мансап жолымен өсуді ұсынғанда, сөз арасында,

жеткіншектердің сотқа тартылуын «əлеуметтік жұмыс» деп мысқылдап,

кекетеді. Осы арқылы ол, арадағы біршама айырмашылыққа қарамастан,

аудиторияға Эми мен оның анасының жұмыста бірдей тер төгетінін

аңғартады. Бала мен отбасыға көмектесу қызметі – екі кейіпкердің де

таңдауеркіндегібастымəселе.

«Судья Эми» хикаясының бірқатар эпизодтарының сюжет желісінде

жағдайы қиын отбасылар Грей отбасымен шендестіріле сипатталған.

Дегенмен осы эпизодта Эми мен Максиннің ана ретіндегі бейнесі күмəн

тудырады.Эмидіңқызметі–судья.«Баланыбетіменжіберу»депаталатын

1-актіде ол өзінің алты жасар қызы Лоренмен бірге жеке би концертіне

арналған көбелектің киімін алу үшін дүкенге барады. Эмидің өмірі қым-

қуыт қарбаласқа толы. Жұмысбастылығы соншалық – ол бұл істі күнде

кейінге шегере береді. Дүкенде көбелек киімдерінің бəрі сатылып

кеткендіктен, Лорен шатақ шығарады. Эми үшін тығырықтан шығар

жалғыз жол – киімді өз қолыментігу ғана. Ал Лорен«бұл костюм басқа

балалар киімінен нашар болады» деп қорқады. Кешкі ас үстінде бүкіл

отбасы мүшелерінің алдында Лорен: «Сен нашар анасың, мен сені жек

көрем! Сен менің өмірімді құрттың!» – деп айғайлайды. Ешқашан сот

залына барып, қызының мінберде тұрып үкім шығарғанын естімеген

шешесі, оны көруге арнайы барады. Осы жерде екеуара əңгіме кезінде

Эмидіңшешесі–Максингедегенішкіренішісыртқабұрқетеқалады.Эми

қызының көйлегі жайлы анасына айтқанда, Максин ашуланып: «Сенің

көңіліңді табу менің міндетім емес», – дейді. Алты жастағы қыздың би

кеші меноныңанасыныңсудьяретіндегіжұмысістегенкөріністеріқатар

жүреді. Екі көріністе де ана көрермен ретінде баласымен мақтануы тиіс.

Əрбіранаөзбаласыүшінəрекетжасамағанынаайыпталады.

Сот кезінде Эмидің алдынан үнемі шығатын «Ана өз баласына қалай

қарауыкерек?»дегенсұрақөзініңотбасылықөміріндедежиіұшырайды.

Эмидіңжекеөміріменқызметінсабақтастыраалмауы–оныңсудьяретінде

басқаадамдардыңөмірінеəсерететінмаңыздышешімқабылдайтынрөліне

ирониялыққарама-қайшыдүние.«СудьяЭмиде»кездесетін эпизодтардың

күрделіқұрылымдықтүсіністіккенегізделгені–қалыптыжайт.

«Баланы бетімен жіберу» эпизодында көтерілген мəселе қандай

жағдайда да оң шешімін табады. Кəмелет жасына толмағандардың ісін

қарайтын Эми мінберде тұрып, «əлеуметтік жұмысқа» шынайы

берілгендігін көрсетеді. Максин өзін тарпа бас салған баланы

психиатриялық емдеу орнына орналастыру үшін бар күшін салып,

жұмысын жалғастырады. Грей əулетінің нəзікжандылары бала мен

отбасыныңқамыүшінмемлекеттікжұмыстышынықыласыменатқарады.

Эми түні бойы көз ілмей, Лореннің костюмін тігеді, костюм де көңілден

шығадыжəнебиконцертідеойдағыдайөтеді.Еңбастысы,МаксинЭмидің

сот отырысына қатысады да, оның ұрып-соғу шағымына байланысты

үкімін тыңдайды. Эми ата-ана баласын ұрып-соқпауы тиіс деген ережені

ұдайы жадында ұстайды, ата-ана мен баланың жақындығы, мейірімділігі

жайлышешенсөйлеп,анасыныңкеңесін,пікірлерінайнытпайқайталайды.

ОсысəттеМаксинніңжанарыеріксізжасқатолады.Эмисөзінаяқтағансоң,

анасы өзінің жанында отырған адамға бұрылып: «Бұл менің қызым», –

дейді мақтанышпен. Бұл көрініс «Судья Эми» хикаясының тақырыбын

ашып тұр. Бір сəттің ішінде эпизодтың бүкіл идеясы отбасының міндеті

менқуаныш-лəззатынанықтайтынбірарнағакеліптоғысады.

«Баланыбетіменжіберу»эпизодыкөрсеткендей,көркемдікжабылуытек

сұрақтарға жауап беріліп, мəселенің шешілгендігін ғана көрсетпейді.

Жабылу формасы – барлық элементтері біріктірілген бір бүтін қалып.

«Баланы бетімен жіберудегі» параллелизм эпизодқа айқын форма беріп,

көріністі тамашалау əрекетін көрермен көңілінен шығатындай етуі де

жайдан-жай емес. Бұл жерде əңгіме аудиторияның көкейіндегі этика

ұғымын дөп басуында немесе сентименталды жабылудың эмоциялық

əсерінде ғана емес, сондай-ақ игілігін өз алдына паш етер эстетикалық

талғампаздыққадабайланысты.Мұндаешбір«ашық»формадаболмайтын

үйлесім бар. Баяндау тіліндегі мəселелерді шешуге ғана емес, формалық

тұрғыдан бірлікке жəне тақырыптық айқындыққа ұмтылатын əралуандық

бар. Эмидің отбасы мен қызметтестер арасындағы қатынасты бір

тақырыпқа топтастырып, аптадан-аптаға созылған эпизодтық жəне

«кездейсоқ» сюжеттік арқауларды оқиға желісімен теңестіру арқылы

«Судья Эми» сериалы өздері көздеген межеге жете алды. Бұған қайталап

көрсетуде көзі шалып қалған кездейсоқ көрерменнің өзін баурап алатын,

аптасайынадалжанкүйерініңкөңіліненшығуғадайын«Заңжəнетəртіп»

секілдісериалдакереметмысалболаалады.

Макродеңгей:арқау

ПТС-ның басқа бағдарламалар формаларынан ең басты ерекшелігі –

кейіпкергеқаттыкөңілбөлуі.

Аптаартынанаптаөткенсайынжалғасатын

сюжет қана емес, сюжеттерге байланысты кейіпкерлер өмірі де өзгеріске

ұшырайды. Біз, жай ғана, алда не болатынын біліп қана қойғымыз

келмейді: бізді Пемблтон мен Бейлистің («Кісі өлтіру: Көшедегі кезбе

өмір»(Homicide:LifeontheStreet)NBCтелеарнасында,1993–1999жылдар

аралығындакөрсетілген),БаффижəнеСпайктің,АнжеламенДжорданның

(«Меніңосылайаталатынөмірім»(MySo‐CalledLife)ABCтелеарнасында

1994–1995 жылдары көрсетілген) алдағы өмірлері қызықтырады. Үздіксіз

жалғасатынəңгімекейіпкерлердіелеуліөмірлікоқиғаларменөзгерістерге

бейім етеді.

 Бастарынан өткерген жағдайларға байланысты кейіпкер

өзгереді,тымболмағанда,есейеді.

Жалпы,сериалкейіпкерлеріөздерінебіршамауақытбөлінуінталапетеді.

Кейіпкерлердің өміріндегі оқиғалардың дамуын жоспарлап, ұзақ уақыт

бойыхикаяныүзбейкөруқұштарлықтыкүшейтеді.Эпизодтықформадағы

дəстүрлісит-комдарда(жағдаяттықкомедиялар)кейіпкерлергеқаттыкөңіл

бөлетінірас.Бірақоныңтабиғатыбасқа,олшиеленіскеноқиғалардангөрі

қайталау арқылы қалыптасқан таныстыққа ғана негізделген. «Шуақты

күндер»(HappyDays,ABCтелеарнасында1974–1984жылдараралығында

көрсетілген) сит-комында көрерменнің кейіпкерге қызығушылығының

оянуы–əрекеттің,мизансценаныңһəмдиалогтіңжемісі.Мұндағышалқар

шабытқакенелу,«Арнольдта»тамақтану,ерлербөлмесіндеФонзиденақыл

сұрау, ұлдарға арналған көк ұзын жемпір (кардиган), қыздарға арналған

ұзын белдемше, Фонзидің күртешесі, Чачидің орамалы, «Аааай»,

«Мəссаған», «Мен өзімнің ішкі қалауымды таптым», «Мен əлі түсінбей

отырмын», «К. ханым», «уа, уа, уа» тəрізді əрекеттердің өз орны бар.

Сериал кейіпкеріне томаға-тұйық оқиғадан гөрі, керісінше, эпизодтары

үздіксіз жалғасатын роман желісі, эпикалық жырдың тараулары іспеттес

ұзақ уақытқа созылған оқиғалар жаңаша серпін береді.

 («Шуақты

күндер»сит-комыныңкейінгімаусымдарындакейіпкерлересейіп,өзгеріп,

көрерменді сериалдар сыйлайтын лəззатқа бөлей алды деуге де болады).

Кейіпкерлеробразынжасаудапрайм-таймсериалдарыэпизодтықшоуларға

қарағанда тереңдеу. Себебі мұнда аудитория кейіпкерлердің ішкі жан

дүниесін толығырақ таниды. Эпизодтық драманың сəтті шығарылымы

саналатын «Заң жəне тəртіп» сериалының формасын салыстырып

қарағанда, ПТС формасы кейіпкерге көп иелік етеді. Бұл – «сапалы

телевизия қайсы» деген сəнге айналған сыни дискурста жеңіп шығуға

септесетінПТС-ныңбірартықшылығы.

Кейде «эпизодтық шоу кейіпкерлері өткен аптадағы оқиғаларды есіне

сақтамайтын секілді» деген жаңсақ пікір айтылып жатады.

 Алайда

эпизодтық шоудың көрермендері үшін қазіргі оқиғаны түсіну мен

таразылаумаңыздыболғандықтан,бұрынғыэпизодтардыестесақтауының

ешқажетіжоқ.Эпизодтартəртіптікретбойыншакөрсетілуімүмкінжəне

кейінгі жүйені бұзбай-ақ ортасынан түсіп қалады. Бір жағынан, ПТС

аудиторияны кейіпкердің басынан өткерген шым-шытырық оқиғаға

шырмалтып,біршаматалаптарқояды.Көрермендерəраптадатағатсыздана

күтіп, бір-бірімен жалғасқан эпизодтардың бірін қалдырмай көріп,

кейіпкердіңжетілуінмұқияттүрдеқадағалайдыдепкүтіледі.

Баяндаудағыосыреттіліктіеңжоғарыдеңгейдеқамтамасызететінтəсіл–

кейіпкер арқауы. Оқиға үшін сюжеттің орны қандай маңызды болса,

кейіпкерүшіндеарқаудыңмаңызыүлкен.Басқашаайтсақ,арқау–кейіпкер

тұрғысынанкөрсетілетінсюжет.Арқау–A-данB-ға,C-ғажəнеD-данE-ге

дейінгі аралықта кейіпкердің жүріп өтер жолы. Бұл термин ПТС-ның

баяндау сарынын ұтымды сипаттайды. Əр маусымда эпизодтар тез-тез

ауысыпотырғанымен,əркейіпкероқиғасыжеке-жекеқарастырылғанымен,

сериалдардабіртұтастықсақталады.Бұлкейіпкерлербейнесініңашылуына

мүмкіндікбереді.

Кейіпкер арқауы бірнеше эпизодқа, маусымға жəне тұтас сериалға

созылуымүмкін.Кейіпкердіңеңүлкенарқауыныңформасыжастықшақтан

ересек өмірге дейін, кіршіксіз пəк балалық шақтан тəжірибесі толысып,

ақыл тоқтатқанға дейін дамып отырады. Кейбіреулер мұны шоудың

«эмоциялық сызығы» деп атайды.

 Анджела Чейз, Линдсей Уейр жəне

УиллоуРозенбергсияқтыбалаларғанателедидаршоуынкөріпөскенжоқ,

ДжоэлФлейшмандааляскалықкөршілерініңбойындағыхалықданалығын

формалды мектеп ретінде, білімін қуаттандыратын азық ретінде бойына

сіңіреді. Ол «Сент-Элсвер» көшесіндегі өз өмірін дүниеден түйген еш

тəжірибесіжоқжасжігітретіндебастайды.Сантүрліқиянатпенкүресіп,ер

жетеді. Адам өлтірген қылмысты тергеуші ретінде өмірінің əлдебір

кезеңінде,өмірдіөзгертетінсəтпенбетпе-беткелуімүмкін.

Өмірдіңбіразкезеңдерінедейінсозылатынкейіпкерарқауысериалдарға

даарқауболады.Түрткіменэпизодқұрылымытəріздіарқауқұрылымыда

коммерциялық жəне эстетикалық императивтер аясында жұмыс істейді.

Мұндаекімаңыздыкоммерциялықшектеубар.Біріншіден,бірэпизодтың

соңын һəм келесі эпизодтың басын өзара байланыстыратын қарапайым

фокусталған, жіпсіз байлайтын сəтпен қоса, бір аптадан екінші аптаға

созылатынкөкейдегікөпсұрақфильмдікөругедегенқұштарлықтыүдетіп

отырады. «Доусон айлағында» (Dawson’s Creek, ДБ, 1998–2003 жж.)

ДжоуиДоусонғағашықекенінашықайтама?КеллерманЛютерМахониді

өлтіргені үшін жазалана ма? Айталық, «айдың жарығы» (мoonlighting)

(ABC, 1985–1989) сияқты «болады əлде болмайды» дегендей ашық

мəселерге қатысты өздерінің жеке сленг термині бар. Мэдди мен Дэвид

бірге ұйықтай ма, жоқ па? Осындай сұрақтар арқылы бағдарлама

аудиторияны сақтап қалып, көрерменді қызықтырып, рейтингті көтеруге

ұмтылады.

Тағы бір коммерциялық императив маусымды сегменттерге бөліп

ұйымдастыруға қатысты.

 Маусым, кем дегенде, бес анықтауыш

сегменттен тұрады: күзгі премьералар (қыркүйек–қазан), күзгі кезең

(қараша), мереке күндері қайталап көрсету кезеңі (желтоқсан–қаңтар),

қысқыкезең(ақпан),тағыбірқайталапкөрсетукезеңі(наурыз–сəуір)жəне

көктемгі кезең / маусымдық ақтық кезеңдер (мамыр). Бірқатар ПТС бір

маусымда жиырма төрт эпизодқа дейін көрсетеді. Телевизиялық желілер

жаңа эпизодтарды танымал бағдарламалардың рейтингісін таныстыратын

кезеңдерге қалдырады. Соның негізінде əр шоуға қатыстыжарнама құны

Нильсен(Nielsen)рейтингісінесəйкесбелгіленеді.Бағдарламажасаушылар

жаңа эпизодтар шоуға қызығушылық туғызып, көрерменнің емеурінін

бірте-бірте арттырып отырады деп пайымдағандықтан, оларды маусым

басында қайталамайды. Бұл телевизиялық желіге, кем дегенде, сегіз

апталық эпизод ұсынуға мүмкіндік береді. Ал қалған сегіз эпизод қыс

кезінде эфирге шығады да, бас-аяғы он алты эпизодқа келіп тіреледі.

Қалған эпизодтар желтоқсан, қаңтар, наурыз немесе сəуір айларында

көрсетіледі.

Мұндаймаусымдықсегменттеудіңнəтижесікөзгебірденайқынкөрінеді.

Эпизодтар шиеленісті пердеге сүйенетіні сияқты, маусым кезеңі де

көрсетілімдік эпизодқа иек артады. Кейбір шоуларда маусым бойына

созылатынанықтаушыарқауларбар.Бірақүшкезеңніңөзталаптарыбар.

Олталаптарарқаулардыжиырматөртэпизодтыңбірлігінеқұрғаннангөрі,

шамамен, алты немесе сегіз эпизодтың бірлігіне орайластыруға жағдай

жасайды. Сөйтіп, біз тұтас маусымды, сондай-ақ эпизодтарды актілер

ретіндеқабылдауымызмүмкін.Əрмаусымдаүшактібар.

Сценарий авторлары маусымдық көрсетілімдерді жазған кезде маңызды

оқиға желісін жыл бойына созуды ойластырады. Кейбір жазушылардың

бөлмелерінде – қабырғада – маусымдық көрсетілімдердегі оқиғаның

нобайы ілініп тұрады. «24» (Fox, 2001) сияқты шоудың өзінде арқаулық

концепция барынша бөлшектеніп (бір-бірлеп) жүреді. «24» драмасы

маусымдық көрсетілімдерін алдын ала ойластыра бермейді. Оның

сценарийінжазғандароқиғаныалтынемесесегізэпизодқатоптапбөлген.

Сегізгебөлуыңғайлыəрібасқаруғаоңайекенібелгіліболды.Алайдабұл

сегіз эпизод жеке бір эпизод тəрізді ретті деп айтуға келмейді. Бірақ

оқиғаның қомақты сегменттерінде (оны «маусым актілері» деп атайық)

негізгі проблемалар назарға алынып дамиды жəне шешімін табады.

Интуитивті түрде көрермендер телевизиялық оқиғаларды эпизодқа

қарағанда үлкен, тұтас маусыммен салыстырғанда шағын сегменттер

арқылықабылдайды.Бізбаяндауғаүнеміқатысыпотырамыз,бірақбарлық

маусымдыбасымызғасыйғызып,естеұстаптұратынқабілетжоқ.

ПТС-ныңкезкелгенэпизодыныңсюжеттерібелгілібірдəрежедедербес.

Көптегенарқауларбірэпизодтансоңекіншіэпизодқажалғасып,диалогяки

көрініс болып бірнеше линиямен тіркесе созылып жатыр. Олар эпизодты

сəлғанаілгерілетеді. «Судья Эми»драмасында Питер мен Джиллианның

қонағының балалы болу мəселесін көрсетуге екі маусым қажет болады.

Мұнда оқиға бірнеше шағын бөліктерге бөлініп баяндалған. Ұшқыш

оқиғасынанбастап,жасандыжолменбалаасырапалуоқиғасы,туғананасы

ойынөзгерткендеНедтіжоғалтыпалуы,мамырайыбойыекіншімаусымда

сүйіншілеп ұлды болғанға дейін осылай жалғаса береді.

 Бұл өте ұзақ

арқау болғанымен де, ол маусым бойы созылған оқиғалармен қиысатын,

басқаруғаоңтайлыбөлшектергебөлінген.

Бірнеше эпизодтан тұратын маусым оқиғаларының актілері кейіпкер

арқауымен əркез дəлме-дəл сəйкес келе бермейді. Ал арқау идеясы

бойынша, əр кейіпкердің оқиғасы кез келген жерден басталып, аяқталуы

мүмкін. Белгілі бір себептермен сюжет пен кейіпкер бір-біріне тəуелсіз

болмаса,маусымактісіменбастыкейіпкерлердіңарқауыарасындаедəуір

ұқсастық болады. Бұған жоғарыда сөз болған «Гилмор қыздары»

драмасыныңбесінші маусым эпизодындағыРоридің арқауы айқын мысал

бола алады. Маусымдық үшінші акт формасы Роридің Ханцбергерлер

əулетіменкездесуіарқылыанықталады.Жекеэпизодтармəселеменоның

шешімінқалайұсынса,маусымдықактілердесолайəрекететеді.Роримен

Логанға не болмақ? Ханцбергерлер, Лорелай, Ричард жəне Эмили қалай

жауап береді? Бұл оқиғалардың салдары Роридің болашағына қалай əсер

етеді?Маусымдық финалда РориЙелді тастап, ата-əжесімен бірге тұруға

белбуғанда,бұлсұрақтаршарықтаушегінежетеді.

Кейіпкерлер өмірі бір-бірімен өзара байланысты, ал əр кейіпкердің

мақсаттары басқа кейіпкерлердің мақсаттарына сəйкес

қалыптасатындықтан, арқау формасы маусым барысында орын алатын

əрекеттер формасымен сəйкес. Маусымның 3-актісінде Лорелай

Гилмордың арқауы Роридікінен тəуелсіз болуы мүмкін жəне үнемі солай

көрінуі де ғажапемес. Себебі Лорелай қызына мүлдем қатысыжоқ біраз

жайтты басынан өткереді. Ол өзінің беймаза, өзімшіл əке-шешесімен

қандайқарым-қатынасжасауыкерек?«Dragonfly»қонақүйінсатып,«Stars

Hollow»-данкетугетуракелетінжұмыстыөзмойнынаалукерекпе?Оның

Люкпен арақатынасы не болмақ? Осы уақытқа дейін Люк Лорелайге

білдірмей,үйленугеұсынысжасап,екеуіөмірсүретінжаңаүйсатыпалуды,

балалы-шағалы болуды жоспарлап жүрген. Сонымен, Роридің арқауы

Логанмен əрі сынақпен, Лорелайдың арқауы Ричардпен жəне Эмилимен,

«DragonFly»қонақүйіменһəмЛюкпентоғысуыекіталай.

«Баспананың бəрі үй емес» (A House Is Not a Home, 17 мамыр 2005)

маусымының финалында Роридің мектепті тастап кету туралы шешімін

Лорелайдың жеткізуі үшін бəрінің басы қосылады. Рориді Йельге қайта

оралуға көндіру үшін Лорелай ата-анасынан көмек сұрауға мəжбүр. Ата-

анасыРориөздеріменбіргетұрсағанакөмектесетінінайтады.БұлЛорелай

əкесіРичардпенанасыЭмилименатқұйрығынкесісутуралыойынанбас

тартамадегенеңбастысұраққажауапбереді.Бірақолбұлшешімітуралы

Люкке айтқан кезде, ол қаһарына мініп, Рориді ұрлап əкетіп, күнде

мектепкебаруғамəжбүрлейді.ӨзінежəнеРоригедегенқамқорлығықатты

əсер еткен Лорелай маусым аяқталар эпизодта Люктен өзіне үйленуін

өтінеді. Бұл екінші жəне үшінші сұрақтарға шамалап жауап табуға жол

ашады:мысалы,бесіншімаусымныңсоңындаЛорелайқонақүйінсатпай,

Люкпен қарым-қатынасы ол армандаған жаңа үй мен балалы болуға

жетпесе де, үйленуге дейін созылуы мүмкін деген болжам жасауға

мүмкіндікбереді.Дегенменосыпікірталастағыеңмаңыздынəрсеəртүрлі

кейіпкер арқауларының бірлікте шешілгені болса керек. Роридің мектепті

тастауы,ата-əжесіменбіргетұрутуралышешіміжəнеЛорелайдыңЛюкке

ұсыныс жасауы бір драмалық шиеленістің бойында жатыр. Роридің

əрекеттері Лорелайға, ол Люкке, ал бұл қайта Лорелайға əсер етеді.

Арқаулар біртұтас нəрсе ретінде шешілгендіктен, мамыр айындағы

эпизодтардың баяндалуын бір ізге түсіреді. Бірлескен арқаулардың бұл

үлгісі кез келген эпизодтағы əр алуан сюжеттерді, бір қарағанда, бір-

бірімен байланысы жоқтай етіп көрсетеді. Сайып келгенде,оларбіртұтас

драмалық шешімнің бір бөлігі ретінде біріктірілуімүмкін. ПТС формасы

қайтаданбаяндаубірлігіменкелісімгеұмтылады.

Олай болса, баяндау сарынының бірлігі маусымдық актіден үлкен бе?

Тұтас маусымды баяндау сарынының бірлігі ретінде қарастырсақ қалай

болады?«Пластикалық ота» (Nip / Tuck, FX телеарнасында 2003 жылдан

берікөрсетіледі) мен «Л əрпінен басталатынсөз» (The L Word, Showtime,

2004) секілді кабельдік драмалар баяндалуы бірізді болып қабылдануы

үшін олардың бір маусымы он үш эпизодтан құралған. «Баффидың» əр

маусымының кейіпкерлері «үлкен қырсыққа» ұшырап жүреді. Онда

маусымдық шиеленістер жетерлік. Бірақ əр маусымда «үлкен қырсық»,

кикілжіңдерболмашықылаңберетінкөптегенэпизодтарға бөлінген.«24»

хикаясын өзінің терең тұжырымдамалы баяндау құрылымы негізінде

маусымдықдеппайымдауғаболады.Бірақ«24»сегментініңконфликтілері

– субконфликтілер. Төртінші маусымның алғашқы бірнеше эпизоды

министрлер кабинетінің хатшысын өлтіруге оқталған əрекетті көрсетеді.

Бұлқылмыстыңбетін қайтарғанда,кейіпкерлер ядролықшабуыл болғалы

жатқанын түсінеді əрі бұған жол бермеу үшін бар күшті сол жаққа

аударады.Оқиғаосылайжалғасыпкете береді.Олардыңбастымақсаты–

лаңкестерді жеңу. Бірақ бұл басқа да шоу-бағдарламалар жасай алатын,

баяндаудыңкішігірімбірлігінқұрайтынқосымшаміндеттерарқылыжүзеге

асады.Жалпыалғанда,маусым–баяндаубірлігініңкеңтарқатылғантүрі,

бірақ маусым қызған кезде белең алатын маусым актілері қатаң, жүйелі

сегменттерретіндеəрекететеді.

Түрткіменэпизодсындыарқаулардыңөзфункциясыментиімділігібар.

Бұлар – оқиға материалын жүйелеп, мағыналы біртұтас дүниеге

айналдырудыңбірамалы.Материалдыжұмсартатынарқауларменмаусым

актілерітүрткіһəмэпизодтанкемтүспейтінбаяндауөндірісініңжарнамаға

бағытталғанөнеркəсіптікконтексініңөнімісаналады.Олар,телевизиялық

желіге қажет жағдайда, апта сайын көрермен тамашалауын көңілге

қонымды етудің жəне рейтингті барынша арттырудың құралы. Олар

кейіпкерге деген қызығушылық тудыратын, аудиторияны күрес пен

ашылымдарға (discoveries), телевизия достарының өмірі мен

сүйіспеншілігіне һəм максималды формалық бірлікке ынтықтыратын

эстетикалық функциялармен байытылады. Телевизиялық əңгімелеудің

барлық деңгейін қатар алып қарағанда, оның ішіндегі ең үлкені

макродеңгейболғандықтан,аудиторияныбарыншақуантуытиіс.

Қорытынды

Бұл–жүздеген телесериалдыңсценарийінжазушыларменкөрермендер

арасындағыəңгімелердіңазғанабөлігі;түрткілер,эпизодтарменарқаулар

– аудиторияны жаулап алудың уақыт тезінен өтіп, екшелген құралдары.

Дегенмен əсер ету бағыты жай ғана ұжымдық кеңседен жазушылар

бөлмесінедейінгіаралықтаболмасакерек.Коммерциялыққызметатқарса

да, əңгімелеудің тəжірибелікнормасына айналғаннан кейін, телевизиялық

желі өзінің əңгімелеуден келтірер пайдасын растайды. Осылайша

өнеркəсіптің шығармашылық жəне корпоративтік салалары арасындакері

байланыс циклі басталады. Артықшылық əркімнің мүдделеріне қызмет

етеді. Телевизиялық желінің жетекшілері түпнұсқаның артықшылығын

ескере бермейді. Бірақ олар телевизиялық шеберлік дəстүріндегі баяндау

сарынының екшелген ресурстарын жоғары бағалайды. Мен қарастырған

əдістерденгөрітабысты арттырудың өзгеықтималтəсілдеріпайда болды

(мысалы: интерактивтілік, өнімді орналастыру, кезеңнің маусымдық

қиылысы жəне «ірі өлшемді» (super-size) эпизодтар). Мейлі, ол жазушы

бөлмесіндеякимəжілісзалындатуындағанболсын,олар,сайыпкелгенде,

телевизияның үздік оқиғаларды баяндау тəсіліне сəйкес келмесе, əлгі

баяндаушыныңтелевизиянормасынабірігуіекіталай.

Телевизиялық драманың ардагер сценарист-жазушыларының бірі өз

жұмысынбылайшақорытындылайды:«Біроқиғаныбаяндауғаоқталғаннан

кейін,аудиториямағанқажет нəрсенісезінуіүшін,менжазушылықайла-

амалдан толық арыламын. Əйтпесе, мен аудиторияның қызығушылығын

əлсіретіп аламын жəне көрермен де менің көкейімдегі айтқым келген

нəрсені сезінуден мақұрым қалады... Мен əрдайым аудиторияны ескере

отырып жазамын».

 Телевизия суреткері кез келген баяндаушы секілді

əңгімесінің əсерлі болуына айрықша мəн береді. Мен талқылаған

сериалдар–бірмезгілдеұтымдыпайдаменерекшекөңілкүйсыйлаудың

қайнар көзі. Дəл осы пайда мен лəззат сапаға қатысты сыни пікірлерден

асып түседі. Əйтсе де, осы бағыттағы тəжірибе, əдіс-амалдар əйгілі

мəдениеттің əңгімелеріне қызығушылық танытқан кез келген жанның

назарынаударады.

Ескертпе

ОсымақаланыдайындауғакөмектескендеріүшінЭланаЛевайнменVelvetLightTrapбасылымының

редакциялықалқасынаризашылығымдыбілдіремін.

1. Sarah Kozloff, «Narrative Theory», Channels of Discourse, Reassembled: Television and

ContemporaryCriticism,ed.RobertC.Allen,2nded.(ChapelHill:UofNorthCarolinaP,1992)

67–100. Автор баяндау (нарратив) теориясы «əңгіменің түп төркінін... жəне мəтіннің

оқырманға тигізетін (психологиялық жəне əлеуметтік) əсерін анықтау үшін басқа сыни

талдауəдістерінесілтейді»дегендіалғатартады(68).Cf.MichaelJ.Porter,«TheStructureof

TelevisionNarratives»,CriticalApproachestoTelevision,ed.LeahR.VandeBerg,LawrenceA.

Wenner,andBruceE.Gronbeck(Boston:HoughtonMifflin,1998)140–57.

2. Мен қолданған поэтика концепциясы Аристотельдің «Поэтикасы» мен Дэвид Бордуэлл

киносының тарихи поэтикасына сай. Мысалы, қараңыз: Bordwell, Ozu and the Poetics of

Cinema (Princeton: Princeton UP, 1988) and Making Meaning: Inference and Rhetoric in the

InterpretationofCinema(Cambridge:HarvardUP,1989)263–74.Бұғанқоса,қараңыз:Henry

Jenkins,«HistoricalPoetics»,inJoanneHollowsandMarcJancovich,eds.,ApproachestoPopular

Film(Manchester:ManchesterUP,1995).

3. Оқырмандардың туындыны қабылдау мəселелеріне баса назар аударатын этнографиялық

жəне басқа да əдістерге қарағанда, поэтика мəтіннің өзін жəне оның құрылымын

қарастырады. Осылайша, логикаға салсақ, поэтиканы баяндаушы мəтіннің (нарративтік

мəтін) функциялық сипаттамаларын түсінудің бастапқы сатысы десек болады.

Нарративтердіңқоғамдатаралуы менсаясимəнінөзгеəдістеркөмегіменəлдеқайдатолық

ашыпкөрсетугеболады;поэтикаболсамəтінніңэстетикалықмақсатынайқынаңғартады.

4. Прайм-таймда шыққан телехикаялардың бұдан бұрынғы кезеңдегі мысалдарына 1960

жылдардағы «Пэйтон-плейс» (Peyton Place, ABC, 1964–69) жəне 1970 жылдардағы

«Отбасы» (Family, ABC, 1976–80) сериалдары жатады. Сонымен қатар, 1970 жылдардан

бері«Сабын»(Soap,ABC,1977–82)жəне«МэриХартман,МэриХартман»(MaryHartman,

MaryHartman(1976–78)сындытелешоулардажағдаяттықкомедиялар(ситкомдар)форматы

кеңіненқолданылған.Солсебепті,меніңосындағыкейбіртұжырымдарымситкомдарғада

қатысты. 1970 жылдардың соңы, 1980 жылдардың басында сериалдардың прайм-таймда

көрсетілетіннегізгібағдарламатүрінеайналуынанесебепболды?Бұлсұраққажауапберу

үшін бірқатар кешенді əлеуметтік-экономикалық факторлардың əсерін ұғыну қажет. Əлі

күнге дейін мұндай жан-жақты зерттеу жүргізілген жоқ. Julie D’Acci, Defining Women:

TelevisionandtheCaseof«Cagney&Lacey»72(ChapelHill:UofNorthCarolinaP,1994).Бұл

автор телехикая жанрының дамуын 1980 жылдардың басындағы «жұмысшы/қызметтегі

əйел» санатының қалыптасуымен байланыстырады. Бұл тақырыптың жаңа да қызықты

зерттеулергеарқауболатынысөзсіз.

5. Мен келтірген нақты мысалдар жаңа прайм-тайм сериалдарынан (ПТС) алынғанына

қарамастан,ұсынғантұжырымдарымжалпыбарлықПТС-ларғақатысты.

6. JaneFeuer,«QualityDramaintheU.S.:TheNew‘GoldenAge?»TheTelevisionHistoryBook,ed.

MicheleHilmes(London:BFI,2003)99;RobinNelson,«HillStreetBlues»,FiftyKeyTelevision

Programs, ed. Glen Creeber (London: Arnold, 2003) 104. Бұл еңбектерде «Хилл-стрит»

сериал/телехикая аралас жанрының үстемдік құруына жол ашқан бағдарлама делінген;

Thomas Schatz, «St. Elsewhere and the Evolution of the Ensemble Series», Television: The

CriticalView,ed.Horace Newcomb,4thed. (NewYork: Oxford,1987)94. Бұлавтор:«Сент-

Элсвер» драмасында... жеке эпизодтық жəне жалпы сериалдық стратегиялардың басы

қосылған»,–деген.Осығанбайланысты,қараңыз:JaneFeuer,PaulKerr,andTiseVahimagi,

MTM:«QualityTelevision»(London:BFI,1984)25–26,85–100.

7. Robert J. Thompson, Television’s Second Golden Age: FromHill StreetBlues toER (Syracuse:

SyracuseUP,1996).РобертТомпсонныңпікірінше,1980–1990жылдардашыққанпрайм-тайм

сериалдары«сапалыТВ»жанрынажатады.Олсериалформатындағыансамбльдікбаяндау

сияқты шартты критерийді эстетикалық құндылық ұғымымен байланыстырады. Басқа

сыншылардың осы жанрды сипаттаған кезде «сапалы драма» деген сөздерді қолдануы да

осыдан (13). Мұндай ұстаным нарративтік форма мен сыни талдау категорияларын анық

ажыратып бермейді. Томпсонға қарағанда, мен ПТС-лардағы ортақ сипаттамаларға баса

назараударамын.

8. NoëlCarroll,APhilosophyofMassArt(Oxford:OxfordUP,1998)245–90.

9. MadelineDiMaggio,HowtoWriteforTelevision(NewYork:Prentice‐Hall,1990)88.Актердің

сөйлеу (ойнау) қарқыны (темпі) бет/минут коэффициентіне əсер ететіні анық. Мысалы,

«Гилморқыздары» деген диалогтері көп сериал сценарийінің бет саны да көп болатыны

айтпасадатүсінікті.

10. Larry Brody, Television Writing from the Inside Out: Your Channel to Success (New York:

Applause,2003)77,150–51.

11. Кейбір жазушылар мұны əңгімені «өрбіту» не «ашып көрсету» деп атайды. Əңгіме

құрастырудың осындай топтық процесінің бір жақсы мысалын мына еңбектен табуға

болады:JohnWells,«TeamWriting»,inJulianFriedman,ed.,WritingLong‐Running Television

Series(Shoreham‐by‐Sea,UK:Gwynprint,1996)2:194–205;ЭмиШерман-Палладиноныңбір

топ авторлар құрамында «Розанна» (Roseanne), «Верониканың шкафы» (Veronica’s Closet)

жəне«Гилморқыздары»сериалдарын жазуғақатысқанытуралырадиосұхбаты: 2005 ж., 5

мамыр,«FreshAirwithTerryGross»,www.npr.org.

12. Brody76.

13. Сонда,92.Броудидіңайтуынша,соңғы актілергеқарағанда,бастапқыактілердіңсюжеттік

нүктелері көп болады. Қараңыз: Douglas Heil, Prime‐Time Authorship: Works about and by

ThreeTVDramatists(Syracuse:SyracuseUP,2002)133–34.

14. RichWhiteside,«TheSmallScreen:JudgingAmy»,scr(i)pt9.1(Jan.–Feb.2003).Меносыжəне

басқа да сценарийлерді тиісті онлайн-ресурстарға кіріп көрдім (www.scriptmag.comсайты

арқылы немесе кітапханалардан PDF файлы күйінде); бұл екі форматта да бет нөмірлері

көрсетілмеген.

15. Күндізкөрсетілетіндрамалардағықайталанатынэкспозицияəдісіталданғанеңбек:RobertC.

Allen, «The Guiding Light: Soap Opera as Economic Product and Cultural Document», in

Newcomb150(4thed.).

16. DavidBordwell,NarrationintheFictionFilm(Madison:UofWisconsinP,1988)70–73;Tania

Modleski, «The Rhythms of Reception: Daytime Television and Women’s Work», Regarding

Television:CriticalApproaches–AnAnthology,ed.E.AnnKaplan(LosAngeles:AmericanFilm

Institute,1983)67–74.

17. «Гилмор қыздары» сериалының сөз болып отырған эпизодтары мыналар: «But I’m a

Gilmore» («Мен Гилмормын ғой», 2005 ж. 26 сəуір), «How Many Kropogs to Cape Cod?»

(«Кейп-Код алыс па?», 2005 ж. 3 мамыр), «Blame Booze and Melville» («Блейм-буз жəне

Мэлвилль», 2005 ж. 10 мамыр), «A House Is Not a Home» («Үй деген не?», 2005 ж. 17

мамыр).

18. DennisPorter,«SoapTime:ThoughtsonaCommodityArtForm»,Television:TheCriticalView,

ed.HoraceNewcomb,2nded.(NewYork:OxfordUP,1979)89.

19. RobertC.Allen,SpeakingofSoapOperas(ChapelHill:UofNorthCarolinaP,1985)82–84;Ellen

Seiter,«Eco’sTVGuide–TheSoaps»,Tabloid5(Winter1982):35–43.АлленменСейтердің

анықтамасы Умберто Эко ұсынған анықтамаға сай: Umberto Eco, The Role of the Reader:

ExplorationsintheSemioticsofTexts(Bloomington:IndianaUP,1979).Бұлеңбектеоның1959

жылғымынабірэссесіберілген:«ThePoeticsoftheOpenWork»,47–66.Қараңыз:JaneFeuer,

SeeingThroughtheEighties(Durham,NC:DukeUP,1995)121–30.

20. JohnFiske,TelevisionCulture(London:Routledge,1987)183.

21. LauraStempelMumford,LoveandIdeologyintheAfternoon:SoapOpera,Women,andTelevision

Genre(Bloomington:IndianaUP,1995)67–93.

22. Феуер сериал форматындағы эпизодтық аяқтауға қатысты ұқсас пікір білдірген (Feuer,

SeeingThroughtheEighties122).

23. BrianLowryandJimBenson,«NewHoursofPower?»Variety24Oct.1994:39;JohnDempsey,

«FXHopesforBigEffectsofNewBuys»,Variety1Oct.2001:30;BrianLowry,«TuningIn»,

Variety4Apr.2005:19.

24. GaryLevin,«RerunsHaveSomeViewersSeeingDouble»,USAToday30Sept.1999:3D;John

Dempsey,«WolfPackLeadsCablewith‘Law&Order»,Variety6Oct.2003:26.

25. ElizabethGuider,«FranchiseMintsGlobalCoin»,DailyVariety18Nov.2003,specialsection1:

A1.

26. Бүгіндекөптегенсериалдар«тизерден»(көрерменназарынаудартатынқызықты, маңызды

сəттерден) басталады, оларды 1-актінің бір бөлігі десе болады. Кейбіреулерінде, соның

ішінде,«Тіріқалу»(Lost)жəне«Жалғызжандар»(TheO.C.,Fox,2003)сериалдарында4-акт

екі сегментке бөлінген. Дегенмен жарнама үзілістерінің уақыты біркелкі бөлінген, төрт

актіден тұратын эпизод ПТС-лардың қалыпты құрылымына айналған. Мұны «Сопрано»

сериалын талдап көрсеткен автор: Kristin Thompson, Storytelling in Film and Television

(Cambridge: Harvard UP, 2003)51–55. 2005–2006 жж.телевизиялық маусымда кең тараған

əдістіңбірі– бір сағатқа төрттенкөп сегментсыйдыру. Кейбір, мысалы, «Бас қолбасшы»

(Commander‐in‐Chief) ABC, 2005) бағдарламалардың бес минутқа да жетпейтін, «тизерге»

ұқсамайтын сегменттері болды. Сол маусымның тағы бір «жаңалығы» – 1970

жылдардағыдай, эпизод соңында шығатын титрлерге дейін қысқаша эпилог көрсетілетін

болды. Қосымша жарнама үзілістері мен қосымша сегменттерді енгізу қажеттілігі

қалыптасқантөртсегменттікқұрылымдықайтақарауғасебепшіболатыны-болмайтыныəлі

анықемес.

27. Шынында да, Кристин Томпсон пайымдағандай (Kristin Thompson, Storytelling in the New

Hollywood.Cambridge:HarvardUP,1999),Голливудфильмдерінүшактілікемес,төртактілік

құрылым тұрғысынан түсіну əлдеқайда дұрыс. Осы төрт құрылымдық талдау əдісін

телевизиядағыбаяндаужанрынадақолдануғаболады(StorytellinginFilmandTelevision40–

55).

28. Жарнаманыбірнешеретқайталапберусалдарынанбаяндамамəтінікүтпегенжерденүзіліп,

актсоңынатаяубіркідіріспайдаболады.

29. Осысаладаактсоңынбілдіретін«actend»(актсоңы)жəне«actout»(актініңжабылуы)деген

екітерминқолданылады,алайдабұлекеуібұрыннанбелгілі«перде»сөзіндейəсербермейді.

30. DiMaggio 90; Brody 126; Rich Whiteside, «The Small Screen: Alias», scr(i)pt 9.2 (Mar.–Apr.

2003).

31. Телевизиясаласындабұлжытпайорындалатынбірқағидабарсияқты:екіншіактініңсоңы

мейліншеəсерліболуғатиіс,өйткеніалғашқы30минуттанкейінгіүзіліс –еңұзақ үзіліс.

Дегенмен 1 жəне 2-актінің арасындағы «перделердің» бірінен-бірі асып түсетіндей əсерлі

болғанын байқаған жоқпын. Екеуі де бірдей əсерлі болғандай. Соған қарағанда, үшінші

актінің соңы көрерменді таңғалдыратындай əсерлі емес. Екінші актінің жабылуы туралы,

қараңыз:DiMaggio44–45.

32. Сонда,45.

33. Кейбір шоуларда, мысалы, «Косметикалық хирургия» (Nip/Tuck) сериалында, тақырып

баяндау басталғанға дейін белгілі болады. Қараңыз: Rich Whiteside, «The Small Screen:

Nip/Tuck–ASliceoftheNewAmericana»,scr(i)pt10.1(Jan.–Feb.2004):56–59.«СудьяЭми»

драмалықсериалы авторларының сөзіне сенсек, олар,еңалдымен, Грейотбасы жөніндегі

оқиғалар жазуға қатысты идеялар жинайды, содан кейін əңгіме тақырыбын анықтайды,

соңындаЭмименМаксинайналысатынсотістерінойлаптабады.Қараңыз:Whiteside,«The

SmallScreen:JudgingAmy».

34. Портердің айтуынша, сериалдар мен эпизодтық шоулардыажыратпайқарастыру– жалпы

телевизияғатəнқұбылыс(«TheStructure»141).Осылайдейкеле,ол«Жеделжəрдем»(ER)

сериалыныңбірэпизодынталдауғакіріседі.

35. Мұндай сериал форматы көбінесе жарты сағаттық телешоуларға тəн: «Достар» (Friends,

NBC, 1994–2004), «Үлкен қаладағы секс» (Sex and the City, HBO, 1998–2004). Менің

айтқандарым,негізінен,осысериалдарғақатысты.

36. «Шуақты күндер» сериалы туралы бұл тұжырымдар, ішінара болса да, «Малибу

құтқарушылары» (Baywatch, syn., 1989–2001) атты дəстүрлі эпизодтық драмаларға да

қатысты. Алайда шағын ғана сериалдық сюжеттің дамуы мен апта барысында өрбитін

оқиғаларды (ситкомға тəн қайталаулар мен сериалдарға тəн ұзақ форматты баяндау)

біріктіретінэпизодтықдрамалардабар:«ЖекедетективМагнум»(MagnumP.I.,CBS,1980–

88),«Ізкесуші»(TheCloser,TNT,2005).Кейінгі«Достар»жəне«Үлкенқаладағысекс»атты

сериалдардадаосындайараласбаяндауəдісіқолданылған.

37. Козлофф(Kozloff)мұны«телевизиянысынаудағыбаршағамəлімшындық»дейді(91).

38. Сценарий жазу ісіне қадам басқандарды, əдетте, жеке эпизодтардың еркін сценарийін

жасауғаынталандырады.Сондықтанболар,ұзақтелесценарийжазуғаарналғанкітаптармен

мақалалараз.Таңғаларлығы,сюжеттіөрбітуұғымытелевизиясаласындапайдаболғанымен,

қазір ол телевизияға емес, кино түсіретіндерге арналған нұсқаулықтарда көп кездеседі.

Мысалы, қараңыз: Linda Seger,Advanced Screenwriting: Raising Your Script to the Academy

AwardLevel(LosAngeles:Silman‐JamesP,2003)167ff.

39. LaDuke133.

40. Сериал маусымын қыркүйекте бастап, келесі жылдың мамыр айында аяқтау – тарихтың

еншісі, маусымды осылай ұйымдастыру жолы қазір қолданылмайды деген пікір

білдіретіндермен келісу қиын. Танымал телевизиялық бағдарламалар тарату желілерінің

алтауы əлі де жаңа эпизодтарды күзде көрсетіп, сериал маусымын көктемде жауып,

эпизодтардыжаздақайтакөрсетіпжүр.Үздікэпизодтаржазкезіндекөрсетілетінжағдайлар

да болады, алайда бұл күзге таман аудитория жинап алу мақсатымен жасалады.Fox

компаниясы қазан айында, прайм-таймда, бейсбол ойындарының трансляциясын жүргізу

туралы келісімшартқа отырғандықтан, көптеген бағдарламаларын қыркүйектен емес,

тамыздан бастап көрсетеді. Бұдан басқа жағдайларда Fox дəстүрлі маусым кестесінен

ауытқымайды;сериалдыңбаяндауэстетикасынабұлпрактикаəсеретпейді.

41. RichWhiteside,«TheSmallScreen:24»,scr(i)pt9.3(May–June2003):56–59.

42. «Grounded»(8May2001).

43. Осыайтқанымтелесценаристершығармашылықэкспериментжасауғаынталыемеснемесе

коммерциялық факторлар олардың жаңа əдіс-тəсілдерді байқап көруіне кедергі жасайды

дегендібілдірмейді.Діттегенім–ПТС-ныңшығармашылықтопретіндегіоңтайлыəріберік

нормалардықабылдауықтималдығынбағалауғана.

44. KarenHall,«AmericanTVWriting:MusingsofaGlobalStoryteller»,ScreenwritingforaGlobal

Market:SellingYourScriptsfromHollywoodtoHongKong,ed.AndrewHorton(Berkeley:Uof

CaliforniaP,2004)130.

«Түрткіденарқауғадейін»

Постскриптум٢٠١٥

МайклЗ.Ньюман

«Түрткіден арқауға дейін» (Beats to Arcs) атты еңбегімді жазғаныма он

жылдың жүзі болыпты. Мен қалам тербеген телевизия жəне шоу-

бағдарламалар сол уақыттан бері үлкенді-кішілі өзгерістерге ұшырады.

Бүгінгі күнді ақыл таразысы тұрғысынан пайымдағанда, телевизияда

дəстүрлі жалғастықтан гөрі жаңылысу көзге көбірек түсуі мүмкін.

Телевизиялық əңгімелеу сарынында өзім байқаған кейбір өзгерістер мен

жаңалықтарды (телевизиямен қатар бизнес, технология жəне тəжірибе)

айтпағанда, мен телевизиядан тұрақты əрі икемді жүйені көремін.

Жарнаманың шашбауын көтеретін телевизиялық баяндау əлі де

коммерциялықүзіліс пен маусымның айналасында жазылады. Түрткі мен

арқаулар баяндау дизайні мен құрылысының тəсілі ретінде жалпы

айтылғаннанбөлек,асаүлкенмаңызғаиеемес,бірақкөптегенжелілікшоу-

бағдарламалар, бұрынғыға қарағанда, қазіргі кезде жарнама үзілісіне жиі

бөлінеді.Телевизияныңбарлықжанрындаэпизодтықбірлікзорқұндылық

депсаналады. Өзгерістіқаперіндеұстапотырғанкез келгенадамсекілді,

мен де тамашалаудың жаңадан қалыптасушы формалары мен соны

тəжірибелеріненхабардарболыпотырдым.

Мен «Түрткіден арқауға дейін» атты еңбегімде желілік шоулардың

трансляциясын талқылауды қолға алдым, алайда баяндау формасы

өзгелерден ерекшеленетін «Сопрано» сияқты аса беделді, премиум,

кабельдік драмаларға ден қоюдан бас тарттым. Ондай туындыда

жарнаманың болмауы, қысқа маусымдық көрсетілімдер һəм өндірістік

шектеулердің мүлдем жоқтығы көбінесе оларды бір сарынды көрінетін

желілік сериалдардан мүлдем өзгеше етіп көрсетеді. Мен коммерциялық

желігеқатыстыкөпшілікарасындаетекалғанғайбатсөздіңөтіндеболсам

да,оныңэстетикалықжетістігінбағалайбілуүшінкоммерциялықжелінің

құнын ерекше атап өттім. Желілік дихотомия қазір шамадан тыс қайта

сатылымғатүскен,тіптіонжылбұрынғыдандакөпжəнеконвенциялардың

екі жиынтығын анықтайтын консервативті талғам айырмашылығын

дəлелдеу үшін қызмет атқарады.

 Бірақ əлгі айырмашылық серияланған

телевизиялық баяндау сарынының кейбір формаларының өз шектеулері

мен мүмкіндіктеріне сəйкес жұмыс істейтінін əйгілейді. Мұны өткен

онжылдықтыңкабельдікстильдегі2007–2015жылдараралығындаэфирде

жүрген«Есалаңдар»үлгісінекөзжүгіртуарқылыбағамдайаламыз.

Кез келген телевизиялық шоу сияқты, «Есалаңдар» – ауқымды

ынтымақтастықтыңөнімі, бірақ оның креативті авторлығыбұрынжелілік

комедиялармен əрі «Сопрано» телехикаясымен айналысқан көрнекті

продюсер Мэттью Уэйнерге тиесілі делінеді.

 AMC негізгі кабелдік

арнасының брендтік бірегейлігіне (фирмалық стиліне) шырай беретін

«Есалаңдар», табысқа жеткен өнім ретінде, телевизияда түпнұсқа

драмалары көркем сериалдарының стандартын орнатқан HBO жоғары

сапалыкабелініңəдістерінпайдаланды.ОлкөпжағдайдаHBOарнасының

стилінежүгінеді.

HBO арнасына қарағанда, жарнамаға иек артқанAMC (American Movie

Classics)телеарнасы«Есалаңдар»хикаясыныңэпизодтарынкоммерциялық

үзілістер арасындағы сегменттерге бөледі. Əу баста эпизодтар анық

жазылған, бірақ бұл үзілістер ойша есепке алынбай түсірілген. Мұнда

көптегенкабельдіксериалдартəрізді,əдепкіхабартаратужелілеріндегідей,

маусымдықсериялар22немесеодандакөпэпизодтардантұрмайды.Олтек

он үш эпизодтан құралған (жетінші маусым он төрт эпизодтан, жеті

эпизодтан құралған екі бөлікке бөлінген). Кабельдік драманың осы екі

конвенциясы,яғниүзілістердіңболмауыһəмқысқамаусымдықкөрсетілім

– конвенцияның коммерциялық логикасының жемісі. Мұндағы табыс

тікелей эфирдітамашалапжатқан көрерменнің көптігімен анықталмайды,

хикаядааудиторияныжинауүшінқолайлысəттертусада,аудиторияаясы

анағұрлымазболады.Бірақжелілерменсалыстырғанда,кабельдікарналар

кабельдік немесе спутниктік провайдерлер тарапынан жан басына табыс

табады («тасымалдау төлемі»). Сондықтан ондай арналарды тұтынушы

кабельдік компаниялардың да, спутниктік компаниялардың да үдесінен

шығуғамүдделі.Кабельдікарналардыжарнамағатəуелдінетəуелсізхабар

тарату желілерімен салыстырғанда, аса коммерциялық емес деп

қарастырғаноғашкөрінереді.

Нақты бір актілері жоқ эпизодтардың əсері қандай? Мəселен, əдеттегі

телевизиялық баяндау сарынында актілер соңына таман құрастырылады.

Көпжағдайда,коммерциялықмақсаттағыүзілісүлкеншиеленістуғанда,не

алмағайып кезеңде жарияланады. Визуал һəм музыкалық тəсілдер осы

сəттердікүшейтіпжібереді.Бірсағаттадраманытөрт немесеодан дакөп

мəрте осындай жағдайға келтіру қажеттілігі үдеу актісінің, жанкешті

арпалыстың, қиындық пен даму заңдылығын тудырады. «Есалаңдар»

мұндай сəттердің қажеттілігін елемей, жарнамалық үзілістердің киліккіш

сапасына (interruptive quality) назар аудартады. Бұл – еш бөгетсіз тым-

тырыстамашалаусəті;DVDдискісіненемесевидеоағынынантапжылмай

отырып, тынымсыз көру. Біз хикаяны дəл осылай тамашаласақ,

жарнамалардың қай жерде пайда болатынын долбарлау мүмкін емес.

Бəлкім, үзіліс туралы конвенцияға бейімделуден бас тартқан жағдайда,

Уейнер өзінің креативті болмысының үстемдігін үстемелей отырып,

коммерциализмненалшақавтономияғақарайұмтылғанынмеңзегенболуы

керек.

Десекте,«Есалаңдардың»эпизодтарындабелгілібірзаңдылықпенырғақ

бар. Эпизодтардың көпшілігі жаңа кейіпкерді, тұтынушыны немесе жаңа

жағдайды бастапқы бірнеше сахнада таныстырады. Бұл алдағы болар

жайттардың сериясына жетелейді, олардың кейбірі бір сағат ішінде

шешіледі,алкейбіреулеріəріқарайөрбитіноқиғабаянынатұздықболады.

Мəселен, эпизод Калифорния сапарына негізделуі мүмкін я болмаса

жиналыстаназарғаұсынылатынжаңанауқандыəзірлеунегізіндежасалуы

ықтимал.Көптегенэпизодтарүйде,кеңседенебасқажердеөтетінкештерге

арналған.Төртіншімаусымдық«WaldorfStories»эпизодындаClioмарапаты

экспозициялықкөріністердеалғашретсөзетіледі,алкейінірекжарнамалық

агенттікконтингентіClioмарапатынұтыпалады да, салтанаттырəсімнен

кейінгікейіпкерлермасбопқалып,өздерінбіразəурегетүсіреді.Бұлүлгі

«Revenge» тəрізді орташа деңгейдегі шоу-бағдарламалардан

ерекшеленбейді,əдеттеолардыңүшіншіжəнетөртіншіактілікпартиялары

текетіреспен(конфронтация)əріəйгілеуменбіргеөріледі.

Көптеген желілік шоу-бағдарламалармен салыстырғанда, «Есалаңдар»

сериалының эмоциялық түрткісінде негізгі ақпаратты қайталап шығу

жетіспейді. Мұнда оқиғаны баяндаудың нəзік стилі қайталаудан

қашқақтайды жəне аудиторияны үнемі қалт етпей тамашалап отырғаны

үшін марапаттайды. Кейіпкер траекториясын маусым бойы мұқият

қадағалайтын көрермендер үшін ашық еске салмай-ақ, кейіпкерлердің не

жайында ойлануға тиіс екенін іштей біліп отыру лəззаты бар. Үшінші

маусымның алғашқы бірнеше эпизодында екінші маусымның аяғынан

бастау алатын оқиға өрбуі, еш уақытта, диалогте формалды түрде ашып

түсіндірілмейді жəне «Sterling Cooper» агенттігінің Британдық «Puttnam,

Powell and Lowe» агенттігі арқылы бақылау жүргізуі – бірден түсінікті

жайт. Оқиға желісінің көп элементтері осы тəртіпте жұмыс істейді,

сондықтан сіз оларды есте сақтауыңыз қажет. Сіз Донның Дик екенін,

Пеггидің Питтен бала сүйгенін, Джоан Роджердің нақсүйері болғанын,

кімнің кім туралы не білетінін есте ұстауыңыз керек. Кейде жоғары

шиеленістегі драма кезеңдерінде жəне даму үстіндегі эпизодтардың ұзақ-

сонар серияларының өтемі ретінде бір кейіпкер басқа бір кейіпкердің

оқиғасын танып біледі. Екінші маусымның соңында Пеггидің Пэтке одан

балатапқанынəрісəбидібасқағабересалғанынайтатынсəтінһəмүшінші

маусымның соңындағы Беттидің Донның өткен болмысы мен отбасылық

тарихынан хабардар боп отырғанын айтамыз. Осындай сəттердегі

диалогтерде кейіпкерлердің жан сыры ашылады. Кейіпкердің терең

мағыналыжаңалықтықалайқабылдағаныныңкуəсіболуарқылыкөрермен

рухани лəззат алады яки ішкі күйзеліске тап болады. Бірақ көрініс пен

эпизодсайындиалогтеорыналатынқарабайырқайталаумұндажоқ.

Бұл сəтті эстетикалық артықшылық ретінде көруге бүйрегіміз бұрып

тұрса да, біз бұл жерден ымыраны (tradeoff) да байқай аламыз. Бұрынғы

ақпаратты аудитория есіне сала отырып, жаңа ақпаратты жария ету

кезіндегі эмоция көрерменді ерекше əсерге бөлейді. «Есалаңдар» стилі,

аздап бұлыңғыр болғанмен, ашық айтылмаған тақырыптық немесе

символдықмағынаныіс-əрекеткебағытталғансюжеттікдамуəрекеттерінің

компоненті ретінде ерекше атап өтеді. Көптеген эпизодтарда негізгі

сюжеттік ақпаратты қайталау əлгі эпизодтардың əсерін одан əрмен

күшейтеді.Телехикаянытұрақтытүрдежан-тəніменберілетамашалайтын

көрермен өздерінің зеректігі мен оқиғаны ұғынуға жұмсаған күші үшін

марапатталады.Соныменбіргетарихижəнепсихологиялықтүсініккежəне

шоудағы мизансценаның əр деталіне мəн беріп, бай да баяу əрі сырбаз

қалыптаөрбитінкартинағаүлкенүмітартады.Олүмітісоңындаақталады.

Желілікжəнекабельдікстильдердіңиерархиядаөмірсүруіміндеттіемес.

«Есалаңдар» жəне «сапалы телевизия» көбінесе бір аудиторияға ғана

бағытталмайды жəне мұндай шоу-бағдарламалар DVD немесе Blu-ray

дискілері, сұранысты видео, Netflix секілді ағымдық қызмет көрсететін

кабельдік арналарда қайталап көрсету үшін ғана түсірілмейді. Осы

қайталама тарату торабының барлығында көрермендер көбінесе бірнеше

эпизодтықатарынанжылдамдатыпкөреді.Бұлқайталаудышамаданартық

етіпкөрсетеді.Желілікдрамадаосынарықтақарастырылады,бірақоның

тікелей аудиториясы («желілік телевизия» аудиториясы) аудиторияны

жарнама берушілерге сататын хабар таратудың бизнес үлгісі үшін аса

маңызды.AMCарнасыныңбизнес-үлгісітелевизиялықжеліденкүрделірек,

тіпті ауқымдырақ десе де болады. Ол өз брендінің бірегейлігін шыңдай

түсугемүдделі.СапалытүпнұсқалықбағдарламаларкөзіретіндеАМС-ның

беделі (мұны «Есалаңдар» қалыптастырған болатын) оған кабельді

провайдерлермен тасымал тарифі жөніндегі келіссөздерде өз ықпалын

тигізді.Нəтижесіндебұлабоненттіктөлемдердентүсетінкірістіарттырды.

Көптеген бақылаушылар AMC арнасының «Есалаңдар» арқылы HBO

деңгейінежетіп,«ажиотажтуғызарбрендібар»(brandbuzz)кабельдікарна

болғысы келгеніне куə болды.

 Салалық сауда газетінің жазуынша,

«Есалаңдар» сериалы AMC арнасын «жарнама сатып алушылар мен

кабельдік операторлардың қатарына (картасына)» қосты.

5

Əдеттегі хабар

тарату бағдарламасынан айырмашылығы сол – «Есалаңдар» хикаясы,

сегменттер арасындағы үзілісте көрсетілетін жарнамалар табысына

қосымша пайда əкелу үшін беделді бағдарламалар ретінде, телевизиялық

желініеңкөпшығынғабатырғанөнімболды.Демек,бағдарламаныңқұны

жарнамадантүсетін кіріске сəйкес келмеді дегенсөз. Мұндай бағдарлама

түсіруге жұмсалған шығынды ешқашан жаба алмайды.

 Десек те,

«Есалаңдар»–коммерциялықтұрғыданшама-шарқыəлсіздеуөнімемес,ол

жайғанабасқаарнаныңөнімі.

Əңгіменіңмакробірлігінекелетінболсақ,желіліктелевизияныңкөптеген

маусымында мүлдем кездеспейтін тұтастық ұғымы – қысқа кабельдік

маусымда əлдеқайда пəрменді дүние. Бұл əр жаңа маусымның алғашқы

дебютіндегікүрделімаркетингпенкөрерменгеөнімдіөткізушараларынан,

сондай-ақ шоудың безендірілген қаптамасынан байқалады. Бұл өзге де

көптегенжоғарысанаттағыкабельдіксерияларсекілді,DVDжəнеBlu-ray

box жинақтарынан əрі тұтынушыға маусым-маусымға бөліп сату

мақсатында, iTunes жəне Amazon қосымшаларының жүктеуінен айқын

көрінеді. Телевизиялық таратудағы өндіріс нарығының логикасы тұтыну

бірлігі ретінде жəне мағыналық тұрғыдан маусымға үлкен үміт артты.

«Есалаңдар», кез келген шоу сияқты, бір маусымда бір рет шығарылады.

Сценарий жазушылар оқиға кескінін алдын ала долбарлап, оқиғаны 13

эпизодқа бөледі, тапсырма ұзақ формада емес, 13 эпизодтан құралған

маусым аясына сыяды.«Есалаңдар» маусымыанық кескінделгенарқауды

құрайды.

Мəселен, үшінші маусымдағы баяндау бірлігінің айқын өлшемі бар.

Себебі Дон мен Дрейперлер отбасының оқиғалары, агенттік пен өзге де

шешуші кейіпкерлердің (əсіресе Роджер, Пит, Джоан жəне Пегги) бастан

кешкендері тоғысатын тұста əрекеттің туу, шиеленісу жəне

кульминациялық заңдылығы бар. Сіз маусымның «Есікті жабыңыз да,

орныңызғажайғасыңыз»(ShuttheDoor,HaveaSeat)депаталатынақырғы

эпизодын тамашалап отырған сəтте, сюжеттің көп тармағы (жібі) осыған

дейінбұрын-соңдытанылмағанқырынанашылатүседі.Көзалдымыздабір

отбасыныңшаңырағышайқалып,БеттименГенриотауқұрмақ;агенттікөз

бетінше жаңа фирма құру үшін шетелдік бақылаудың астында болуға

мəжбүр; Пегги өзін əбден мойындатқанша, жаңа кəсіби рөліндегі

дербестігіндəлелдеуүшінһəмерлердіңкөзінетүсіп,еңбегіменеленуіүшін

барынсалады(ПеггиРоджергеолүшінкофежасапəкелмейтінінайтады);

Питт жаңа фирмаға қабылдануы үшін қарсыласы Кеннен асып түсіп,

бизнесте сирек еленетін іскерлік ептілігін танытады; Джоан араға уақыт

салып, агенттікке қайта оралады, күйеуі Грегтің хирургиялық ординатор

болмай қалғанынан оның қарамағындағы əйелдердің тағдырына қатер

төніп тұрғанын ұғынады. (Роджердің бойжеткен Джейнге үйленгені үшін

бұрынғы əйелімен жəне қызымен сөзге келіп қалуы, осыған лайық жаза

ретінде, оқиғаның кульминациясы саналатын Кеннедидің өлген күні мен

оның қызының үйлену тойының бір күнге сəйкес келуі соңғы эпизодтың

алдындаөтеді).Маусымдыаяқтайтынэпизодтытамашалауəсерініңбірі–

алдыңғы он екі бөліктің кульминациялық сюжет оқиғасын дамытатын

сəтпен тығыз байланыстылығы. Яғни Дрейперлер отбасы өз шаңырағын

берікұстаптұраалмайды,алагенттіккүйрейді.Сөйтіп,сюжетжелісіндегі

бірнешесəт(алғашбайқағандаКонрадХилтонменГенриФренсиссекілді

тылсым бейнелі кейіпкерлерді кірістіру) осы оқиғалардың орын алуын

тосты. Бұл жайттар бізді төртінші маусымға іштей итермеледі. Өйткені

алдабізжаңакейіпкерлерменбіргефирмағаарналғанжаңакеңсеорнымен,

Беттидің жаңа отбасымен, Донның жаңа пəтерімен, назарға ұсынылатын

жаңа клиенттермен, 13 сағат бойы жауап іздейтін баяндау сұрақтарының

жаңажиынтығыментанысамыз.

«Есалаңдар» мен соған ұқсас шоулардың дəстүрлі кабельдік арнадан

көрсетілетіндрамаларменортақбірбелгісі–эпизодтарыныңбіртұтастығы.

Соңы уақыт межесімен шектелмейтіндігіне қарамастан, «Есалаңдар»

cериалыныңсюжетіментақырыбыарасындаерекшеүйлесімбар.Эпизод

тақырыптары,бəлкім,жанайөтседе,оқиғаныңабстрактілісəтінеайналған

сюжеттің негізгі сəтін ғана емес, сонымен қатар «Вавилон» (Babylon),

«Дөңгелек» (The Wheel), «Алтын скрипка» (The Gold Violin), «Тосын

жағдайдағымедитация»(Meditations in an Emergency), «Хризантемажəне

семсер» (The Chrysanthemum and the Sword), «Болашақ мекені»

(Tomorrowland), «Леди Лазарь» (Lady Lazarus), «Монолит» (The Monolith)

секілді терең мағыналы ұғымдарды меңзейді. Кейде эпизодтың бұрынғы

көріністеріндекөтерілгенсұрақтарғасоңғытитрдежауаптабылады.Бірақ

олар əдетте кейінге шегеріледі, бұл – сериялық баяндауға тəн нəрсе. «Іс-

шаралар»(TheArrangements)депаталатынүшіншімаусым–«Есалаңдар»–

эпизодбірлігініңжарқын үлгісі. Эпизодтың ең ауырсəті–Беттидіңəкесі

Евгенийдің қайтыс болуы. Əкесі қызына өзі о дүниеге аттанған кезде

қандайіс-əрекетжасаукеректігінкөрсететіналдағыкөріністуралысыңай

таныту. Ал екіншісінде атасының Бірінші дүниежүзілік соғыстан үйге

əкелген,қазатапқаннемісжауынгерініңдулығасыннемересінетапсыратын

көрініс бар. Бірақ мұнда Джиннің атасының өлімін күшейтіп тұрған

(жаңғыртатын) ата-ана мен олардың естияр балалары арасындағықарым-

қатынас жайында екі сюжеттік желі бар: Пегги бір бөлмеде тұратын

досымен Манхэттенге көшіп кетіп, анасының көңілін қалдырады, кейін

анасына теледидар сыйлап, оны тіпті түңілдіріп жібереді(əлгі зат, құдды

бір, қызының орнын басатындай). Агенттік өзіне жаңа клиентті

қабылдайды, яғни ол – Хай-алай ойынын АҚШ-та ірі спорт түріне

айналдыруды қалайтын (миға сыймайтын дүние) бай-бағланның баласы.

Оныңəкесі–агенттіктіңнегізінқалаушыБертКупердіңдосы.Эпизодтық

жəнеұзақарқаулыоқиғаныəңгімелеудіңбірлігінентұратын«Іс-шаралар»

эпизодының ойдағыдай болуы, осы бағдарламаның жоғары сапалы

кабельдік стилі қаншалықты ерекшеленетініне қарамастан, белгілі бір

деңгейдекезкелгенсериялықбаяндауданкөпайырмашылығыжоқ.

Сериалдық телехикаялардың біртұтас əрі бірізді эпизодтан тұратынын

ұғындыратынешбіртабиғисебепжоқ.Бұл–маңызыкабельдіктелевизия

үшін желілік телевизиядағыдан кем түспейтін өндіру мен қабылдау

конвенциясы. Эпизодтық бірлік, мейлі, ол апталық не одан да жылдам

уақытаралығындаболсын,эпизодтардыңтұтынубірлігінқұрайтынжүйеде

жақсы жұмыс істейді. Ол еңбек пен ресурстарды басқаруға арналған

өндірісжүйесіндеөнімдіеңбекетеді.Оқиғаныңнетақырыптыңтұтастығы

жағынан алғанда да, бұл конвенция аудитория мен телевизия саласының

мүддесіне жұмыс істейді. Эпизодтар медианың қызметі мен аудитория

демалысыныңшарттарынасайкеледі.

Дəстүрлі хабар тарату желісінің құныққан меркантилизміне кереғар

дəрежеде, сапалы телевизия сценарийстері мен продюсерлерінің

шығармашылықавтономиясынкөрубізүшінəлдеқайдажақсыеді.Бірақол

капиталистікмедиажүйесініңаясындаөзбетіншеүндеу,нарықтыңқажетті

сегментіне арналған сату орны жəне өнімнің дифференциалдау құралы

ретінде қызмет атқарады. Капитализмнің қол астындағы барлық

шығармашылық агенттік секілді, бұл автономия да үнемі экономикалық

императивпен бірге қысылтаяң жағдайда қызмет атқарады. Мұнда

ешқандай əрекет шектелмейді. Кабельдік драма шеберлігі желілік

драмамен деңгейлес, бəлкім, конвенциямен байланысы да шамалас; бірақ

кабельдікдрама–жекеөндірісөніміретіндебіршамаөзгешеформа.

Ескертпе

1. Желі мен кабель екеуінің өзіндік ерекшелігі бар, сондықтан Netflix, Amazon т.б.

бағдарламалау үшін қажетонлайн кеңістіктеркабельменжабдықталған болуытиіс, себебі

бұлкеңістіктерəдеттегітелеарналарданерекшенəрсе.

2. «Шоураннер» туралы білгіңіз келсе қараңыз: Michael Z. Newman and Elana Levine,

LegitimatingTelevision:MediaConvergenceandCulturalStatus(NewYork:Routledge,2012).

3. BrianSteinberg,«MadMenIsGreatArt,NotSuchGreatTVBusiness»,AdvertisingAgeMarch

27,2012.

4. DeborahJaramillo,«AMC:StumblingtowardaNewTelevisionCanon»,Television&NewMedia

14(2013),167–183;AnthonyN.Smith,«PuttingthePremiumintoBasic:Slow‐BurnNarratives

and the Loss‐Leader Functionof AMC’s OriginalDrama Series»,Television& New Media 14

(2013),150–166.

5. JonLafayette,«The«MadMen»Lesson:BuzzLightsUpaNetwork»,Broadcasting&Cable,July

19,2010.

6. Smith, 160–161; Marissa Guthrie, «Matt Weiner, AMC Reach Deal on Mad Men», Hollywood

Reporter,March31,2011.

ОНЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.Жеңілдетуәдістері:«Король

Лирдегі»сюжетастары

БриджетГеллертЛайонс

Бриджет Геллерт Лайонс Ратгерс университетінде ағылшын тілінен сабақ берген. Оның

«Меланхолия үні» (Voices of Melancholy, 1971), «Теория дәуіріндегі оқу» (Reading in an Age of

Theory, 1997) және «Түн ортасындағы қоңырау күмбірі» (Chimes at Midnight, 1989) атты

кітаптарыбар.

ТөмендекелтірілгенЛИРСӨЗІ–оныңкөзжұмаралдындағыақырғысөзі.

Осысөздіайтқантұстанекөргенін,нендейəрекетістегенінякинесезгенін

анықтауға тырысып-баққан сыншылардың уысынан əрдайым осындағы

жұмбақұғымсытылыпкетіпотырды:

Құлыңболайын,ағытыңдартүймемді:Рақмет,сэр.

Мынаныкөрдіңізбе?Оғанқараңыз,қараңызшы,қараңызшыерніне

Мынажаққақараңыз,мынажаққақараңыздеймін!(Жантапсырады)

(5.3.309–11)(Ə.К.

)

Егер біз осы үзіндіні егжей-тегжейлі талдайтын болсақ, Брэдлидікі

секілді патшаның қуаныштан не қайғыдан өлгені туралы тұспалдан

қағыламыз, 310-жолда келтірілген «мына» (this) сөзінің алдында

антецедентжоқболғандықтан,ненімеңзегенітүсініксіз.БірақЛирдіңүзік-

үзік сұрақтары мен күйінуі арасындағы саңылауды толықтыруға қатысты

көңілгекүдікұялауының басқадасебептерібар.Бұлнегізосыдан бұрын

бізкуəГлостердіңөлімінінеқатыстыəдіспенбайланысты.ОқиғаЭдгардың

аузыменбаяндалады,көрермендердемұныкөзбенкөрмейді:

Сөйтіпжүріп,біркүні

Ғаріпболғанөзəкеме,

Байғұсшалдыөзқолымменжетелеп,

Қоректауып,алдарқаттымкөңілін.

Шынсырымдыалғашретменоған

Жаңаосындакелерімдесайысқа

Айтыпберіп,ақбатасынсұрадым.

Ойламағансоққыболдыолүшін,

Байғұсжүрек,қуанышпеназапқа

Қайданбірдейтөтепбереалады,

Шыдайалмайкеттісоданжарылып.(5.3.188–99)(Ə.К.)

Бұл пікірде тез арада өткен оқиғаның жетіспейтін тұсы үйлесімнен

табылып тұр. Біз Глостердің өлімін оқиғаны көптен белгілі формада

құрайтын баяндаушы арқылы байқаймыз. Соның көмегімен өмір мен

əдебиет бір ретке тізіледі («менің қаңғыбас өмірім» деп жазылған жерде

5.3.181-дегі қысқа əңгімені тізіп шығыңыз). Мұнда көзқарастағы ишара

туралыоныңұқсас(аналогиялық)құндылығынайтыпөтпей,қандайдабір

əңгімеқозғаумүмкінемес.Мотивпенморальдықбағалауанықжазылған

өлімніңөзінжекеалғанда,ондаешқандайқұпияжоқ.Глостердіңжүрегін

шыныменжарыпжібергенқұштарлықарпалысынажасалғаналлюзияөзара

байланысқан моральдық, физиологиялық, психологиялық жүйелерді

қабылдайды. Осы арқылы Ренессанс дəуірінің адамдары шартты түрде

мінез-құлық əрекетін түсіндірді.

 Үзіндінің өрнектелген пішіндері де

(«Қымбаттастаржаңажоғалған»,«Күлімсірепжарылды»)оныңонсызда

анықтүсінігінбарыншаайқындайтүседі.

Лирдің өлімі қалай болғаны туралы Брэдлидің түсінігі тұрғысынан

Эдгардың есебі ұғынықты. Ол пьесадағы сюжет пен сюжет астары

арасындағы ерекше көзге түсіп тұрған айырмашылықтарды көрсетеді.

Глостердің оқиғасы кейіпкерлердің жиі берілетін комментарийімен бізге

əсер ететін параллельдер реттілігін беру арқылы негізгі əрекетті бастан

өткерудікүшейтеді:

ГЛОСТЕРЖуырдаайменкүнбірдейтұтылғанда-ақ,ішіммұздапқоя

беріпеді;...үйдеəкегебалақарсы...ұрыс-керіс.Өзбаламнан

өзімқұқайкөріп,меніңтұрысыммынау.Өзбаласынөзі

тентіретіп,корольдіңжүрісіанау.Сүттейұйып,судайсіңіскен

қайдабаяғызаман!(1.2.114–18)(Ə.К.)

ЭДГАРҮлкендердіңтауқыметінкөргенде

Ұмытекенөзқайғың.

Естеншығыпкетедіекенсолқайғың,

Қасіретінкөргеніңдебасқаның.

Корольдіңмынау

Көріпедімазабын,

Уайымболмайқалдыаңдығанажалым.(3.6.111–13)(Ə.К.)

ЛИРТəнментəнқосылып(копуляция),жайнасын;

Глостердіңзаңсызұлыүшін

Əкесіноныңөзқыздарымнандажақынтарттым

Көрпеастындабəрізаңды(тең?).(4.6.117–19)(Ə.К.)

Бірақ қайталау жеке-дара драмалық қызығушылық тудыра алмайды.

Өйткенікейіпкерлердіңайнаныңбарекенінсаналытүрдеұғынуыайнадағы

кескінніңдəлекенінбілдірмейді.ГамлетЛаэрттікереғармағынадакөреді.

Алайда көрермен екі кейіпкердің жауабындағы айырмашылықтардан да,

осы жауаптарды тудыратын ұқсас жағдайлардан да жақсы хабардар.

«Король Лирдегі» қосарлы сюжет туралы дəл Сигурд Буркхардт дəл

осындайкөкейгеқонымдыпікірдіайтқанболатын:

«Шекспир осы трагедиялық туындысын (оның басқа ешбір

шығармасындамұндайқұрылымжоқ)айтарлықтайқатаңтəртіптетізілген

параллель сюжеттерден құраған деп сенімді түрде айта аламын. Біз осы

құрылымарқылыШекспирдіңбірнəрсеаңғартқысыкелгенінболжауымыз

керек». Драматург сюжеттердің тек бір-бірін үдетіп отыратын параллель

болуын ғана көздеген болса, онда сюжет астары жай бір қажетсіз артық

нəрсегеайналғанболареді.Алегерсюжетбарысындағыəрекетөзықпалын

үстемелеп,күшейтудіқажететпесе,ондабұлЛирдіңəрекетіекеніанық.Екі

сюжеттіңайқынұқсастығыбақылаукезіндегіізденутəжірибесінеұқсайды

деп санауға бірден-бір негіз бар. Екі сюжеттің де мəні айырмашылықты

ескеретінбірэлементтежатыр.

Меніңерекшекөңілбөліпайтқымкеліпотырғанайырмашылықэлементі

сюжет астарын ұғынуды жеңілдетеді. Сюжет астарында қозғалған

мəселелердікөзгетаныс(сондықтанұғынуғаоңай)ауызшажəневизуалды

үлгілергеаударады.Осыдансюжетастарынтүсінужеңілірек,себебіоның

кейіпкерлері өз қайғы-қасіретін көкейге қонымды тілмен жеткізеді. Ол

сондай-ақ пьесаның кейбір маңызды тақырыптары үшін визуалды

таңбаларды түсіндіру арқылы негізгі əрекеттерді көрсетеді. Сюжеттің

анықтығы мен оның дидактизмі моральдық пьеса мен рыцарлық романс

сынды ескі əдеби формалармен де байланысты, ол оқиғаны сол арқылы

бейнелейді.

3

Олар шарттылық (конвенция) идеясын білдіреді. Осыдан

шығып,ретсіздік(дислокация)пенессіздіккеқарсыкөпшілікмойындаған

құрылымдықұғымдарменқұндылықтарəлеміндеаңғартады.Бірақсюжет

астарындағы ауызша (вербалды) жəне визуалды жеңілдетулер

(simplification)пьесаның басқа жеріндеорын алатыноқиғамен қайшылық

тудыруменшектелмейді.Лирдіңжаратылысынаоғашкөрінуарқылыоның

бастанөткергенжағдайыныңтабиғатынашуғадасептеседі.Лирдіңтартқан

азабыерліккепарапар,өйткеніоларқалыптасқанформулаларға,моральдық

не əдеби шеңберге сыя қоймайды. Ал сюжет астары əлгі деректі

қалыптастыруүшінішінарапайдаболады.

Сюжет астарының жеңілдетулері (simplifications), ең алдымен, оның

кейіпкерді анықтау əдісінен көрінеді. Некесіз ұл Эдмундтың жұғымсыз

мінезін, мысалы, Лир қыздарының қараниет қылығымен салыстыра

түсінуге болады. Өйткені оның əдепсіздігі, негізінен, некесіз (заңсыз)

туылғандығыментүсіндіріледі.Олқоғамталаптарынантыстуылып,оның

игілігінен жырақ қалған, «табиғат солай жаратқан» балалардың нағыз

кейпін береді. Жалпы жұрт таныған моральдық ұғымдарды сипаттайтын

кейінгі орта ғасырлық заң трактаттары дəстүрлі моральдық ой-пікірдің

некесіз перзентті символдық көзқарасқа қаншалықты деңгейде кіріптар

етіпқойғанынкөрсетеді.СэрДжонФортескьюдіңXVғасырдағыағылшын

заңдарын мадақтауында заңсыз туылған балаларға (ата-анасы артынан

некеге тұрса да, баланың мұрагерліктен қағылуы) қатысты библиялық

тағылыммен үндесетін ымырасыздығын жоғары бағалайды. Əлгі некесіз

балалар анасының құрсағына біткен өзінің күнəһар жаратылысымен əу

бастан-ақ бүлінгенін одан əрмен түсіндіруге кіріседі. Олардың күнəсі

барлық балаға тұқым қуалап даритын күнəнің үлесінен де көп. Табиғат

«тума белгісі немесе кемістігі» ретінде олардың сүйегіне осындай таңба

басқан, бірақ бұл астыртын түрде санасына да сіңіп қалған.

 Глостердің

некесіз ұлын, өзі айтпақшы, қанша жақсы көрсе де, оны мұрагерліктен

айыруға ниеттенген алғашқы əрекеті əділеттің мынадай заңдық қалпына

толықсəйкескеледі:некесізқұрсақкөтеру–ата-ананыңсүйегінебасылар

өшпестаңба.

«Король Лир» қойылған кезде некесіз ұлдар жөніндегі моральдық һəм

заңдық идеялар драмалық шарттылыққа əлдеқашан айналып үлгерген

болатын. Сондықтан да Эдмундтың мінез-құлқы драмалық мəдениет

тұрғысынан жақсы таныс. Елизавета дəуірі ішіне пышақ айналмайтын

қызғаншақ əрі зұлым ниетті некесіз ұлдарға толы болды. Олар өзінің

тұлғалықболмысынанайырылған;жасағанəрекеттеріөзақылының«құпия

кінəратын» аңғартып қоятын (Шекспирдің «Болмашыдан шыққан дау»

(Much Ado about Nothing) пьесасындағы Дон Джоны, Турнердің «Қаскөй

трагедиясындағы»(The Revenger’s Tragedy) Спуриосы – осының дəлелі).

«Король Лирдегі» маңызды контраст – Эдмундтың көпке аян зұлымдығы

мен Гонерил мен Реганның көзге көрінбес зұлымдығы арасындағы

қайшылық.«Бардүниенің»кілтінуысындаұстағанекіқызғабайланысты

«мұндай тасжүректер қайдан шығады» деген сұрақтардың жауапсыз

тақырыбы болып қала беруі керек. Олардың мінез-құлқы – тегіне

тартушылық тəрізді жаратылыс ұғымы тұрғысынан еш түсіндіруге

келмейтінКорделияныңигілігіндейқұпиянəрсе:

КЕНТОсыжұлдыздар,

Көктегіжұлдыздарбіздіңжағдайымыздыбасқарады;

«Бірбиеденаладатуар,құлада»

Дегеносыболдығой.(4.3.33–6)(Ə.К.)

Лир өзінің естияр қыздарының ішкі табиғатын олардың некесіз

туылғанына жəне өзімен ешқандай туыстық жақындығы жоқ екеніне

сүйене отырып, екі рет түсіндіруге тырысады (1.4.262–3; 2.4.130–4);

Эдмундөзəкесініңұлыболсада,өз«ісін»білгеніншетартынбайжасайды,

өйткеніолморальдықжəнедрамалықдəстүргесайəрекететеді.

Эдгар сюжет астарындағы мəннің шарттылығы арқылы өзінің cипатын

қаншалықты нақты анықтағанын көрсетеді. Ізгі ниетті жəдігөй рөлінен

басқа, алғашында аса көзге түспейтін ол, кейінірек жалған жындының

бейнесін əдейі сомдайды. Оның бұл əрекетінде Лирдің шынайы

алжасуымен тікелей қайшылық бар. Ақылынан адасудың мұндай екі

түрінің арасындағы айырмашылық драмалық рөлдер арқылы көрініс

табады. Эдгардың жасанды қылығы – осыдан бұрын Эдмунд иек артқан

стереотиптік ішкі табиғатқа еліктеу («менің ишарам – зұлымдықпен

астасқан жабырқау, бейшара Томның ауыр күрсінісі секілді» 1.2. 142–3).

БұлкөрініскеЭдгардыңкиіміде,қимылыдасайтаңдалғанеді:

Ебіл-себілкүнкешпекпінендімен

Бет-ауызғакүйежағыпаямай,

Шашбелуардан,

Сақалдегенқауғадай.

Сағал-сағалшүберектіжамылып,

Тыржалаңашжолғашығамасығып.

Абыройымашылыпташашылып,

Инешаншып,шегеқағыпетіме,

Диуанадайтаңбасалыпбетіме,

Жер-жаһанныңқоқырыменсоқырын,

Өнбойымажапсырып.

Кейбіреугекөкезубопшаптығып,

Кейбіреугеетектолаеңіреп,

Адырақалғанжелдиірмендерменқойқора

Қыстақтарментасқорғандытастамай,

Қайырсұрапқақсамай,

Ендімағанжоқтіршілікбасқалай.(2.3.13–20)(Ə.К.)

Король өзіне өшпенділік ызасынан бастап «бəріне көнгіш» сипатқа

дейінгі сан түрлі іске аспайтын оғаш рөлдерді елестетіп жатқан сəтте,

Эдгардың нақұрыс жасанды қылығы – əлеуметтікжəне драмалық əлемде

«дəлеліменпрецеденті»бардүние.Оныңөзітаңдайтыналжасқанжынды,

қарапайым деңгейлі диалектісі бар шаруа, рыцарь секілді барлық рөлін

саналытүрдеқадағалауыстереотипті,бекітілгенcипаттабейнеленеді.

Сюжет астарындағы кейіпкерлер əдет-ғұрпының көп бөлігімен сюжет

астарының ең жарқын екі ерекшелігі – көркемдік табиғаты мен архаизмі

өзаратығызбайланысты.Біріншіден,сюжетастарыүнеміаудиторияигілігі

үшін, сондай-ақ Лир мен Сайқымазақ үшін де нақты мағыналық

таңбалардан немесе суреттерден тұрады. Мысалы, Эдгардың кедей əрі

бейшара қалыпта шөмеле арасынан шығуы соңынан ерер нөкері мен

қолындағыбилігіненайырылған Лирдің жанына батқан кедейлік пен аш-

жалаңашкүйдіңфизикалықшындығынжеткізіптұр:

«Ұсқынынақараңдаршы,адамдепқайтіпайтарсың.Өнбойындаөзжаратылысынанбасқа,өзге

дүниеденештеңежоқ.Тұтағашыныңқұртынанжаралғанжібектен,өгізтерісіменқойтерісінен

еш жұрнақ та қалмаған,əтірдіңиісі дешықпайды. Бізбен сіз шетімізден жасанды, шетімізден

жалғанбыз,текбұлғанашынайы.Нағызадамдегеніміз–өнбойындалыпажоқосыбірекіаяқты

хайуанныңнақөзі».

(3.4.105–11)(Ə.К.)

ЛиркөпкешікпейЭдгарғаеліктеп,жалаңаштықметафорасынқолдануға

тырысыпбағады.Осы кезде,Эдгаршынайыкелбетпенсабақ алар өнеге,

пайымдауға жетелейтін ой нысаны ретінде қызмет етеді («Ұсқынына

қараңдаршы»). Бұдан соң дереу Глостердің шырақ ұстап, ішке енуі

Сайқымазақтың басқа тақырыптағы мынадай символдық қиялына шабыт

береді:

«Мынаендаладағыжылтеткенотқартазғынныңжүрегінеұқсайды;бейнебірқылаңберген

ұшқын;денесініңқалғанбөлігісұп-суық.Əне,қараңдар!Мұндажылжыпоткеледі».(3.4.114–17)

(Ə.К.)

Кейінірек, алжасқан патша Дуврде ештеңені байқамайтын соқыр

Глостерді кездестіреді. Лир оны эмблемалардың қайнар көзі ретінде

пайдаланады:соқырадам–«соқырКупидон»(4.6.138)жəне«Гонерил–ақ

сақалды албасты» (4.6.97). Сонымен қатар пьесадағы əрбір оқиғада, біз

контекстекөзалдымызғаелестететінбейнеденəпсіқұмарлықбар.Глостер

меңзеген бұл бейнелер Лирдің əділетсіздікке қатысты көзқарасымен

қиысады:

Сондықтандашатынаған

Көзіңеəйнекки-дағы,

Көпкөрсоқырсаясатшысекілді,

Көрмесеңде,көргенболыпкөрінсен.(4.6.172–4)(Ə.К.)

Таңбалардыңатқарарқызметі,оныңжекелегенмағынасынқосаайтқанда,

мейлі ол дəстүрлі немесе біреудің ұйғарымымен бекітілген болсын,

анықтауменоқыту.Солкезеңдегікөптегентаңбалықкітаптардыңкөздеген

мақсаты да осындай еді. Бірақ эмблемалар көбінесе ойдан шығарылып,

моральдықақиқаттыңкөркембейнесісөзбенсомдалды.АлЛирқиялының

таңбалы табиғаты ессіздік нышанына айналады. Оның таңбалары соны

жасаған кейіпкердің моральдық қиялын бейнелейді. Сонымен қатар

жалаңаштық, тəбет, əділетсіздік сынды пьеса тақырыптарын физикалық

ұқсастықтармен қамтамасыз етеді. Эдгар мен Глостер, мысалда

келтірілгендей,Лирэмблемаларыныңкөркембөліктерінқұрайды.

Сюжет астарындағы көркем жеңілдетулер оның архаизмдік сапасының

ерекше сипатына ықпал етеді. Ол библиялық ұйғарымдар мен

метафораларды əділдік нормаларына айналдыру арқылы ортағасырлық

құқықтықморальдыжиітуындатады.Глостердіңсоқырлығы–моральдық

қабылдау сезімінің жоқтығының шынайы көрінісі. Сондай-ақ ол сюжет

астарының ескі моральдық қарапайымдықтарға салыну тенденциясын

көрсетеді. Орта ғасырларда күнəдан арылудың əділетті библиялық

түсініктері: қанға қан немесе қиянат көрсетушінің көзін ою, əлдекімді

зорлағаныүшінақтапжіберуəділəрітиістіжазанегізіндеқолданылатын,

қалыптасқан құн болды. «Арудың сұлулығын көруіне сеп болған

жарығынан осылай айырылсын»

 деген жаза да осы ұғымның аясында

туған.

Глостердіңсоқырлығыкейіпкерлержүйесіментікелейбайланыстыболса,

Лирдің тартқан азабы мұндай тəртіпке мүлдем бағынбайды.

Жарымжандық,біріншікезекте,кезкелгенаудиториянынемесеоқырманды

қатыгездіктіңжантүршігерліккөрінісіретіндедіреткізеді.Ал Эдгармен

Глостер кейінірек бұл жайттың əділеттілікпен байланысы бар екенін

ұғындырады. Біздің адамның жарымжандылығы, кемістігі туралы

ойымызды қайта қарауға мəжбүр етеді. Эдгар Эдмундқа соқырлық

жайында мұның нəпсіні тізгіндеу үшін заңдық тұрғыдан берілген жаза

екенінайтады:

Хақтəңірібіздердің

Қайкүнəміздіңтауқыметінтартқызды.

Бұлдүниегесенізаңсызəкелген

Айырылдыəкемкөзінен.(5.3.170–3)(Ə.К.)

Глостерөзініңсоқырлығынбұрынғыағаткеткенпайымдауыныңдəл

көрінісіһəмсимволыретіндетіптіабайсызалғысретіндеқабылдайды:

Көзбардадакөпадасқанжайымбар,

Күшіңбардаақылыңдыазқылып,

Көзіңбардакөңіліңкөрболғансоң,

Ғаріпкездекіргенестеннепайда?(4.1.19–21)(Ə.К.)

Глостердің соқырлығынан туындатып, оның күнəсі мен ақымақтығы

туралы ой өрбітеді. Өйткені пьесада соқыр адамның болуының мəні біз

үшін моральдық тілмен кестеленіп, Глостер мен Эдгар арқылы белгілі

болады.

Драманың дидактикалық тілі сюжет астарындағы кейіпкерлердің

стереотипкебейімділігінтанытады.Эдмундтыңөзағасыменжəнеəкесімен

рухани туыстығы өз өмірінің соңын ғибратты сөзбен жеткізгенінен анық

көрінеді:«Дөңгелекөзшеңберінтолықайналыпшықты;Меносындамын»

(5.3.174). Ессіз күйдегі екі кейіпкердің, Эдгардың ой-тұжырымы жəне

Лирдіңтілұшындағысөзіменқиялыныңарасындағыконтраст–Эдгардың

жасандырөліменкорольдіңшынайыессізкүйіарасындағыайырмашылық

секілдітеңдəрежедеқайранқаларлықжайттар.Алжасқанделқұлыретінде

Эдгар өзін сипаттағанда да, өзі беретін ақыл-кеңесте де бұрыннан таныс

моральдықформулаларға,яғни,жетіөлімжазасыменонөсиеткежүгінеді:

ЭДГАР Жын-шайтаннан сескен, ата-ананы сыйла, уəдеге берік бол, кісімсініп кердеңдеме,

басқаныңəйелінекөзіңдісалма,сүйгенжарыңдысəн-салтанатқаүйретпе.Томқасқа

тоңыпбарады.(Ə.К.)

ЛИР Бұрынкімболыпедің?

ЭДГАР Мақтаншақ ем, ұшқалақ біреу едім. Əйел көрсем айналсоқтап шыға алмаушы ем.

Сыланабергенді,сипанабергендіұнатушыем.Бетіжылтырағанұрғашығажүрегімді

көлденеңтартыптұрақалушыем.Үй-күйдіұмытып,безіпкетушіем.Аузымдыашсам,

ант-суішетінмін. Олуəдемді көреркөзге аяққа басыпжүре беретінмін. Қайдағы бір

лəззаттыойлап,ұйқығакетіп,солтүсімдекөргенлəззаттыөңімдекөруүшінұйқыдан

оянатынмын. Шарап пен құмар ойын десе, ішкен асымды жерге қоятынмын. Əйел

мəселесіне келгенде түрік сұлтанынан өткен көрсеқызар едім. Ауыз жеңіл, сөзім

пəтуасыз, қолым аяусыз, шошқадан бетер көк жалқау, түлкіден бетер айлакер,

қасқырдан бетер ашқарақ, төбеттен бетер ұрыншақ, арыстаннан бетер қанағатсыз

нағызсұмырайдыңөзіедім.(3.4.80–95)(Ə.К.)

Эдгардың алжасқан делқұлы мен күнəһарлықтың көрінісі ретіндегі

бейнесімүлтіксіздəстүрлікатегорияларменэмблемалар(«шошқаданбетер

көк жалқау» т.б.) арқылы жеткізіледі. Құрылымдық жағынан, жоғарыда

айтылғансөздіңекеуідеəлгісөздіайтқанкейіпкердіңалжығанғаұқсайтын

кейпіне қарамастан, оның аузымен белгілі бір қалыпқа түскен орамды

тіркестерменбейнеленген.

Лирдің ақылынан адасқан сəттегі көріністер Эдгардың «ессіздігінен»,

сондай-ақ Глостердің ақылдан адасқандай күй кешуінен өзгеше сипатта

танылады. Мəселен, Лир неке адалдығын бұзуды білдіретін күнə жайлы

айтакеліп,былайдейді:

Мынаадамныңөмірінекешірімменқараймын.

Неістепқойдың,кəне,айтшы?(Ə.К.)

Азғырдыңбаəйелді?

Олбүгіндекүнəемес,жазаламайдыолүшін

Ендеше,пендем,өлмейсің,

Ондай-ондайкүнəдан

Адамтүгілəуеде

Ұшыпжүргеншыбын-шіркейдіңөзіқұремес.(4.6.112–16)(Ə.К.)

Лирдің жəбірлеуші ретіндегі гипотетикалық cұрағы Эдгардың

синтаксистік тəртіпке сүйенген əрі параллель сөз саптасының формалды

құрылымына кереғаркелсе де, кенеттен тулап,Лирдіңсанасында ауызекі

диалогке айналады: «Сен өлмейсің; зинақорлық үшін өл! Жоқ». Бұдан

бөлек, Лир шақырған кішкентай жəндіктер Эдгар басындағы жағдаяттың

айқынкөрінісіемес.Олар–Лирқиялыныңанимациялықбастауы.

Глостердің өз қайғы-қасіретін сипаттаған кездегі «Қара шыбынның

қанатын жұлып ойнаған/Тентек бала секілді, Тəңір тəлкек етеді екен

пендесін» (Ə.К.) (4.1.36–7) деп келетін таңғажайып теңеуі, Лирдің

сандырағымен салыстырғанда, өзгеше контраст туғызады. Глостердің

теңеуісалыстырутерминдеріарасындағымөлшердідəланықтап,өзінсөз

қолданысы аясында шектейді. Бір жағынан, Лирдің қиялы жалпы мен

жалқынышатастырыпалуменсипатталады.Бұлабстракцияларғашамадан

тыс(жəнемəжбүрлі)дербесайқындықбереді(«Қатыгездепжазғыраалар

жайым жоқ, /Тақтан безіп, тəжімді сендерге бергем жоқ, Аялайды деп

сеніп, аузым күйіп көрген жоқ [3.2.16–17]). Кейде жеке мəліметтерден

əмбебапэмблемаларжасайды:

Негеаларыпқарайсың?

КөзінтаңыпалғанКупидон,ат,меніаяма!

Бұданбылайешкімдіжақсыкөрмеймін.(4.6.138–9)(Ə.К.)

Ақылгөйсу жеке адамның сезімін бұрыннан таныс қалыпқа

(формулаларға) құюға бейім болса, Лирдің тілі, керісінше, əрбір

жалпылаудың астарында жеке мотивацияны баса айтады. Глостердің

құдайлардыңқатыгездігінөміртуралыобъективтіпікірретіндедəйекқып

келтіруініңқателігіЛирдіңаузыменайтылуыекіталай.Себебіоныңсөздері

əлемніңнеғаламның(theworld ortheuniverse)жаратылысынталқылаған

күндеде,өзтеңсіздігі(disproportions)арқылыдербес,жалындысөзболып

қалуынталапетеді.

Сюжет астарындағы кейіпкерлердің ерекше белгілері мен олардың тілі

дидактикалық, ғибратты, арагідік архаикалық жəне көркем айқындаушы

эпизодтардыңөнебойынасозылған.Мысалы,ГлостердіңДувржартасына

шыққанына сеніп қалған сахналық көрініс Реганның бұрынырақ Лирге

қарата айтқан мына сөздеріне орай берілген үкімі ретінде қабылдануы

мүмкін:

Қартайдыңыз,əке,сіз,

Біраяғыңызжердеде,

Біраяғыңызкөрдетұр.

Онанқайтаөзіңізгесырмінез

Өзгелердіңақылынаасқұлақ.(2.4.147–51)(Ə.К.)

Кейінірек Эдгар қиялдағы құзды басқалар да ұғатындай шынайы етіп

жасайды. Бұл – қарапайым жануарды көзбен көріп, қолмен ұстайтындай

сурет:

Тоқта,тақсыр.Келдік,міне,ақыры.

Мұншақорқыныштыболарма!

Ту-утөмендеқарақоңызсекілді

Қаптайұшқанқарғалар.

Қужартасқақұзғынқұстайжабысып,

Жұлыпжатырбіресерсоқдауашөп.

Ал,етектегібалықшылар

Құддытышқансекілді

Қыбыр-қыбыретеді.

Жағадағыдəукеме

Қалтылдаққайықсияқты,

Алқайықмұннанқарасаң

Субетіндегіжаңқадай.(4.6.11–20)(Ə.К.)

Эдгардың «жетегіндегі» көрсоқыр кəрі де, сірə, өзінің «құз шетінде»

(4.6.26) тұрған халіне мойынсұнып, метафоралық мағынада Эдгардың

«илеуінекөнеді».

Бірақ Глостердің «құздан» сəтсіз құлауы – оның көрсоқырға айналуы

секілді метафора. Левин Глостердің құлауы адамның құлдырауы немесе

трагедияның өзегіне айналар құлдырау екенін байқады.

 Mұны «жолы

болған(жеңіл)құлаудың»бейнесіретіндекөругедеболады.Христиандық

ұғымбойыншаадамныңəубастағықұлағаныжақсылықдептүсіндірілді.

Өйткені ол адамға мол берекеге кенеліп, күнəдан арылуына мүмкіндік

берді

.ГлостердіңөзінеқолжұмсамақболғанəрекетіЭдгардыңарқасында

іске аспайқалады.Бұл–комедия немесефарс(адамбасқанəтиженікүте

тұра,көзалдындатегісжергеқұлаптүседі).Бірақəзілдегеніміз–мұрнын

шүйіріптұрғанкербезадамныңойламағанжердентөмендеуіболса,мұнда

тізебүккен(олтізерлепқұлауғабекінеді),яғниөзқалауыбойыншақұлауға

бел буған адамның бұл ойын іске асыруға жол бермеу – тіпті қасірет.

Глостердің «құлауы» осы көріністі ұйымдастырған Эдгардың ұғымында

«ғажап» нəрсе («Өмір ғажап», 4.6.55). Өзіне қол жұмсамақ болған ниеті

жүзегеаспағанГлостерендіөзөмірінқолғаалуғабекінеді.

Көріністің моральдық мəні, ғибраты моральдық пьесаға тəн формалды

бейнелеуімен тығыз байланысты. Эдгар Глостердің өз-өзіне қол жұмсау

ниетін «жартастың шетіне апарған» жын-пері мен «анық құдайлар» оны

делқұлықайыршыдансақтапқалдығажориды:

Шыңбасынанкөзітүсіпкетіпед,

Айданүлкенəркөзі,

Шекесіндеқосмүйіз,

Беті-аузытолаіндігеш,

Ондайсұмдықтыкімкөрген?(4.6.69–72)(Ə.К.)

Моральдың (өнегеліліктің) бейнелі тəсілі Эдгардың көріністі қалай

назарға ұсынуында жатыр. Глостердің оны қабылдауы арасындағы

үйлеспеушіліктіңсалдарынан,оқиғаныңжеңілдегенікөзалдымызғакеледі.

Эдгардың іс-əрекеті жын-перінің ізіне ілескен сұмпайылығын көрсетіп,

оның бетпердесін ашады. Осыны пайдалануы, оны егжей-тегжейлі

сипаттауы жəне даусын бірден құбылтуы жасанды жəне қияли əрекет

ретінде, детальдарының дəлдігі жағынан, аста-төк əрі шамадан артық

болуы тұрғысынан өзіне назар аудартады. Бірақ Глостер мұны, яғни

абстракцияны сөзге айналдырар моральдық рухты қарабайыр əрі тура

түсінеді.Бұлкөркемдікайлажартастыойлаптабусекілдісəттішыққан:

Бəрінедетүсіндім.

Тағдырғаендіжүндегентайлақсекілді

Басұрамда,жүремжүрдегенжағына,

Қашанөзі«Кет,–дегенше,–жалғаннан!»

Меніжаңажетектепкелгенперіекен,

Қайдағыныңсоққансөзініңтүріжаман,

Жарбасынатастапкеткенсолболды.(4.6.75–9)(Ə.К.)

Глостердің кейінірек дұға жасағандағы «Əлсіз рухым мені қайта сынап

жүрмесін/Қалауыңызданбұрынөлуге»(4.6.219–20)деуімынабірнəрсені

анық аңғартады: сабақ алған жағдайларының ықпалы əлгі қиялында

моральдық көрініс ретінде қалыптасқан қабылдауымен ажырамастай

біртұтас.

Сюжет астарындағы архаикалық шеберлікті эпизодтың шарықтау

шегінен,яғниЭдгарменЭдмундарасындағыжекпе-жектеайқынаңғаруға

болады. Дувр жартасындағы қызықты көрініс секілді ортағасырлық

жауынгерлік шайқас «Король Лирдің» басты оқиғасына сəйкес келмейді.

Бұл көріністе əділдік идеясы романстардың архаикалық режимінде

көрсетіледі. Жекпе-жек шайқас Эдгардың күшті екенін дəлелдеп қана

қоймайды, сондай-ақ оның талаптарының да, Эдмундтың сатқындығын

формальдытүрдежеткізгентұжырымыныңдаорындыекеніндəлелдейді.

Шайқас кезінде кесілген үкімді «ақиқатында əділ адам өз ісінің

дұрыстығының арқасында жеңіске жетті» деген мінсіз формада

бейнелейді,

 бұл пікірді адамның бұрын басынан өткен сынақтарына

қатысты айтуға да болады, яғни іріңді жара айыпталушы кінəлі болған

жағдайда ғана жұқпалы. Пьесада дəстүрлі стильде бейнеленген шайқас

Құдайдың əділдігі адамның істерінен көрініс табады деген көне

(архаикалық) тұжырымды қайта бекіте түскендей болады. Ол Лирдің

əділеттің қалыптасқан қағидалары əлемнің зұлымдығына (оның жазғыру

жəне үкім шығаруға қатысты есалаң пародиялары) лайықсыздығын

қиялдауығанаемес,сондай-ақКорнуоллменГонерилдіңүстемдігіжолына

əділеттіқұрбанетуменқарама-қарсықойылған.КорнуоллГлостердіңкөзін

ойғансəтте,əділдіктенгөріөшалудыкөбірекойлайды:

Заңбойыншасотқұрып,үкімкеспейтұрғанда,

Олнеменіжазалауғаболмайды.

Дегенмененжексұрындыжелкелеп,

Өшқайтарыпалайық.О,опасыз!(4.6.75–9)(Ə.К.)

Гонерил Эдмундтың жекпе-жекте құлап түскен кезінде: «Егер заң оның

мүддесін жақтайтын не қорғайтын болса, ол заңның артықшылығын

пайдаланыпқалмақ,бірақбасқажағдайдаолзаңдыбеліненбасады»,–деп

жұрталдындажымысқыжауапқатады.Эдмундқұлағанда,Гонерилжекпе-

жекті реттеуші ережелердің Эдмундтың шынтуайтында жеңілмегенін

айғақтайтынелеусізтұстарынайтыпөтеді:

Қастандықтыңқұрбаныболдың,Глостер,

Аты-жөнінайтпағанҚаңғыбаспенқайдағы

Сайысқашығыпнеңбаред!

Сенібұларжеңгенжоқ,

Мертқылыптұрайламен.(5.3.151–4)(Ə.К.)

Бірақ Альбан герцогі оны кейінірек жасаған қиянатын дəлелдейтін

айғақпенұстапалғанда,Гонерилөзішығарғанзаңнанжоғарыекеніналға

тартады:

Заңменікі,сендікемес.

Кімменісолүшінжазғырмақ?(5.3.158–9)(Ə.К.)

Гонерилдің заңнан тыс билеуші екенін мəлімдеуі, соғыс кезінде жекпе-

жекті əділдік тұжырымдамасы ретінде ұстанып, үкім етіп тағайындауы

ортағасырлық монархтың заңға бағынып, билік жүргізу идеясына анық

қайшы келеді. Оның артықшылықты деспоттық түрде, қарабайыр əрі

заманғасайанықтайтынсипатыөзəкесініңбиліктіөзсөзіменқосарлауын

(патшалығынойланбастанбөліпберуіннемесеКорделияныңпатшатегіне

туыстықжақындығынүзілді-кесілдіжоққашығаруын)ескесалады.Жекпе-

жекте əділдіктің салтанат құруы, бір жағынан, əдет-ғұрып пен салт-

дəстүрдіңкөріністабуыда.

Шайқастағы сот талқылауы заң мен əділдіктің болмысын ғана көрсетіп

қоймай, сөз бен ырым-жоралғының шынайы өмірді бейнелейтінін алға

тартуы тиіс болатын. Алдын ала бекітілген заң бойынша сын сағатында

айыпталушы сөзбе-сөз жауап қайтаруы керек еді.

 Себебі Эдмунд

алғашында Альбан герцогінің, кейін Эдгардың шақыртуына жауап

қайтарғанда, Эдмунд осы заңға сай əрекет етіп жатқан кейіп танытады.

Пьесадағыбарлықіс-əрекет–Альбангерцогініңшарты һəм өзара қолғап

алмасуы,Эдгардыжеңімпазретіндежариялағанжаршыменүшкернейдің

даусы, Эдгардың осы кездегі дауыс мақамы – бəрі де алдын ала мұқият

ойластырылған(5.3.126–41).Жекпе-жектегіжеңісдəлелі,осыкездеболған

оқиға мен шынайы өмірдің үйлесімдігі ауызша айтыстың жалған екенін

ашып беретін пьесаның бірінші сахналық көрінісімен ғана

шендестірілмейді, сондай-ақ кейінгі көріністегі Лир қиялының

мазмұнымен салыстырыла беріледі. Айналасында болып жатқан

жайлардыңшындыққаешжанаспайтынынбілгенсəттеЛирəділеттіаяққа

таптап,зұлымдыққабелбуады:

Жарқылыңнанайналайын,жайоты,

Жаһаннамдажартышөңгеқалдырмай

Өртебəрін,өртеменің

Қуарғанқубасымды,

Жаңбыршақұйыпжарқылдағанжасыңды

Жұмыржердінанқыпилеп,жанышта…(3.2.53–7)(Ə.К.)

Мынауұрғашыдегендозақы

Бет-аузынақарасаң–тұныптұрғаниман,рақым,

Періштедепқаласың,

Төсектекөрсең,аленді,

Құтырғанқұзғынсияқты

Тірілейқақтарсөліңді.(4.6.120–5)(Ə.К.)

Лирдің түсінігіне сəйкес, əділдік формалары судьяны ұрыдан ажырата

алмас өмірдегі (4.6.151–6) шындықпен еш жанаспайды. Эдгардың сыр

бермей, тектілігін танытып, əрі сөзі байыпты жеңімпаз ретінде шынайы

аудиторияның яки оқырманның үмітін ақтайтын сəті – осы сөзге үлкен

контраст:

Альбангерцогі Сымбатыңдыкөргеннен-ақ,

Тектіекеніңдібілгенмін.(5.3.175–6)(Ə.К.)

Эдгар жеңісінің формалды көрінісі Лир қиялының бөлшектелген

формасына əрі оның мазмұнына қарама-қайшы келеді. Төртінші актідегі

корольдің қатты сандырақтаған тұсында, оның көз алдына елестеген

шайқастағысотрəсімдері(ingredients)карикатуралықсипаталады.Биялай

мен формалды сын-қатер, ең алдымен, соғыстың батырлық сипаты аздау

бейнелеріменбайланыстыболғаныменанықталады:

«Мə, саған солдаттың жалақысы. Мына неменің садақ ұстағаны қарғаға қарақшы бау

байлағандай. Адырнаңды үзілгенше тартсаңшы. Мына қараңдар, тышқан. Тыныш, тыныш.

Қазір оны мына бір үзім ірімшікті көрсетіп, алдап қолға түсіреміз. Мынау менің темір

биялайым. Мен оны дəудің бетіне лақтырам. Жарайсың, шиқылдақ торғайым!» (4.6.86–92)

(Ə.К.)

Дəстүрлі түрде бейнеленген (stylized) айқаста бəрі бұрмаланып

көрсетіледі.Айбаттыалыпқарсыласдепотырғаны–тышқан,алқиындық

тудырар биялай – бір үзім қытырлақ ірімшік. Шамалыдан соң, еш

үйлеспейтінəріақылғақонымсызойлартізбегіоданəріжалғасады:

ЛИР Меніңоларғажазғансөздерімдіоқышы.(Ə.К.)

ГЛОСТЕР

Хаттүгілікүнніңкөзінкөретұғыншамамжоқ.(4.6.140–1)(Ə.К.)

Алжасқан делқұлының үндеуі оқи алмайтын көрсоқыр жанға беріледі.

Дегенмен бұл үндеудің аллюзиясы аса дамымаса да, ол келесі көріністе

бұрмаланған əділдік сипатымен əлдеқалай байланысты секілді əсер

қалдырады. Демек Лир (бұл жерде ол, құдайларға ессіз хат жазған Тит

Андрониккеқарағанда,айқынемес)дүниеніңтəртібіүшінқисынсызталап

қойыпжатқандай.

Соңғыактідегірыцарлықжекпе-жек Лирдіңқиялы мен бастан өткерген

оқиғасында ненің бұрмаланғанын жорамалдау арқылы тəртіпке бағынған

əлемнің ықтималдығын еске салады. Бірақ пьесада айқастың орын тебуі

оныңЛирменКорделияныңжеңілгеніненкейінжəнеКорделияныңасылып

қалуы мен Лирдің өлімі секілді қайғылы апатқа ұшырау алдында болып

өтуі,айқастакөрінетінтəртіптіңшектеуліекенінмеңзейді.Негізгііс-əрекет

сюжет астарын түрлі жолдармен қиындатып, шынайы трагедиялық

жағдайда оның моральдық əдеби формулаларындағы сəйкессіздікті

көрсетеді. Мысалы, Дувр жартасы эпизодынан кейін суреттелетін

ақылынан адасқан корольдің ұйпа-тұйпа түрі Глостердің даусын алған

əсерімізді өзгертеді. Лирдің ақ пейілді ұрылардан қашуға ұмтылған

əрекеттері, кейіннен өзін солардың тұтқыны ретінде есептеуі де

шарасыздық. Оның «тəтті қиялға» жетелейтін арманының табиғаты

Глостердің Эдгардың «тəртібіне» физикалық һəм қиял тұрғысынан

бағыныштылығынтымжеңілетіпкөрсетеді.Пьесаныңсоңында,бізсоқыр

əкесіжергеқұлағанкезде,оны«жоғарықарауға»демепжібергенəрірухани

тұрғыдан өсіп-байыған Эдгардың Лирге келгенде, дəл осындай

ұйғарыммен бірдеңе өзгертуге қауқарсыз екенін байқаймыз (5.3.312).

Лирдіңқайғы-қасіретіауыр,мейліЭдгардікі,мейліАльбангерцогініңсөзі

болсын, кез келген жайдары яки жігерлі сөз оны бұл қайғыдан арылта

алмайды.Ендеше,Кентайтқандай,жанжарасынөлімғанажазады.

ПьесаныңсоңындағыАльбангерцогініңсөзіЭдгардікіненгөріəлдеқайда

таптаурын да жаттанды. Солай бола тұрса да, бұл сюжет оқиғаның

астарындағыеңмаңызды,бəлкім,еңайқынтұстымеңзейді.Сюжетастары

қаншалықтыанықболғанымен,негізгісюжеттіңтасасындақалады.Өткен

оқиғалардысипаттаудаАльбангерцогітақуалықоптимизмгебейімболды:

Зұлымғазауалдəлсолбойдажеткені–

Көзібарекенғойтəңірініңкөктегі.(4.2.78–80)(Ə.К.)

Лирдің ажал сəті тақаған сəтте пьесаның жоғары санаттағы кейіпкері

ретінде,олгерцогкелайықтүйіндісөзайтады:

Ұлыпадишаныңжеңілейтіпқалғанталайын,

Өле-өлгеншеөзінебердікбилікті.(Ə.К.)

(ЭдгарменКентке):Міндеттеріңекірісіңдербұрынғы,

Ешкетпейдіекеуіңніңдееңбегің.

Аққажаққой–абыройдаатақта,

Опасызға–көразаппентауқымет!

Көргенкүндерін,көрдіңіздерғойөздерің!

О!Қараңыз,қараңыз!(5.3.298–304)(Ə.К.)

Мұндаөмірдіңнақтышындығыформуланыбұзады:корольдіңазапшегуі,

оның Корделияның өлім алдындағы халін сыздықтатып жеткізуі һəм өз

өлімі. Сюжет астарындағы айқын түрде ерекше көңіл аударатын

жеңілдетулер (simplifications), бейтрагедиялық формалар негізгі сюжетте

Альбан герцогі секілді қосалқы кейіпкерлердің сөзіне дейін созылады.

Өйткеніекіəрекетбір-біріненешажырамайды.Еңсоңында,«Неайтқымыз

келгенінемес,ненісезінетініміздіайтуымызкерек»(Speakwhatwefeel,not

whatweoughttosay’)(5.3.324)депжариялайтынЭдгардыңөзі.Екісюжет

те өзара вербальды. Тақырыптық байланыста құрылғанына қарамастан,

əртүрліқиялəлемінбейнелейтінМиддлтонменРоулидің«Құбылма»(The

Changeling) ойынына қарағанда, «Король Лирдің» екі актісі бір-бірінен

оншаалшақемес.

Кейіннен «Король Лирдегі» ұқсас əңгімелер бір-бірімен байланысты

екенін аңғарамыз. Əрі бұл əңгімелер бір-біріне сəуле түсіреді. Сюжет

астары ішінара дидактикалық иллюстрация ретінде қызмет атқарады.

Əйткенмен, архаикалық стильге(«Гамлет»пьесасындағы Гонзагосекілді)

түбегейлі бой ұрмайды.Шығармарыцарьромансы,ортағасырлықмораль

пьесасы секілді көне əдеби үлгілерді жаңғыртады. Некесіз ұл сияқты

кейіпкерлерұяттанжұрдаймакиавеллисияқты,алЛирдіңүлкенқыздары–

ант аттаған макиавеллистер. Сондай-ақ Эдгардың, Глостердің тіпті

Эдмундтыңдидактикалықтілісюжетастарыныңұғынықтыболуынаықпал

етеді.Лирбастанкешкеноқиғағаөрнегінсалуүшінбіздіқайталапшақыру

арқылыоныңдидактикалықмаңызынегізгісюжеткедегенкөзқарасымызға

өң береді. Біздің Лирдің ауыр азабына кешіріммен қарауымыз патшаның

кедей-кепшіккеаяушылықпенқарайтынсезіміненбөлек.БұлсезімЛирдің

жағдайы мен Глостердің басына түскен тауқыметтің ұқсастығынан

туындайды. Көрсоқыр жан – Лир жай-күйінің физикалық имиджі,

эмблемасы.Глостеркөзікөргенсəттешалыныпқалғанынсөзетеді.АлЛир

өзініңшаутартып,есіненадасабастағанынмойындайды,яғнишындықты

оңқабылдайды.

Алайдасюжетастарыныңтұжырымдамаларыбіршамажеңілдетілген.Қос

жанарынанайырылғансоң, Глостердіңбайқағандары оқиғаныңқасіретіне

сəйкескелмейді.Соныменқатарсалт-жоралғыныңшындықтыбейнелейтін

һəм күш-қуаттың ізгілікпен қосылған тұсындағы жекпе-жектің ретке

салынған əлемі архаикалық болып саналады. Негізгі іс-қимыл мұндай

жеңілдіктерді одан əрі қайрай түседі. Жақсы болсын, жаман болсын,

Лирдің тауқыметін Глостердің жағдайы секілді дəрежеде есепке алуға

болмайды. Бəлкім, бір жағынан, корольдің қасіреті өзі жасаған əділдік

ұғымына өзінің де, өзгелердің де күшімен еңсерілмейтін кез келген

зұлымдыққашамаласемес.Оныңкүнəсіөзінежасалғанкүнəдандаауыр.

Лир де, Корделия да «Жақсылық ойлап, жамандыққа жем болып, қапы

кеткендердіңбіземесшығаралды-арты»(Ə.К.)(5.3.3–4)дегендей,фəниде

жалғызжазықсыздаремес.Эдгарəкесініңсоқырлығынанəділдіктіңқандай

да бір нышанын байқаса, Корделия Лирдің қылмысы яки ағаттығы

жайындабірдеңепайымдауданүзілді-кесілдібастартады:«Ешсебепжоқ,

еш себеп жоқ!» Бірақ бұл əдепкі немесе заңды үкімнің нəтижесі,

Глостердің тағдырын жолға салатын, оған мəн-мағына сыйлайтын

шарттылықЛиргеқолданылмайды. Драмалық стереотип жəне моральдық

афоризмарқылы немесе екі сюжеттеформалды əдіс пен негізгі материал

қосылған жердегі Глостердікі сияқты, Лирдің тартқан күллі зардабы да,

оныңперзенттерініңжаратылысыдаайқынемес.Лирдіңбастанөткергені,

шындығында, трагедиялық əрі қаһармандық сипатта. Бірақ оның

қаһармандығы қайғы жұтқандығымен ғана өлшенбейді, өйткені ол жерде

Глостер де шерменде. Оның қаһармандығы Лирдің басынан кешкенін

сипаттау үшін трагедиядан қашқақтайтын əдебиет формаларының басы

ашыққауқарсыздығындажатыр.

Ескертпе

1. Мысалы, төтенше қауіп пен қайшылыққа толы құмарлықты қалай талқылағаны туралы

қараңыз:PeterdelaPrimaudaye,TheFrenchAcademytr.T.B.(London1594)33.

2. «KingLear:TheQualityofNothing»,inShakespeareanMeanings(Princeton1968)238.

3. Мэйнард Мактің тақырып сюжетті ашпай, «гомилетикалық» болып тұрғанын айтқаны

туралықараңыз:«KingLear»inOurTime(Berkeley1965)7.Сондай-ақДуврдіңжартастары

көрінісініңмəңгілікбейнесінкөруүшінқараңыз:AlvinB.Kernan,«FormalismandRealismin

ElizabethanDrama:TheMiraclesinKingLear»,RenaissanceDramaIX(1966)59–66.

4. De Laudibus Angliae:A Treatise in Commendation of the Laws of England tr. Francis Gregor

(Cincinnati1874)156and150ff.

5. Кітаптағы айрықша кейіпкер Жерсіз Иоанның күш-қуаты қастық жасауға əбден жететін,

бірақ ол «уақыт адамы» болған соң, жергілікті əдет-ғұрыпқа менсінбей қараған еді.

Дегенменолөзмінезінсолкездеізгілікдепсанаған.Осыкейіпкердіңмінездемесіменоған

қарама-қайшы сипаттағы кейіпкер Эдмундке талдау жасау үшін қараңыз: John F. Danby

Shakespeare’s Doctrine of Nature: A Study of «King Lear» (London 1959) 57ff. Ақсүйектер

арасындағы дəл осындай сипаттағы адамдарға көзқарас Англияда XVI ғасырда түбегейлі

өзгергенінатапайтқанжөн.

6. BractonDeLegibusetConsuetudinibusAngliaeed.G.E.Woodbine,tr.S.E.Thorne(Cambridge,

Mass.1968)414–15.

7. Мак«KingLear»OurTime61»кітабындаЭдгардыпьесаморалініңқұрбанынаұқсатқан.

8. Осығанбайланыстыжəнежалпытүрдеқараңыз:HarryLevin,«TheHeightsandtheDepths:A

ScenefromKingLear»,inMoreTalkingofShakespeareed.JohnGarrett(London1959)87–103,

andKernan,«FormalismandRealism».

9. «TheHeightsandtheDepths»,100.

10. ArthurO.Lovejoy-дің«MiltonandtheParadoxoftheFortunateFall,’EssaysintheHistoryof

Ideas»(Baltimore1948)кітабындағы«felixculpa»дəстүрініңтарихы,277–95.

11. Бұл істің басталуына Тенанттің дəлелдерді жоғалтып алғаны, өртеп алғаны, куəлердің

қайтыс болуы себеп болып, заң бойынша оның чемпион мен демандант чемпион

арасындағы тартысқа құқығы бар еді. Бұл істе жеңіске жететініне құдай көмектеседі деп

үміттенгенболатын.(Coke’scommentaryonFortescue,quotedinJohnBeamesATranslationof

Glanville[Washington1900]35n).БұлспектакльдеЭдгардыңдуэльгекеліскенсебебі–оның

жекебасыменесімінЭдмундузурпацияжасапалғанболатын(5.3.119–22).

12. Қараңыз: Beames A Translation of Glanville 36: егер дуэльге келіссе, жауапкер демандант

құқығынан бас тартуы тиіс, ол үшін алдымен деманданттан бас тартатынын мəлімдеуі

қажет.

13. SeeLevin,«TheHeightsandtheDepths»,103.

ОНБІРІНШІТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.«Құштарлық»оқиғалары:

эмпирикалықзерттеу

БриджетСьюзанЛогафер

Айова университетінде дәріс беретін Сьюзан Логафер осы мақалада өз студенттерінің оқу

дағдыларына сүйене отырып, Элис Манроның «Құштарлық» (Passion) әңгімесінің баяндау

стратегиясын зерттейді. Ол студенттерден әңгіменің соңғы абзацындағы сөйлемдерді қайта

реттеудіөтінедіде,өзібаяндаутүйінінзерделейді.Ол:«Манрометапрозашы(metafictionalist)

болмасада,солжанрдаөзінсынапкөріп,оқиғаныбаяндаудыңдәстүрліформаларынбұзды»,–

депқорытындыжасайды.

Егер сіз «Құштарлық» əңгімесі Грейс жайлы деп ойласаңыз, онда дəл

үстінен түстіңіз. Əңгіменің көп бөлігі осы жігерлі қыз, кедей əрі еті тірі

бойжеткеннің Треверс отбасын кездестірген жаз мезгілінде өтеді. Əлгі

отбасындағықарым-қатынасқайшылыққатолы.Қазір,қырықжылданаса

уақыт өткен соң, Грейс ойша романс яки қылмыс оқиғасына, не осы

екеуінің де көрінісіне қайта оралды. Құрылымы жағынан дəстүрлі əдісте

жасалған повесть аясындағы арнау-əңгіме болғанымен, бұл баяндау түрі,

бір қарағанда, жеңіл емес. Жап-жас арудың үлкен өмір табалдырығын

аттайын деп тұрған сəті алпыстағы əйелдің есіне түседі. Қартаң əйел

оқырманға бірінші жəне соңғы беттерде ұшырасады. Грейс тағдыр

тауқыметін тартып жүрген шағында оның өмірін өзгерткен адамдардың

үйін іздеп, көзге таныс һəм өзгеше жолмен жалғыз өзі көлік айдап келе

жатыр.

Грейстің мінез-құлқын барынша түсінуге тырысатын əдебиет сыншысы

бұл шығарманы оқып шыққан соң не айтар еді? Оның өмірі жайлы

баяндаған сөйлемдерді талдауға тырысатын тіл маманы ше? Манроны

күрделі құбылыс ретінде көретін шағын проза теоретигі қандай тоқтамға

келер еді? Осылармен бірге, ең соңында, бірақ маңызы бəрінен кем

түспейтін, «бұл əйел кім жəне оған не болып жатыр?» деп ойға қалатын

студент дейміз бе, жалпы, осы оқырманның бəріне қатысты мəтінде бір

саңылау бар. Əңгімеде Грейстің жиырма мен алпыс жас аралығындағы

өмірі сипатталмайды, кейіпкер сол кездері Австралияда тұратын секілді.

Əйтеуір,солжылдарəңгімедежоқ.Десекте,əңгімеосыуақыттыайналып

өтпейді,əйтпесеəңгімеаясының(шеңберінің)ешмəніболмаседі.

Анығында, бұл солай ойластырылған. Бұл бізге тылсыммен бетпе-бет

келуүшінбоскеңістіккекөзтастауғажетелейді.Бізбірнешеайбойыөмірі

бұралаңғатолыəлгіқызжайындаойғақаламыз.Олсолкездеқандайеді?

Аңғал ма еді, əлде қарақан басын ойлап жүрді ме, əлде бірбеткей не

айтқанға көнбейтін... жүргізуші əлде жолаушы болды ма? Біз Грейсті

шағын əңгімеде кездестіргендіктен, бұл сұрақтарды оның өмірінен

хабардар ететін баяндау типологиясына назар аудармай қоя алмаймыз.

Қысқаəңгімеден,ғибраттыəңгімеден,халықертегісіненбастауалатынбұл

жанрда«кейіпкердепотырғанымыз–реттілік,реттілікдепотырғанымыз–

кейіпкер».ГрейстіңкімекенінтануүшінжүріпөткенсүрлеудіТреверстер

отбасының көмегімен техникалық тұрғыдан өте мұқият кескіндеуіміз

қажет.Бірақсүрлеукөкжиеккесіңіпкетеді.

Мен шағын əңгімені оқығанда қарапайым оқырман қауымның бейсана

даналығынаиекартып,осымəтінменжанртабиғатынатереңзерсаламын.

Бес жасқа қарай адам «кемел əңгіме» (story-competence) формасын, жеке

тұрған сегментті не құрайтынын тану қабілетін дамытады. Əңгіме –

танудың байырғы тəсілі. Соңғы кезде қауымдық əңгімешілдік саласын

зерттеу бəсеңдеп қалды. Лингвистердің,неврологтар мен когнитивті сала

ғалымдарыныңсоңғыеңбегіжанрлықтеорияныңкелешегімифункциясын

зерттеудежатырдегендімеңзейді.Дегенменоқырманқауымныңбойында

тамыр жайған шағын əңгіме (storyness) (оқырман өзі белгілеген сөзді

кірістіреотырып,өзбетінше,берілгенабзацқаұқсас,қысқаəңгіме-сөйлем

құрауы. Ол, шындығында, əңгіме деуге келмейді. Біз шағын əңгіме деп

алдық. – Ред.) қасиеті гуманистер үшін де баға жетпес қазына деген

сеніммен мен осы жасырын жатқан білім қойнауына сүңгудің əдеби

жолдарыніздестірдім.

Жылдар бойы оқырмандардан мəтіннің соңғы қорытынды (preclosure)

тұстарынанықтапкелудісұрауарқылыізденісімдіжалғастырабердім.Мен

шынайы мəтін ішінде жапсарласқан жорамалды, көбінесе парадигмалық

əңгімелер сериясын қарастырдым. Бұл іздену тəжірибесі еді. Қазір

талқылайын деп отырған дүние – Грейс, Элис Манро мен «Құштарлық»

аясын түсінуге көмектесу үшін баяндаудың жалғастығына (continuity)

жүргізгентəжірибем.

Менің тəжірибеме қатысушылар Айова штаты университетінің əдебиет

бөліміндеоқитынстуденттердіңекітобыжəнеҚытайданкелгенбірғалым

– барлығы 46 оқырман болды. Бұл оқырмандардың көпшілігі Манро

туралы бұрын-соңды естіген емес, сондықтан олардың ешқайсысы

«Құштарлықты»оқымағанынатолықсенімдіедім.Олардыңəрқайсысына

əңгіменің бірінші абзацы берілді. Оқырманның жартысы абзацты Манро

жазғансипаттабайқаған,яғниүшіншіжақтанжазылғанынайтты;жартысы

дəл сол мəтіннің бірінші жақтан баяндалып тұрғанына көз жеткізді.

Алдымен тəжірибеге қатысушылардан берілген мəтін ішінен бір сөзді

таңдаудысұрадым.Мұны«кілтсөз»депаталық.Бұлсөзгебүкілоқиғаның

қалған бөліктерінде баяндалуы мүмкін жайларға қатысты тұспалдау жүгі

артылған. Содан кейін барлығына сөйлем құрау туралы өтініш жасалды.

Мұны «ұластырушы» (continuer) деп айталық. Бұл шарт бойынша

оқырмандар өздеріне берілген абзацтың ізінен қисынды əрі мағыналы

түрде еруі керек. Мен оларға бірқатар сұрақтар қойдым, ол жайында

кейінірексөзсабақтармын.

Мынау əңгіменің түпнұсқадағы үшінші жақтан баяндалған алғашқы

абзацы:

«Көп ұзамай Грейс Оттава алқабындағы Треверстің жазғы үйін іздеуге аттанды. Оның бұл

төңіреккекелмегенінедебірнешежылөтті;мұнда,сөзсіз,біразнəрсеөзгерген.7-тасжол(шоссе)

өзіжиектейтінқалаларданалыстап,Грейстіңжадындақалған,бұрындарыирелеңдепжатқанжол

ендітуратүскен.Канадалыққорғанныңбұлбөлігіндекартадакөрсетілмегенкөптегенкөлшіктер

бар. Тіпті Грейс Кіші Сабо көлін кездестіріп, сол жайлы ойлаған шақта, оған апарар айналма

жолданбөлініп,төтелейтартқансораптардыңкөпболатыныесінетүсті.Сүрлеудіңбірінтаңдаған

сəттесансызтастөселгенсоқпақтарəлгіжолменқиылысыпжатқаныдажадында,бірақолардың

атауыГрейстіңесіндеқалмапты.Расындада,осыданқырықжылбұрын,олосындаболғанкезде,

ешқандайкөше атауы жоқеді. Таста төселмеген.Көлге қарай жүретін бірғана айдау жолбар

болатын,соданкейінкөлдіңжағасынақарайжетелейтінретсіз(haphazardly)бірмайтопырақты

сілемболушыеді»(159–60).

Көптіңтаңдауытүскенкілтсөзсоңғыжолдағы«ретсіз»(haphazardly)сөзі

болды. Бəлкім, біз «бақытсыз» («hapless») сөзінің астарындағы уілдеген

саңылаудан «қауіптің» (hazard) дабылын естиміз. Екінші кезектегі таңдау

жолмен байланысты терминдер («тасжол», «ирелең», «карта», «жолдар»,

«төселген», «көше») таңғаларлық дүние емес. Өмірде болатын саяхат,

жолайрық, жалғыз аяқ жол жер-жерде кездеседі. Көпшіліктің көңіліне

қонғанүшіншікілтсөз«өзгерген»(changes)болды.Екеуінқосасанағанда,

респонденттердің52%-ы «ретсіз» жəне «өзгерген»сынды тұрақсыздықты

бейнелейтінтерминдердітаңдады.ƏрпенденіңөміріһəмМанроныңəрбір

əңгімесі бірде мүмкіндікті білдірсе, енді бірде таңдауды білдіреді.

Оқырмандарымбұлжайындаменіңбұрыннанхабардарекенімдіешбілген

жоқ.

Шағынпрозатеоретиктерініңмəнеріменмұндағыоқиғаларғабасаназар

аударту үшін мен əңгіменің басы мен соңына ерекше көңіл бөлмекпін.

Бұған бірден білек сыбана кірісемін. Себебі «Құштарлықта» əңгіменің

ортасы(өзегі)маңыздыемес(əңгімедеайтылмайтынəлгіқырықжыл)əрі

əңгімебіржолакесімдітүрдеберілген(əлгішешушіжазайлары).Кейінірек

əңгіменің соңғы сөйлемдеріне көз жүгіртемін, бірақ алдымен сөзімізді

Манроның бірінші абзацынан һəм респонденттердің ойлап тапқан 46

ұластырушысынан (яғни əңгімені əрі қарай жалғастырушыдан) басталық.

Осықосымшалардыңəртүрлімүмкіндігіноқшаулапалып,оқырмандардың

бастапқы абзацты қалай тəржімалағаны, сондай-ақ əңгімелеу жалғастығы

жəнеолардыңішкітүйсігіжайлыбірнəрсебілугеүміттімін.

Респонденттер арасында əйел жыныстылар көбірек болды (36:10), бұл

жайт гендерлік ықпал туралы сөз айтуға қиындық тудырды. Соған

қарамастан,менəрбірұластырушыныЕРКЕКжəнеƏЙЕЛдепбелгіледім.

Соданкейінсөйлемдеcуреттелген, айтылғаннеатапөтілген жай-күйяки

іс-əрекет,сайыпкелгенде,ІШКІ(тілек,іштейқабылдаунемесеестесақтау

жағдайында), негізінен, СЫРТҚЫ (сыртқары əлемнің сыртқа жеткен

əрекетінежай-күйіжағдайында)нəрсеекеніжайлыойландым.Бұлзерттеу

сынақ тəжірибесі болғандықтан, мен тек өз пікіріме сүйендім. Дегенмен

мүмкіндікболса,кеңауқымдабірадамныңағаттасыңаржақпікірінтүзету

үшінбағаберетінбіртопадамдыіскежұмылдырудыңпайдасызорболар

еді.

Өз субъективтілігімді мойындай отырып, мен сөйлемнің ұстанымы,

көзқарасы(attitude)менүні(ton)турамəлімдемеcекілді,сайып келгенде,

ПОЗИТИВ, БЕЙТАРАП немесе НЕГАТИВ болды ма деп ойландым.

Оқиғадағыжай-күйякиəрекетОСЫШАҚТА(мəселен,əңгіменіңбастапқы

абзацымен бірдей уақытта өтіп жатқан) я болмаса ӨТКЕН ШАҚТА

(мысалы, көрініс шымылдығы ашылғанға дейінгі уақытты бейнелеу яки

қайта қарау) сипатталды ма? Сөйлем оқиғаның жай-күйіне немесе іс-

əрекетіне уақыт межесін қойды ма, əлде беймəлім құбылысқа қарай

итермелейді ме? Бұл ЖАБЫҚ, жоқ əлде АШЫҚ көрсетілген бе? Сөйлем

əңгіменің бірінші абзацында көрсетілген кілт сөздің кез келгенін қайта

өңдеуден өткізе ме? Олардың ықпалын күшейту һəм жалғастыру

(continuing)мақсатындаосыəрекеттіжүзегеасырыпотырма?

Назарларыңызғамысалретіндеұсыныпотырғанмынабірсөйлем–абзац

нұсқасын(түпнұсқалық)үшіншіжақтаноқығанəйелдіңжазғаны.Менбұл

ұластырушының (continuer) қайта өңдеген «жол» деген кілт сөзін

СЫРТҚЫ,ОСЫШАҚТА,ПОЗИТИВжəнеЖАБЫҚдепбағаладым:

«Олкіші Сабокөлініңайналасындағыжолғатүсіп,көлікпен баяуəріанық басыпжүріпкеле

жатты,ақырында,жағалауоғанбұрыннантаныссекілдікөрінді».

Сөйлем ішкі тұжырыммен аяқталып тұрса да (көріністі «таныс» деп

топшылау),негізгіəрекет,көлдіңайналасындағысыртқыкөрініс–көлікпен

келу. Бұл көз алдындағы шынайы көрініс пен жүргізушінің жадында

сақталған естелік арасындағы үйлесімге жетелейді. Əрекет бастапқы

абзацпенбірдейуақыткеңістігіндежалғасып,жолдакележатқанГрейстің

басынанөтіпжатыр.Треверстіңүйініздеуəрекетінебірнəрсебөгетболады

(іздеушіні жаңылыстыратын айналадағы өзгерістер). Шиеленіс шешімін

табады (төңіректі қайта бағдарлайды), ақырында, мақсатқа қол жетеді

немесесолайкөрінеді.Мұндаболыпжатқаноқиғакөңілкөншітерлікжайт

деп айтуға келмейді. Бірақ бұл – өз есебі бойынша жұмыр оқиға. Сəтті

шыққанкішігірімтапсырмаретіндебұлнəтижеге«бəрекелді»депсабырлы

түрде ризалық білдіруге болады. Дегенмен бұл сөйлемнің ПОЗИТИВІ

коннотациядаЖАБЫҚболуыүшінжеткілікті.

Осымен салыстыру үшін ІШКІ, ӨТКЕН ШАҚТАҒЫ, НЕГАТИВ жəне

АШЫҚ деп бағалаған ұластырушы (ол да кілт сөз ретінде «жол» сөзін

белгілеген)сөйлемінназарғаұсынамын.Бұлсөйлемдідеəйелжазған.Бірақ

олөзгертілгенмəтіндібіріншіжақтанбаяндалғандепоқыды.

«Бобпенбіргеборпылдақтопырақтыжолдыңбойыменкөлікайдапкележатқанымəліесімде;

дəл бір күні кеше ғана секілді, бірақ сол сəтте Бобты соңғы рет көріп тұрғанымды сезген

жоқпын».

Мұндағыəрекетадамжадынаеркінсіңіп,көңілгеұялаптұр.Естесақтау

актісі«қазір»сөзіндетуындаптұрса,сөйлемніңақпараттықсалмағыөткен

шақты білдіреді. Онда мен Грейстің өз жігітінің өгей ағасымен жолға

шыққанын, артынан əлгі жігіттің көлік апатынан көз жұматынын айтып

өттім.Меноқырманныңөлімгекөңілбөлуінебасамəнбердім.Оладамсол

оқиғаныңболғанынакөпуақытөтпегенін(«күнікешесекілді»)ескеалып,

өкінуі сөйлемге НЕГАТИВ коннотация беретін осындай ұғымдарға

жауапты еді. Қандай да бір мəселені шешпек түгілі, бұл ұластырушы

оқиғаның бірінші параграфында жоқ ақпаратты назарға ұсынады.

Сондықтан бұл сөйлем жауап беруден тыс көп сұрақтар тудырады.

Мəселен, Боб деген кім, ол қалай көз жұмды жəне оның өлімінің

баяндаушы үшін қандай маңызы бар? Демек, бұл – АШЫҚ ұластырушы

дегенсөз.

Басқазерттеушілердіңұластырушылардыөзгеше кодтауымүмкінекенін

ескеріп,менжоқдегендеөзқисынымасендім.Сөйтіп,деректергесүйенген

алғашқы қадам жалпы қорытындыларды кеңінен тарқатудан басталды.

Бастапқы абзацтың бірінші нұсқасын оқыған респонденттер 83%

басымдыққа ие болған-ды. Сөйте тұра, ұластырушылардың көбі (70%)

бастапқы абзацтың (ОСЫ ШАҚ) уақыт кеңістігінде қалды. Тұтастай

алғанда, аз-маз артықшылық ІШКІ (54%) жəне АШЫҚ (56%) кейіптегі

ұластырушыларға берілді. Мұндағы мəселе артықшылықта емес, оның

азғана айырмашылығында. ІШКІ, СЫРТҚЫ, АШЫҚ, ЖАБЫҚ деп

бөлінетінбарлықтөртнұсқаойғақонымдыəрісенімді.Бастапқыабзацтың

баяндалу сарынынан (tone) байқағанымыздай, мұнда жабырқаулыққа көп

басымдық берілген: ұластырушылардың 61%-ы НЕГАТИВ, 24%-ы

БЕЙТАРАП жəне 13%-ы ПОЗИТИВ өң берген. Арасында анықтауға тым

қысқа фрагмент те бар (2%). Тұтастай алғанда, əйел жынысты авторлар

жазған ұластырушылар ОСЫ ШАҚТА, ІШКІ, АШЫҚ ЖƏНЕ НЕГАТИВ

сипатта. Бас-аяғын буып-түйіп қысқаша айтқанда, бұлар осы мысал

нормаларынасəйкеседі.

Тəжірибеге шолуды аяқтау мақсатында мен оқырмандарға тағы да

сауалдар қойдым: «Өздеріңе берілген абзацтан не аңғардыңдар? Қалай

ойлайсыңдар,сендердіңоқығандарың«РОМАН»ба,əлде«МЕМУАР»ма?

Көркем əдебиет пе, жоқ əлде деректі шығарма ма?» Жауап берушілердің

жартысынан көбі оқығанын көркем əдебиет деп атады. Бір қызығы,

оқырмандардың41%-ымəтіндідеректідепойлады.Бұлмəтінніңбойында

сапаржазбаларына тəн сырбүкпейтінашықтық,өңін өзгерткен мемуарға

да келетін ұқсастық бар. Бұл жерде менің аңғал оқырмандарым өңін

өзгерткен сарапшыға айналғанын өздері де сезген жоқ. Ғалымдар да

Манроның сюжет əлемінің шынайылығын (authenticity) атап өтеді.

Дегенмен ішкі түйсік оқиғамен бетпе-бет келгенде қағыс кетті. Мені

таңырқатқаны, бəлкім, Манро да таңырқар ма еді, оқырмандардың

жартысынан көбі (61%) мəтін АЛПЫСЫНШЫ ЖЫЛДАРЫ жарияланған

деп ойлаған. Бірақ олар əлде, тек қана уақыт тізбегіндегі орта кезеңді

қолайлы көрді ме екен?! Тəжірибеге қатысушылардың 20%-ы мəтінді

ЖИЫРМАСЫНШЫ жылдардың туындысына жатқызды. Тек 15%-ы

ҚАЗІРГІ УАҚЫТТЫ таңдады. (Екі адам, яғни 4%-ы сұраққа жауап бере

алмады.) Бəлкім, бүгінгі ЖОО аудиториясындағы жас оқырмандар үшін

Манрошығармашылығыбіразескіргенболар,бірақбұлкөнердідегенсөз

емес.

Оқырмандардың тек бестен бір бөлігі бұл мəтін ЖИЫРМАСЫНШЫ

жылдарда жазылған деп бағамдады. Бұл кезеңді ЖАБЫҚ ұластырушы

бөлімін жазғандардың 30%-ы таңдаған. Назарымды ЖАБЫҚ

ұластырушыларғааударғанымда, олардың55%-ыСЫРТҚЫ(46%нормаға

теріс)жəне20%-ы(13%нормағатеріс)ПОЗИТИВекенінкөрдім.Жиектер

кішігірім болса да, əлі ЖАБЫҚ, СЫРТҚЫ жəне ПОЗИТИВ сипаттау

арасындаəлідежақындықбар.Жасырынбірақəзіргесұрауыжоқкүйдегі

бұлдеректер,«ескі»көркемшығармабұрынғыменсалыстырғанда,шешімі

табылатын əрі берік болады деген болжамды растайды. Бір дереккөзінің

ерекшеленетінін айтпағанда, ҚАЗІРГІ анықтау белгісінің төңірегіндегі

ерекше белгілерді кластерлеу жоқ. Оқырмандардың тек 15%-ы ғана

таңдаған бұл кезеңге, бір таңданарлығы, БЕЙТАРАП ұластырушыларды

жазған шағын топтың 45%-ы сілтеме жасаған. Бұл жерде қандай да бір

тұжырымжасаумүмкінемес,бірақмұндабүгінгікөркемəдебиеттіелеусіз

беймəлімдікпенбайланыстыратынбасқабірстереотиптіңайғақталатынын

байқауғақызығушылықтуады.

Қайталап айтсақ, кейбір сандар статистикасы көз қуантарлық

болғанымен, еш мағынасыз. Мысалы, əйелдердің 60%-ы ІШКІ

ұластырушыларды, ал ерлердің 60%-ы сыртқы ұластырушыларды жазды.

Тəжірибеге қатысқан əйелдердің диспропорционалды көп саны мен

əйелдердің ішкі сезімге ерекше көңіл бөлетіні һəм еркектердің сырттан

бақылау əрекетіне көбірек көңіл бұратыны туралы спекуляцияның сіңісіп

кеткенсипатынескерсек, бұл статистиканыкөзқызығарлық,бірақкəдеге

жарамсыз деуге болады. Мен қанша қаласам да, «Шолпан мен

Қызылжұлдыз» тұрғысында тұжырым жасаудан аулақ болуға тырыстым.

Мүмкін,алдағыуақытта,əлдебірзерттеушітəжірибеауқымынкеңірекəрі

жақсырақтаңдап,осытұрғыданзерделейтіншығар.

Екіншіжағынан,оқырмандардыңнанымдыдептанылғанекітүрітоптың

56%-ының таңдауы түскен ІШКІ ұластырушылардың ортақ қалауының

шырқын бұзды. Сыртқы əрекетті ұластырушыны БЕЙТАРАП күйде

жазғандардың 64%-ы, ОСЫ ШАҚТА жазғандардың 56%-ы таңдаған. Бұл

реттіліктен мен бір нəрсені ұқтым. Бейтараптық ішкі əлемдегі

толғаныстарға емес (психикалық картаның жолына түсу), сыртқы əлемге

(жолдарды көлікпен айналшықтап кері жүру) назар аудара отырып,

сонымен ілесіп жүрді. Сондай-ақ сыртқы əрекеттің ОСЫ ШАҚ

ұластырушыларынан үстем болуы да мені таңғалдырған жоқ. Бұл

сөйлемдербіріншіпараграфтыперспективағақатыстыкеріқайтудепемес,

өз жолындағы ілгері қадам ретінде ғана қабылдады. Үстірт қарағанда,

Манроның бірінші абзацы СЫРТҚЫ əрекеттердің жиынтығы: «Грейс

іздеуге кетті», бірақ жолдар «өзгерген»; көлдер əлі де айнала орналасқан

болса да, ол дұрыс жолды таба алмады. Оның əрлі-берлі жүруіне тура

келді.

Мұндайшығарманыңіс-əрекеті,əрііштейжүріпотыратынконнотациясы

көбінесеНЕГАТИВболатынсөздіңастарынұғынуүшінқырағыкөздіталап

етеді.Біз осы қабілеттісабақ барысындаигеругениеттіміз.Сөзсіз,мұнда

«күтпегенөзгерістерден»,«тымкөп»анаданда,мынадандадегбіріқашқан

«əдеттегі картаның» жарамсыздығын, жолды бағыттайтын белгілердің

жоқтығын, сондай-ақ топырақ жолдардың сызын əрі оның жаңадан

салынғанын байқаған, төселген даңғыл жолдың беріктігін сезген

оқырмандар да болды. Грейс өз ішіндегі лабиринтке қарай аяқ басады.

Тəжірибемдегіоқырмандардыңбасымбөлігіағылшынтілініңмаманыеді.

Сондықтанменолардыңбіразынаносыкідірістердіанықтайтынын,ІШКІ

жəне НЕГАТИВ ұластырушылар жазатынын күткен едім, шындығында,

солайболыпшықты.

Жоғарыда айтылғандай, мен ұластырушы үзінділерінен кілт сөздерді

іздедім. Бірде-бір адам «haphazardly» (ретсіз) сөзін (бұл сөз бастапқы

абзацтың ең соңғы сөйлемінде кездеседі) қолданбаған, бірақ жауап

берушілердің көбі жолғажəне соған қатысты бейнелерге жүгінген.Өткел

атаулары (тек жолды ғана емес, көше, даңғыл жол, бағыт, сүрлеу, жүру

бағытыт.б.)25адамныңсөйлемінде,яғниреспонденттердің54%-ында34

реткездеседі.Талдаудатығырыққатірелгеннемесеауытқыпкететінөткел

жолдары («шытырман», «лабиринт», «бұралаң», «жоғалған», «бұрылыс»,

«дезориентация»дегенсөздердіқосаалғанда)16реткездеседі.Бұғанкөлге

неболмаса суғасілтейтінжерлерді,яғнитуражолдыбөгейтіннəрселерді

қоссаңыз,статистикасаны32адамғадейінеселенеді.Бұл,жалпыалғанда,

22 адамнан тұратын топтың 48%-ын құрайды. Оқырмандар оқиғаны

жазушы рөліне енгенде, ұластырушысын құрағанда жол образына

басымдық берді. Жалпы алғанда, олар өткел мен тығырық арасындағы

шиеленісте, қақтығыстың қарапайым формасында жəне жетелеу

тұрғысынан,жолайрықтағыəңгіменобайындаұқсастықбарынбайқады.

Менұластыруларсипатыноларғақозғаусалғаннəрсеменбайланыстыра

отырып, ой сүзгісінен өткізген сəтте, жоғары білімді оқырмандар үшін

баяндаудың (нарратив) қалай өрбіп отырғанын байқадым. Олар құраған

қысқашаұласқаншағынəңгіменің(storyness)белгілібірүлгігеайналғанын

көрдім. Тағы бір рет естеріңізге сала кетейін, бұл оқырмандардың

ешқайсысы əңгіменің толық нұсқасын оқыған жоқ. Олар Грейстің

жолайрықта тұрғанын, алдындағы екі жолдың бірін таңдау керектігін

білмейтін.Шынтуайтынакелгенде,Грейссолкезде:«Нейлгеүйленсембе,

əлде Моридің етегінен ұстағаным жөн бе?» – деп бас қатырып жүрген.

Оның санасында тартымды, бірақ анасына ұқсаған əрі əдепсіз жайттарға

ұрындыратынтұрлаусызұлдыңба,жоқəлде,өзəкесінескесалатынбуржуа

ұл,өзінеүйленгісікелгенжігіттіңқолынанұстағанымжөнбедегентаңдау

тұрды. Манроның өз ұластырушысы («Енді бұл жер ауылға айналды»)

ОСЫШАҚТАсипатталған,СЫРТҚЫ,АШЫҚжəнеБЕЙТАРАП,себебіол

өткен өмірді асықпай, баппен əңгімелейді. Менің тəжірибемдегі

оқырмандармен салыстырғанда, Манро алда кездесер бұралаңдарға көз

жұма қарамайды. Алайда ол өткелдер мен тығырыққа қатысты баяндау

ұғымдарыныңжүйесінтануғабей-жайқарауымүмкіндегенкүдікұялатуы

дакəдік.Олмұнышығармасындабірретпайдаланыпкөредіде,əріқарай

қолданады.ГрейстіңНейлменбіргежүріпөткізгенкүні–классикалықжол

оқиғасы. Кейіпкерлердің таңдауы түскен жолдар сериясы, жаңа аумаққа

ену, жаңа білімді санаға тоқу (жол бойы Грейс көлікті қалай «айдау

керектігін»үйренеді),соныменбіргебағыттарсериясы.Бірақмұндаəңгіме

өзінің құрылған жүйесінен кеңдеу. Ұғымға жеңіл болу үшін мұны,

Пикассоның портреті оның иконографиясынан ауқымдырақ еді деп

салыстырып кеткен де жөн шығар. Сонымен, менің жүргізген тəжірибем

«Құштарлық»əңгімесініңосы«кеңдеу»ұғымынанықтайтүсеме?

Мен осы уақытқа дейін əңгіменің кіріспе бөліміне жіті назар аударып

келдім.Ендірұқсатболса,əңгіменіңсоңынакөңілбөлейік.Біржолдықбос

орынтастағансоң,əңгіметөрт абзацпенаяқталады.Мұныэпилогтыңбір

түріделік,бірақоқиғаəрекетісəлкейінірекжүзегеасады.ГрейсМоридің

атастыружайлыұсынысынқабылдамай,оғанхатжолдайды.Осыарқылы

Грейс өзін Нилмен бірге ауылға сапар шегуге мəжбүр екеніне сендірді.

«Жоқ, – дейді ол, – менің сондай барғым келді» (196; бастапқы екпіні).

Біраққазіроғанбасқаұсынысжасалмақ;ол–бастартқанжағдайдабіраз

əуреге салатын мистер Треверстің ұсынысы. Мистер Треверс Грейстің

қолына чегі бар конверт ұсынады. Ондағы ойы – Грейстің Моримен

арақатынасын үзіп қана қоймай, сонымен бірге миссис Треверспен де

достық қарым-қатынасын үзуі үшін іштей алдарқатып өзіне тарту.

Қысқасы, Треверс əулетіне қатысты кез келген байланысты үзгенін

қалайды. Треверстер əулетінің арасында Грейс –жағымсызадам (persona

nongrata).

Бұрын Грейске бəрі құшағын айқара ашатын. Сол бір көңілсіз өткен

Ризашылық Күні, Треверстің үйінде Грейс аяғын абайсызда жарақаттап

алып, өзін ауруханаға жеткізуге бəйек болып жүрген (charismatic) Нилді

күтіпотырған.Осыоңашасəттіпайдаланып,миссисТреверсешкімгесыр

білдірмей, Грейстен Нилді ішкілікті қоюға, оның жын-шайтан жайлаған

мекеннен бойын аулақ салуға көндіруді өтінді. Кейінірек, ауруханадан

Моримен (ол Грейсті өзіне қайтармақ оймен келген) емес, Нилмен бірге

кетуге бел байлаған. Нил өзін қолтықтап, емен-жарқын жүрек елжіретер

əңгіме айтқан соң сезімге берілген ол (онда ішкі түйсігімен етене

байланысты сезеді), Грейс, миссис Треверстің тапсырмасын былай

қойғанда, ақыры өзінің болашақ жарына ғана емес, Нилдің əйеліне де

опасыздық жасайды. Бұл байланыстың соңы – үмітін үзген Нил,

шарасыздықтан өз-өзіне қол жұмсауға мəжбүр болады. Енді Грейс бұл

жағдайға Нилдің өлімін ішкіліктен көретін мистер Треверстің көзімен

қарай бастайды. Мистер Треверс – жүйке күйзелісінен дəрінің көмегімен

емделіп, айығуға болады, қысылып-қымсынудан айла асырып арылуға

болады,қайғы-қасіреттен«демалысқа...жылыжаққакетіпқалып»айығуға

болады деп санайтын адам (196). Əңгіме оның Грейсті өз ыңғайына

жыққысыкелетінұсынысытуралы7сөйлемменжəнеГрейстіңоғанберген

жауабыменаяқталады.

Əлгі жағдай Грейстің сол жазда қызметші боп жұмыс істеп жүрген

қонақүйде болады. Бұл – Грейстің Нилмен бірге өткізген, таңдай қағып,

тұла бойды шымырлатар ғажап саяхатынан кейінгі, көп ұзамай Нилдің

өзінеқолжұмсағаны туралы жаңалықтыестігендегісəтболатын. Мистер

ТреверсГрейстіңоралымсыз іс-əрекетінжуып-шайып,реткекелтіруүшін

оған келеді. Оның кейпі суреттелгендей «сыпайы əрі іскер, өзіне бек

сенімді, сабырлы, қатқыл емес» (196). Сауалнамада мен əлгі 7 сөйлемді

қаз-қалпында, бірақ орнын ауыстырып тізіп шықтым, оны «Сөйлемнің

орын тəртібі» деп атаймын. Мен сөйлемдерді жайдан-жай араластыра

салғаным жоқ, қайта, түпнұсқа мəтінге мағыналы контраст ұсынатындай

етіп реттедім. Алғы сөзде оқырмандарға Моридің əкесі мистер Треверс

Нилдің өлімінен кейін Грейсті көруге келгенін түсіндіріп өттім.

Сауалнамадағысөйлемдердімынадайтəртіптеорналастырдық:

Т-1.Оныңқолынқысып,қоштасыптұрып,конверттіұстатты.

Т-2.«Екеуміздебұнықуанышыңызғапайдаланарсыздегенүміттеміз»,–дедіол.

Т-3.Сосынолкетуікерекекенін,əлідешаруаларыкөпекенінайтты.

Т-4.Чекмыңдолларғажазылыпты.

Т-5.Бұлақшасолкездеоғанжаңаөмірбастауүшінжеткіліктіқомақтықаржыеді.

Т-6.Оғансолкездеқайтарыпжіберунемесежыртыптастаутуралыойкелгенболатын,алкейде

дəлсолайістегенімжөндептеойлады.

Т-7.Дегенменбəрібіролайістейалмаседі.

1-сурет.Сөйлемніңорынтəртібі

Əрбірреспонденткеəңгіменіаяқтауүшінсауалнамадағысөйлемдердіөз

ыңғайына қарай құруға, яғни үйлесімді етіп жеке-жеке реттеу үшін өз

сөйлемтəртібінжасауғатапсырмаберілді.Мағанөзімніңбаламасөйлемдер

тəртібін ойластыруыма болар еді. Ондай жағдайда бұл барып тұрған

көзбояушылықболыпшықпақ.Өзіміздегенжауаптытабумүмкіндігіненде

айырылар едім. Маған студенттердің оқиғаны баяндаушы ретінде əрекет

еткені,алдағымəтінүзіндісінен(бұлжолыбасынанемес,соңынан)шешім

шығарғаны керек болды. Содан кейін осы үзінділердіпайдалана отырып,

ұласқан шағын əңгімеде (storyness) ішкі сезімін қолданатындай ізденісте

жұмысжасағанықажетеді.Əлбетте,менолардыңұсыныстарынМанроның

шешімдерімен, олардың түйсігін Манроның əртістік шеберлігімен

салыстыруды мақсат тұттым. Мұндағы ойым – өз сөзіммен һəм ішкі

түйсігім арқылы оқырмандарымның еркінен тыс білген мəліметтерін бір

қисынғакелтіріп,қалыпқатүсіру.

Мен көптеген оқырманның өздері құрған сөйлем ретін Т-2 сөйлемінен

бастағанына қайран қалдым. («Сенің бұдан оң нəтиже шығаратыныңнан

екеуіміздеүміттіміз»,–дедіол.)Тіптібұлжерде«бұдан»сөзініңалдында

ешқандай анықтауыш сөз жоқ болса да, төменде тізілген категориядағы

оқырмандар – бастапқы абзацтың бірінші жақтан баяндалған нұсқасын

оқығандар; үшінші жақтан баяндалған нұсқаны оқығандар; деректі

шығарма оқып отырмын деп ойлағандар жəне көркем шығарма оқып

отырмындепойлағандаросытаңдаудыжасаған.Көпшіліктіңкөңіліауған

бұл таңдаудың себебін түсіндірудің жалғыз жолы – конвенцияның басым

күшін мойындау. Бұл тенденция Хемингуэйдің көркем шығарманы да,

деректітуындыныдаіс-əрекеттіңортатұсында(inmediasres),кенеткіріспе

бөліммен ашуды ұнататын кезінен бастау алады. Көріп отырғанымыздай,

Манроныңсөйлемреттілігінбастауəдісімүлдембөлек.Негеолай?Оның

көздегенмақсатынесонда?

Осымəселелертуралыойланбасбұрынмағанбасқатізбектіңаяқталуына,

айтарлықтайкеңауқымдыжабушы(closural)аралыққакөзжүгіртуіметура

келді. Оқырмандар соңғы сөйлемді таңдағанда көңілі нені қалағанын

байқатты?Қатысушылардыңқырықалтыпайызы(46%)«Сөйлемніңорын

тəртібіндегі» Т-7

 сөйлемін екшеп алу арқылы бірдей аяқтау сөйлемін

таңдаған. Респонденттердің жиырма алты пайызы (26%) аяқтау сөйлемі

ретіндеТ-6сөйлемінтаңдаған,ал17%оқырманныңқалауыТ-5сөйлеміне

түскен. Басқа ешқандай сөйлем жеткілікті деңгейде іріктеліп алынбаған

соң,менкөптіңтаңдауытүскеносыүшсөйлемгеерекшеназараудардым.

Олар əңгімені аяқтауды білдіретін сөйлем ретінде жабылуды (closure)

меңзейді,яғнибұл–менжылдарбойызерттепжүргенəңгімелердіңерекше

қыры.Менсолбұрынғыеңбеккеəсіресеəңгіме-сөйлемдегіжабунышанын

(signal) яки таңбаларын (markers) анықтау үшін қалыптастырған жүйеме

ұдайы сүйеніп отырдым.

 Менің алғашқы қадамым осы үш сөйлемді

микроскоппенқарағандайжітізерделеуденбасталды.

Жабутаңбаларыжалпы(global)немесежалқы(local)санаттарғабөлінуі

мүмкін,біріншісіəңгімедегіүлгілермен(pattern)тұтасбайланыстырылған,

екіншісісөйлемніңөзіндебар.Меніңтүйгендеріммынадай:

T-5:Солкездеріоныңөмірбастауыныңқамынжасауүшінақшажеткіліктіболды.(Inthosedays,it

wasenoughmoneytoinsureherastartinlife).

ЖАЛПЫ:СИНТАКСИСТІК:кедергілердіжеңу|əлеуметтік-экономикалықтосқауылжойылды.

ЖАЛПЫ:СИНТАКСИСТІК:тепе-теңдіккеқолжеткізілді|«ақша»;«мүмкіндік».

ЖАЛҚЫ: ЛЕКСИКАЛЫҚ: жабу сөздері: абсолюттік/тым əсіре жай-күй | «жеткілікті»; «қамын

жасау».

ЖАЛҚЫ:ЛЕКСИКАЛЫҚ:жабусөздері:уақытшаөзгеріс[қазір]>«солкүндері».

ЖАЛҚЫ:ЛЕКСИКАЛЫҚ:кілтсөздер:табиғимаңызы«ақша»;«өмір».

ТҮЙІН: T-5 сөйлемі – билік/таңдаудың қомақтылығы мен ақша қомақтылығын теңестіретін

бейтарап, ресми (declarative) мəлімдеме. Сөйлемнің ешқандай моральдық немесе кейіпкер

тағдырына қатысты қоспасы жоқ, бірақ ол белгілі бір уақыт ішіндегі экономикалық шындықты

көрсетеді.

Бұлсөйлемдіжабықтармаққа(slot)орналастырғансегізоқырмандеректі/

тарихи жағдайларға басымдық беру арқылы, мəліметке жүгінудің

моралдық һəм психологиялық аясынан гөрі практикалық аясын ерекше

атап өткен. Бұл таңдау ерлер тарапынан көп жасалған. Сондықтан да

көлденеңданагөйбіреу«Мұныңтаңқалатынештеңесіжоқ»депайтуыда

мүмкін.Бірақосыданбұрынəңгімееткеніміздей,тəжірибегеқатысқанер

адамдардың тым аз болуы гендерлік сипатты бөлек бір шарт ретінде

қарастыруды қажет етпейді. Сөзіміз нанымды болу үшін тағы бір

тоқталатын тұс: бастапқы абзацқа ПОЗИТИВТІ ұластырушылар жазған

шынайы өмірден алынған деректі білдіретін сөйлемдер де көңілден

шықпады, ұластырушысы жайлы ӨТКЕН ШАҚТА кіріспе іс-əрекеттің

алдында баяндағандар шала болды. Олардың жазғандары оқиғаны

аяқтауға тұрарлық сөйлем ретінде есептелмеді. Сондықтан келесі əңгіме

баяндаушылар аяқтауды басқа жерден, яғни Грейстің тамыры тереңнен

бастауалатынізденісінеайқынырақжауапұсынатынсөйлемдерденіздеуге

тырысты.

Т-6: Грейстің бірден ойлағаны – оны дереу қайтарып беру немесе жыртып тастау; кейде, тіпті

қазіргедейін,олбұлістіғаламатнəрсеболаредідепойлайды.

ЖАЛПЫ: СИНТАКСИCТІК: алдыңғы күйге оралу | ақшадан бас тарту іске ортақтасуға жол

бермейді.

ЖАЛПЫ:СИНТАКСИCТІК:антитезанемесепарадокс|нақтыіс-əрекетжəнеқиялдағыəрекет.

ЖАЛҚЫ:СИНТАКСИСТІК:қайталау:аллитерация|«Ойлады»//«ойлайды».

ЖАЛҚЫ:СИНТАКСИСТІК:қайталау:бірегейлік-арақатынас|«Ойлады»//«ойлайды».

ЖАЛҚЫ:ЛЕКСИКАЛЫҚ:жабусөздері:абсолютті/асылық(extreme)күй|«заттыжырту».

ЖАЛҚЫ: ЛЕКСИКАЛЫҚ: жабу сөздері: логикалық кері əрекет (reversal) | «Жырту» «берудің»

керіəрекетінбілдіреді.

ЖАЛҚЫ:ЛЕКСИКАЛЫҚ:жабусөздері:уақытшаөзгеріс|«Бірден»>«тіптіқазіргедейін».

ЖАЛҚЫ:ЛЕКСИКАЛЫҚ:кілтсөздер:сюжеттікмағына|«Үлкен».

ТҮЙІН:T-6сөйлеміндеГрейстіңмистерТреверспенмəмілегекелуінеһəмГрейстіңпараалушыға

айналуынажолбермейтінүлкенішкіқайшылықбар.Əрине,бар«іс-əрекет»əзіргеГрейстіңой-

санасындағана.Олісжүзіндеорындайалмайтыніс-əрекеттіойшаболжайаладығой.

Бұл сөйлемді жабу тармағына орналастырған он екі оқырман Грейстің

моральдық даңғыл жолды тану қабілетіне басымдық берді. Бұл таңдауды

оқырмандардың қай тобы болмасын жайдан-жай қалай салған жоқ.

ДегенменТ-6сөйлемі–пайыздықкөрсеткішбойыншаДЕРЕКТІшығарма

оқып отырғанына сенген ер адамдардың, НЕГАТИВ ұластыру

жазғандардың,АШЫҚұластыружазғандардыңданазарынеріксізаулады.

Осы мəселені көтеретін алдағы сынақ тəжірибені ортаға салып,

нақтылыққа негіздемей, мен бұл оқырмандардың Грейсті ең жақсы

жағынан көрсетуге не себепті əңгіменің ең соңында ғана шешім

қабылдағанынайтаалмаймын.

T-7:Бірақсоңында,əрине,олоныорындайалмады.

ЖАЛПЫ:СИНТАКСИСТІК:кедергілердіжеңу|мінездентысимпульстіжеңу.

ЖАЛПЫ:СИНТАКСИСТІК:бұрынғыкүйге/оқиғағаоралу|ол–шамасыкелгеншеқолжеткізетін

нəрсегеқайшыəрекет.

ЖАЛПЫ: СИНТАКСИСТІК: қайталау | «қабілетті» деген сөзден басқа барлық сөз бір буынды

(қысқа).

ЖАЛҚЫ:ЛЕКСИКАЛЫҚ:жабусөздері:абсолюттік/асылықкүй(extreme)|«Əрине».

ЖАЛҚЫ:ЛЕКСИКАЛЫҚ:жабусөздері:логикалықкеріəрекет|«бірақ».

ЖАЛҚЫ:ЛЕКСИКАЛЫҚ:түйіндісөздер:сюжеттікмағына|«қабілетті»;«істеу».

ЖАЛҚЫ:ЛЕКСИКАЛЫҚ:жабусөздері:соңғышарттыатау|«соңы».

ТҮЙІН:T-7сөйлеміГрейстіңшамасыжеткенше жасай алатыннегізгімінез сипатынерекшеатап

өтеді. Ол моральдық жағынан ең биік таңдау бар екенін мойындады, бірақ оны «таңдауға»

«қабілетті» емес (өзі жаратылысынан). «Қабілетті» сөзінің миссис Треверстің ойында қызметші

əйелтуралыойғақозғаусалатынытегінемес.Ол–миссисТреверс«меніңасақабілеттіқұрбым

миссисАбель»депатайтынəйел(168).Бұрынқызметшіəріағаштанөріпорындықжасаушыболып

істегенГрейскейінөмірдеөзін-өзікемелдендіружолынтаңдайды.

Бұл сөйлемді жабу тармағына орналастырған жиырма бір оқырман

Грейстің мінез-құлқына əсер еткен үстем ықпал ретінде моральдық ой-

санаданкейіпкердетерменизмінжоғарықойды.Ерлерденбөлек,əрбіртоп

осы сөйлемді соңы (finale) ретінде құптады. Т-5 сөйлемін мүлдем

таңдамаған топтар, бəлкім, сөйлемнің бейтараптығын, Т-7 сөйлемін қызу

қолдайтынын есепке алған болуы керек. Бұл сөйлемді ПОЗИТИВ

ұластырушылар жазғандардың 83%-ы жəне ұластырушысын ӨТКЕН

ШАҚТА жазғандардың 62%-ы таңдады. Ендеше, бұл көрсеткіш Т-7

сөйлемінекөпшіліктіңтаңдауытүскенінбасакөрсетеді.

Бұлсөйлемəңгіменіңаяқталумежесіүшінтаңдаулыболғаны,шынымен

де таңғаларлық па? Ағылшын тілінде жабуды білдіретін «ақыр соңында»

деген сөз орамынан артық тұжырым жоқ-ау, сірə. Ұйқы құшағына енген

бүлдіршіндерөздерінеарнапоқығанəңгіменітыңдап,«соңы»дегенжерге

келгенде,бұлсөздіңжарықтыңөшетінінбілдіретінінжақсыбіледі.Тағыда

қайталап айтар болсақ, мен бұрын атап өткендей, оқырмандардың төрт

тобы: бастапқы абзацтың бірінші жақтан баяндалатын нұсқасын

оқығандар, үшінші жақтан баяндалған нұсқасын оқығандар, деректі

шығарма оқып отырмын деп ойлағандар мен көркем шығарма оқып

отырғанына сенгендер арасында ортақ бірдей нəтиже шықты. Бəрі 7-

тармақтағыТ-7сөйлемінтаңдаған.Деректікезкелгентəсілменсаралаған

күндеде,əңгіменібасқасөйлемгеқарағанда,дəлосысөйлемменаяқтаған

адамдаркөпекенібайқалады.

Мұнда оқырмандардың топ болып жасаған ең қолайлы сөйлемді

орналастыру тəртібі берілген. Бұл орын тəртібі композициялық, тек төрт

оқырман осындай нақты таңдау жасаған. Көптеген оқырмандар мүлдем

басқаша реттілікті таңдаған, бірақ ол нəтижені өзгертетіндей деңгейде

емес.

2-сурет.Нормативтіорынтəртібі

Сізбұлсөйлемніңорынтəртібі(«Сөйлемніңорынтəртібі»)сауалнамада

ұсынылған тізімнен сəл ғана ерекшеленетінін байқайсыз. Бастапқы үш

сөйлем ғана басқа тəртіпте орналасқан. Жоғарыда айтылғандай,

оқырмандар диалог үзіндісімен ашылуын талап етті. Олар сондай-ақ

мистер Треверстің үйден біржола кететінін мəлімдейтініне, содан кейін

Грейстің қолынан ұстайтынына сенді. Қалай болғанда да, «Тест

тапсырмасы» мен «Нормативтік орын тəртібі» ақшаның жасырын

алмасатынынбілдіреді.Шайпұл қол алысу арқылы алынады. Бұл шартқа

келісуінің өзі Грейстің əлеуметтік дəрежесінің төмен екенін аңғартады.

Шынмəнінде,даяшышайпұлалуғадағдыланған.Соныменқатарбұлоның

қандайқызметатқарғаныяболмасаатқаратынытуралыдасұрақтудырады.

Қалған сөйлемдер «Сөйлемнің орын тəртібі» мен «Нормативті орын

тəртібінде»бірдейреттіліктісақтайды.№4негізгітармақтаақшаменбəрін

де сатыпалуға болатындығы анықталды. Оны мистер ТреверстіңГрейсті

тиын-тебенмен сылап-сипап жатқаны да айқын түсіндіреді. Ол Грейске

Оттавадан кетуді, кедейліктен қашып құтылуды ұсынады. Грейстің бұл

мүмкіндіктен бас тартуға қабілетсіздігі жабу тармағын толықтырады.

«Ақырсоңында»,бізГрейсті Т-7 сөйлеміндекездестіреміз, онда кейіпкер

детерминизмі адамгершілік биікке ұмтылу жайлы армандайтын жанның

қиялына тұсау салғандай болады. Бұл – үнемі өз жолын кеңейту

талпынысынақуатберетінжолайрығынтаңдағанқыз.Оныңшайпұлданбас

тартарлықешбірұстанымыда,ерік-жігерідежоқ.Шайпұл,шынмəнінде,

пара,соныменқатарүстемепайда;Грейсдепаталатынжобағакөрсетілген

қайырымдылық. Бұл тұжырымның өзіндік логикасы бар. Ол нормативті

сценарийгетаныс сюжеттік желіге синхронды түрдеілеседі:шағын-қала-

қыздыңөмірін-жақсартады;бейкүнəпəккүй,өміртəжірибесінеайналады.

Оқырмандарөздерініңұласқаншағынəңгімесіндеқабілетінбайқапкөріп,

əңгімені Грейстің ашкөздікке жол беруіне, өзін-өзі қамтамасыз етуді

ұйғаруыменаяқтауынқалады.

Алайда Манро бұлай жасаған жоқ. Қазір автордың таңдаған сөйлем

тəртібіненазараударалық.

S-1.Сонансоң,олкетуікерекекенін,əлідешаруаларыкөпекенінайтты.

S-2.Оныңқолынқысып,қоштасыптұрып,конверттіұстатты.

S-3.«Екеуміздебұнықуанышыңызғапайдаланарсыздегенүміттеміз»,–дедіол.

S-4.Чекмыңдолларғажазылыпты.

S-5.Оғансолкездеқайтарыпжіберунемесежыртыптастаутуралыойкелгенболатын,алкейде

дəлсолайістегенімжөндептеойлады.

S-6.Дегенменбəрібіролайістейалмаседі.

S-7.Бұлақшаоғанжаңаөмірбастауүшінжеткіліктіқомақтықаржыеді.

3-сурет.Оқиғаныңорынтəртібі

«Соңында» деп басталатын сөйлем əңгіменің соңында емес. Енді бір

сөйлемнің өз уақытынан бұрын орналасуы, байқағанымыздай, көптеген

оқырмандардыңдұрыспайымдауынақайшыкелді.БірақМанроүшінбұл

стратегиялық тұрғыдан орынды болды. Ол сөйлемнің жабылу тармағын

(closuralslot)ақшаныңсатыпалуүстемдігінеарналғанескертпеүшінбос

қалдырды. Оның оқиғасы чектің транзакциялық құнымен аяқталады –

ақшаменжаңаөмірсатыпалуғаболады.Олсыйнемесепараболсын,бұл

жағы маңызды емес. Манро Грейстің өмірге деген құштарлығына тіпті

оныңдраматизмдікталғамынадақайтыпоралмайды.БірақГрейстің орта

мектепте оқытылатын пəндерден бөлек кітаптарды оқығанына айналып

соғады.СебебіГрейс«адамғатегіноқыпүйренугеболатындүниеніңбəрін

білгісі келді» (166). Бұл – оппортунизмнің бір түрі, дəл солай, сонымен

қатар табан тірескен үнемділік. Грейстің ақшаны қайтарып беруге

«қабілетсіздігі» оның моральдық тұғырының құрылымдық жағынан əлсіз

болуынан емес (бірақ олай болуы да мүмкін), драматизмді тани білу

қабілетінің əлі шыңдалмағанынан да емес. Ол – жаратылысынан

интеллектуалды жəне эмоциялық тұрғыдан отбасын асыраушы. Грейсте

жоқ-жітіктіңқұнынөлшейтінкөңілтаразысыбар.Бұл–өзқамынойлаудан

гөріəдеттегіқұнттылық(еңбексүйгіштік).

Бұрын мен оқырмандардың шағын əңгімені құрауда қалыптасқан

үлгілергеқаншалықтыəуестенгенінбайқадым.Оқиғанықайтақұрудаолар

əңгімені «диалогпен» ашып, соңын «ақыр аяғында»деп аяқтағысы келді.

Оларіс-əрекеттегішағынəңгіменіқабылдаудыңграфикалықнұсқасынқұп

көрді. Оқырмандардың түйсігі оларды тура жолдан адастырған жоқ.

Макродеңгейде Манро, расында да, жолайрығын білдіретін классикалық

əңгімені, яғни көпке таныс баяндау типологиясын ұсынады. Бірақ оның

микродеңгейдегі таңдауын мұқият қарастырыңыз: айталық, соңғы

сөйлемдердіорналастырудыңекітəсіліарасындамəтінбөлекбіроқиғаны

əңгімелейді; композициялық «оқырман» реттілігі мен Манроның

таңдауындағы реттілікті салыстырған кезде, біз түпнұсқа мəтіннің екі

жерде нормативті орын тəртібінен түбегейлі ауытқып кеткенін бірден

байқаймыз; ол жерде оқырмандар өз тұспалына сенімді болған. Мұнда

Манроөзіүйіріпəкететінсценарийлердіойнақыпайдаланғансекілді.

Əрине, мен бұл жайында нақты ештеңе айта алмаймын. Керісінше,

өзімнің де, өзгелердің де баяндау тəжірибесі кез келген алдын ала кесіп-

пішілген, бекітілген нұсқауға қарсы дəлел ұсынады. Ұлы жазушылар

сценарий жасамайды, бірақ олар сценарийде саналы əрі бейсана түрде

дүмпу тудырады, оны иеді, бұзады. Сайып келгенде, жазушылар да

оқырманның өзі. Олар да оқырман секілді, ақпарат тармағын баяндау

реттілігіне сай ұйымдастырудың, дəл солай танымдық (когнитивті) жəне

мəденижолдарыменшектелген.

Қазіргіуақытташағынəңгімеформулаға

бейімделген жанр ретінде қарастырылады. Бұл таңғаларлық дүние емес,

өйткені оның тамыры пропптық (Proppian) фольклордан бастау алып,

«жылтыр тегіс» түрлі түсті журналдарда кеңінен жайылды. Бірақ

Манроныңжағдайында,таныстипологиялардыңтүпкіжаратылысышектеу

емес, дұрысы, ресурс дегім келеді. Менің оқу тəжірибемде қолдан келер

нəрсе–қойнаудажатқандүниеніжарыққаалыпшығу.Оныңжарқындығын

(salience) бағалау, оларды екшеп алып, барынша жүйелі түрде тексеру.

Əңгімегежасалғанталдауларымдакемшіліктерменсубъективтіпікірболса

да,оларматериалдыоқшаулаудаорашолақтық(ungainly)танытсада,басты

мақсат автордың өз көзқарасын ашып көрсетуінде жатыр; оқырманның

қабылдау тəсілі тұрғысынан, əңгімелік моделдің əдісі бойынша жанама

түрдітабуындадепбілем.

Мен осы тəжірибе шағын əңгіме жазудың шебері Манроны түсінуге,

оның еңбегін «беллетристикалық» деп тапқан баяндау теоретиктерінің

автордың «күрделілігінің сырын» ұғынуына жəне орта тұсында үзігі бар

«Құштарлық»əңгімесінарративретіндеқалайбірігетінінтүсінугесептігін

тигізер деп ойладым. Екі сұрақтың жауабы да бір-біріне тəуелді екеніне

таңғалатынтүктежоқ.Меніңтəжірибесіз,бірақжаттыққаноқырмандарым

маған «Құштарлықтағы» Манроның өзіндік стилін, оның оқиға мен

шешімдер реттілігін қарсы шығу реңкімен беруі, арасында тастап кетуі,

қайта құруы сынды ерекшеліктерін көрсетіп берді. Мұның бəрі, өз

кезегіндебойынан«Құштарлық» аңқитын, əбденекшелгенсөйлемдерден

құралғантəрбиелікроман(bildungsroman)жанрынтолықтыруғаболатынын

байқауымакөмектесті.

Менің бастапқы абзацқа жазылған ұластырушыларды зерттеуім

Манроның жолайрықты типологияны бастау үшін өткелдер мен

тосқауылдар образын қаншалықты табандылықпен қолданатынын

түсінуіме жол ашты. Əңгіменің аяғына шығып, оқырмандардың түйсігін

автор шеберлігімен салыстыра отырып, орын тəртібі жөнінде

микродеңгейдебасқарылатыншешімдердібайқадым.

Манро метапроза жазбайды, бірақ ол дəстүрлі сюжет əдістерін оларға

қарсы шығып та, мақұлдап та ұтқыр пайдаланады. Бұл нəрсеге аңғал

оқырмандарым кездейсоқ көзімді жеткізді. «Құштарлықтың» ауылы жай

əңгімеденалыс,бірақол«роман»даемес.Олкейіпкердіашуүшіншағын

əңгіменіңүлгілерінпайдаланужəнежетілдіретүсуарқылышығармаəсерін

күшейтетүседі.

Грейс қандай адам жəне ол қай жолмен бағыт алды? Бұл – шағын

əңгімелердегі сөйлемдердің орын тəртібі, басталуы мен аяқталуы туралы

һəм басы мен аяғы арасындағы жол карталары туралы сұрақтар. Ақыр

соңында, мен Грейсті жүргізуші де, жолаушы да емес, шытырман өмір

жолындаалға беталған, əрбірқашықтықтыгаллонмен өлшеген,алдынан

шыққан əрбір бұрылысты айналып шығатын көлік құралының өзі деп

білдім.

Ескертпе

1. Респонденттерге сауалнамадағы сұрақтардың тəртібі əсер етеді. Екінші жағынан, əрбір

респондентке тəртіп орнату туралы берілген нұсқаулық тəртіпті көшіріп алуға кедергі

болады.

2. Кодтаудыңбұлжүйесінегжей-тегжейлітүсінуүшінқараңыз:Lohafer,ReadingforStoryness

59–60.Жалпы,шабытберетінжəнеқысқаəңгімелердітереңіректүсінуүшінқараңыз:John

Gerlach,TowardtheEnd:ClosureandStructureintheAmericanShortStory.

3. МағанМанроныңсаботажжасағандағыниетіменбұлтуралыəңгімелеудіңбірегейжолын

көрсетіпбергеніүшінМайклТрасслергеқарыздармын.

4. Қараңыз:мысалы,Benson.

Сілтеме

Benson, Margaret S. «The Structure of Four‐ and Five‐year‐olds’ Narratives in Pretend Play and

Storytelling»,FirstLanguage13(1993):202–23.

Gerlach,John.TowardtheEnd:ClosureandStructureintheAmericanShortStory.Tuscaloosa:Univ.of

AlabamaPress,1985.

Lohafer,Susan.ReadingforStoryness:PreclosureTheory,EmpiricalPoetics,andCultureintheShort

Story.Baltimore:JohnsHopkinsUniv.Press,2003.

Munro,Alice.«Passion».InRunaway,159–96.NewYork:Knopf,2004.

ҮШІНШІБӨЛІМ

Феноменология.Қабылдау.Этика

БІРІНШІТАРАУ

Кіріспе.Білімахуалы/басқаларменқарым-қатынас

ДжулиРивкинменМайклРайан

XVIII ғасырда неміс философы Иммануил Кант «Біздің идеяларымыз

миымыздағы сезімдік əсерлерден пайда болады» деп пайымдаған бұған

дейінгі философтарға жауап бере отырып, туа біткен ақыл-парасат қуаты

сенсорлық(сезімдік)дағдыны(тəжірибені)қалыптастырадыдептұжырым

жасады. Білім тек сезімдік ақпараттың адам миында тіркелуінен ғана

тұрмайды. Сол ақпарат уақыт пен кеңістікте реттелуі мен ақыл-ой

принциптеріне сəйкес болуы тиіс. Ақыл-ойдың туабітті интуициялық

қабілетіаталмыштəртіптісақтауғажауапты.

Ақыл-ойқуатынтəжірибеліктұрғыданорнықтырғансоң,Кантөнермен

этика идеясына жүгінді. Ол біздің этикаға қатысты пайымдауларымыз

көбінесе ақыл-ойға сүйенгенімен, өнерге қатысты пайымдауларымыз,

негізінен, сенсорлық сипатта деп атап көрсетті. Өнер жөнінде сөз

қозғағанда, оның мақсаты мен міндеті бола тұра, кейде сол мақсат-

міндеттіңнақтыемесекенінескертеді. Өйткеніөнероғантүрткі болатын

сыңай танытқанымен, ол – «мақсатсыз мақсаткерлік» («purposefulness

withoutapurpose»).

Біздің мінез-құлқымызды өзгелермен бірлікте қарастырып, реттеп

отыратын этика барынша қисынға сүйенуі тиіс əрі белгілі бір мақсаты

болуы керек. Адамның өзара əрекеттестігінің осы қырында Кант біздің

этикалықшешімдерімізбеніс-əрекеттеріміздіқалыптастырудаақыл-ойдың

қызметі қандай болуы керек екенін нақты айқындауға болатынын

анықтады. Біз əрқашан өзімізді жалпыға міндетті тəртіптің шегінде

көрсететіндейдеңгейдеұстайбілуімізқажет.Əрбірəрекетəмбебапболуы

жəне жалпы қағиданы іске асыруы тиіс. Барлық жеке жағдайларда

қолданылатын қағида не жалпы ереже өзімізге жəне басқаларға қатысты

қалай əрекет ететініміз жөніндегі этикалық шешімдерімізді хабардар етуі

керек.

XIX ғасырда философияда басым болған позитивизмді жоққашығаруға

тырысқантағыбірнемісфилософыЭдмундГуссерльақыл-ойдыңқуатын

қайтақозғағанша,Кантбасаназараударғанақыл-ойдыңтабиғиқабілеттері

бір жарым ғасыр бойы ескерілмей, елеусіз қалып келді. Позитивизмнің

мəнімынада–эмпирикалықдеректеронсыздабілімболыпсаналады,əрі

мұндайбілімəмбебапқағидаттардыойдағыдайісжүзінеасырғандығымен

емес, қаншалықты пайдалы болғанына қарай бағаланғаны жөн. Ақыл-ой

жөнінде немесе оның қалай қызмет істейтініне аса қатты мəн берудің

қажеті шамалы. Ақыл фактілердің тиімділігін өлшейтін қарапайым жазу

құралыболды.

Алайда ақыл сенсорлық деректермен басқарылатын болса, онда

философия ақ пен қараны айыруға, жақсы мен жаманның аражігін

ажыратуға немесе ақиқат шешім қабылдауға қалай қол жеткізеді? Ал

жасауға тиіс ойға алған дүниелеріміздің бəрі сенсорлық фактілер мен

пайдалымəліметтерболса, мұндабілімменмінез-құлыққажолбасшылық

жасайтынрационалқағидаларболмаседі.

Əлемдегі барша заттар жайлы білім, шын мəнінде, білімді игеруекенін

айта келіп, Гуссерль аталмыш мəселені өзінше шешуге тырысты. Біз

білетін дүниелер мен көріп тұрғандарымыздың бəрі – көз алдымыздағы

заттардың өзінен гөрі санамыздағы объектінің бейнесі. Бұл менталдық

объектілер «феномендер», яғни құбылыстар деп аталды, ал Гуссерльдің

осыларжайлыайтқысыкеліпжетілдіргенфилософиясы«феноменология»

дегенатпенбелгіліболды.

Кант сияқты Гуссерль де ақыл сенсорлық деректерді формалды немесе

абстракт саналатын əмбебап байланыстырушы қағидаларға айналдырады

деп сенді. Ол геометрияның мысалына жүгінді. Геометрияда мінсіз

үшбұрышты көз алдымызға елестете аламыз. Ол менталды құрылым

ретінде бар болғанымен, əлемдегі бірде-бір нақты үшбұрыш мұндай

формалық кемелдікке жете алмайды. Деректен таза, формалды ойша

құрылым мен заттың идеясын шығару арқылы ақыл шындыққа жетеді,

олайболса,ақиқат–заттыңөзіемес,идеясы.

Дүниежайлыойланаркездеақылдыңтуабіттіинтуитивтіамал-əрекеттері

қажет.Оларбіздіңақыл-ойымыздағысенсорлықдеректерменшектелмейтін

шындықтыңтрансценденттікпринциптерінұғуымызғасепболады.

ХХ ғасырда философиялық ойдың даму процесі басқа арнаға ойысты.

Джон Дьюи, Мартин Хайдеггер, Людвиг Витгенштейн мен Жан-Поль

Сартр сынды философтардың айтуынша, біз əлемде қалай өмір сүріп

жатқанымызды жете түсінеміз. Тіпті сезімдік деректерден асып түсетін

білімнің абстракт формалды қыры мүмкін болса да, барша білім кеңістік

пенуақытішіндетіршілікетушішынайыболмысретіндеəлемдеһəмбіздің

өмірімізденығаядыдептүсіндірді.

XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басындағы теориялық оқиғалар

бұлтүсініктердітереңдететүсті.ЭммануэльЛевинастанЖакДерридамен

Марта Нуссбаумға дейінгі бірқатар ойшылдар біздің басқалармен қарым-

қатынасымызадамдықəрекетіміздіңеңмаңыздықырысаналадыдептүйді.

Дəл осы ойшылдардың көзқарасы бойынша, абстракт қағидалармен

салыстырғанда, адам баласының басқалармен қарым-қатынас жасауында

этиканың маңызы елеулі болды. «Басқалар» біздің өзімшілдігімізді

шектейді əрі бізді өзгелерге жауапкершілікпен, түсіністікпен қарауға

міндеттейді.

Білімнің дүние тіршілігі контексінде орын алу сезімі əдебиеттің уақыт

ағымында қалай тіршілік ететіні жайлы түсінікті туғызды. Əдеби

шығармалардыжарыққашығаруғада,жариялауғадаболады,бірақоныңне

екенін, нені көрсететінін оқырманның оған қалай қол жеткізетіні ғана

анықтайды.Оқырманныңнемесеқабылдаушыныңсанасындашығарманың

қалайөңделгені–оныңқұрылымыныңажырамасбөлігі.Міне,сондықтан

да əдебиет табиғатында оған деген қатынасқа тəуелді һəм құбылмалы.

Əртүрлі тарихи жəне əлеуметтік жағдайдағы адамдардың оны қабылдау

деңгейіөзгеше болса, солəдебишығармабірғанабұлжымайтындүниені

білдіредідептұжырымдауақиқатемес.

Вольфганг Изер («Өрелі оқырман» («The Implied Reader», 1974)

əдебиеттің оқырманға бағытталатынын, сондай-ақ оқырманның мəтін

ішінде орны бар екенін айтқан болатын. Бірбеткей (радикал)

феноменологияөкіліСтэнлиФиш«Осытоптамəтінбарма?»(«IsTherea

TextinThisClass?»1980)аттыеңбегіндеəдебимəтін оқырмансанасында

жанданғанға дейін жасырын күйде қалатынын атап көрсетті. Былайша

айтқанда, оқылмаса мəтін тұл, ол өмір сүрмейді деген сөз. Ханс Роберт

Джаусс («Эстетиканы қабылдау жолында» («Towards an Aesthetic of

Reception», 1982) мəтіннің қабылдануының əлеуметтік жəне тарихи

салмағынатапөтті.Мəтінніңмағынасызаманынақарайөзгеріпотырады,

өйткені оларды əр кезең оқырманы өз көзқарасы тұрғысынан əртүрлі

оқиды. Пьер Бурдье («Айырмашылық: əлеуметтік сынға қатысты пайым

талғамы» («Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste», 1984)

атты еңбегінде əртүрлі əлеуметтік топтар өнерді түрліше жүзеге

асыратынын айтты. Жоғары əлеуметтік топтағы көзі қарақты, жоғары

білімді оқырман сапаны формалды экспериментпен қатар қойса, білімі

таяздауоқырмандарменкөрермендернақтыреализмдіөмірүшіншынайы

депбағалап,оныісжүзіндепайдалысанайды.БурдьеКанттыңэстетиканы

мақсатсыз табандылық мəселесі деп таныған идеясын белгілі бір

əлеуметтік топқа ғана қолдануға болады деп көрсетті. Оның танымында

өнержайлыпікірлер–білімментабысдеңгейініңрефлекстері.

Феноменологияны, қабылдау мен этиканы бірге қарастырдық, өйткені

біздіңəдебимəтіндерменжəнеəдебикейіпкерлерменқарым-қатынасымыз

этикағаарналғансынақəріоқуалаңыболғаныналғатартуымызғаболады.

Ақылдың ой тезінен шығарған мағынасы, яғни əдебиетпен қалай

əрекеттесетіні – эмпатияны дамытудың маңызды жолы. Этика үшін

маңыздысы – өзгелергеқамқорлықһəмөзгелердіңөмірін өзінікіндей етіп

елестету қабілеті. Бұл енді, жалпы айтқанда, аз да болса, оқырманның

романдыөзөмірісуреттелгендейəсерменоқыпшыққанынаұқсайды.

ЕКІНШІТАРАУ

Трансценденталдыэстетика

ИммануилКант

Трансценденталдыэстетика

жөніндегіжалпыескертпелер

І. Жаңсақтыққа ұрынбау үшін, ең алдымен, жалпы сезімдік танымның

негізгі қасиетіне қатысты көзқарасымызды мүмкіндігінше айқын

түсіндіруімізқажет.

Мұнда айтпағымыз: біздің аңдауымыз құбылыс туралы түсініктен өзге

ештеңе емес, заттар немесе олардың қатынасы, шын мəнінде, біздің

аңдағанымыздай, яғни көріп тұрғанымыздай құрылмаған. Егер субъекті

ретіндегіөзімізді яки сезіміміздіңсубъективтіқасиетінғанажойсақ, онда

заттардың тұтас қасиеттері мен олардың кеңістік пен уақыттағы барлық

қатынастары,тіптікеңістікпенуақыттыңөзіжоқболыпкеткенболареді.

Өйткені құбылыс ретінде олардың өздігінен өмірі жоқ, тек біздің жан-

дүниеміздеғанатіршілікетеалады.

Өзіндік мəнге ие нəрселер қандай (табиғи болмысы қандай) һəм олар

біздің сезімдік қабылдауымыздан мүлдем өзгеше ме, бұл жағы бізге

беймəлім. Біз оларды өзімізге тəн үйреншікті қабылдаудан өзге ештеңе

білмейміз.Əрбіртіршілікиесінеміндеттіемесосықасиет,тымқұрығанда,

əрбір саналы жанға – адамға тəн болуы керек. Біз қабылдаудың тек осы

тəсілін (амалын) ғана білеміз. Кеңістік пен уақытоның таза формасы, ал

түйсінуболсаоныңматериясы.Кеңістікпенуақыттыбізтекаприори,яғни

кез келген шынайықабылдауға дейін ғанатанып-біле аламыз; сондықтан

даолтазааңдау;түйсікболсабіздіңтанымымыздыңмəні,солсебептіол

апостериорлықтаным,яғниэмпирикалықаңдаудепаталады.

Алғашқысы қандай сезім тудыратынына қарамастан, абсолютті

қажеттілік тұрғысынан біздің түйсігіміздің ішінде ғана болса, екіншісі

əрқилыкүйдеболаалады.Тіптіішкітүйсігімізсаналатынаңдауымыздыең

жоғарғы айқындық дəрежесіне жеткізсек те, мұнымен өзіндік мəнге ие

объектілердің қасиетін [тануға] бəрібір жақындай алмайтынымыз анық..

Қалай болғанда да, ондай жағдайда біз аңдауымыздың тəсілін, яғни

сезімдік қабылдауымызды ғанатолыққанды таныған боларедік,оныңөзі

əрқашанобастансубъектігетəнкеңістікпенуақыт[барболған]жағдайда

ғана мүмкін болмақ. Өзіндік мəнге ие объектілер өз ішінде қандай күйде

болуымүмкінекенібізгемүлдебеймəлім.Тіптіолжайлыеңсəулелібілім

берілгенкүнніңөзіндеде,оныңсыртқыкөрінісіненбасқаештеңеніайыра

алмаймыз.

Бүкіл сезінушілігіміз заттардың тек өзіне ғана тиесілі қарама-

қайшылықтыңкөрінісідегенпікірменкеліссек,сезімдікпенсыртқыкөрініс

түсінігі бұрмалануы мүмкін. Ал оларды өзіміз саналы түрде ажырата

алмайтын жекелеген түсініктер мен жиынтық символдар ретінде алсақ,

біздің оларға қатысты біліміміз бос һəм жарамсыз болып шығар еді.

Қарама-қайшылық пен нақты көріністің арасындағы айырмашылық

қарапайым логикаға сай жəне ол мазмұнға қатысты емес. «Құқық» кең

тарағанмағынасындаодантуындайтыннəзікспекуляциялардыңбарлығын

қамтиды. Бұл күмəнсіз. Солай бола тұра, оның ең қарапайым əрі

тəжірибелікқолданысындаосымағынаныңішіндегіəрқилыойлардыұғына

бермейміз.Бірақжайғанақарапайымкөрінісібаржалпытүсініктіақылға

қонымдыдеуорынсызболар.Өйткені«құқық»ешқашанкөзгекөрінбейді.

Бұл түсініктегі ұғым ғана олардың өзіне тəн əрекеттерінің қасиетін

(моральдыққасиет)пашетеді.Біржағынан,бірденедегіаңдаудыңкөрініс

беруіндеобъектігетəнештеңедежоқ.Бұл–жайғанабізгеқозғаусалатын

нəрсеніңкөрінісіментəсілі.Білімдісіңірудібілдіретінмұндайқабілетіміз

сезімдікдепаталады.

Тіпті бұл құбылыс бізге барынша айқындалған күннің өзінде, осы

біліміміз өзіндік мəнге ие объектіні білуімізден толығымен өзгеше күйде

қалабереді.

Міне, сондықтан Лейбниц пен Вольф философиясы сезімдік пен

интеллектуалдықтыңайырмашылығынайқындаудатеклогикалықаражікті

мойындау арқылы, біздің біліміміздің бастаулары мен табиғаты туралы

баршазерттеулердіңмүлдемқиыскөзқарастыңжетегінекетуінемұрындық

болды. Шын мəнінде, бұл айырмашылық трансценденталды һəм білімнің

айқын я болмаса бұлыңғырлығының формаларынан бұрын, оның

бастаулары мен мазмұнына қатысты айқындалады. Сол себепті біз

сезіммен заттың өзіндік қасиетін шала-шарпы білмек тұрмақ, мүлде

танымаймыз да. Ал субъективті қасиеттеріміз жойылды дейік, онда

сезімдік пайымдау берген қасиеттерге ие объект еш жерде кездеспейді.

Кездесуідемүмкінемес.Өйткеніоныңқұбылыстықформасынанықтайтын

–нақбіздіңсубъективтіқасиеттеріміз.

Мəні бар əрі олардың аңдауына тəн көріністерді кездейсоқ немесе

сезімдікқабылдауғаадамзаттыңтіптідеқатысыжоқ.Олардыңбəрібелгілі

бір нақты көзқарасқа тиесілі болғандықтан ғана айқын аңғарамыз. Не

болмаса, түрлі мағынадағы құрылымдық ерекшеліктер арқылы аңдаумен

байланысатындықтанғанабір-біріненажыратыпқараймыз.

Көбінебізқұбылыстардан,шынмəніндеаңдауғаболатынжəнекезкелген

адамдық сезімнің бойлай алатын сипаты мен оларға кездейсоқ қана тəн,

сезімдікқабылдауғатіптідеқатысыжоқ,белгілібірсезімініңерекшекүйі

немесеқұрылымынатиесілідүниеніажыратыпқараймыз.

Əдеттегідей, осы сатыда қысқа уақыт тұрып қалып, эмпирикалық

аңдауды əрі қарай қажет деңгейде өзіне тəн жай бір құбылыс ретінде

қарастырмасақ, оның өзін еш белгісі табылмайтын, көрініссіз дүние деп

қабылдауымыз ықтимал. Ондай жағдайда трансценденталды

айырмашылығымыздыжоғалтамызда,бұдансоңбізөзіміздіөзіндікмəнге

иезаттардытаниалатындайелестетебастаймыз.Алайдаоныңобъектілерін

соншалықты терең зерттегенімізге қарамастан, сезім əлемінде тек қана

сыртқыкөріністерденбасқаешнəрсеменəрекеттеспейміз.Күншуағының

түрленуінен пайда болған кемпірқосақты жай көрініс қана деп

қабылдауымыз мүмкін, ал жаңбыр – өзіндік мəнге ие зат. Соңғы ұғым

қарапайым физикалық мағынасында қабылданғанда ғана дұрыс болмақ.

Сонан соң жаңбыр барлық тəжірибеде де, сезімге қатысты əртүрлі

жағдайларда да басқаша емес, біздің түйсігімізде нақ солай анықталады.

Бірақ біз осы эмпирикалық объектіні жалпы сипатта алып, оның мəні

баршаадамзатүшінбірдейболааламадегендіескермей,объектініңөзіндік

қалпынкөрсетеаламадесек(бұлжердебізқұбылысретіндеэмпирикалық

объект болғандықтан, жаңбыр тамшысын тұспалдай алмаймыз), арадағы

объектімен қатынас мəселесі бірден трансценденталды болып шығады.

Сонансоңбізжаңбыртамшыларыжайғанакөрінісемес,олардыңдөңгелек

пішіні,тіптіолартүскенкеңістіктеөздігіненештеңедеболаалмайтынын

топшылаймыз. Тек ақыл-ой түйсігіміздің болмашы түрленуі мен негізгі

формасыекенін, бұл трансценденталды объектбізүшінбелгісіз боп қала

беретінінтүсінеміз.

Трансценденталды эстетикамыздың екінші бір маңызды мақсаты

(міндеті) – шындыққа жанасатын гипотеза да мойындалып қана қоймай,

органон (ежелгі грек сөзі – аспап, құрал-жабдық дегенді білдіреді.

Философияда дұрыс зерттеудің құралы ұғымында қолданылады. Оны

ғалымдар Аристотельдің логикалық еңбектерінен алып жүр. – Ред.)

ретінде қызмет етуі тиіс кез келген теориядан талап етілетіні сияқты

неғұрлым сенімді жəне күмəнсіз болуы керектігі. Осы сенімділікті

барыншананымдыетуүшіндұрысдептапқанұстанымымыздыайқындап

беретінжағдайдымысалетіпкөрейік.

Кеңістікпенуақыттыөздігіненобъективтідепкөңілгетоқыпқоялықта,

оларды өзіндік мəнге ие заттың мүмкін болуының шарты болады деп

алайық. Біріншіден, екеуіне де байланысты көптеген априориларға қоса,

даусыз аподейктік жəне синтетикалық пайымдаулар туындайды. Бұл –

əсіресеосызерттеудеайрықшаназарымыздыаударатын,кеңістікұғымына

қатысты алғанда байқалатын бұлжымас шындық. Олай болса, мен

геометриялық пайымдаулардағы априори синтетикалық болып

келетіндіктен, əрі аподейктік айқындыққа ие болғандықтан, мұндай

пайымдауларға қалай табан тіредіңіз жəне түсінік ұғымы неге сүйеніп,

қажеттілігі абсолют һəм əмбебап іске асатын шындыққа қарай ұмтылады

деген мəселені көтерер ем. Мұны белгілі бір түсінік пен аңдау арқылы

ұғынааламыз.Оданбасқажолыжоқ.Оларғааприоринемесеапостериори

арқылы ғана қол жеткіземіз. Олар бұдан кейінгі формасында, нақтырақ

айтсақ, эмпирикалық түсінік ретінде, бұған қоса, эмпирикалық аңдауға

негізделгендіктен, түсінік те, аңдау да қандай да бір синтетикалық

пайымдау ұсынбайды. Тек қана өзіндік зат ретінде қарапайым, яғни

эмпирикалық тəжірибе бола алады. Бірақ барлық геометриялық

пайымдауларғатəнболарлықтайқажеттілікпенабсолюттіəмбебаптыққаие

бола алмайды. Ал мұндай білімге қол жеткізудің алғашқы һəм жалғыз

тəсілінекелсек,анығырақайтқанда,қарапайымтүсініктерарқылынемесе

аңдаумен алынатын априори білім туралы айтар болсақ, қарабайыр

түсініктерден синтетикалық емес, аналитикалық білім алынатыны айқын.

Мысалы,«екітүзусызықбіркеңістіктіқамтиалмайды,яғниоларменқатар

бірде-бір фигураның болуы мүмкін емес» деген пайымдауды алып, оны

түзусызықтарменекісандыұғымнаншығаруғатырысыңыз.Неболмаса,

«үшсызықтытүзусызығыбарбірфигураболуымүмкін»дегенпайымды

қабылдап,оныдасəйкесұғымдарданшығаруғатырысыңыз.Сіздіңбарлық

еңбегіңізбекер,оғанқоса,сізəрқашангеометриядажасалыпжатқантəрізді

аңдауға жүгінуге мəжбүр екеніңізді білесіз. Сондықтан аңдау объектісін

қабылдаңыз. Бірақ бұл аңдаудың қай түрі? Бұл таза априори аңдауы ма,

əлдеэмпирикалықаңдаума?Егерэмпирикалықаңдауболса,оданəмбебап

жарамдыпайымшықпайды.Əсіресеаподейктікпайымныңтуындауытіпті

де мүмкін емес. Өйткені тəжірибе мұны ешқашан да бере алмайды.

Аңдауыңызда объектіні априори түрде қабылдап, синтетикалық

пайымыңызғанегіздеуіңізқажет.Ішіңіздеаприоридіңаңдауқуатыболмаса

жəнебұлсубъективтіжағдайформасынақатыстыалғанда,біруақыттаосы

сыртқы аңдауыңыздың объектісі ретінде өздігінен мүмкін болатындай

əмбебапаприоришартқадаайналмайды.Объект(үшбұрыш)сізгеқатысты

кез келген қарым-қатынастан тысқары өзіндік бір зат болса, онда

үшбұрышты құрудың субъективті шарты ретінде ішіңізде бар болуы тиіс

субъектіні үшбұрышқа міндетті түрде қатысты болуы керек деп қалай

айтар едіңіз? Бұдан пайымыңызға (үшбұрышқа) объектіде міндетті түрде

болуытиіс бір нəрсе ретінде жаңа бір өрнек қоса алмайсыз ғой. Өйткені

бұлобъектсіздіңтанымыңызғабұғандейін-ақ,білімжинаужолыменемес,

көрінісретіндеберілген.Кеңістік(олуақытқадақатысты)сізүшінтекқана

белгілібірнəрселердіңтексыртқыобъектілеріболаалады.Онсызсыртқы

объектілердіңсубъективтішарттарыөзіндікзатретіндеешқандаймаңызға

иеболмайтынаприоришарттарыбарсіздіңаңдауыңыздыңформасығана…

Олай болмаса, сыртқы объектілерге қатысты синтетикалық априори

тұрғысынан ештеңе белгілей алмас едіңіз. Сондықтан бұл жай ғана

ықтималдық емес, кеңістік пен уақыт бүкіл ішкі-сыртқы тəжірибенің

қажетті шарты ретінде жалпы аңдауымыздың жай субъективті шарттары

болады.Соныменбіргеосышарттардыңқарым-қатынасындаобъектілердің

барлығыайқындалып,сыртқыкөрінісінбереді.Əйтседе,көрінісберетұра,

осышарттараясындатіршілікететінзаттардыңбарлығыныңөзіндікмəнге

ие зат күйіндегі сипатын бізге танытпайды. Сол себепті, құбылыстың

формасына қатысты априори туралы көп дүние айтуға болғанымен, осы

құбылыстардың негізінде жатқан өзіндік зат жайлы ешқандай да кесімді

сөзайтаалмаймыз.

II.Ішкіжəнесыртқысезімдердің,яғниқұбылысретіндегісезімніңбарлық

объектілерінің идеалдығы туралы келесі жайттар осы теорияның жақсы

дəлелі бола алады. Біздің танымымыздағы аңдауға қатыстының бəрі

(білімнің мəнін құрамайтын рақат пен ауырсынуды, ерік-жігерді

қоспағанда) тек қана қатынастан, нақтылап көрсеткенде аңдаудағы

орынның қатынасы (созылыс), орынның өзгеруінің қатынасынан

(қозғалыс) жəне осы өзгерістерді анықтайтын заңдардан (қозғаушы

күштер)тұрады.

Осынемесебасқажерде,яғнибелгілібірмекендебарболуданяболмаса

орын өзгертуден заттардың өзіндік қалпының қандай екені аңдау арқылы

білінбейді.Бұданбылайөзіндікмəнібарзатқарапайымқатынасарқылыда

байқалмайды. Нəтижесінде сыртқы сезім бізге қарым-қатынастан басқа

ештеңе де бермейді деп батыл ой түюге болады. Бұл сезім объектінің

өзіндік ішкі ерекшелігін емес, тек қана қандай да бір объектінің

субъектімен қатынасын ғана білдіреді. Бұл, бұған қоса, санамызда орын

тепкен сыртқы сезімдердің көріністері, тиісті түсінік-ақпарды

қалыптастырғаныүшінғанаемес,ішкісезімгеқатыстыалғандададұрыс

болады дегенді білдіреді. Өйткені санада өздігінен тəжірибе жолымен

бұрыннан орын тепкен, тəсіл атаулының формалды шарты саналатын əрі

осы шартты миымызда қалыптайтын көріністерді қалыптастырған

кезімізде, көріністердің өзі [тек қана] сабақтастық қарым-қатынасына ие

болады. Бір-бірімен біте қайнасып, бір уақытта тіршілік ету қатынасына

кіреді. Енді көрініс ретінде, кез келген түсіну əрекетінің бұрыннан бар

қалыбыболаалатынқандайдабірдүниеаңдауғаайналады.Ондақарым-

қатынастанөзгеешнəрсеболмаса,оныаңдаудыңформасыдейміз.Өйткені

ол санада орын тепкен формадан басқа еш нəрсені білдірмейді. Ол

ақылдың əрекет етуі (анығырақ айтқанда, көрінісінің орнығуы) арқылы

əсерлену əдісін ғана білдіреді. Басқаша айтқанда, сезімнің формасына

қатысты алғанда, ішкі сезімнен басқа ештеңе емес. Бір жағынан, сезім

арқылықабылданғанныңбəріəлікүнгеəрдайымкөрінісболыпқалабереді.

Демек,бізнеішкісезімніңбарекенінмойындауданбастартуымызкерек;

алсубъектөзаңдауынбелсенді,яғниинтеллектуалдыдепесептесе,ондай

жағдайда, сезімнің объектісі саналатын субъектінің сезім арқылы сыртқы

көріністіқарастыраалатыныналаңдамайқабылдауымызқажет.Бұлжердегі

бар қиындық субъектінің аңдау тұрғысынан өзін қалай бағыттай

алатындығында болып тұр. Бұл қиындық барлық теория атаулыға ортақ.

Өз-өзін саналы сезіну (апперцепция) – «Мен» туралы қарапайымтүсінік.

Алсубъектідегікүллісаналуандықосымендікбелсенділікарқылыберілсе,

ішкіаңдауинтеллектуалдыболғанболареді.Адамбойындағыосысекілді

сана-сезімсубъектідебұрыннанорныққансаналуандықтыіштейтүйсінуді

талап етеді. Мұндай саналуандықтың санаға берілу əдісі кенеттен емес,

сезімдік жолмен жүзеге асуы тиіс. Егер өзін сезіну қабілеті санада бар

нəрсенііздеуде(қабылдау)жатса,олсанағаəсеретуікерек.Тексолайғана

ол өзіндік аңдаудың бастауы бола алады. Бірақ санада бұрыннан бар

аңдаудыңбұлтүріуақыттыңкөрінісіішіндесаналуандықтыңсанадабірге

болутəсілін анықтайды, өйткені ол өзін елестеткеніндей сезінбейді. Егер

кенеттен өздігінен белсендіболақалса, өзінбарқалпында емес, өзіне-өзі

ықпалеткендейəріөзін-өзіқалайқабылдаса,солайсезінеді.

III.Сыртқыобъектілерді аңдаумен жанның өз-өзін аңдауы екеуі бірдей

кеңістік пен уақыт ішіндегі объектілер мен сананы қарастырады дегенде,

мен бұлардың бəрі жай ғана иллюзия дегенді айтып тұрғаным жоқ. Олар

біздің сезімдерімізге əсер етеді, яғни сезімімізде пайда болатындығын

пайымдауды меңзеймін. Құбылыс сыйпатындағы объектілер тіпті оларға

бізтаңатынқасиеттерəрқашаннақтыдүниеретіндеқарастырылады.Əйтсе

де мұндай қасиеттер субъектінің аталған объектіні аңдау тəсілінен

туындайды. Бұл жағдайда құбылыспен һəм өзіндік мəнге ие объектінің

бөлектігінажыратабілгенімізжөн.Алайдакеңістікпенуақыттыңсапасы,

сондай-ақолардың барлығытуралысөзқозғағанымда,бұлденелерде,өз

жаным да өзіндік мəнге ие объектілерде емес, менің аңдауымның

қатпарларында жатыр деп санаймын. Бұл денелер менен тысқары, ал

жаным тек сана-сезімімде орныққан сыңайлы деп айтпаймын. Егер

құбылыс ретінде қарауға тиіс нəрсені жай ғана иллюзия деп санасам,

мұным əрине ағаттық болар еді.

 Барлық сезімдік аңдаудың идеалдығы

туралы біздің қағидамыз бұған əкелмейді. Керісінше, елестетудің аталған

формаларын объективті шындыққа жатқызсақ, онда бəрі қарапайым

көзбояушылыққа айналады. Шындығында, кеңістік пен уақытта,

мүмкіндігіне сай өзіндік мəнге ие затта кездесетін қасиеттер бар деген

күнніңөзінде,осытəріздессубстанциядашыныменоларғатəнбірнəрсе

болып саналмайды. Соған қарамастан тіршілік ететін, тіпті барлық

заттардыңтіршілікетуініңқажеттішартыболуы,күллізаттаржойылсада

қалуытиісекішексіззаттуралыбүкілмəн-мағынасызпайымдардыжіпке

тізсек,ондақадірмендіБерклидідененіқарапайымелесдеңгейінетүсіргені

үшінжазғыруғадəтіңбармайтыныдаанық.

Одан қалса, уақыттың өзіндік шындығы бар деген жөнсіздікке

бағындырылғанбіздіңболмысымыздаоныменбірге(уақытпен)тазаелес-

сандыраққа (осы кезге дейін осы көзқарасты қорғағаны үшін ешкім

жазықтыболмаған)айналғанболареді.

IV. Табиғи теологияда бізге ешқашан аңдау объектісі бола алмайтын,

болмақ түгіл, тіпті өзіне қатысты сезімдік аңдаудың нысаны да бола

алмайтынобъект(Құдай)жайлыойланғанда,бізоныаңдауданкеңістікпен

уақытшартын алып тастауға тырысамыз. Себебіоны танудың кез келген

жолы əрдайым шекараларды анықтауға ұмтылатын ойлау түрінде емес,

аңдау түрінде болуы керек. Алайда, егер біз алдын ала кеңістік пен

уақыттыөзіндікмəнгеиезаттардыңформалары,оғанқоса,тіптізаттардың

өзі жойылған жағдайда да, олардың тіршілік етуінің априорлық шарты

ретіндегі формалардеп мойындасақ, мұны қандай негізде жасай аламыз?

Тұтас тіршілік атаулының шарты болған жағдайда (болса), олар тіпті

Құдайдыңбарболуының(болмысының)дашартыболуғатиіседі.

Уақыт пен кеңістікті барлық заттардың объективті формалары ретінде

мойындағымызкелмесе,ондаоныңжалғызбаламажолы–олардысезімдік

деп аталатын аңдауымыздың сыртқы жəне ішкі тəсілінің субъективті

формалары ретінде қарастыруымыз. Өйткені ол бастапқы емес. Сонымен

қатар ол аңдау объектісінің бар болмысы берілген тəсіл де болып

есептелмейді (аңдаудың мұндай тəсілі бастапқы мəнге ғана тəн болуы

мүмкін). Керісінше объектінің болмысына тəуелді, яғни субъектінің

елестетутəсіліобъекттарапынанəсергеұшырайды.

Кеңістік пен уақыт шегіндегі аңдау иірімі адамның сезімімен

шектелмейді.Бəлкім,ойланаалатынбаршатіршілікиелерітүгеліменосы

мəселеде адаммен міндетті түрде келісетін болар. Дегенмен дəл солай

болады деп шешім шығара алмаймыз. Бірақ бұл қабылдау тəсілі қанша

жерденəмбебапболғанымен,сезімдікболуынтоқтатпайды.Бұл–бастапқы

аңдау (intuitus originarius) емес, туынды аңдау (intuitus derivativus),

сондықтан интеллектуалды аңдау болмайды. Жоғарыда айтылған

себептерге байланысты көрсетілген объектілерге қатысты мұндай

интеллектуалды аңдау бастапқы мəнге ғана тиесілі болса керек. Алайда,

тіршілігіменаңдауыүшінөзгегетəуелдіболмысқаешқашантиесілі бола

алмайды

 (өйткені оның тіршілік етуі аталған объектілерге қатынасы

арқылы анықталады). Дегенмен соңғы астын сызып көрсеткен бұл

дүниелер дəлелдердіңбір бөлігі сияқтыемес, эстетикалық теориямыздың

иллюстрациясыретіндеғанақарастырылғаныжөн.

Трансценденталдыэстетикаданшығатынжалпықорытынды

Бізмұндааприорлысинтетикалыққағидалардыңқалаймүмкінболатыны

жайлы трансценденталды философияның жалпы мəселесін шешудегі

қажетті сəттердің бірі, яғни нақтылап айтқанда, таза априорлық

пайымдауды – кеңістік пен уақытты таптық. Оларда біз априорлық

пайымдаудааталғанұғымдардыңшегіненшығудықаласақ,ондааприорлық

тұрғыдағы ұғымда емес, керісінше, соған сай аңдауда жəне сол ұғыммен

синтетикалық байланыста болуы мүмкін болатынды табамыз. Дегенмен,

нақсолсебепті,ондайпайымдауларсезімдікзаттардыңшегіненешқашан

шықпайдыəріықтималтəжірибедегізаттарүшінғанакүшінде(жарамды)

болады.

Ескертпе

1. Құбылыстың предикаттарын,біздіңсезімімізгеқатыстысөз болыптұрса,объектінің өзіне

таңуға болады; мысалы раушан гүлінің қызғылт реңкі мен иісі сияқты; [иллюзиялық

дүниелер объектіге предикат ретінде ешқашан таңыла алмайды, өйткені ондай жағдайда,

өзіндікмəнгеиеобъектіге,сезімгенемесежалпыалғандасубъектігеқатыстытұрғыдағана

тəн сол нəрсені əуелі Сатурнге таңылған екі құлақшадай таңған болар едік]. (Бұл жерде

авторСатурнпланетасыныңсыртындағышеңберсекілдіқұбылыскөріністімеңзепотыр.

–Ред.)Құбылысөзіндікмəнгеиеобъектідеешқашанболмайды,керісіншеоныңсубъектіге

қатынасында əрқашан кездеседі жəне ол (құбылыс) туралы түсініктен ажырамайды; бұл

мағынада кеңістік пен уақыт предикаттарының сезім объектілеріне таңылуы өте дұрыс,

қалай болғанда да, бұл жерде де иллюзия жоқтың қасы. Егер де заттардың субъектілерге

белгілібірқатынасынамəнбермей,өзпайымымдыосықатынаспеншектемей,өзіндікмəнге

иераушангүлінеқызғылтреңкті,Сатурнгеекіқұлақшаны,сыртқызаттарғаөзіндікмəнгеие

созылысты таңсам, онда осы жағдайда ғана иллюзия пайда болады. (Тік жақша ішінде

берілген мысалдар негізгі аргументтермен қайшылыққа түседі жəне жүйесіз қойылған

кейінгітолықтыруларболсакерек).

2. (Бұдандаеркінтүрдебылайшааударылуымүмкін:Осыаңдаудыңарқасындаөзініңтіршілік

ететінінаталғанзаттарғақатынасытұрғысынанғанасаналытүрдесезінеалады.)

ҮШІНШІТАРАУ

Оқуфеноменологиясы

ЖоржПуле

XVIII ғасырдағы ең ықпалды философтардың бірі Иммануил Кант ақыл-ой әлемге сезім

арқылы енетін, сан алуан сезімдік тебіреністерді қалыптастыратын және реттейтін қабілет

бередідептүйді.Олақыл-ойосындайтуабіттіреттеушілікқабілетінсізқызмететеалмайдыдеп

тұжырымдады.XXғасырдыңбасындаЭдмундГуссерльКанттыңтүсінігінтереңдетугеұмтылды,

ол «феномен» деп атаған объектілер әлемінде объектіні білдіретін менталды нысандарды

ақыл-ойдың қалай тәжірибеден өткізетінін зерделеді. Әлемдегі және өмірдегі барлық

тәжірибемізосындайқұбылыстардантұрады.Күнделіктітәжірибеағынытолассызжүріпжатқан

кезде ақыл мен оның объектілері қандай жолмен өзара әрекеттесіп, бір-бірімен байланысқа

түседідегенмәселефеноменологияныңнемесеғылымныңсаналытәжірибеніқарастыруының

бір нұсқасы болар еді. Бірақ білім осы ағынмен ғана шектеліп қалса, қандай да бір ақиқат

ешқашан орнығуға үмітті бола алмайды. Гуссерль ой-сана күнделікті тәжірибенің барлық

контингенттіәрікездейсоқэлементтерінтежейотырып,өзініңтәжірибелікидеяларынтазартуға

қабілетті деген ойды алға тартты. Нәтижесінде объект жайлы тұрақты идея пайда болды. XX

ғасырда Жорж Пуле мен Роман Ингарден сынды еуропалық әдебиеттанушылар

оқырмандардың әдеби туындыға қатысты тәжірибесін зерттеді, ал Құрама Штаттарда Стэнли

Фишбасқарған«Оқырманжауабы»дегенсынмектебіпайдаболды.

Жорж Пуле Джон Хопкинс университетінде француз əдебиетінің

профессорыболды,бұдансоңЦюрихпенНиццеуниверситеттеріндедəріс

оқыды. Ол 1950–1960 жылдардағы француз əдебиетінің əдебиет сыны

жəнеЖеневаəдебиетсынымектебінің(жаңакритицизмсаласы)маңызды

тұлғасы болды. Пуле – «Адам уақыты шеңберіндегі зерттеу» (Studies in

Human Time, 1956), «Шеңбер метаморфозалары» (Metamorphoses of the

Circle,1966)мен«Белгісізой»(LaPenséeindéterminée,vols.1–3(1985–90)

дегенеңбектердіңавторы.

Малларменің «Игитур» (Igitur) атты аяқталмаған əңгімесінің бастапқы

бөлігінде бос бөлменің ортасындағы үстелде ашылған кітап жатқанын

суреттейтінжерібар.Бұлбіреукеліпоқибастағаншаəркітаптыңбасында

болатынжағдайсияқтыкөрінеді.

Кітаптар дегеніміз – объектілер. Үстелде, кітап сөрелері мен дүкен

сөрелерінде олар біреу келіп, өздерін материалдық тұрпатынан һəм

əрекетсіздіктен құтқарады деп күтеді. Оларды экраннан көрген кезде

шағын торлардың ішінде сатылымға шығарылып, алушыдан үміттеніп

тұрғантіршілікиесінкөргендейболамын.Өйткенісолтіршіліктіңтағдыры

адамның араласуына тəуелді екені, сондықтан да объекті ретінде

қарастырылумүмкіндігіненадаекенібелгілі.Оғанкүмəнжоқ.Олайболса,

мұның кітаптарға да қатысты екені анық. Қағаз бен сия көмегімен

жазылғаноларбіреудіңқызығушылығыоянғансəткедейінқойғанжерінде

жатады.Кітаптаркүтеді.Қызық.Оларадамəрекетікенеттенөмірінөзгерте

алатынын білетіндей, біртүрлі үмітпен жарқырап, сəулеленетін сияқты.

Мені оқыңыз деп айтқысы келетін сияқты. Олардың тілегіне қарсы тұру

мағанқиынға соғады. Жоқ. Меноны елеусізқалдыра алмаймын. Ендеше

бұл рухани қазыналар басқа дүниелер арасындағы болмашы объект қана

емес.

Кітаптарсыйлағаносындайсезімкейдемендебасқазаттарғақатыстыда

оянады. Мысалы, менде құмыралар мен мүсіндер бар делік. Тігін

машинасына жақын бару немесе тақтаның астына үңіле қарау ешқашан

ойыма келмеген. Олардың маған көрінген осы түр-сипатына əбден

разымын. Бірақ мүсіндер өздеріне қызыға айнала қарауымды, құмыралар

қолымаалуымдыөтінгендей,мəжбүрлегендейболады.Неліктенолайекені

түсініксіз. Бұл, басқа қырынан қарағанда, көре алуым мүмкін бірдеңенің

бар екенін аңдатып тұрған олардың иллюзиясы емес пе? Құмыра да,

мүсіндер де беткі қабатындағы үздіксіз периметрі арқылы толықтай

ашылмайды. Осы беткі қабатына қосымша интерьері болуы керек. Ол

интерьер қандай болуы мүмкін деген ой өз-өзінен назарымды аударып,

мазасыз күйге түсіреді. Тіпті құпия камераға кіретін есікті іздегендей,

олардыайналақарауымамəжбүрлейді.Бірақондайесікжоқ(гүлдісалуға

қажетті құмыра ернеуін есепке алмағанда, ол шағын ғана кеңістік

болғандықтан, шынайы кіру есігі саналмайды). Сондықтан құмыра мен

мүсінге «кіру» жолы жабылды. Олар мені сыртта қалуға итермелейді.

Біздің арамыздашынайы қарым-қатынасорнауы мүмкінемес. Осы нəрсе

меніңкөңілімдіалаңдатады.

Мүсіндерменқұмыраларжайлыкөпайттық.Кітаптароларғаұқсамайды

деп үміттенемін. Құмыра сатып алыңыз, оны үйге əкеліп, үстелге немесе

терезе алдына қойсаңыз, біраз уақыт өткен соң ол үйіңіздегі бір мүлікке

айналады.Кемдегенде,жайғанақұмырабопқалады.Олайболса,кітапты

қолыңызға алып, оны ашқан сəтте де ерекше бір тартымдылыққа тап

боласыз. Кітаптың дəл осы ашықтығын мен ерекше əсерлі деп білем.

Кітаптың сұлбасы жабылмаған, қамал ішінде отырғандай сезінбейсіз. Ол

өзінен тыс өмір сүруден басқа немесе сізге өзімен бірге тіршілік етуге

рұқсат етуден басқа ештеңені керек етпейді. Қысқасы, кітапқа қатысты

айрықша дəйек мынау – сіз бен оның, яғни екеуіңіздің араңыздағы

кедергілердіңжойылуы;бұданбылайешкіміштеде,тыстадақалмайды.

Кітапты қолыма алып, оқи бастаған сайын туындайтын бастапқы

феномен осындай. Көз алдымда маған ашылған объектіні, ақыл-ойым

жеткен бірнеше ұғымдарды сыртына шығып қараған сəтімде, қолыма

ұстаған дүниенің жай ғана объект емес, қарапайым тіршілік иесі екенін

түсінем. Мен рационалдық болмысты, сана-сезім иесін көрем. Өзім тап

болғанəрбірадамболмысынанжазбайтанып,қабылететінсана-сезімнен

(consciousness) оның еш айырмасы жоқ. Бірақ дəл мына жағдайдың

өзгешелігісол–бұлсана-сезіммағанашық,меніқуанақарсыалады.Өзіне

терең үңілуіме рұқсат етеді. Тіпті бұған дейін құлақ естімеген кеңдікпен

өзініңойлап-сезінгенінсезінугеһəмұғуғамұрсатбереді.

«Теңдессіз» дедім. Бірінші рет теңдессіз «объектінің» ғайып болуы жүзеге асты. Қолыма

ұстаған кітапқайда? Ол əлі деқолымда,бір жағынан,олжоқ,ешжердеде емес. Металдан не

фарфорданжасалған дүниелер секілді бар болғандықтан, кітапта объект – тұтасымен қағаздан

жасалғанзат.Ендіолобъектісаналмайды.Жоқдегенде,оқыпжатқанкезімдетіршілігітоқтаған

болымсызкүйгеенеді.Өйткенікітапендіматериалдыақиқатемес.Ол–сөз.Образжəнеидеялар

сериясы, өзкезегіндеолардатіршілікетуінбастайды.Бұлжаңа тіршілік иелерікімдер? Қайда

өмірсүреді?Қалайболғандада,қағазданқұралғанобъектідеемес.Бұлжаңатіршілікиелеріүшін

жалғызғанамекенбар:ол–меніңішкі«менім».

Сонда қалай болғаны? Бұл жағдай қандай жолмен, кімнің қолдап,

араласуыменжүзегеасты?Ой-санамдыоғантолықтайқалайашыпберем?

Оның сыртында не болып жатыр, өзі? Білмеймін. Мен тек оқып жатып,

өздерін осы үйде жасап шыққан көптеген ұғымдарды санамда сезем.

Олардың əлі объектілер екені шүбəсіз: ой-санамдағы кескіндер, идеялар,

сөздер мен объектілер. Əйтсе де, осы тұрғыдан алғанда, мұнда

айтарлықтай айырмашылық бар. Кітап құмыра мен мүсін секілді сыртқы

əлемде өмір сүретін объектілер арасында болды. Мұны тек өз қоғамы

жайғасқанəлемнемесеменіңойымдыкерекетпейтін,əркімөзойыменөзі

болатынəлемдеседеболады.Алмұндайуақыттаішкіəлемдегісөз,кескін

мен идеялар аквариумдағы балықтай маңызын жойып алады. Бұл енді

менталдыболмыстарғаайналып,тіршілікетуүшінпанағамұқтажболады,

сондықтанолардыменіңсана-сезіміметəуелдідепсанаймын.

Бұлтəуелділік,біржағынан,кемшілікболса,біржағынан,артықшылық.

Бұған дейін байқағанымдай, сыртқы объектілердің артықшылықтары

сананың ешбір араласуына кедергікелтірмей тарала береді. Бар болғаны,

олар тек жалғыз қалуды ғана қалайды. Бірақ дəл осы қағиданы ішкі

объектілерге қатысты қолданған дұрыс болмайды. Анықтама бойынша,

олар өз табиғатын өзгертіп, материалдық сипатынан айырылады. Олар

образға,идеяға,сөзге,яғнитазаменталдыобъектілергеайналады.Тұтастай

алғанда, менталды объекті ретінде тіршілік ету үшін олар нақты объекті

кейпіндеөмірсүруденбастартуытиіс.

Бұл, бір жағынан, өкінішке алып келеді. Өйткені ақиқатты тікелей

қабылдауымды кітап сөздерімен алмастырған сəттен бастап, құдіреті

жойқынқиялкүшінеқол-аяғымменматалыпмойынсұнамын.Жоқнəрсеге

деген сенімімді көрсету үшін бар дүниелермен қош айтысам. Мен өзімді

ойданшығарылғанболмыстарменқоршаймын,тілдіңқұрбанынаайналам.

Мұныңтұтқынынанаманқалумүмкінемес.Тілменіосыжалғанқырымен

қоршапалады.

Бір жағынан, шындық тілі арқылы ойдан шығарылған балама күйге

трансмутациялану теңдессіз артықшылыққа ие. Қиял-ғажайып əлемі

объективті ақиқат əлеміне қарағанда, шексіз икем мен бейімделгіш

қасиетке ие болып келеді. Ол кез келген қолданысқа икемді; сананың

телігіш беймаза күйіне деген қарсылығы болымcыз. Оның барлық

артықшылықтарының ішіндегі ең тартымдысы, менің пайымдауымша,

тілмен өрнектелген ішкі əлемі. Бұл, басқалар ойлағандай, маған

соншалықтыкереғаремес.Олардыңөзімсөзарқылыбайқайтынобъективті

көрініс болудан шеттетілмеген менталды формаларым екені де күмəнсіз.

Бірақоларжайлыойланатынменіңсанамменсалыстырғанда,табиғиемес

сияқты.Бұларобъектілер,бірақсубъектігеайналғанобъектілер.Қысқасы,

мұның бəрі тілдің араласуының арқасында санамның бір бөлшегіне

айналғандықтан, субъект пен оның объектілері арасындағы қарсылық

айтарлықтай əлсіреген. Сондықтан əдебиеттің ең басты артықшылығы

мынау – мен сана-сезімім мен оның объектілері арасындағы

сəйкессіздіктентуатыналаңкөңілденарылғанмын.

Бұл–меніңішкіəлемімдеоқуəрекетіарқылыжүзегеасқантаңғажайып

трансформация. Бұл, оқып жатқан кітабымды қоса алғанда, мені айнала

қоршағанфизикалықобъектілердіңжойылуынағанажеткізбейді,сонымен

біргеолменіңсана-сезімімменбірігіп,осысыртқыобъектілердіменталды

объектілер шоғырына айналдырады. Дегенмен қазір осы объектілеріммен

біргеөмірсүрумүмкіндігімағанқиындықтартуғызады.Олардыңішіндегі

ең қызығы мынадай –мен өз ойындағыобъектілерсияқты болуқолынан

келетін біреумін. Бұл – ойлар мен оқитын кітаптардың бөлшегі, түптеп

келгенде,осы ойлардың өзі басқа біреудің ойынан туғандүниелерболып

шығады. Бұл ойлар басқа біреудікі, бірақ бəрібір де мен олардың

субъектісімін. Жағдай жоғарыдағыдан да күрделі һəм таңғаларлық. Мен

басқа біреудің ой-пікірі жайлы ойланамын. Əрине, егер мұны басқа

біреудіңойыдепойласам,таңғалуғаешқандайдасебепболмаседі.Бірақ

менмұныдəлбірөзойымдайкөремғой.Бұлжердеөзінойында(осыойлар

ағысын қабылдаған сəтте) сезінетін «мен» бар, бұл ойлар басқа жақтан

келген болуы мүмкін, бірақ ол ойларды ойлаған сəтте өзінікі сияқты

қабылдайды. Дидроның «Менің ойларым – менің сайқалдарым» («Mes

pensées sont mes catins») деген мəлімдемесін қалай қабылдау керектігінің

жауабы да осы. Яғни олар авторына тиесілі болудан айнымай жүріп те,

əркіммен бір «төсектес» бола береді. Дəл осы мысалда барлығы өзгеше.

Біреудіңой-пікіріменменіңтұлғалықболмысымабірқызықжолменбасып

кіргендіктен, мен өзіне жат ойларды ойлау тəжірибесі берілген жанмын.

Мен өзімнің ойларымнан басқа ойлардың субъектісімін. Менің сана-

сезімімөзінбейнебірбасқабіреудіңсана-сезіміндейұстайды.

Бұлойжүгіртугелайық.Белгілібірмағынадаидеяныңменікіемесекенін

мойындауымкерек.Идеяларешкімдікідеемес.Оларбіреудіңақыл-ойынан

екінші біреудікіне қолдан-қолға өткен тиын монеталар сияқты үздіксіз

алмаса береді. Осыған сəйкес, сана-сезімді ол айтқан немесе қабылдаған

идеялармен анықтауға талпынудан артық өтірік əрекет болмас еді. Бірақ

бұлидеяларқандайболсада,түпнұсқаменбайланысықаншалықтыкүшті

болса да, менің санама өтуі құбылмалы болып, оларды қабылдау

барысындаөзімдіосыидеялардыңсубъектісісанаймын;менəлідеидеялар

предикат ретінде ұсынылып тұрған субъективті принциппін. Тіпті бұл

субъективті принципті ешқашан тартысуға себеп болатын мəселе, талқы,

предикация секілді қарастыра алмайды. Бұл жерде мен ойланам, мен

қорытам, мен мұны талқыға салып əңгімелеймін. Қысқасы, ешқашан Ол

болмайды,мұныңбəрі–Мен.

Қазір кітапты оқысам, нендей жағдай болады? Онда мен өзімнің

предикаттарым саналмайтын көптеген басқа предикаттардың субъектісіне

айналамба?Бұлайболуымүмкінеместей.Тіптіқайшылықкөзгеұрыптұр.

Мен бір нəрсені ойлаған сəттен-ақ осы дүние түсініксіз жолмен менікіне

айналады.Неойласамда,бұл–меніңменталдыəлемімніңбөлшегі.Бəрібір

де,бұлжердеменбасқабіреудіңменталдыəлемінетиесіліойтуралыойлап

тұрмын.Тіптібұлой,менөмірсүрмесемде,меніңішімдегіойғасебепші

болып өмір сүрер еді. Қазірдің өзінде бұл түсінік ақылға қонымсыз. Бір

жағынан, осы жайлы ойланғаным өте маңызды сияқты. Өйткені əрбір

ойдың субъектісіболуытиіс,бұл ой меніңішімде болса да,мағанбөтен.

Ендеше,солойғақоса,меніңішімдемағанбөтенсубъектболуыдамүмкін

ғой. Сөйтіп, бұдан соң ой, оқу əрекеті арқылыменің ішімде өзімен бірге

маған жат субъектіні сый түрінде алады. Оқыған сайын мен іштей Мен

дегендіайтам,əйтседе,бұлМенөзімемеспін.Бұлтіптіроманныңбасты

кейіпкеріүшіншіжақтаберілседесолайболады.Тіптікейіпкердетолғану

мен пайымдаудан басқа ештеңе болмаған күннің өзінде де солай болмақ.

Өйткені бір дүние ой ретіндеқарастырылғанкезде,жоқ дегенде,дəлосы

сəтте, өзімді ұмыта отырып, өзімді жатсына отырып, өзім де сонымен

теңесетін ойланушы субъект болуым тиіс. Артур Рембо «JE est un autre»

(«Мен өзгемін») деген. Мені алмастырған өзге Мен жəне ол мен оқыған

сайын осылай жасауын тоқтатпайды. Оқу дегеніміздің өзі – тек көптеген

бөтен сөз, образдар мен идеяларға жол беру ғана емес, соларды айтып,

солардыбетпердеететінбөтенпринциптергедебойсұну.

Феноменді түсіндіру, шынымен де, қиын; тіпті елестетудің өзі ауыр.

Дегенмен ол мойындалған сəттен-ақ бұдан да түсініксіз боп көріне

алатынын ұқтырады. Ішкі қазынам саналатын субъективті болмысымды

осылай жаулап алған, тіпті сол арқылы түсініп қана қоймай, оқыған

дүниемдісоларқылысезінетінтаңғаларлықосықұралсызменқалайоны

өзгеге ұқтыра алам. Мен лайықты түрде, яғни менталды кедергісіз күйге

түсем.Қорытындыойданазатқалпымдысақтауғадегенешқандайқалауым

да жоқ. Кез келген оқырманға ауадай қажет толық жауапкершілікпен

кітапқаүңілгенсəтімдеменіңұғынуыминтуитивтісипаттабады.Əрімаған

ұсынылған кез келген сезім дереу менікіне айналады. Басқаша айтқанда,

бұл жерде қарастырылып отырған ұғыну түрі белгісізден белгіліге,

бөтенненжақынға,сырттанішкеқарайқозғалысемес.Мұныфеномендеп

атауға болады, соның арқасында менталды объектілер сана-сезімнің

түбегейлі мойындалуы үшін жарыққа шығады. Бір жағынан, еш

қайшылықсыз оқу субъектінің ойы секілді түсініп жатқанымды тікелей

білдіретін,өзімдебарапперцепцияға(бұрынғытүсінікнегізіндеқабылдау)

ұқсас дүниені білдіреді (бұл жағдайда ол мен емес). Басымнан өткізіп

жатқанөзімдіжатсынупроцесіқандайсипаттаболсада,оқуменіңсубъект

ретіндегібелсенділігімдіашыптүсіндіреалмайды.

Осылайша оқу арқылы өзім Мен деп санайтын субъективті принциптің

өзгергенісоншалық–бұданбылай,шындығынайтқанда,оныөзімдікідеп

айтуға қақым жоқ. Мен басқа біреуге қарыздармын, ал ол басқаны

ойлайды,сезеді,қайғырадыəріменіңішкіəлемімдеəрекететеді.Феномен

өте айқын һəм өзім көбіне «мені баурап алды» деп айтатын, оқудың ең

қарабайырформасысаналатынтриллерарқылытуған«дуалар»сияқтыөте

аңғал кейіпте пайда болады. Өзгенің иелігіне өту күйі тек объективті ой

деңгейінде ғана жүзеге аспайтынын, яғни маған оқу əрекеті сыйлайтын

образ, сезім мен идеялар арқылы ғана емес, субъективті күйімнің

деңгейінде де жүзеге асатынын ескерте кету артық болмас жəне бұл

маңызды.Оқуғақаттыберілгенуақыттаменүшінойланып-сезетінекінші

бірдүниеніөзімеменшіктепаламын.Сондақалай?Қандайдабіркідіріске

мəжбүр болып, бұл иеленушілікке үнсіз куə болуым керек пе? Мен одан

қандай да бір жайлылық яки, керісінше, өзінше бір қиындық сеземін бе?

Қалайболғандада,біреуəлідесахнаныңортасыниеленіптұрғансыңайлы.

Өзін зорлап таңып жатқан бұл жағдайларға байланысты өзіме қойылуға

тиіссұрақтармынадай:«Бұлжердебіріншіорындыиеленіптұрғанбасып

алушы (usurper) кім? Сана-сезімімді өздігінен толтырып тастайтын бұл

қандайсана?МендегенкезімдешыныменМенболатынкім?»

Бұлсұраққанақтыжауапбар.Əрі-беріденсоң,өтежеңілжауап.Кітапты

оқығансəттеменіңішімдеойлаптұрғанМен–кітаптыжазғанадам.Мен

БодлерменРасиндіоқығанкездегіойлайтын,сезетінһəмөзінменіңішімде

оқуғарұқсатететін,шынымендеБодлернемесе Расин. Осылай ойтүйер

болсақ, кітап – тек кітап қана емес, сол арқылы автордың өз идеяларын,

сезімдерін,түсіменөңініңөтіпжатқаниірімінсақтайтынқұрал.Ендеше,

бұл–оныңөзтұлғасынөлімненсақтапқалудыңдақұралы.Оқупроцесінің

дəл осы түсіндірмесі жалған болмайды. Тіпті мұны көбіне əдеби

мəтіндердіңбиографиялықинтерпретациясыдепайтудыақтапалатындай

көрінеді. Шынында да, əдебиеттің əрбір сөзі оны жазған адамның

санасынан қайнап шыққандай. Ол бізді осыны оқуға мəжбүрлеген кезде

автордыңойлағаныменсезінгенініңаналогінтуғызады.Əдебитуындыны

түсіну–оныжазғанадамныңбіздіңішіміздеөзінашуынамүмкіндікберу

деген сөз. Бұл еңбекті ұқтыратын биографиядан гөрі сол биографияны

ұғуғакейдемүмкіндікберетінтуындығакөбірекұқсайды.

Бірақ биографиялық интерпретация кейде өтірік жəне адамды

адастырады. Автордың туындысы мен өз өмірінде бастан кешкен

оқиғалардың арасында ұқсастықтардың болуы мүмкін. Туындыларды

өмірдің жартылай көшірмесі ретінде де қарастыруға болады. Бұған қоса,

бір автордың барша еңбектерінің арасында жүретін бұдан да маңызды

аналогия бар. Əр еңбекті оқыған кезімде əрқайсысы менің ішімде өз

өміріментіршілікетеді.Кітап–оқуарқылымағанашылатынсубъектінің

кез келген біреуі ғана. Автордың сыртқы тəжірибесінің ретсіз жиынтығы

да, керемет ұқыптылықпен ұйымдастырылған əрі бір жерге

шоғырландырылған тұтастығының көрінісі болмайды. Дегенмен еңбекті

басқаратын субъект тек туындының ішінде ғана өмір сүре алады. Əрине,

еңбекті түсіну үшін де, мен үшін де биографиялық, библиографиялық,

мəтіндікжəнежалпысыниақпараттыңмаңызынештеңеалмастыраалмасы

анық.Сондай-ақбұлбілімеңбектіңішкібіліміменсəйкескелмейді.Маған

Бодлерден немесе Расиннен алған мəліметтердің құны қандай болса да

бəрібір. Олардың данышпандық ойымен қаншалықты жақын қатынаста

өмірсүреалғанболсамда,бұлүлесімнің(apport)кемелдікқалпын өзінің

ішкімəніндежеткізуімүшін мардымсыз.Олардыоқуменіқазіртүгелдей

өзіне сіңіріп бара жатқан Бодлердің немесе Расиннің белгілі бір еңбегін

санамдатірілтетінсубъективтіпринципүшінжеткіліксізекеніндебілемін.

Осы сəтте ішкі тереңдікте, туындымен белгілі бір бірегейлікте,

шығармаменоңашақалыпөмірсүруөтемаңызды.Əйтпесеқиынболады.

Бұлкітаптантысештеңедедəлосытуындыныңмағанкөрсеткенайрықша

əсерінбөлісеалмайды.Олменіөзінентысқары,авторынаяболмасаоның

басқа шығармаларына қарай кері қайтармайды, керісінше, назарымды

толықтайөзінебайлапалады.Қаламгердіңосыеңбегіменіңішкіəлемімде

дəлосысана-сезімніңөзінайқындауынасептесетіншекараныіздептабады.

Маған менталды объектілер шоғырын үйіп-төгетін осы туынды менің

ішімде сөздер торабын түзеді. Сондықтан да дəл қазір басқа менталды

объектілерге яки сөздерге орын табылмайды. Əрі-беріден соң сана-

сезімімнің мазмұнындағы анықтамаларға көңілі толмаған осы шығарма

санамдымеңгереді.Оныиеленіпаладыда,оқыпжатқандүниемдібасынан

аяғынадейінМенетеді.Өзімоқыпжатқандəлосышығарманыңөрбуінеде

жетекшілікжасайды.

Сондықтан да шығарма менің санамды толтыратын уақытша менталды

субъектініқалыптастырады.Бұғанқоса,бұлсана-сезім,яғниМен-субъект

өзіңдішығарманыңішіндетанытудың қандайекенінəрдайымсезіндіреді.

Санамды соның еркіне беріп, өмір сүруге итермелейтін əрбір шығармаға

тəн жағдай, міне, осындай. Мен оған тек өмір сыйлап қана қоймаймын,

өзініңтіршілікетіпжатқанынсезінуерекшелігіндетартуетем.Сондықтан

қанаттанажанбітіп,оқуəрекетіарқылышабыталғанкездеəдебитуынды

(өз өмірі тоқтап қалатын оқырман арқылы) «адамзаттың біріне

айналатынын»жалтақтамаймойындауымқажет.Ендеше,меніңішімдеөзін

сезінетін һəм өз бітімін құрайтын бұл сана-сезім өз объектілерінің

субъектісісекілдідеседеболады.

Еңбек менің ішімде өз бетінше өмір сүріп, тіршілік етеді. Белгілі бір

деңгейдеөзіойланады,олаздесеңіз,менімағынамендетолықтырады.

Шығарманың мені бұлай ығыстыруын бұдан əрі тереңдетіп зерттеуге

болады.Олəріқызықтырақболуымүмкін.

Қаламгердің туындысыменің ішімде «өзі ойланатынын» қалай түсінсек

екен?Бұлменсанамнантолықтайажырағанкезімде,бейсанажағдайымды

пайдаланып, менің ішіме ойланушы өзге бір жаратылыс кіреді дегенді

білдіре ме? Ол маған толғануға мүмкіндік бермей, өзі бөлек ойланатын

болғанымасонда?Əрине,жоқ.Санамдыбөгдебіреудің(өзгебіршығарма)

еркімнен тыс иемденуі менің ешқандай да санасынан айырылып,

құрбандыққа шалынған біреу екенімді білдірмейді. Бəрі керісінше. Мен

оқыған кітабымның құрбаны болған сəттен бастап-ақ, өз санамды осы

шығарманыңөзегіндеорналасқанякиөзіманықтауғатырысқаносысаналы

субъектімен,яғни«тіршілікиесімен»бөлісебастаймын.Олекеумізортақ

санаға иелік ете бастаймыз. Бұл сезім одағында əрқайсымыз ойнайтын

рөлдер бір деңгейде емес. Шығармадағы сана белсенді əрі қуатты. Ол

алдыңғы орында. Өзінің объектілерімен, яғни өз əлемімен айқын

байланыста. Бұған қарама-қарсы кейіпте мен, өзім білсем де, қалай

болғанда да ішімде болып жатқанды пассив түрде жазып алуды қанағат

тұтып, барынша қарапайым рөлді иеленемін. Менің сезінгенім мен

ішімдегі өзгенің сезінгенінің арасында тұйықталған айырмашылық бар.

Мен ілесе алмай қалып қоямын. Кəдімгідей именген түрде, артта

қалғанымдысезінем.Сондықтаншығармаəуеліөзіойланады,сосынғана

мағаннеойлағанынжеткізеді.Соған орай, оқыған кездементекəрекетті

жай ғана бақылап отырғандай күй кешемін. Бір қызығы, бұл əрекеттің

маған қатысы бар десе де, жоқ десе де болады. Бұл менде белгілі бір

таңданыссезімінтудырады.Менбөтенжаратылысқатаңқалушысанамын.

Алайдамұныменбейнебірменікіболғандайсезінем.

Бұл таңғалушы сана, шындап келгенде, сыншының санасы. Басқа бір

жаратылыстың санасында болып жатқанды өзінікіндей қабылдауға

мүмкіндік берілген тіршілік иесінің санасы. Белгілі бір бос қалдырылған

орынды сезініп, даралық сезімін тапқан (бірақ бұл даралық

айырмашылықпен бірге) бұл сыншыл сана сынға ұшырайтын санада

міндеттітүрдетұтастайжұтылыпкетедідегендібілдірмейді.Сынбізоқуға

кеңес беретін Жак Ривьердің бөлінген əрі шешімі жоқ жуықтамасынан

(аппроксимациясынан) Шарль Дю Бостың регрессивті һəм триумфалды

жуықтамасынадейінгікөптегеннюанстарарасынанөтуімүмкін.Қазірмен

дəлосыныжасаудыұсынамын.Соңғыкездегіфранцузəдебиетініңсынына

қатысты еңбектердентабуға болатын бірегейлікпен əркелкіліктің əртүрлі

формаларын аша отырып, сынаушы субъект пен сыналушы объект

арасындағыбұлбайланыстыңтүрліқырыжайлыжететүсіндіругетырысып

көрейін.

Алғашқы мысалды келтіруіме рұқсат етіңіздер. Мен мысал келтіретін

алғашқысынғақатыстыайтарболсам,бұлекісананыңтұтасуыиландыру

дегенге келеді. Демек мұның өзі – жасырын қалатын объектіге қарай

сананың бұлыңғыр қозғалысы. Ал екі сананың кемел бірегейлігі айқын

тұста əрқайсысы өзінің кескінін өзгеден анық көреді. Мұндай жағдайда

сыншылсанамəңгілікжасырынқалыптақалуытиісақиқатқажақынбаруға

тырысады. Бұл ұмтылысында ол осы ізденісте қолжетімді болатын

құралдарды,яғнисезімдіғанақолданады.Бессезіммүшесініңішіндекөру

қабілетіайрықшаинтеллектуалдыболыпсаналғанымен,дəлосыжағдайда

оп-оңай бұлыңғырлыққа келіп тіреледі. Сондықтан сыншыл сана

мақсатына жету үшін ішкі бір тылсым тереңдіктен тұманды тұсты тап

басып,бағытсілтертүйсігіңізгесүйенесіз.Зерттеушіөзінобъектіденбөліп

тұрғанматериалдыəлемгетүйсігіарқылықарманажақындауытиіс.Сонда

ғананəтижегеқолжеткізеалады.Өйткеніболысқысыкептұрғанинтеллект

(бессезіммүшесі)барынсалып,қаншажердентырыссада,қолынанкелген

деңгейден əрі аса алмайды. Өзгенің санасына ұласуда жетістікке жету

нəтижесіз еңбек, босқа ұмтылыс болып қала береді. Шарасыз сыншыл

оқырман ретінде өз рөлін ешқашанжерінежеткізе орындай алмайтындай

көрінеді. Ол сүрінеді, абдырайды, ешқашан жеңіл оқу бұйырмаған

ыңғайсыз тілден ұққысы келгенін жалына сұрайтын да болар. Айналып

келгенде,олтілдіұғуүшінмəтінніңбелгілібірбөлігінғанатүсініктітілге

аударуғамүмкіндікберетінкілттіпайдаланады.

Бұл–сыншыЖакРивьер.

Дегенмендəлосысəтсіздіктенкейінсыншымəтіндіталдаудыңбарынша

сəттіəдісінжасапшығады.ДəлРивьердікісекілді,кейінгісыншыталдауы

кезінде де тұтас жоба ең негізгі деңгейде бірегейлендіру ұмтылысынан

басталады. Ондай жағдайда, ең қарапайым деңгейде санадан санаға

ауысып, соңынан көз жазбай қарқынына ілесіп отыру керек болады. Бұл

жерде сыншыүшінөзін шығармаментеңестірудегеніміз– ең қарапайым

үлгіден басталатын бұрнағы тəжірибеден өту. Ол бұлыңғыр ой, сезім,

эмоция, образдар мен саналы өмірге дейінгі сырттан таңылған пікірлер

деңгейіндеболады.Солсəтсыншышығармаұсынғанүстін-үстінашылып

жатқан,сарқылмасбастауларменойлануғажетелейтіналғашқынұсқаныөз

бойынанқайталайотырыпөмірсүруімүмкін.Дəлосыимитациясананың

қосымша қуатты көмек құралдарынсыз анықтау өте қиын соғатын

аймақтан орын иелене алмас еді. Мұндай көмекші құрал – тіл. Сынның

қандайбірегейтүріболмасын,тіларқылыдайындалып,соларқылыжүзеге

асып, сіңіріледі. Өзгенің ой əлемінің түкпірінде тығылып жатқан терең

саналы ғұмыр баламалардың тұтас сериясын туғызуға мүмкіндік беретін

тілдің делдал қызметінсіз, ешқашан шынайы түрде жүзеге аспайды. Мен

айтып отырған критицизмде бұл құбылыстың қалай жүзеге асатынын

сипаттау үшін таңбалаушы (фр. signifiant) мен таңбаланушы (фр. signifié)

арасындағы əдеттегі айырмашылықпен бұдан былай шектеле алмаймын.

Таңбаланушы сыншының тілі əдеби шығарманың тілін білдіреді дегенім

қандай мағынаға сəйкес келеді? Енді соған келейік. Бұл жерде мен тек

ұқсастықты теңестіруді ғана айтып тұрғаным жоқ. Сөздер түрленудің

шынайыкүшінеұласады.Олар,шынмəнінде,материалдыдүние;қаттыəрі

үшөлшемді жəне осы қасиеттерінің арқасында вербалды коннотациялар

желісіндежүзегеасуына қажетті жағдайларды іздеп таба отырып, белгілі

бірөміриірімдерінтуғызады.Басқашаайтқанда,сыншыныңтіліавтордың

сезінуəлемінфизикалықтұрғыданұқсата(имитациялай)отырып,осыіске

өзін белсенді түрде арнайды. Бір қызығы, дəл осындай бейімделгіш

(мимикрациялық)критицизмніңтіліөтекөрнекті,тіптіавтордыңтіліненде

айшықты; сыншының поэзиясы ақынның «поэтикасынан» да қуатты боп

шығады. Бұл сөздегі мимесис (еліктеу, қайта өрнектеу) саналы түрде

ұлғайтылып көріктелген, ешқашан басыбайлы болмайды. Қалай болғанда

да,олөзініңобъектісіне,оныңқаншалықтыкүрделіболғанынақарай,тіпті

физикалық материямен араласып кеткен шегіне дейін ұласады. Сынның

бұл формасы барша ойдың негізінде жатқан жанды субстратумның

(авторлық тілдің ықпалы) баламасына лайықты таңырқаумен жауап бере

алады. Кейде ол да тұтас ойдың өзіне тікелей ұласып, оны жеткізе

алмайтындай көрінеді. Бұл – сыншыға өзі қолданып тұрған тіл əрі

көмектеседі, əрі кедергі келтіреді деген сөз. Көмектесетіні – тіл оған

субъектпенобъектініажыратуасақиынсезімдікөмірдіалғашқықалпында

жеткізуге мүмкіндік береді. Кедергісі – тіл талдауға ырық бермейді,

қоюланыпкеткен,сондықтандабұлыңғыр,сағымтəріздес.Жеткізгісікеліп

сипаттаптұрғансубъективтіқұбылысөзобъектілерініңтұңғиығынабатып

кеткендей. Сондықтан сынның белсенділігі таңғажайып жетістіктеріне

қарамастан, дəл осы жерде толыққанды нəтиже бермейді. Объектілерге

қатыстыбірегейлендірукереметдеугекелгенмен,субъективтіліккеқатысты

алғанда,болымсызғанашимай-шатпақ,сызбакүйіндеқалабермек.

Ендеше, Ричард Жан-Пьердің сынына қатысты мынадай түйін жасауға

болады.

Белгілі бір субъектіні алып тастар тұста, бұл сын ебедейсіз қалыпта

қандай да бір материалды дүниені əдеби шығармадан тұнбадай сүзіп

алғандайкөрінеді.

Алендіосығанкереғар:объектінітерістеп,мəтінненкөбінесубъективті

элементтердііріктепшығарарсынқандайболареді?

Мұндай сынды түсіну үшін мен қарама-қарсы мəндегі шектен

шығушылыққа жол беруім керек. Мен бұл сынның тілін əдеби тілді

қасақана нақты бір дүниеден айыруға күш салуға тырысқан тіл деп

танимын.Мұндайсындағыəрбірқатар,əрбірсөйлем,əрбірметафорамен

əрбірсөздіңжымысқымақсатынақтыəлемдегібейнелердіабстракцияның

жоқтық əлеміне сіңіріп жіберу болар еді. Егер əдебиет, онсыз да нақты

дүниенің вербалды ұғымындағы шынайы емес қалыпқа өтуі деп

анықталған болса, онда дəл осы жағдайда, сыни пайым аталмыш өту

процесінің алмастырушысы болады. Болмыстың тіл арқылы «жүзеге

аспауын» (derealization) екінші деңгейге көтереді. Сана өз ойы мен «Ол

не?» деген сұрақ екеуінің арасына белгілі бір қашықтықты қойып алады.

Осылай беті қайтып қалған соң, əрбір объектінің

дематерилизациялануыныңнəтижесіндежоқтыққасіңіп,жойылунүктесіне

дейін жеткізілуінің себебінен, бұл сында ұсынылған ғаламатты біз

сезінетін əлемнің немесе əдеби шығармашылық жолмен қабылдаудың

эквивалентідеугекелмейді.Қатаңинтеллектуализациялаубарысындаоның

бейнесі барынша қатқылданып кеткен. Бұл жердегі сын – ендігі мимесис

емес, барша образ маңызының төмендетіліп, бірдей деңгейге түсірілуі.

Қысқасы,осысынипайымарқылыəдебиеттіжоюғадегенталпыныстанне

құтқарады? Бəлкім, еш қарсылықсыз берілетін һəм тілге абсолютті

ашықтық танытатын барлық объектінің бетін бір ғана жылтырақ

əшекеймен жауып қоярмыз? Бірақ бұл да ұтымды амал емес. Ондай

жағдайда (мұз астында жатқан жапырақтар секілді), бітіп болмайтын

ұзақтықпен алыстатып жіберер менталды объектілердің бос мəніне

тынымсыз қарсы тұрушы сананы ештеңе сақтай алмас. Сөйтіп, бұл

критицизмнің тілі Жан-Пьер Ричардтың сынында орындаған рөліне

қарама-қарсы функцияны атқарады. Бұл, шынымен де, əдеби шығарма

арқылы жеткізілген менталды əлем мен сыни сананың бірігуіне алып

келеді. Əйтсе де, олшығарма арқылы жүзеге асады. Ақырында,барлығы

бостық əлемнің бір шегінде толықтай жалғыздықта болатын, кез келген

объектіден,жоғарысыншылсанаданажырағансананыңүстемдігінебарып

қосылады.

Осыгипер-сындыМорисБланшоныңсыниойыдепайтудыңқажеттілігі

болақоймас...

МұныРичардтыңсынынБланшоныңсыныменсалыстырупайдалыболар

дегенойменкелтіріпотырмын.Өйткенібұлсалыстыруданменсыншының

тілдік аппараты өз таңдауына сəйкес қарастырылып жатқан еңбекке

жақындауға немесе белгісіз бір уақытқа шейін оны шығарып тастай

алатынындаүйренемін.Қалауынақарай,олсыншыныңтіліншығарманың

сезімдік қырларына бойлататын сөздік мимикалардың көмегімен

қарастырылып отырған шығармаға өте жақын баруы мүмкін. Ол – тілді

таза кристалдандырушы құрал; абсолютті мөлдірлікпен субъект жəне

объектарасындатіршілікетуүшінсубъектініңтанымдықкүшінкөрсетуіне

көмектеседі. Сонымен қатар бір уақытта объектінің субъектіден

қаншалықтышексізұзақтықтаболуынбілдіретінсипаттарындатанытады.

Бұл екі жағдайдың біріншісінде сын таңғажайып серіктестікке қол

жеткізеді, бірақ айқындықты жоғалтып алудың болмашы қатеріне ілігеді.

Екінші жағдайда ол барынша диссоциацияға тапкеледі де, қолжеткізген

жоғары айқындығы тұтастықты емес, тек қана бөлінуді, ажырауды

мақұлдайтүседі.

Сөйтіп,сынекітүрлімүмкіндікарасындақұбылыптұрады:түсінусізодақ

жəне одақсыз түсіну. Мен оқып жатқан дүниеммен тұтастай бірігіп

кететінім соншалық – тіпті өз санамды ғана емес, шығармада тіршілік

етушіөзгесананыдажоғалтыпалуыммүмкін.Оныңжақындығыжолымды

бөгеп, мені соқыр етеді. Бір жағынан, өзім қарастырып жатқан дүниеден

өзімді толықтай бөліп ала алам, арақашықтыққа бөліну өзім ешқашан

қарым-қатынас құрмаған болмыстың қырларымен байланысты деп

ойлаймын.Дəлосыкездеде,басқауақыттадаоқубарысыменіэгоөзектік

пиғылдан айықтырды: өзгенің ойы маған ұялайды я болмаса ізімнен

қалмайды, біріншісінде мен өзімді жат əлемде жоғалтып алам, ал

екіншісінде біз арақашықтықты сақтай отырып, бірегейліктен бас

тартамыз. Əсіре жақындық пен əсіре алшақтық (extreme closeness and

extremedetachment)екеуідеменітолыққандысыниəрекеттенкөпұзатпай

сүріндіретін, ұқсас трагедиялық ықпалға ие. Бұл оқу мен тілдің дəнекер

болуыменоқылғаншығармаекеуміздіңарамыздаөзараекі жақтықанағат

табуғасүйенгентылсымқарым-қатынастызерттеуболыпшығады.

Əсірежақындық(extremeproximity)пенəсіреалшақтықтыңекеуідеазды-

көпті кемшіліктен ада емес. Сезімдік ой туындының жүрегіне дереу

орнығыпалып,өзөміріменбөлісетінөзінеғанатəнерекшеліккеиеболса,

айқынойөзобъектілеріндəлдіктің,ұқыптылықтыңеңжоғарғыдеңгейімен

безендіретінартықшылықтыменшіктейді.Бұлжердеішкісəулеленудіңекі

түріажыратыладыяболмасаөзараэксклюзивтісипаттабады:сезімарқылы

енуменсəулеменшағылысқансанаарқылыену.Ендібұлсынипайымның

екі түрін бір-бірінеқарсы қойғаннан гөрі бір уақытта қолданбай (мұндай

тəжірибемүмкінемес), қандай да біржолменоларды, кемдегенде, өзара

түсіністік жағдайда біріктіріп, алма-кезек қолдануға болар ма еді? Енді

соғанкелейік.

Бұл – Жан Старобинскийдің бүгінде қолданып жүрген тəсілі. Мысалы,

оның еңбектерінен Морис Бланшомен байланыстыратын мəтіндерді табу

қиынға соқпайды. Бланшо секілді, ол да қайталанбас айқындық пен

алшақтықты терең сезінуді ашып көрсетеді. Дегенмен ол Бланшоға тəн

пессимизмнен бас тарта қоймайды. Керісінше, оптимизмге бейіл. Кей

уақыттатəттісезімгебөлейтінутопизмгедебойалдырады.Бұлтұрғыдан

алғанда,Старобинскийдіңинтеллектіэкстатикалықбақытқойнауындабір-

бірінұғуғамүмкіндікберетіндіктен,баршаболмыстыңбір-бірініңалдында

мейліншетазаболуынабарыншамəнберетінРуссоныңинтеллектінеұқсас.

Бұлкөзқарасбойынша,сынныңидеалыкөшемерекесі(fêtecitadine)немесе

ауылмерекесі(fête champêtre) арқылы анық берілмей ме? Мереке кезінде

барлығыбір-біріменараласып,жүректеркітапсекілдіашықболатынорта

менсəттербар.Кітаптыоқубарысындададəлосындайжағдай,өтешағын

ауқымдаболсада,жүзегеасыпжатпайтынбаеді?Белгілібірболмыссаған

ішкі əлемін ашқандай болып, өзге болмыс мұндай жағдайларға тəнті

болғандай сəттер болады ғой енді… Ендеше, Старобинскийдің сынынан

музыканыңмөлдірырғағын,түсінукезіндегішынайылəззатсезімін,енуші

интеллекті мен оны қарсы алушы интеллект арасындағы кемел сезім

толқынынжиікездестіреміз.

Үйлесімнің мұндай сəтінде сыртта да, іште де ешқандай сыртқа тебу

болмайды. Бланшоның ойынша, кемел мөлдірлікке жету айырылысуға

ұластырмайды.Керісінше,Старобинскийүшінмұныңбəрікереметкелісім,

ортаққуаныш,түсіністікжəнетүсінуденлəззаталусаналады.Бұғанқоса,

мұндайлəззаталутүріқаншажерденинтеллектуалдыболсада,бұлжерде

текқанасананыңлəззатыболыпесептелмейді.Өйткеніавторменсыншы

арасында қалыптасқан мұндай деңгейдегі қарым-қатынас мұнтаздай

саналар арасындағы қатынас болып саналмайды. Мұның орнына,

кемелдікке ұласқан болмыстар арасындағы қатынас пен олардың

физикалық тіршілігінің ерекшеліктері түсіністік үшін кедергі болмайды.

Керісінше,өзаратүсіністіктіарттыратынəріқұпиясынашуқажеттүпнұсқа

тілдіңқосымшабелгілерініңкешенінеайналады.Сыншыдангөрідəрігерге

көбірек ұқсайтын Старобинский үшін денені оқу сананы оқумен

теңестірілген. Оның дəл сондай табиғаты жоқ, əрі ол кісі бойындағы

білімге қатысты болатындай интеллект туғызбайды. Бірақ мұны

орындайтын сыншы үшін сынның бұл түрі – мөлдірліктің əртүрлі

деңгейінде болатын, білім жинаудың түрлі типтері арасындағы өзара

алмасумүмкіндігі.

Осыдан кейінгі жерде Старобинскийдің сыншылдығы айрықша жұмсақ

қасиетімен ерекшелене бастайды. Уақыт бойымен метафизика деңгейіне

көтерілеотырып,олтүпсананыңөтешексіздəрежелерінтерістемейді.Ол

кейде онымен біте қайнасып, кейде жырақтап кетеді. Бұл бірегейлік пен

бірегейсіздіктің барлық деңгейлерін білдіреді. Бірақ оның соңғы əрекеті,

шын мəнінде, бұдан ертеректегі келісіміне қайшы келетін шегінуден

тұратынсияқты.Зерттеуобъектісіменалғашқыжақындықтансоң,бұлсын

əріқарайқозғалуүшінөзінажыратыпалукерек,бірақбұлжолыжалғыз.

Бұлайырылысыпкетудіөзараортақсезімнен бастартудеп бағаламайық.

Қайта тым ұзаққа созылғанортақ өмірдің ауыртпашылығынанқашуəдісі

ретінде қарастырайық. Ең алдымен, келешекті ақылға қонымды етіп

жоспарларкезде,арақашықтықтысақтайотырып,жақындықтыңпайдасын

бағалар тұста бағытты айқындап алудың өте қажет екенін білеміз.

Старобинскийдіңсыныəрдайымалыстанбажайлауменаяқталады.Дəлірек

айтсақ, «жоғарыдан бақылаумен» дегеніміз орынды шығар. Өйткені кері

шегінгентұста даолелеусіз түрдебасым(surplombante) позиция жағына

қарайорынауыстырыпотырады.Бұл–СтаробинскийдіңсыныБланшоның

сыны секілді айырылысу философиясына ұшырайды дегенді білдіре ме,

сонда? Мұны белгілі бір мағынада мойындау керек. Старобинскийдің

меланхолияменностальгиятақырыптарынамұқиятқарайтыныдажайдан-

жай емес. Оның сыны үнемі екіжақты қоштасумен аяқталады. Əйтсе де,

бұл қоштасуды сезімін бірге тіршілік етіп бастаған екі болмыс бір-біріне

алмаса отырып білдіреді. Артта қалғаны ілгері кеткен болмыстың сыни

интеллектіменсəулеленуінжалғастырабереді.

Меноныңмұндайкритицизмдіжазғыратынбірғанақателігінайтаредім.

Ол–өзіжарқыратыпкөрсеткісікелгендүниегетымоңайжолменкірігуі.

Əдеби шығармаларда орнығып өмір сүретін ойлар ғана көзге

шалынатындықтан, расында да, Старобинскийдің сыны солардың

қалыбымен қабаттаса жүріп отырады. Онда жоғарыдан қарап

менсінбеушілік деген жоқ. Орта жолда қалып қою деген де болмайды.

Оның ықпалымен əдеби туындылар қайсыбір ертегілердегі сарай

қамалдарының сүреңсіз күйге түскеніндей, өзінің мөлдір емес, берік һəм

өзіне тəн объективті өлшемінен айырылып қалады. Идеалды сын

шығарманыңөзіндікмəнісаналатынобъектіменсанаарасындағыбелгілі

бірбайланыстытұтасқамту(һəмқайтабаяндауы)керегірасболса,сынның

барысы бұл қатынас шарттарының (полярлы) бірін басып-жаныштай

отырып,қалайжетістіккежетеалады?

Сондықтан мен осы қарым-қатынас тіршілік ететін сынды іздеуді

тоқтатпауым керек. Бəлкім, бұл сын Марсел Реймонд пен Жан Руссенікі

болар? Реймондтың сыны əрдайым екі түрлі ақиқаттың барын, яғни бірі

менталды, екіншісі формалды болатынын қабылдайды. Ол бір мезгілде

ішкі тəжірибе мен кемел формаға ұласуға тырысады. Бір жағынан алып

қарағанда,ешкімдəлосылайбарлығынұмытып,өзгебіреудіңойəлеміне

толықтай сіңіп,шомыпкетугебатылы бармайды.Өзгеніңойы ең жоғары

сатыда емес, ең түсініксіз, ең тұманды нүктеде, яғни оның көңілін аулап

тұрғанболмысқаəреңсезілетіндей,болмашынүктедеқабылданадыдегенді

білдіреді бұл. Мұндайда сыншының көзі өзгенің санасындағы аймаққа

енугекөмектесетінжалғызғанақолжеткізуқұралысияқтыкөрінеді.

БірақРеймондтыңсынысыншыныңойынсыналыпжатқанойменмидай

араласып,бірегейліккекереғаркелетінтағыбірқырынаңғартады.Расында

да, дəл осы кезде формалды ақиқатты рефлективті түрде ұғыну

шығарманың өзі болып шығады. Əдеби туынды сыни ақылдың алдында

кемел объекті ретінде көрінеді. Ал, шынында, ол жұмбақ (an enigma),

заттың сыртқы қалыбы ғана. Өзіндік ішкі күйінде тіршілік етуге əрі

оныменбірегейленугеешбірмүмкіндігіде,ішкіəлеміжайлыбілімідежоқ.

Реймондкейдесубъектіні,кейдеобъектініосылайқабылдайды.Субъект–

таза ақыл. Бұл – анық айқындалмаған «бар болулық», формасының жоқ

болуысебебінен,сыншыныңсанасына енуі мүмкін ықтималға айналатын

əрі толық қатайып үлгермеген дүние. Керісінше, шығарма белгілі бір

формада ғана өмір сүреді. Алайда бұл сипаттама оны шектейді. Оған өз

контурларын таңады. Онымен тынбай, дəл сол уақытта мұны зерттеп

жатқан сананы да сыртқары қалдырып, мүлдем шектеп тастайды.

Сондықтан Реймондтың сыни пайымы, бір жағынан, айқындалмаған

субъективтіліктің аясында өзін жоғалтып алуға бейіл болса, екінші

жағынан сұңғыла емес. Сұңғылалығы кемел болмағандықтан да, терең

бойлап кіру мүмкін емес объективтіліктің алдында ептеп кібіртіктеп

қалатыныбар.

Реймондтың санасы өзгеге қатысты өзінің субъективтілігін бағындыра

білетін жəне əрбір менталды жаратылыстың ең қараңғы, бұлыңғыр

тереңдігіне осылайша бойлай алатын, айрықша дарынды. Əйтсе де

шығарманың беткі қабатында бадырайып тұрған объективті кедергілерді

бұзып-жарыпенугекелгенде,барыншаепсіз,əрі-беріденсоң,əлсіз.Бұдан

соң,олөзінуақыттыбелгілеп,бұғандейінмысалеткендей,дəлқұмырамен

мүсінді айналып жүрген сияқты, шығарманы айналшықтап жүргендей

болады. Олай болса, шығарманың өз ішінде тұтастықта (бірлік ішінде)

болуы мүмкін екі ақиқаттың, яғни объективті əм субъективті ақиқаттың

арасынаигерілуімүмкінемесбөлінушіліктіРеймондсырттайтаңыптұрған

болып шықпай ма? Жоқ, олай емес дерсіз. Əрине, оның ең салмақты

мақалаларында мұндай дүниелердің ұшыраспайтынын мойындауымыз

керек.Өйткенімəтіндітереңинтуитивтіқабылдаужолыменмұқиятоқуһəм

поэтикалық тілді белсенді қолдану өзара қарым-қатынасқа жетелейді.

Сыншының қатысуымен шығарманың объективті қырлары мен оны

қолдап-қуаттап отыратын белгісіз субъективтілік арасында өзіндік

байланысорнайды.Бұлбайланыстыбірегейліктіңтазақарым-қатынасымен

шатастыруға болмайды. Шығарманың формалды қырларын қабылдау

белгілі бір деңгейде балама тілге айналады. Сол арқылы сыншы

шығарманың аясында формалды аспектілердің қалыбынан шыға алады.

Дегенмен бұл ассоциацияны ешқашан Реймонд диалектикалық процесс

ретінде көрмейді. Оның сыни əдісімен суреттелген əдепкі күй –

толымдылықкүйі.Тіптіекіесетолымдылықкүйідесектеболады.Қалай

болғандада,бұл–көзгетүскенəрісыншыныңсанасындақайтажанданған

тəжірибеніңбелгілібіртолымдыкүйі.Олсыншыныңсанасыменбелгілібір

кемел формаарқылыбайланысқан.Бірақмұның неліктенондайболғаны,

қалайшаосыкүйгежеткеніешқашанайқынтүрдетүсіндірілмейді.

Ендітағыбірқадамалғажылжуғаболама?Бұл–Реймондтыңбұрынғы

шəкірті,жақындосыРуссеніңқолғаалғанісі.Олшығарманыңқұрылымын

анықтауға, басқалардан бөлек тəжірибелік тереңдігін сипаттауға өз

уақытынарнайды. Анығырақ айтар болсақ, Руссе үшін маңызды дүние –

шығарманың объективті шындығы мен оған форма беріп тұрған

ұйымдастырушы күш арасында байланыс құру. Шығарма оған

структуралистердегісекілдітуындынықұрайтынобъективтіэлементтердің

тек өзара тəуелділігі арқылы ашылмайды. Ол шығарманы бейне бір

априори құрылым секілді қабылдай отырып, апостриори жолмен

интерпретациялайды да, оданешқандайдакездейсоқүйлесімді көрмейді.

Оныңойынша,шығармағасəйкесəрекетететіннемесеоныңішінекіретін

жүйелеуқағидаларынсызжұмысжүйесіжоқ.Қысқасы,өрмекшісізөрмекші

торының орталығы да жоқ. Бір жағынан алғанда, бұл шығарма арқылы

автордың психологиясына өту дегенді білдірмейді. Қайта, шығарманың

мəнінде бар объективті элементтер ұйымдастырудың белгілі бір қуатына

қарай ретімен жайғастырылған туындының аясына кері оралады. Əрине,

бұлоралупроцесімеханизмдердіайқындап,қиындықтардыеңсереалатын

санаретіндеөзінкөрсетеалса,бірсəрі.Өзінашыпкөрсететінжəнеөзінен

басқа ештеңеге де қатысы жоқ түпнұсқа тілдегі құрылымдық элементтер

арқылы бізге сөйлеп тұр десек, тақырыпқа қиянат жасай қоймаспыз.

Сондықтан,бұлЖанРуссеніңсыниəрекетіболыпсаналады.Олөзалдына

формалды да, объективті де емес түрде жазылған һəм өзін сол жазылған

бейнеде көрсететін ақиқатқа жету үшін шығарманың объективті

элементтерінқолданужайлымақсатқояды.Осығанқарағанда,формаларды

ұғыну олардың тек объективті қырларын тізіп шығумен шектелмеуі тиіс.

Жан Кокильонның өнер тарихы тұрғысынан көрсеткеніндей, «формалар

өмірі» дəуірден дəуірге жететін тарихи даму барысында ғана сезілмейді.

Əрбіршығарманыжекеалыпқарағандадақозғалысарқылысолтуындыда

тұрақтап қалғысы келеді. Статикалық күйге еніп, тіпті кейде бірін-бірі

өзгертіп,біріекіншісінеайналады.Кезкелгенəдебижазбадақызметететін

екі қарама-қайшы күш тұрақтылық пен сантүрлі импульстерге деген еркі

арқылы олардың ықпалын қабылдау үшін бізге көмектеседі. Оларды

қалыптастыратын, ауыстыратын жəне олардың шегінен шығып кететін,

Колридж «қалыптастырушы күш» деп атаған дүниеге формалар

қаншалықты тəуелді екені белгілі болады. Реймондтың ғылыми

көзқарастары кейіннен Жан Руссенің сыни əдісінде əжептəуір жеңіске

жетеді. Бұл тəсіл іздеушіні үздіксіз өзгеріс үстіндегі форманың

шекарасынанформаныңаржағындажатқандүниегеалыпшығады.

Өз мақсатына жеткендіктен, аталмыш зерттеуді осы тұстан тоқтатқан

жөн.Анығында,азды-көптісəйкес мысалдарға сүйене отырып,сыниəдіс

субъект пен объект арасындағы байланысты басқарушы ретінде орын

иеленді. Дегенмен тағы бір түйін шешілмей қалады. Тұтас

шығармашылықтыңқағидасыһəмоныұғынудыңжолысаналатынсубъект

пен объект арасындағы өзара қатынасты қалыптастыру үшін, ең азы,

теориялық тұрғыдан алғанда екі түрлі жол ашылады. Оның бірі

объектілерден субъектіге қарай бағыт алса, екіншісі субъектіден

объектілерге қарай ойысады. Біз Реймонд пен Руссенің қалайша əдеби

туындының объективті құрылымын қабылдау арқылы шығармаға ұстын

боптұрғансубъективтіпринципкеұласуғаұмтылатынынкөрдік.Дегенмен

субъектінің объектілеріне қатысты артықшылыққа ие болатынын да олар

мойындайтын сияқты. Реймонд пен Руссенің шығарманың формалды

аспектілерінен іздегендері – туындының алдында жүретін жəне

шығарманың тіршілігі тікелей соған тəуелді болатын дүние. Сөйтіп,

объектіден субъектіге қарай апаратын əдіс субъектіден объектіге қарай

өтуді білдіретін əдістің тұңғиығында жататын бөлігінен айтарлықтай

өзгешеленбейді. Өйткені ол, расында да, объект арқылы субъектіден

субъектіге қарай өтуден тұрады. Алайда осындай маңызды сəтті уыстан

шығарыпалуқаупідебар.Мұныəлемдегіөнерордаларыныңбіріһəмбір

ғана суретші Тинтореттоның картиналары жиналған Венециядағы Скуола

де Сан-Роккоға барғанымда аңғарғанмын. Бір жерге жиналған өнер

жауһарларынақарағансəттеолардыңбойындағышабыттұтастығынайқын

көрдім.Суретшіжасағанбаршанақтыбейнелерденсанамдыбосатпастан,

бір сəт сезіну мүмкін болмайтын ұлы шебердің туындыларының

барлығына бірдей орныққан ортақ мəнге ұластым. Бұл картиналардың

барлығынан шығарманың субъективті күшін түсіндім. Алайда бұлардың

нақтыобраздарынқалайшаұмытыпқалғанымдыбұғандейінешқашандəл

мұндайанықсезінбегенедім.

Біреумынадайсұраққоюымүмкін:əдебитуындынытұтасоқыпболған

соң оқшау қалатын қандай субъект? Бұл – шығармашылығында

менмұндалапөмірсүретін,ешқандайдақұпия,шығармадантəуелсізөмірі

жоқсуреткердіңжекекемеңгерлігіме?Əлде,Валерийайтқандай,анонимді

жəне абстрактілі сана-сезімнің өзін-өзі жатсыну жағдайында барынша

нақты сананың əрекеттерін басқаруы ма? Қалай болғанда да, əдеби

туындыдабарбарлықсубъективтіқызметтершығармадағыформалармен

объектілерге қатынасын толықтай айшықтап түсіндірілмейтінін

мойындауым қажет. Шығармада объективті формаға терең тартылған ой

еңбегінің табы бар. Өзінде жарқырап көрінетін барша дүниеге қатысты

трансценденттілігіндеөзін-өзіпашететін(меніде)субъектбаршаформаны

тəркетеотырып,басқадеңгейгешығады.Қазіргісəттеешбіробъектбұдан

былаймұныжеткізеалмайды,ешбірқұрылымдамұныанықтайалмайды.

Олтекөзініңбағынбайтындеңгейіндеһəмөзініңтүбегейлібелгісіздігімен

ғанаөзіне-өзіашылады.Сыншыныңшығарманытүсіндірертұстасананың

осындай трансцендентті қалыбының соңынан кетуі осы жайттың

салдарынанболуымүмкін.Бұлұмтылысындасананыбіргеалыпжүруүшін

сыншы өзін тəрк етуі керек сияқты. Не болмаса, жоюы керек яки, жоқ

дегенде,бірсəткеболсыншығарманыңобъективтіэлементтерінұмытқаны

жөн. Қалай болғанда да, өзіндегі субъективтілікті объективтіліксіз

қабылдайалатындеңгейгекөтеругетиіс.

ТӨРТІНШІТАРАУ

Әдебимәтіндердіқабылдаужәнетуындылардытеориялық

тұрғыданталдау,зерттеуменоқыту

КетлинМаккормик

Кетлин Маккормик Нью-Йорктегі Перчейз колледжінде (SUNY) əдебиет пен жазу өнерінен

сабақбереді.Оныңмаманданғансалалары–ирландəдебиеті,ДжеймсДжойсшығармашылығы,

итальян-америкалық əдебиет пен оқу мəдениеті. Аталмыш мақалада оқу мен оқырман

аудиториясының эволюциясын қарастырады жəне оны Джеймс Джойстің «Улисс» (Ulysses)

романындағы Молли Блумның бейнесін қабылдау (рецепция) теориясы дəрістерінің негізінде

ашыпбереді.

Соңғы он жылда мəдениеттану саласындағы көптеген зерттеушілер

аудиторияны өздеріне жаттанды мəдени дискурста «сөйлейтін» əлсіз

субъект ретінде қарастыратын детерменистік позицияға қарсы шықты.

«Скрин теориясы» (Маккабе) арқылы өте танымал болған мəтіндік

детерменизм позициясына қарсы дəйек ұсынарда Стюарт Холл, Пол

ВиллеманжəнеДэвидМорлисекілдітеоретиктер«оқырмандарқарапайым

«мəтін субъектілері» ғана емес» дегенді айтады. Бұған қоса, белгілі бір

əлеуметтік формацияларда өмір сүретін һəм көптеген күрделі мəдени

жүйегесіңісіптіршіліккешетінмəтіносыкүрделімəденижүйеніңтекбір

ғана компоненті саналатын «əлеуметтік субъектілер» деген дəйекті алға

тартты(Холл136–38,Виллеман48,Морли«Мəтіндер»170–71).Мəтіндер

оқырмандарда «ұнамды» ой қалдырады деп есептелгенімен,

оқырмандардың көбісі «бейімделгіш» те, «оппозициялық» та

элементтерден құралатын мəтіннің «келісілген» нұсқасын жасайды (Холл

137). «Танымына, сенімі [мен] болмысындағы қарама-қайшылығына»

байланысты оқырмандар мəтінді əртүрлі мағынада құрап шығатынын

(Морли, «Мəтіндер» 171) мойындау субъективтілік теориясына

айтарлықтайөзгерісалыпкелді.Əсіресеөзгерістерлегітелевизияменкино

салаларындабайқалды.Өйткеніоқырман/көрерменбелсендіəріəлеуетті.

Оқырман мен көрерменнің позициясы көбіне автономия мен əлеуметтік

детерминация арасындағы теңгерім ретінде қарастырылады. Белгілі бір

деңгейде зерттеушілер бетпе-бет келген қиындықтардың себебінен күш

алғанкөзқарасбойынша,нақтыаудиториямəтіндіөздерінетиесіліжыныс,

нəсілнемесеəлеуметтіктапқа(Морли,Nationwide;Хобсон,«Housewives»,

Crossroads) қарай талқылайды. Автономия мен детерминизм арасындағы

осытепе-теңдіктіңсипатыəлідеболсатеориялықтұрғыдаойластырылады.

Мысалы,Морлисоңғыэтнографиялықзерттеуінде«мəдениресурстардың

органикалықдиапазонынан(осымəдениресурстардыңқұрылымыоғанқол

жеткізу мүмкіндігін сыйлайды) белсенді түрде мағына өрістетіп жатқан

адамды көре алатынымыз жайлы позициямызды қалыптастыруды» басты

мақсат етеді (Family Television 43). Дейдре Прибрам «Əйел

көрермендердің» (Female Spectators) кіріспесінде субъективтілік

теориясының осылайша ұлғаюын фильм зерттеулеріне қосқанын атап

өтеді: «Көрермендердің белсенді қатысуын білдіретін фильмді көру

процесі – фильм кодының балама түрде қолданылуын қамтамасыз ететін

шығарманыңда,тұтынушыныңдаатсалысуыменжүзегеасадыдегендіалға

тартатынанализəдісі»(5).«Əйелкөрермендер»мақалалартоптамасындаол

нəзікжаратылыстыкөрермендердіəртүрлісубъективтіпозицияларда,яғни

тұлғаретіндеде,тарихитұрғыданқалыптасқантопкүйіндеде,нақтыбір

мəтінніңкөрермендеріретіндедезерттейді(5).

Аудиторияның дискурстық позицияларын теориялық тұрғыдан қайта

іздестіру білім беру тəжірибесіне айтарлықтай ықпал етті (Мастерман;

Жиру, Симон жəне мен т.б.). Мысалы, Лен Мастерман: «Медиалық білім

беру аясындағы аудитория жауабының маңыздылығына туындының

ықпалы болғанмен, өз құқықтарының шеңберінде мағына мен мазмұнды

студенттер өздері жасамайынша жетістікке жету қиын. Белгілі бір

ақпараттар мен идеяларды қабылдаушылар ретінде ғана қарастыратын

мұндайпедагогиканыбұданəріжалғастырумүмкінемес»,–дептүйді(30).

Аталмыш мақаланың нысанына іліккен басты нəрсе – əдеби туындыны

оқытуды теориялық тұрғыдан қайта ойластыру мен басқа да осы секілді

педагогикалық салдарлар. Телевизия көрермені – əдеби мəтін

оқырмандарынан кем түспейтін, «белгілі бір əлеуметтік формацияның

əртүрліəлеуметтіктəжірибесіаясындатіршілікететін»субъектісі(Морли,

«Мəтіндер» 170). Бір жағынан, əдебиет оқырманы мағына жасау

барысында автономия мен детерминизация арасындағы тепе-теңдікті

сақтайды. Бұдан кейін, студент оқырмандар белгілі бір əдістің көмегімен

автономиямендетерминизацияарасындағытепе-теңдіктесынимəліметпен

қарулану арқылы жұмыс істей алатын теориялық жəне тəжірибелік

негіздердіалға тартамын.Бұлоларғаəдебимəтіндердіөзкөзқарастарына

сай,қорытатуындату

менқабылдауарқылыоқуғаəрібілімалуғажағдай

жасайтындискурстарғақолжеткізугемүмкіндікбереді.

Грамшиден бастап Алтьюссер, одан Бурьдеге дейінгі теоретиктер атап

көрсеткендей, мектептер дискурстар мен «мəдени капитал» таралатын

негізгі идеологиялық аппаратты қалыптайды. Оқырмандар мен

көрермендер мағынаны белсенді туындатудың орнына белгілі бір мəдени

шектеулер аясында қалып қойған болса, онда мұндай мектептер

шəкірттердітекбей-жайбілімалушыретіндетежейді.Сондықтаноларды

белсенді түрде білім мен мағына туындату ісіне тартқан жөн. Білім беру

процесі шəкірттерді мəдени нысандарға қатысты өзіндік ойларын

қалыптауына яки мəдени нысандардың тарихи һəм əлеуметтік тұрғыдан

өндірілу əдісін зерттеуге көмектесетін дискурстармен таныстырып жатса,

құба-құп.Бұғанқоса,білімалушыларəдебимəтіндерден«белсендімағына

тудырушыларға» айналуы керек болса, өзінің оқу позициясын

тарихиландыруғакөмектесетіндискурстарғамүмкіндікбергенідеорынды.

Оқудыөткеншақтағыбасқадакөрсеткіштермендиалектикалыққатынаста

болатынөндіріспроцесіретіндеқарайтынжəнемəтіндіөзініңтарихикүйі

етуге талпынатын дискурстарға да діттеген мақсатына қол жеткізуіне

жағдайжасалуытиіс.

Жаңа дискурстардың үдесіне шығу дəл сол сəтте шəкірттерде оқудың

жаңа мүмкіндіктерін аша да қоймас. Дегенмен олар кейіннен «мəтінді

оқушымен белгілі бір қатынас деңгейінде оқу тəжірибесіне айқын əсер

етуші» (Морли, «Мəтіндер» 173) оқырмандар өмір сүретін «дискурстық

кеңістіктің қалыптасуын… шектейді». Студенттер өздері оқып, өздері

жауап іздейтін мəтіннің құрылымдық табиғатын танытатын дискурстық

кеңістікке орнығар болса, олар барынша тарихиланған, өзін жарқырата

көрсететін һəм орныққан мəтін оқу процесін жүзеге асырады. Сөйтіп,

мағына бұдан да белсенді туындатушыға айнала алады. Мұндай «сыни

сауаттылық» тəжірибесі радикал педагогиканың айтарлықтай ірі

қозғалысыныңбірбөлігісаналғанымен (қараңыз: Фрейре, Жиру, Саймон,

Уиллински т.б.), оларды медиапедагогика, кем дегенде, ішінара болса да

(білімберудіңосысаласындабасымдыққаиепəнніңтеориясынабелсенді

һəмортақтүрдеқатысудыңарқасында),біршамаоңайқабылдады.

Меніңтеориялықдеңгейдегіұстанымымбірқатарəдебикөзқарастардағы

идеяларды синтездейді əрі аудитория талдауына қатысты мəдениеттану

саласындағы зерттеу бойынша жасалған еңбектерді əдеби контекске

бейімдейді.Əдебитуындыныңқалыптасуынаəсереткенматериалдықжəне

тарихи шарттарды зерттеудің кез келген түрі қазіргі заманғы маркстік

сынның алдында мейлінше борыштар. Əртүрлі, əйтсе де, бір-бірімен

қиюласып қалатын əдістер бойынша Терри Иглтон, Пьер Мачерей,

ФридрихДжеймсондартарихиформациялардызерттеудіңмаңыздыекеніне

назар аудартты. Бұл жазылған мəтіннің қатыстылығы күмəнсіз саналатын

контексті түсіну үшін ғана емес, мəтін дүниеге келген һəм көбіне

бейсаналы түрде мəтінде орын алған əлеуметтік формацияның қарама-

қайшылығы мен шиеленісін симптомдық (symptomatically) тұрғыда оқу

үшіндемаңызды.Мачереймəтіндежоқтығыайқын,бірақсондадамəтін

тарихының бір бөлігі саналатын «жоқ болулар» туралы айтады. Оның өз

сөзіменкелтірсек, мəтін:«қалаған дүниесін айту үшін баяндауға мəжбүр

болады» (94). Сын осы «жоқ болуларды» артикуляциялауда күткендей,

мəтіндегітіршіліктіңадамтөзгісізқайшылығынелектенөткізугемүдделі.

Оған қоса, идеологиямен келісімге қол жеткізу үшін осы «жоқ болулар»

қалдырғаніздітабатынəдістіойлаптабуғамəжбүреді.

Алайда маркстік сын əдеби мəтінді қабылдаудағы материалдық һəм

тарихи жағдайлар жөнінде жарытымды ештеңе айтпайды. Ол, негізінен,

олардың туындау жағдайларына бағытталған. Мысалы, «Сын жəне

идеология»(Criticism and Ideology) еңбегінде Иглтон əдеби шығарманың

«тіршілігінде»«тұтынуəрекетініңөзіөзалдынақұрылымдықнегіз»рөлін

атқаратынынрастайды(62).Осыеңбегініңоқупроцесіматериалистіксыни

көзқарас тұрғысынан қалай талдануы мүмкін деген мəселеге қатысты

қысқа сөйлем нұсқаларына толы болғанымен, ол бұл сөйлем нұсқаларын

жеке-жеке алып, терең талдамайды. Мачерейдің «жоқ болулар» жайлы

түсінігіноқутəжірибесіндеқарастырудыбылайқойғанда,оныұғып,жете

түсіну де оңай емес. Оның ойынша, адамның өзі мəтіннен тапқан «жоқ

болу» тек мəтінді тудыру/жазу шарттарымен ғана байланысты. Дегенмен

мəтін тарихы мəселе етіп қойған сұрақтар міндетті түрде осы шақтың

позициясынан шығуы қажет болады дегенді айтады. Сондықтан да

«табылуы»тиіс«жоқболулар»солмəтіноқылғанəріжазылғанəлеуметтік

формацияның дəл өзі ретінде айқындалады. Джеймсон «Саяси бейсана»

(The Political Unconscious) еңбегінде сын тəсілдері мен əдеби мəтіндерге

қатысты симптомдық тарихи талдау жасаған кезде [шығарманы]

қабылдауды оны туындату секілді өте салмақты дүние деп қарайды.

Дегенмен оның қабылдауға қатысты қызығушылығы «макродеңгейде»

болғандықтан, əдісі структурализм немесе психоанализ секілді ірі

интерпретациялық жүйелердің экспоненттеріне ден қоюдан тұрады.

Сөйтіп, оқу барысының өзектімəселелерін талқылауы абстрактілі əрі кез

келген нақты оқу əрекетінде мəтінде пайда болуы мүмкін көптеген сыни

пайымдардықозғамайды.

Марксизмнің неліктенқабылдауды ауқымды түрде талқылаудан қашуын

болжауөтеқызық.Дегенменолмəселенітолыққарастырубұлмақаланың

аясына кірмейді. Сондықтан біз оған тереңдеп баруды мақсат етіп

отырғанымыз жоқ. Бəлкім, Иглтонның «тұтынушылыққа шоғырланған»

(86) деп атаған шығармаға қатысты пікірлері бейне бір мəтіннің

«түпнұсқалылығын» қамтамасыз етіп, оқырманды өз-өзімен мəмілеге

келуші тұлға ретінде сипаттайтын либерал гуманистік түсінікке бой

алдырып алмау қаупінен туған болса керек (86). Əйтсе де, америкалық

рецептивті эстетика сынының, əсіресе жетпісінші жылдары оқырманды

автоном тұлға ретінде қарастыруға бейіл болғаны рас һəм оқырманның

мəтінге қатысты «субъектив» пікіріне басымдық берді (Блэйч). Медианы

қабылдау теоретиктері жасағандай, субъект теориясын автономия мен

əлеуметтікқұрылысарасындағытепе-теңдіксекілдіжасапшығудатолық

мүмкінжағдай.Бірақсубъектжайлымұндайбелгілітүсініктідамытуүшін

маркстіксынныңнегіздерін,бəлкім,қайтақараукерекшығар.

Əртүрлі көзқарастар тұрғысынан Тони Беннет пен Ганс Р. Яусс мұны

қайта қарап, ой елегінен өткізуге тырысқаны байқалады. Əдеби жəне

бұқаралық мəдениет талдауын қамтитын еңбекте Беннет пен Дженет

Вуллакотт «туындыны туындату мен оны қабылдау бір-бірін қыспаққа

алатынысоншалықты–«мəтінніңөзі»жайлыайтумүмкінемес»дептүйді;

«мəтіннен тыс» пен «мəтін ішіндегі» арасында да айқын шекара жоқ;

сəйкесінше,алғашқысыекіншісінеқысым жасап,онықайта құруынажол

бермеуі ақылға қонбайды, олай болуы мүмкін емес» (263). «Формализм

менмарксизмде»(MarxismandFormalism)БеннетбəріненбұрынМачерей

мен Иглтонды сынға алады. Олар еріксіз түрде əдеби шығарманы жоқ

болулар мен қайшылықтардың маркстік «ашылымдарының» (discoveries)

қайнаркөзіетті.Бұғанқоса,маркстіксынжақтағанаталмышоқуəдісіосы

қайшылықтарды қабылдауға мүмкіндік береді: «Бұл [маркстік сын]

«əрдайым мəтінде» болады, бірақ көзге көрінбейтін қарама-

қайшылықтарды қалпына келтірмейді; маркстік сын мəтін ішіндегі

қарама-қайшылықтардыоқиды»(146).Оқудыңкезкелгентəсіліөзалдына

қызықты саналғандықтан, оқу процесі қалай болғанда да тарихиланады.

Мəтіннің концепті нақты жəне құбылмалы, «мəтін» бетпе-бет келген əрі

оны қорыту барысында əртүрлі анықтамалар үстелетін тарихи айрықша

функциялар мен эффектілердің концептімен алмастырылуы қажет (148).

Беннеттіңеңбегіоқырмандарменоқупроцесініңорнынбағамдаудатарихи

материалистікмодельдіңайтарлықтайозықүлгісісаналады.Осымақалада

мен оны сипаттап шығамын. Рецептивті эстетика маманы Яусс əдеби

шығармалардықабылдаутарихынақатыстыайтарлықтай ауқымдыталдау

ұсынады.ОныңтүсінужайлыпікіріГадамергерменевтикасынаналынған.

Ол мəтін мен оның өткен тарихы арасындағы «көкжиектің бірігуін»

білдіреді, яғни олар нормалар, болжамдар, құндылықтар мен оны күтіп

тұрғансыниқабылдауларһəмқазіргімəдениперспективалар.

Яусс: «Əдебиет тарихы дегеніміз – қабылдау қабілеті жоғары

оқырманның, ойлы сыншының жəне оны əрдайым туындатып отыратын

авторының һəм осылардың əрқайсысының əдеби шығармаларды пайдаға

асыратынөзіндікорныбарэстетикалыққабылдаументуындатупроцесі»,–

дейді.Əдебиоқиғаəрекететуінтекоданкейінгібіреудің келіпүн қатқан

кезінде немесе қайталап үн қатқан шағында жалғастырады. Мұны қалай

түсінсек болады? Яғни бұрынғы шығармалар мен авторларды қайтадан

лайықты түрде басып озғысы, оларға еліктегісі немесе оларды жоққа

шығарғысы келетін оқырмандартабылған сайын əдеби оқиға даөміршең

болатүседі»(21–22).

Осылайша,Беннетсекілді,Яусстаəдебимəтіндердіңмəніменəсеріолар

оқылғанкездегішарттарға тəуелдіболатын тарихи белсенді тіршілік иесі

саналады деп көрсетеді. Бірақ Яусс: «Мəтінді қабылдауда өте ірі

идеологиялық мəселелердің де маңызды екенін мойындаймын», – деп

тұжырым жасағанда, «Əдебиет тарихының міндеті… тек əдебиетті

туындату ісі «жалпы тарихқа» өзінің айрықша қатынасы бар «ерекше

тарих» ретінде қарастырылған кезде ғана аяқталады» деп түйеді (39).

Əдеттегідей оның еңбегі тек эстетика тарихына ерекше ден қоюмен

ерекшеленеді. Ол оқырманды барынша ауқымды мəдени жүйелердің

субъектісі ретінде емес, көбіне мəтіннің субъектісі яки басымдыққа ие

эстетикалықкодретіндекөреді.

Осыған байланысты, мен Беннет пен Яусстан кейбір пункттерді алып,

оны Морлидің еңбегімен һəм басқа да субъектив жайлы пікірлермен

ұштастырып, оқуды теориялық тұрғыда қарастыратын тəсіл ұсынғым

келеді. Оны шығарманы туындату мен қабылдаудың арасында терең

айырым жасайтын осы мақалада ғана қағазға түсіре аламын. Бұған қоса,

қабылдауды шығарманы туындатудың бір формасы ретінде қарастыруға

болады.Оқупроцесіндиалектикалықəрітарихипроцессретіндезерттеуге

һəмоқырмандыеркінтұлғаретінде емес, мағынаныңбелсендіқұрушысы

ретіндеқарастырғанжөн.Сондаодантуындығақатыстылықтыңбелгілібір

деңгейінеиелікететінтарихтағысубъектінікөругеболады.

«Туындату»мен«қабылдау»терминдерінсалыстырудыңөзі«туындату»

терминін коннотациялық белсенділігі мен онтологиялық артықшылығына

сəйкес басым терминге айналдырып, иерархияны қалыптастырады. Ал

қабылдау, керісінше, «өзінен белсенді түрде ертеректе жаратылған

дүниенің» қабылдаушысы болып, пассив саналады. Тіпті біреу «қайта

туындатуды» «қабылдауға» алмастырғанның өзінде де, əлі де дəл сол

дилеммамен бетпе-бет келеді. Өйткені «қайта туындату» бастапқы

туындату жүзеге асуы мүмкін сəтке айрықша əсер танытады. Ол бұған

дейінжасалғанныңтекқайталауыболыпқанақоймай,белгілібіржолмен

оның жасанды көшірмесіне айналады. Шамасы, бұл саналы айырым түрі

«мəтіннің өзін» жəне «мəтіннің мағынасын» немесе «автордың ниетін»

оқырманның «түйген мағынасына» қатысты жігерлендіру дəстүрінің

негізіндежасалатынежелденкележатқантенденцияболсакерек.

Оқу процесі объективті дүниені пассив түрінде қабылдамау үшін өткен

шақ пен осы шақ арасындағы əрдайым өзгеріп тұратын диалог болады,

өйткені осы шақ оқырмандарды мəтінге қатысты сұрақтарды қоюға

итермелейді.Мұныөткеншақтақою,бəлкім,«заңдылық»ретіндекөрінбес

еді.Беннетмəтін,оқуменконтекстарасындағыбайланыстыашыпкөрсету

үшін «оқып-үйрену үлгісі» деген терминді енгізді (яғни, оқырман

студенттердіңбірнешетопқабөлініп,мəтіндітереңталдапзерттеп-үйрену

үлгісі).Бұлтарихтыңкезкелгенсəтіндегіоқуəдістерінанықтайды(7–11-

мəтіндер). Оның оқып-үйрену үлгісі жайлы концептісі Яусстың «үміт

көкжиегіне» ұқсас. Бірақ оның артықшылығы ірі əлеуметтік əрі тарихи

күштерді айқын көрсетеді. Бұған қоса, кейде эстетиканың да шеңберінен

шығып кетеді. Беннет оқумен байланысты жағдай қоғамдық тұрғыдан

болсын,дискурстыққырынанболсынанықталыпқойғандықтан,белгілібір

мəтінтүрлеріякибелгілібірəлеуметтікфакторлардыңсебебіненнақтыбір

оқуəрекетінжүзегеасыруғаұмтыламыздепойлауғаболмайдыдептүйеді.

Дəл осы алдын ала анықталған əмбебап əлеуметтік һəм дискурстық

дүниелерді Беннет оқып-үйрену үлгісі деп атайды. Сөйтіп, Беннет жеке

əдеби не болмаса жалпы идеологиялық факторларға оңай талдау жасай

алғанымызбен, бізге оқу жағдайының əмбебап жəне тарихи белсенді

табиғатын кемітпейтін ойлау əдісін жасау қажет екенін мойындауға

көмектеседі.

Кезкелгеноқутүріндебасымдыққаиеоқуəдісіболғандықтан,əрқашан

бəсекелес əрі қайшылықты позициялар болады. Рэймонд Уильямстің

марксизм мен əдебиетке қатысты зерттеулерінде қандай да бір тарихи

коньюнктурадаəрқашанбасымдыққаиеқалдықпенендітуыпкележатқан

идеологиялықпозицияларболадыдегентүйінбар.Бұлшешімоқып-үйрену

үлгісінің алдын ала анықталған табиғатын дəл тануға көмектеседі. Бірақ

Яусстың эстетика тарихына мəтінді қабылдау тарихындағы ең маңызды

фактор ретінде акцент қойғанын ұмытпау керек. Мəтін оқылатын белгілі

бір оқып-үйрену үлгісі дəл қазіргі немесе жалпы идеологиялық

ізденістермен ғана анықталмайды. Бұдан бөлек, бұрынғы өткен оқу

формацияларындағы мəтінді туындату мен қабылдау тарихымен де

айқындалады. Өйткені бұл осы уақыттағы оқу қалыбының көзқарасымен

құрылған (Иглтон, 63 қараңыз). Мəтіннің тарихы бірнеше рет қайта

құрастырылатынын мойындауүшін(жəнеуақытөткен сайын)оқудыңда,

тарихтыңдадиалогтікһəмдиалектикалықтабиғатынанбұлтарудыңқажеті

жоқ.

Əрине, біз бұл жерде Яусс айтатын «маркстік дəстүр де, рецептивті

эстетикадəстүрідеоп-оңаймəтінніңмаңызыментарихыаморфтыоқып-

үйрену үлгісімен «қайта қалыптасып» қана қоймайды, нағыз оқырмандар

бұл қайта қалыптастыруды жүзеге асырады» деген пікіріне ойысамыз.

Оқырманның əрекеті идеологиялық күштермен шектелгенін мойындай

отырып, дəл осы жерде оқу процесіндегі оқырманның рөлін қалай

түсіндіругеболады?Əдебиеттеориясынағызоқырмандарменқалыптасқан

оқырмандар арасындағы айырмашылықтарды жояды. Ол осы мəселе

жайлы көзқарасын медиа теориясына қатысты кейбір идеяларды өзіне

бейімдейотырып,күшейтеалады;Виллеменкөрсеткендей:

«Нағыз» оқырмандар/авторлар мен тырнақшаланғандар арасында

бөлінбессызықбар.Олардымəтіндежəнемəтінарқылықұрастырылған

əрі асты сызылған дүниемен салыстыруға болады. Нағыз оқырмандар –

жеке бір мəтіннің жай ғана субъектілері емес, əлеуметтік формацияларда

өмір сүретін тарихтың субъектілері. Бұл субъектідегі екі түрдің мөлшері

бірдей емес. Бірақ формализм үшін нағыз оқырмандар жасанды

оқырмандарменсəйкестендірілуітиіс»(63–64).

Нағыз жəне жасанды оқырмандар (constructed readers) арасындағы

«айырым», əсіресе əдебиет дəрісханасында студенттердің оқуы мен

оқытушыныңоқуынемесемəтіндіоқушыныңұйғарымыменоқытушының

сезінгені сəйкес келмеген кезде айқынырақ көрінеді. Студенттер əдеби

мəтінді «өз беттерімен» оқуға келгенде, көбіне үрей мен абыржуды

сезінеді. Себебіоларға мəтіннен белсенді түрде өзінше мағына шығаруға

көмектесетін мəдени, тарихи, əдеби яки теориялық дискурстарға қол

жеткізу мүмкіндігі жетіспейді. Ал егер оқытушы өз пікіріндегі мəтінді

студенттергетүсіндіругесептігітиер,біркөмегіболардепсанап,бастапқы

білімдіжайғана«бере»салсаше?Ондаолардыңбарлығыбірдейабыржып

қалуы кəдік. Білім берудің бұл екі əдісі де əдеби мəтінді жұмбақ етуі

мүмкін. Студенттерді «мұндай тылсым əрі трансцедентті білімге толы

əдеби мəтінді оқуға қауқарсызбыз» деген сенімсіздік билеп алуы ғажап

емес.Алегерстуденттергеəдебимəтіндінемесекезкелгенмəдениоъектіні

мистикадан арылтатын шығарманы туындату мен қабылдауға қатысты

теориялықдискурстарға қолжеткізумүмкіндігіберілдіделік...Содансоң

нақты мəдени-тарихи талдау жасау үшін дискурстық кеңістікпен

қамтамасыз етілсе, онда олардың мəтін дүниеге келген немесе талданған

тарихи шарттарға қатысты өздерін жəне бір-бірін оқытып, дамытатын

қабілеттеріне жол ашылар еді. Бұдан бөлек, бұл дискурстық кеңістікте

мəтінге қатысты өздерінің мəдени-тарихи негіздегі сұрақтарын ойға ала

алады.Сөйтіп,мəтіндіөзіндегітарихикүйгеназараударуғамəжбүрлейді.

Қайшылықты оқып-үйрену үлгісіне орныққан «дискурсаралық пəндер»

(Морлей,«Мəтіндер»164)секілдібелсендірөлдердіиеленіп,мəтіндіқайта

туындатупроцесінеараласады.

Енді дəрісханадағы жағдайға оралайық. Бұл жерде қазіргі (модерн)

романдытуындатуменқабылдаукурсынансабақберуүшінтуындатумен

қабылдаудың əдеби һəм медиа теориясын қолданамын. Джон Фаулздің

«Маг» (The Magus), Дорис Лессингтің «Алтын дəптер» (The Golden

Notebook) жəне Д.М. Томастың «Ақ қонақ үй» (The White Hotel) секілді

романдарын талдағанда, бұл тəсілді сəтті қолдандым. Бұл мақаламда

студенттердің Джеймс Джойстің«Улисс» романыжайындағы ізденістерін

мысал ретінде пайдаланамын. Өйткені «Улисс» – студенттер үшін тым

қиын мəтін. Студенттерді үрейлендіріп алармыз деген қауіппен көптеген

оқытушылар оған едəуір «артық» теориялық жəне тарихи мəліметтерді

аңдамайқосыпжіберетінітағыбар.Əйткенмен,шығарманытуындатумен

қабылдауға қатысты дəл осындай жұмыстар студенттеріме «Улиссті»

құпиялықтан арылтуға (демистификация) көмектеседі. Оған белсенді

түрдеқарсытұруға,оданлəззаталуғаəріоныөздерініңтарихижағдайына

назараударуғабағындыруғамүмкіндікберді.

Курс былайша ұйымдастырылған: екі апта бойы «Улисс» романының

контексіноқуғакіріспейтұрып,алғашқытөртаптанышығарманытуындату

мен қабылдау теориясын талқылауға арнаймыз. Одан кейінгі төрт аптада

«Улисстің» өзін оқимыз. Содан соң осы процесті басқа романда

қайталаймыз.

 Осы теорияны дəрісханаға енгізер тұста əдеби мəтін мен

оқырман арасындағы болсын, оқытушы мен студент арасындағы болсын,

дəстүрлі қатынас əлеуетін өзгертуді ұсынамын. Студенттер сыни һəм

тарихи сана-сезіммен оқып бастайтын бұл процесс шамамен үш кезеңде

жүзегеасады.

Біріншіден, олар «Улисс» пайда болған тарихи формацияның

перспективасын міндетті түрде оқуды қолға алады. Шығарманытуғызған

«алғышарттарды» (background) зерттеу үшін ғана оқымайды, яғни

персонаждар жайлы материалдар, саяси оқиғалар, діни тəжірибелер т.б.

секілді мəтінге «қатысты» болатын тұрақты дүниелерді емес, бұдан гөрі

мəтіндісимптомдық тұрғыдан оқиды. Онымен шектелмей,мəтіндүниеге

келген,сосынкөбінебейсанатүрдемəтінішіндекөріністапқанəлеуметтік

формацияның шиеленіскен һəм қайшылықты «симптомдарын» іздейді.

Мысалы, «Циклоптың» (Cyclops) тарауын ирланд саясатының

қайшылықтарыменкүресіарқылыбайланыстырыптаныстырғысыкелген

студент,БарниКернанныңсыраханасындағымаңыздыэпизодқатоқталады.

Неге?Ондағыирландұлтшылдығынпародиялауүшін.Мұныменқоса,бір

мезгілдебритандықтардыңирландтықтарғақысымкөрсетуіндəлнұсқауды

да ұмытпайды. Нұсқай отырып, түрлі интерполяциялардың, яғни

лингвистикалық эксцессиялардың еніп жатқанын назардан тыс

қалдырмайды.

СаналытүрдеДжойсзаманындағыИрландиясаясатынаден

қойғанстудент,Джеймсон«тежеустратегиясы»депатаған(53–54)ирланд

ұлтшылдығы секілді оның пародиясындағы интерполяцияның формалды

мəтіндік стратегиясы деген əдістерді үйрене алар еді. Оны шындықты

алмастыратынбөлекдүниедеседеболады.Дəлосымысалдаішіқыжылға

толы ирланд ұлтшылдары адам төзгісіз жаппай сипат алған Британ

үстемдігінбасуғамүлдемқауқарсыз.

Студенттер «Улисстің» симптомдық тарихын қайта құрастыра отырып,

Макрери айтқандай, «ниетпен жасалған» емес, «белгілі бір шарттарда

жасалған» мəтінді қарастыруға кіріседі (78). Оқудың екінші сатысында

студенттер «Улисстің» тарихы барысында қайта туындаған белгілі бір

жағдайларды зерттеуді енгізу үшін бұл перспективаны барынша кеңітеді.

Олароқутүрлерініңмəтінішіндегіəрқилымəселелердіқалайһəмнеліктен

қаузайтынын зерделейді. Көбіне нақты бір идеологиялық мақсаттар үшін

еріксіз түрде мəтінді не үшін пайдаланғанын, қалай иеленіп алғанын

қарастырады. Мұндай зерттеу «Улиссті» жан-жақты қырынан қарап,

қабылдаутарихыныңконтексінде,онықайтаоқуғасепболғанірітарихи

сəттіде,идеологиялықкүштердідесаралаудыталапетеді.

Менкүрделіидеологиялыққатынастардыкескіндеуүшінбелгілібіроқу

түрінде қалыптасқан əрі оқу формацияларының өзгеріске ұшыраған

мысалын оңтайландыру мақсатында Молли Блумның сын тарихын жиі

пайдаланамын. Отызыншы жəне қырқыншы жылдары Моллиге қатысты

үстемболғансынпозициясыоны«жерана»ретіндеəспеттеудентұратын

(мысал үшін Гилберт, Левин, Тиндалл, Будгенді қараңыз) һəм «əдепсіз

ойлары» үшін (Будген, 263) оның «жануарға тəн сабырлылығын» (Левин,

125,бұғанқоса,Тиндаль,232–35жəнеБлэкмур114–15қараңыз)əріоның

ерлергеқатыстыерекшебірқұрметініңжоқтығын(Тиндаль,233,Гилберт,

389–95, Будген, 264–65) сынайтын. Елуінші жəне алпысыншы жылдары

Молли жайлы интерпретацияның басым бөлігі оны жезөкше я болмаса

зұлымдықпеназғындықтыңкөзіретіндеайыптаса(Кеннер,Адамс,Морс,

О’Брайен), оның сексуалдығын да тартымды суреттеу ұмыт қалған жоқ

(қараңыз: Адамс, «Сау ақыл» (Common Sense) 166; О’Брайен, 143–49;

Шешнер,217).СоңғыжиырмажылбойыфеминизмтеоретиктеріМоллидің

монотұлғасы үшін мəдени əрі тарихи контекст орнықтыруға күш салды.

Оныжайғанажекеадамныңтуындысыретіндеемес,бұдандаірімəдени

дискурстардың бөлшегі ретінде көрді (мысал үшін қараңыз: «Ессіз»

(Unkeless); Скотт, «Джойс пен феминизм» (Joyce and Feminism); Шлосс,

Девлин,Аттридж).ДегенменкейбірфеминистерМоллидіңмонотұлғалығы

ЛюсИригарейəйелқолтаңбасы(écritureféminine) деп атаған, «кезкелген

мағыналықбайланыстытанып-білудіңжолынкесіптастайотырып,қалаған

бағытқабеттүзепкетеберетін»қайшылыққатолыһəмуақыттантысқары

əйел үні дегеннің мысалы бола ала ма деген тақырып төңірегінде де ой

қаузады(қараңыз:Irigaray,28;Scott,JamesJoyce;Levitt;Henke,Politics).

Ұрпақ өрбітудің символынан бастап, шайтанның ойнасына, мəдени

қайшылықтың өнімі мен барша əйелдердің үніне дейінгі əртүрлі

интерпретациялар«дəлсол»мəтінніңтектүрлішеоқылуынғанаемес,одан

гөрі мəтіннің дүркін-дүркін қайта туындауын білдіреді. Молли Блумның

идеологиялық маңызының құбылғыштығы, «Пенелопаның» тарауы

«идеялық-мəдени мəселелердің түрлі жиынтығын… шығармашылық

орбитасына» жинай отырып құрастырылған (Беннет пен Вуллакотт, 233–

34) сыни мəтін арқылы ұсынылады. Тарауды тұтастай қоршап алған

мұндай ерекшелікті Беннет пен Вуллакотт «мəтіндік ауыстырғыштар»

(textualshifters)депатайды.БеннеттпенВуллакоттыңайтуынша,«мəтіндік

ауыстырғыштар тек оқырманға ғана əсер етпейді, сонымен қатар олар

мəтіннің өзіне тікелей əлеуетін өзгерту арқылы қозғау салады. Мəтіннің

мəдениорныөзгеруінеорай,ендіолбұрынғықалпындайболмайды»(248).

Бұл «ауыстырғыштар» тек «академиялық» немесе таза əдеби

қиындықтардан ғана жасалмайды. Сонымен қатар оның құралуына кең

аумақты тарихи жəне идеологиялық күштер əсерін тигізеді. Бұл

оқырмандардың үнемі ауысатын тарихи жағдайларды шешуге мүмкіндік

беретін мəтіндерді жазуға талпынысымен байланысты болады. Екінші

кезеңде студенттер мəтіндік ауыстырғыштарды іздеп, олардың күрделі

идеологиялықжелісінтүсіндіругетырысады.

Оқудың үшінші кезеңінде (бұл деңгейлердің тəжірибеде нақты

бөлінбегенін тағы да ескерткім келеді) студенттер өздерінің мəтінді оқу

қабілетінавтономияякимəтіндегіерекшесубъектретіндеемес,автономия

мен детерминация арасында тепе-теңдікке жеткен, қайшылықты мəдени

жүйеге сіңісіп кеткен əлеуметтік субъект ретінде ұштайды. Сөйтіп,

студенттеробъектінізерттеупозицияларыныңдискурсаралықекенінсезіне

бастап,кемдегенде,мəтіндіөздеріменбайланыстыжалғастығыбартарих

негізінде оқуға тырысады. Бұл олардың өз тарихи жағдайларынан

туындайтын жайт болған соң, соған тəн сұрақтар қояды. Сұрақтарды

мəтіндіөндіріпжатқансəткеорайластырып,дəлқоюмүмкінболақоймас,

дегенмен оған қарай бағыттауға болады. Оқу процесінің нақ сол сəтінде

өздерінің «жаңа» сұрақтары менөткенгеқатысты интерпретацияларының

диалектикалық қатынасына талдау жасайды. Бірақ олар мəтіннің

«түпнұсқа» мағынасына қатысты трансцендентті ақиқатты айшықтап,

екіншіретқайтаоқуүшінемес,оныңорнына«кейінгі»уақыттұрғысынан

сұрақ қояды. Кейінгі кезең оқып-түсіну үлгісін құру арқылы студенттер

қайта позицияланып, мəтінді қайтадан нақты мақсаттар үшін игере

бастайды.

Туындату мен қабылдау теориялары арқылы ашылған дискурстық

кеңістіктің,студенттердіңəдебимəтіндерменқарым-қатынасынөзгертетін

əлеуетін былай қойғанда, студенттер мен оқытушылар арасындағы

қатынастыдаөзгертетінкүшібар.Курстеорияларыішінарапедагогикалық

мақсаттар үшін де жемісті қызмет ете алады. Оны оқырмандардың сыни

пайымыменоқудағдысындамытуғасептігінтигізетінжаңабілімтүрлерін

қалыптастыруға қатысу үшін қажетті, оқытушы мен студент арасындағы

диалогке септесетін жағдай жасауға бағытталғанынан байқауға болады.

Сонымен қатар курстың көп бөлігін тікелей назарды шоғырландыруға

арнайды(қараңыз:Фрейр,66–74,Мастерман,27–37,ЖиружəнеСимон,3–

4). Егер мəтіннің интерпретациясы үнемі тарихи сипатта болса, онда

оқытушыныңнақтымəтінжайлыбілімі,əрине,студенттерденартықболуы

əбден мүмкін. Дегенмен студенттер мен оқытушылар да зерттеп отырған

дүниесін одан əрі құпияландырып қиындатпағаны жөн. Оқытушылардың

позициясы құпия ақиқаттарға қол жеткізуге мүмкіндік бергендіктен емес,

оқыған-тоқығаны,біліп-түйгенікөпболғандықтан,ойланғандықтан,кейде

тіпті өздері де сол салада қалам тартқандықтан нақты бір тақырып,

бағыттарды жақсы біледі. «Улиссті» оқыту барысындағы менің негізгі

рөлім, Пауло Фрейре «мəселелердің мəселесі» дегендей, «Улисстің»

маңына шоғырланған мəтінге оқырмандардың қол жеткізуіне мүмкіндік

беру; «Улисстің» үздіксіз жалғасатын реинтерпретация процесіне қатыса

бастауынаһəмөздерібағалайалатындайболуынасептесу.

Осымақсаттаменстуденттерімеекіжобатапсырдым.Оларбес-алтыбет

көлемінде эссе жазып, бір-біріне таратып береді. Бəріміз бас қосып

талқылағанға дейін, жоқ дегенде, бір дəріс аралығында оны топтағы

студенттердіңəрқайсысыоқыпшығады.Содансоң,топтыңбарлықмүшесі

өзпікірлерінбілдіреді.Осыэсселеркурстыңөнебойындабізүшіннегізгі

ресурстық материал болып қызмет етеді. Бірінші тапсырма бойынша

топтағы үш студент модернизм, Ирландия саясаты, ирланд əдебиетінің

қайта өрлеуі, ирланд бұқаралық мəдениеті жəне ғасыр соңындағы

Дублиндегі əйелдердің статусы жайлы дүниелерді қамти отырып,

«Улисстің»жазылуынақатысыбарконтекстержайлыбірігіпэссежазады.

Екінші эссе тапсырмасында əрбір студент «Улисстің» бір тарауын

қабылдауға қатысты жеке эссе жазады. Бұл қысқа мақалалар дəстүрлі

анықтамалық зерттеулерге жатпайды. Шығарманы туындату тақырыбына

қатысты болсын, «Улисстің» жеке бір тарауын қабылдауға қатысты

болсын,туындату мен қабылдауға байланысты қойылған талап бойынша,

олардантекосытақырыпжайлыайтылғанпікірлердіқайтабаяндапшығу

талапетілмейді.Керісінше,деректердіауқымдырақконтекскесалаотырып,

сынипайымменоқуһəмсынтарихындағыөзорнынтабуғатырысуміндеті

жүктеледі.

Бірінші тапсырмадағы эссенің мысалына назар аударайық. Топтағы

студенттер ирландəйелдерініңғасыртоғысындағыəлеуметтікжəнесаяси

мəртебесінзерттейкеле,курстыңтеориялықболжамдарыныңбірініңнақты

иллюстрациясын«ашты».Ол–өткеншақтыңдүркін-дүркіносышақтағы

көзқарастар ракурсінен реконструкциялануы. Студенттер Ирландияның

əрқилы тарихын оқи отырып, əсіресе тым ежелгі кезеңдерде əйелдердің

мəдени позициясының барынша дəстүрлі екендігі тіпті де талқыға

түспегенін байқады. Бұл кітаптарды студенттерге туындату мен

қабылдауды тарихиландыруға септесетін дискурстармен таныстырмай

оқытқан жағдайда, олар бұл «жаңалықтардан» бейхабар болар еді.

Сондықтантақырыптарғақатыстыалып-қосарешөзгерістаппасыдаанық.

Бұдан əрі не болды деңіз? Енді олар тарихтың бұл қырларын

«симптомдық» тұрғыдан оқи бастады. Кітаптардың əйелдер жайлы үнсіз

қалуы нені білдіреді? Кемінде, осы кітаптар жазылған кезеңдегі

əйелдердіңмəртебесіжайлықандайдабірдерекбарма?Тымболмаса,сол

ғасыртоғысындағыəйелдердіңмəртебесі жайлыемеурінбілдіретіндейне

бардегенсұраққакептірелді.Əрине,студенттердіңөздеріне«табиғи»боп

көрінетін əйелдердің əлеуметтік орнына қатысты қызығушылықтары

айтарлықтайдəрежедеолардыңтарихтағынақтыбірорныменбайланысты.

Өйткені феминизм мұндай проблемаларды заңдастырып, белгілі бір

деңгейдехалықсанасынажеткізебілді.

Студенттер соңғы кездердегі тарихи жағдайлардың көбі қоғамдағы

əйелдердіңрөлін зерттеу үшін маңызды екенін ғана көңілге түйіп қойған

жоқ,соныменбіргеғасыртоғысындаДублиндегіəйелдердіңбұдандазор

рөлгеиеболғаныжөніндедехабардарболды(мысалы,қараңыз:Мерфи).

Тарихиайырмашылықмысалдарынаосылайшаденқойды.Қазіргікездегі

əйелдердіңұстанымыменғасыртоғысындағыирландəйелдеріарасындағы

айырмашылыққа ғана көз жүгіртумен шектелмей, бұдан да ежелгі жəне

бертіндегіирландəйелдеріжайлытарихимəліметтергетоқталды.Оларды

өзарасалыстырды.

Тарихи өзгерістер тұрғысынан түсіндірілетін əйелдер жайлы мұндай

əрқилы ұғымдар үлкен мəселеге айналды. Осындағы кенеттен туындап

жатқан айырмашылықтар арасындағы нақты текетірестер эссе жазып

жатқан студенттер үшін салмақты тəжірибеге ұласты. Олардың санасына

салмақ түсірген тұжырым қазіргі əйелдер мен ерлер жайлы түсініктің

қайшылықты əрі «сенімсіз» екендігі еді. Осындай байламға келген соң,

топтағы замандастарын қазіргі мəдениеттегі əйелдер мен ерлер жайлы

кейбір түсініктерді қайта қарастыруға шақырды. Қалыптасқан

түсініктердегі кейбір қайшылықтарды талдауға жəне солардан өрбитін

əртүрлісалдардыболжапкөругеуағыздайотырыпаяқтады.Олартоптыаяқ

астынан мен күтпеген бағытқа қарай бұрып жіберді. Ақыр соңында, сол

ойларынадамжынысыжайлымəдениеткекіріккентүсініктердіңмаңызды

қорытындыларына,соныменқатарғасыртоғысындағыдублиндік əйелдер

турасындағы қайшылықты түсініктердің нақты талдауына əкеліп

тоқайластырды. Біз «Пенелопа» тарауын оқыған сəтте осы пікірталасқа

қайтаоралғанымыздыұқтық.БұлжердетекқанаМоллиБлумныңнеліктен

бұлайсуреттелгенін(төсекте,етеккіркелгенкезде,көбінеқатеақпаралған

болып шығады т.б.) ұғу үшін ғана емес, бұған қоса, Молли жөнінде

сыншылар тарапынан айтылған кереғар пікірлерді сарапқа салып, оған

тарихитұрғыданбағаберуүшіндеосылайжасаудыұйғардық.

Сөйтіп, бұл мақала педагогикалық тұрғыдан да, теориялық жағынан да

сəтті дүние болып шықты. Студенттер өздері оқыған əртүрлі ирланд

тарихынақатыстытеориялықматериалдарданмысалдартауыпқанақойған

жоқ, біржақты теоретиктерді оқып, ұғына алмай айран-асыр болған

дүниелерді де игерді. Өз білімдерін ұштап, байыбына да бара білді.

Кітапты оқып, зерделеуде теория маңызды негіз болар тұста ғана оларға

теорияны тəжірибеге енгізу һəм білім алу мен үйренуге қатысты

жауапкершілікті өзара бөлісіп арқалау ұсынылды. Олар пассив шəкірт

рөліненбелсенебілімтуындатушырөлінеауысаалды.

«Өндірістік»сипаттағыэсселердіңбарлығыдəлосысекілдісоншалықты

тереңмəнгеиеболақоймас.Əйтседе,олардыңденідəрісханамызғажаңа

білім қорын алып келеді. Оны студенттер барынша еркін отырып

талқылайды.Сұраққойып толықтырады.Өйткені бұлэсселердіоқытушы

емес, өздері секілді студенттер ұсынған еді. Содан да болар, олар батыл.

Кейдестуденттерменбілмейтінкітаптарменмақалалардыдаоқыпкеледі.

Сондықтан мен де сұрақтарымды көбіне студенттің көзқарасына

орайластырып қоямын. Курстың ізденісіне қарай барынша көп студент

жоба алып, белгілі бір салада тəжірибе жинайды. Фрейрдің: «Оқытушы

бұдан былай тек оқытатын адам ғана болып қалмайды, студенттермен

диалог барысында кері байланысқа түсіп, бір-бірін оқытады», – деп

жазғаны бар. Сол деңгейде оқу жағдайын ұйымдастыру мүмкін болады

(67).

Мен талқыға салуды ұйғарған «туындату» жайындағы эссе жазу тек

тапсырмакүйіндеғанажүзегеасыпотырғанжоқ,есесіне,курстыңкейбір

күтілгентеориялықболжамдарындасуреттепберді.Ендімендəрісханада

барынша диалектикалық сипатта өрбіген туындыны «қабылдау» жайлы

эсселерге үңілгім келеді. «Наусикая» («Nausicaa») жайлы жазған студент

«мəтіннің өзі» феминистик екпінде жазылғанын айтты. Өйткені Герти

Макдауэлл көркем əдебиет пен əйелдерге арналған журналдардағы

сентиментал«əйелгетəн»тілді(«feminine»language)байқатады.Бұлжерде

Джойстің əйел субъективтілігін дəл осылай құрып шыққан қоғамды

сынмен түйреп отырғаны «анық». Осы пікірді қаузай келе, студент 1980

жылғадейінжазылғантарауғақатыстысынатаулыдүниелердіңкөпшілігін

қысқашақарастырыпөткенніңөзінде,оңайəрітезарадатауыпалатынын

айтады. Топтағы студенттердің дəлел-дəйектеріне қатысты ең басты екі

жауаппайдаболды.Алғашқыəрібарыншасенімдіжауапбергенстудентөз

позициясын мəтінмен біріктіре отырып, өзінің оқуы мен бұл тараудың

бұрынғы оқылу түрлері арасындағы тарихи айырмашылықты сəтті

түсіндіріпбереалмады.Бұғанқоса,дəлқазіргіоқып-үйренуүлгісіаясында

өз позициясының сыни һəм саяси тұрғыдан маңыздылығын айқындай

алмай, дəлел-дəйектерінің құнын түсіріп алды. Айтарлықтай анық

тұжырымдалған, бірақ оқу процесіне қатысты барынша диалектикалық

қатынасты орнатуға септігі тиген екінші студент өз жауабын

тарихиландырмасада(сəйкесінше,«тапсырманытолықорындамады»),ол

мəтінді шама-шарқынша өзінің тарихи күйіне бағыттауға тырысты. Ал

оның қолданған стратегиясы (объектив тіл мен феминистік сынның

қосындысы) ұсынған дəлелдерін қуатты əрі сенімді етті. Əсіресе оның

студент ретіндегі институттық жағдайы мен ол сын барысында бетпе-бет

келгенмəтіндегібасымстильдіназарғааларболсақ,бұл,шынындада,сəтті

жауапболыпшықты.

Бірінші жауап. «Осы кезге дейін ешкім осы тарау, шынында да,

феминистікмəтінсаналадыдепойламағанболса,басқабіреуонықалайша

нық сеніммен айта алады?» деген студенттің қарапайым сұрағы топқаой

тастады. Мəтінге қатысты жауапты тарихиландырудың қажет екенін еске

түсірген сұрақ та осы еді. Бұл сұрақ көтеріле салысымен, топтағылар

студенттен осы тарауды қабылдау тарихын қайта қарауды ұсынды.

Сонымен бірге Джойстің «Улиссті» жазған кездегі саяси ахуал жайлы

айтуды өтінді, оны студенттің орындауға қабілеті жететін. Тарауды

қабылдау жайлы студенттің зерттеуі бұған дейінгі оқырмандардың,

шынында да, мəтіннен ешқандай да феминистік белгілерді көрмегенін

байқатты. Тіпті Гертиге қатысты дискурстық шарттардың мəселелері

жайлы ойланбағандары да белгілі болды. Көптеген сыншылар стиль

жағынан«Наусикаяның»алғашқыжартысыменМарияКаммингтіңатақты

романы«Шырақшы»(TheLamplighter)арасындажалпыұқсастықбайқаған

болатын. Бірақ соңғы он жылға дейін Гертидің талдауын осы стильдің

талдауынан алшақтату ұмтылысы болған емес. Ричард Кейн Гертидің

«арзан сентименталдығы» жайлы айтады (44). Стэнли Сұлтан Герти

турасында: «Оқырман, персонаж жəне автор секілді «жаппай

сентименталдықпен өзін-өзі алдауға бой алдырған адамдарға» қатысты

пародия»,–дейді(273).РобертАдамстыңойынша,«Наусикаяға»қатысты

«тым ауқымды пародия», бəлкім», ең əуелі «əйел романшыларға»

бағытталған болуы мүмкін» (224) деп түйеді. Əйткенмен, одан да

беріректегі Сюзет Хенке немесе Бонни Киме Скотт сынды феминизм

сыншылары Гертидің тілі мен оны қалыптастырған қоғам арасындағы

күрделі қатынасты зерттеуге тырысады (Хенке, «Таңғажайып»

(Moraculous)153–72;Скотт,ДжеймсДжойс62–67).Топшығарманыңосы

тарихын қадағалап əрі талқылай отырып, курстың теориялық

қағидаларының бірнешеуін негіздеп берді. Олар: оқу процесінің

«дұрыстығын» мəтінге сілтеме жасай отырып сұрау жеткілікті емес

(өйткені бұл сыншылардың барлығы «Улисстің» сарапшы оқырмандары

болса керек); оқу процесінің белгілі бір оқып-үйрену үлгілеріне қандай

қатысы бар деп сұрауға тырысу қажет; интерпретациялау тəсілін

қалыптастырубарысындаоныңқайтүрімүмкінекенінбелгілепалукерек;

қайсысылайықтыжауапкершілікарқалайалатынынсұрауүшінəлеуметтік

формацияның шиеленісуі мен динамикасының қай қырын зерттеу

керектігінанықтағанжөн.

Талқылаудыңдəлосыкезеңіндестуденттіңжазғанбаяндамасынақатысты

баламажауапқалыптасқанболуыдаықтимал.Өйткеністудентосытарауды

қабылдаутарихынбүге-шүгесінедейінталдамайтұрып-ақ,оныңқабылдау

тарихы жайындағы айқын мəліметтері жеткілікті болды. Шығармасы да

өзінедейінгіқабылдаутарихынақарсыекпінменжазылғанеді.Бұғанқоса,

студенттің негізгі аргументі, яғни «жауапкершілікті» сезінуі өз алдына,

оның тіпті жеке тарихи күйіне (шығарманы қабылдау тарихын зерделеу

барысында жеке өз басы да сол қабылдау тарихының бір бөлшегіне

айналады) де əсер еткенге ұқсайды. Зерттеу барысында ол топтағы

көптегенəйелдерменсөйлесіпшықты.Мəтіндіжазустратегиясы,шынында

да,гендерліксубъектретіндеоныңжеке«болмысыжайлы»күйінкөрсетіп,

өзінің тарихи жағдайын нақтылап, заңдастыруға септесетін қуатты тəсіл

болды. Студенттер оқып берген сынның көп бөлігін жəне «мəтіннің

мəніне» мағына мен мақсат үстей отырып алған білімінің біршамасын

есепке алғанда (осы курс барысында біз шығарманы туындату мен

қабылдауға қатысты жұмыс істегенімізге қарамастан), əлі күнге дейін

жоғары мəртебеге ие интерпретациялау стратегиясы тарихи һəм

институттықтұрғыданолардыңилеуінекөнді.Сонымен,студенттіңэссесі

«мəтіннің өзіндік мəнін», яғни заңдастырушы күшті қамти отырып, осы

курсқа арнайы жасалған басымдыққа ие теориялық дискурсқа жоспарлы

түрде қарсы болады. Дегенмен оның эссесі кез келген теорияның, тіпті

шығарманы туындату мен қабылдаудың болжамға толы диалектикалық

теориясының өзінің де əлеуетін мойындап, жауаптарды жүйелеуге

көмектесті.Бұлқаншажерденпарадоксболыпкөрінседе,ойлаужүйемізді

тарихиқырынанһəмдиалогқұружағынаншектейді.

Меніңбұлжердегіталқылауым,əрине,дəрісханадағыменсалыстырғанда,

айтарлықтайабстрактілі.Дегенмен«Наусикая»тарауындастуденттерімнің

көтерген мəселелері мені ойға қалдырды. Оларға оқытушының міндетін

атқаруды тапсырдым. Білім алушылар сыни һəм тарихи тұрғыдан

теориялық негіздеуге қажет көптеген құралдар қолдарына берілсе,

«Улисспен»интеллектуалдықəріэмоциялықықпалдастыққатүсеалатынын

аңғартты.Өткентарихпендиалогкетүсерліктейсұрақтардақояалады.Ең

бастысы, өздерінің тарихи күйіне жүгіне алатын интерпретация түрін

жасап шыға алады. Студенттің «Наусикая» тарауына қатысты жазған

эссесінентоптыңалғанəсерітоппенболатыннақтыдиалогтікқатынастың

диалектикалық пайымның дамуына қалай ықпал ететінінің бір ғана

мысалыдеугеəбденболады.МұныМастерман:«Топтың ішінде де, əрбір

жеке адамның ішінде де жүріп жатқан ішкі қайшылық пен алған əсерді

қабылдай отырып, топтық деңгейде зерделенген барлық жағдай мен

мəселеге қатысты мұндай қайшылықтың пайда болуын заңды дүние деп

ұғады», – деп сипаттайды (33). Шығарманы туындату мен қабылдауға

қатыстытеориялықбағдардықолғаалғанкезде,мұндайдиалогтікқатынас

білім алушыларға өздерінің жəне бір-бірінің «Улисс» секілді өте ауыр

əдеби мəтіндерді қоса алғанда, барша мəдени объектілерге қатысты оқу

процесінмəселе етіпқарастыраалатыналаңұсынады.Мұныоқу процесі

менонытарихиландырудыңдиалогтіктабиғатынақарсытұруғасептесетін

тəсілретіндепайдалануғаболады.Оныңөзіндетарихиланупроцесініңбір

субъектісіретіндетануғажолашылады.Олдадəрісхананыңинституттық

атмосферасында өзін осы процестің толыққанды субъектісі ретінде

сезінугемүмкіндікалады.

Ескертпе

1. Аргументменің«Оқылым:таным,институттар,идеология»(Reading:Cognition,Institutions,

Ideology»бөлімімдебарыншаегжей-тегжейліқарастырылатынболады.

2. Мəтіннің негізін құрайтын материалдық шарттарды талдауға арналған тəсілдер үшін

студенттерге Иглтонның «Сын жəне идеологиясының» 2, 3 жəне 5-тараулары мен

Мачерейдің«Əдебиөндірістеориясы»(ATheory of LiteraryProduction, pp.69–101) еңбегін

оқыпүйренупайдалыдепесептеймін.Бұлоқырмандардыңкөркемəдебитуындылардыоқу

теориясындамытып,олардыңастарындажатқанасакүштіидеологиялықкүштердіңсырына

қанығуына септігі тиеді. Əдеби мəтіндерді қабылдау тарихын зерттеу үшін біз Яусстың

«Əдебиеттарихыəдебиеттеориясыныңтүйткіліретінде»(LiteraryHistoryasaChallengeto

LiteraryTheory) жəне Беннеттің «Тарихи мəтіндер» (Texts in History) кітаптарын оқыдық.

СоңындабізМорлидің«Мəтіндер,оқырмандар,тақырыптар»(Texts,Readers,Subjects)деген

кітабын оқырмандардың субъект ретінде тарихтағы орнын талқылау үшін қарап шықтық.

Оқытушыкіріспебөлімүшінкурстыңдеңгейінеһəмстуденттердіңтеорияментаныстығына

қарайəртүрлімəтіндердітаңдапалаалады.КетлинМаккормикпенГариУоллердің«Мəтінді

оқу» (Reading Texts) (2-тарау) кітабы осы концептілердің көбісін кіріспе бөлімінде

талқылайды. Роберт Холубтың «Қабылдау теориясы: сыни кіріспе» (Reception Theory: A

Critical Introduction) зерттеуі Яусстың ертеректегі еңбегіне қатысты (53–82) тақырыптық

талдауды қоса алғанда, қабылдау теориясына қатысты пайдалы əрі жеңіл оқылатын

талдауды қамтиды. Беннеттің «Марксизм мен формализм» еңбегінде, əсіресе 5–8-

тарауларында,маркстікшығарманытуындатутеорияларыжайлыайқыншолужасаладыһəм

маркстікқабылдаутеорияларыныңбастауларысөзболады.

3. Мысалы, интерполяция 18 (12.897–938; ежелгі гаелдіктердің (Gaelic) (Шотландиядағы

этникалық топ) спорт түрлерін жаңғырту туралы жиналыс жайлы газеттегімақалада Джо

Хайнстың айтуы бойынша, «Əдеттегідей жоғары деңгейдегі жетістік» (12.903–5)

тұжырымыныңмазмұнытуралыегжей-тегжейліталқыланады.

4. Оқушыларкурстабасқадажазбашажұмыстаржасайды:теориялықочерктердегіжазбалар,

«Улисс» оқуы туралы журнал немесе қорытынды құжат; мен өзімнің талқылауымды

қысқашаэсселергеаударамын,себебіолар«Улиссті»оқуғабағыттайды.

Сілтеме

Adams,Robert.JamesJoyce:CommonSenseandBeyond.NewYork:RandomHouse,1966.

Adams,Robert. Surface and Symbol: The Consistency of James Joyce’s Ulysses. Oxford: Oxford UP,

1962.

Attridge,Derek.«Molly’sFlow:TheWritingof«Penelope»andtheQuestionofWomen’sLanguage».

ModernFictionStudies35(1989):543–65.

Bennett,Tony.FormalismandMarxism.London:Methuen,1979.

Bennett, Tony. «Texts in History: The Determinations of Readings and Their Texts». Journal of the

MidwestModernLanguageAssociation,18.1(1983):1–16.

Bennett,Tony,andJanetWoollacott.BondandBeyond:ThePoliticalCareerofaPopularHero.London:

Macmillan,1988.

Blackmur,R.P.«TheJewinSearchofaSon».TheVirginiaQuarterlyReview24(1948):96–116.

Bleich,David.SubjectiveCriticism.Baltimore:JohnsHopkinsUP,1978.

Budgen,Frank.JamesJoyceandtheMakingofUlysses.1934.Bloomington:IndianaUP,1960.

Devlin,Kimberly.«Pretendingin«Penelope»:Masquerade,Mimicry,andMollyBloom».MollyBlooms:

A Polylogue on «Penelope» and Cultural Studies. Ed. Richard Pearce. Madison: U of Wisconsin P,

forthcoming1993.

Eagleton,Terry.CriticismandIdeology.London:NewLeft,1976.

Freire,Paulo.PedagogyoftheOppressed.NewYork:Continuum,1989.

Gilbert,Stuart.JamesJoyce’sUlysses:AStudy.NewYork:Knopf,1952.

Giroux, Henry. Schooling and the Struggle for Public Life: Critical Pedagogy in the Modern Age.

Minneapolis:UofMinnesotaP,1988.

Giroux,Henry,andRogerI.Simon,etal.,eds.PopularCulture:SchoolingandEverydayLife.Granby,

MA:Bergin&Garvey,1989.

Hall,Stuart.«Encoding/Decoding».Hall,etal.128–38.

Hall,Stuart,etal.Culture,Media,Language.Boston:UnwinHyman,1980.

Henke,Suzette.JamesJoyceandthePoliticsofDesire.NewYork:Routledge,1990.

Henke,Suzette.Joyce’sMoraculousSindbook:AStudyofUlysses.Columbus:OhioSUP,1978.

Hobson,Dorothy.Crossroads:TheDramaofaSoapOpera.London:Methuen,1982.

Hobson,Dorothy.«HousewivesandtheMassMedia».Hall,etal.105–14.

Holub,RobertC.ReceptionTheory:ACriticalIntroduction.London:Methuen,1984.

Irigaray,Luce.«ThisSexWhichisNotOne».ThisSexWhichisNotOne.Trans.CatherinePorter.Ithaca:

CornellUP,1985:205–18.

Jameson,Fredric.ThePoliticalUnconscious.Ithaca:CornellUP,1981.

Jauss, Hans Robert. «Literary History as a Challenge to Literary Theory.» Toward an Aesthetic of

Reception.Minneapolis:UofMinnesotaP,1982:3–45.

Joyce,James.Ulysses.Ed.HansWalterGabler,etal.NewYork:Vintage,1986.

Kain,RichardM.FabulousVoyager.NewYork:Viking,1959.

Kenner,Hugh.Dublin’sJoyce.Bloomington:IndianaUP,1956.

Levin,Harry.JamesJoyce.Norfolk,CT:NewDirections,1941.

Levitt,AnnetteShandler.«ThePatternOutoftheWallpaper:LuceIrigarayandMollyBloom».Modern

FictionStudies35(1989):507–16.

MacCabe,Colin.«RealismandCinema:NotesonBrechtianTheses».TonyBennett,etal.,eds.Popular

TelevisionandFilm.London:BritishFilmInstitute/OpenUniversity,1981:216–35.

Macherey,Pierre.ATheoryofLiteraryProduction.Trans.GeoffreyWall.Boston:RoutledgeandKegan

Paul,1978.

Masterman,Len.TeachingtheMedia.NewYork:Routledge,1985.

McCormick, Kathleen, and Gary Waller, with Linda Flower. Reading Texts. Lexington: D. C. Heath,

1987.

Morley,David.FamilyTelevision:CulturalPowerandDomesticLeisure.NewYork:Routledge,1986.

Morley,David.The«Nationwide»Audience.London:BritishFilmInstitute,1980.

Morley,David.«Texts,Readers,Subjects».Hall,etal.163–73.

Morse, J. Mitchell. «Molly Bloom Revisited». A James Joyce Miscellany. Ed. Marvin Magalaner.

Carbondale:SouthernIllinoisUP,1959.139–49.

Murphy, Cliona. The Women’s Suffrage Movement and Irish Society in the Early Twentieth Century.

Philadelphia:TempleUP,1989.

O’Brien,Darcy.TheConscienceofJamesJoyce.Princeton:PrincetonUP,1968.

Pribram,Deidre,ed.FemaleSpectators:LookingatFilmandTelevision.NewYork:Verso,1988.

Scott,BonnieKime.JamesJoyce.AtlanticHighlands,N.J.:HumanitiesPInternational,1987.

Scott,BonnieKime.JoyceandFeminism.Bloomington:IndianaUP,1984.

Shloss,Carol.«Molly’sResistancetotheUnion:MarriageandColonialisminDublin,1904».Modern

FictionStudies35(1989):529–41.

Sultan,Stanley.TheArgumentofUlysses.Columbus:OhioSUP,1964.

Tindall,WilliamY.AReader’sGuidetoJamesJoyce.NewYork:Noonday,1959.

Unkeless, Elaine. «The ConventionalMolly Bloom».Women in Joyce. Ed. Suzette Henke and Elaine

Unkeless.Urbana:UofIllinoisP,1982.

Willemen, Paul. «Notes on Subjectivity: On Reading Edward Branigan’s Subjectivity under Siege»

Screen19(1978):41–69.

Williams,Raymond.MarxismandLiterature.London:OxfordUP,1980.

Willinsky, John. The New Literacy: Redefining Reading and Writing in the Schools. New York:

Routledge,1990.

БЕСІНШІТАРАУ

Айырмашылық

ПьерБурдье

Француз әлеуметтанушысы Пьер Бурдье «Айырмашылық» (Distinction) туралы бұл тарауда

(1979) адамның әдеби талғамы сол дәуірдегі талғампаздықты қалыптастыратын факторларға

байланысты деген ойды алға тартады. Адамдардың таптық мәртебесі, мәдениеті мен білімі

олардың оқырман ретінде жіктелуіне, әдебиеттің бір жанрына қарағанда, екінші бір жанрын

жақсырақкөретінтопретіндеқалыптасуынаықпалынтигізедіекен.

Таппенжіктелу

Қоскесапаттыңарасынанкесіріаздаубірінтаңдаукерекболса,екеуіндеқаламаседім.

КарлКраус

«Талғамдегеніміз–ажыратаалуменсаралайбілугебейімділік»,–дейді

Кант. Басқаша айтқанда, Лейбництің түсінігі бойынша, дербес (немесе

қажетті) білім саналмайтын ажырату процесі арқылы айырмашылықты

қалыптастыружəнебелгілеудегенсөз.

Өйткенібұлбілімдіайқындайтын

айрықша ерекшеліктерді меңземей-ақ, объектіні қарапайым қалпында

тануғакепілдікбереді.

Һабитус(habitus–ой,түсінікбейнелерініңжүйесі.

– Ред.) схемасы, яғни жіктеудің алғашқы формасы өзінің айқын белсенді

сипаты үшін мынадайфактігеқарыздар: оларпайымдаушы зерттеулерден

немесе қалау-тілектің бақылауынан тысқары, сана деңгейі мен тілдің

астында(яғнисанаментілдентөмен тұрады)қызмететеді.Əлдебіреулер

ым-ишараменденемүшелерініңкезкелгенқимылын,яғнижүрісін,тыныс

алуын, тамақтануы мен сөйлеуін, сол сияқты əлеуметтік қатынастардың

құрылымы мен құндылықтарындағы басты принциптердің, яғни еңбек

бөлінісі (таптарға, жас айырмашылығына, жынысына тəн) мен

жұмыстарды бөлудің, бөлімшелердің қызметтерін белгілеу мен

бөлімшелерге тəн қызметтерді белгілеудің, нақтырақ айтар болсақ, еңбек

саласындағы жыныстық өзгешелік пен жыныстық еңбектің ерекшелігін

анық көрсете алатынбелгілерді ажырата алады. Міне, талғам дегеніміз –

дəлосылайбөліп-ажыратуқабілеті,сезінуменинтуициядеңгейіндетүсіну

қабілеті.Талғамыбарадамныңəлеуметтіккеңістіктеөзіндікорныболады.

Талғам–əлеуметтікбағдар.

Талғам адамға «əлеуметтік кеңістікте өзіндік орнын бере отырып», сол

адамның жеке басының сұранысы мен қажеттіліктерін айналасындағы

заттарға, іс-қимылдарға таңа бастайды. Талғамға қарап əлеуметтік

кеңістіктегі іс-əрекеттердің құндылығын, мəнін, қоғам мүшелері мен

материалдықдүниеарасындағысəйкестіктертуралыойтүюгеболады.

Сондықтандаəлеуметтанушыларжіктегенəлеуметтікагенттержіктеудегі

жетекші субъектілер ғана емес, сондай-ақ жіктеу əдісінің негізін

қалаушылардаболыпсаналады.Əлеуметтікқатынастардытүсінуүшінол

қатынастар туралы практикалық білім қажет, əрі ол білім əлеуметтік

қатынастарға ішінара да, толықтай да біржақты қарауға болмайды деген

идеяғанегізделуітиіс.Һабитуссхемасындабілімніңобъектісіөзкезегінде

субъектіге айналатыны һəм бойындағы білімді объектіге таңа алатыны

айтылады. Бірақ бұл жерде адамның білуге талпынатын бүкпесіз əлеміне

оралу жайлы,əлемнің айқын сипатына жолашатын білім (сонымен бірге

олардыкөрсететінкүштер)туралыдаəңгімеболыпотырғанжоқ.Бұлосы

білімге түпнұсқа (төл) құраушы күштің берілуін де білдіреді. Бірақ

объективті қасиетке тəн объективті концепция осы күшті терістейді. Ол

жалпы білімді немесе теориялық білімді шынайы əлемнің жай ғана

көрінісінеайналдырады.

Маркс «Фейербах жайлы тезистерінде» (Theses on Feuerbach), сынмен

түйрегендей,енжар (passive) жазбалармен ғана білім жасап (яғни білімді

енжар жазумен ғана шектеп), идеализмге қатысты білімнің «белсенді

қасиетін» тəрк еткен еді. Алайда білімнің материалистік теориясын

тудырып жатырмыз дегендер барлық білімнің, тұтастай əлеуметтік білім

əлемінің ой мен лебізді жүзеге асыру құрылымының əрекеті екенін,

тіршілік пен тəжірибенің немесе түсінік шарттарының арасына күрескіш

құралдардың белсенді қабілетінің килігетінін ұмытып кетеді. Ол

механикалық түрткілермен механикалық тұрғыда əсерлесуден жырақ

тұрып,əлемніңүндеуінеякиқауіптерінежауапбереді.Аталмышқұралдар

осы əлемнің мəнін тудыруға көмектескен. Дегенмен осы əрекеттің

принципі интеллектуалды жəне антигенетикалық идеализмнің қағидасы

яки əмбебап формалар мен категориялар тəрізді емес. Бірақ ол ұжымдық

тарихпентəжірибегеарналған(текбілімүшінемес)практикалықкүйдегі

функциябарысындақұралатын,игерілген,пайдаболғансхемаларжүйесіне

ұқсайды.

Қалыптасқанәлеуметтікқұрылымдар

Бұл, біріншіден, əлеуметтік ғылымның əлеуметтік əлемді құрастыруда

төмендегідей айғақты назарда ұстайтынын білдіреді. Бұған сəйкес,

агенттерөзініңқарапайымтəжірибесіндеəлеуметтікəлемдіқұрастырудың

субъектілеріне айналады. Əйтсе де ол, жекелей алғанда, осы құрастыру

принципінің əлеуметтік тегін (генезисін) сипаттауды көздейді. Осы

принциптердің əлеумет əлеміндегі негізін іздейді.

 Ол əдетте білімнің

белсенді қасиетінің танылуына жол ашатын антигенетикалық соқыр

сенімдермен бірге күйрейді. Десек те меншіктің объективті бөлінісінде,

əсіресе материалды нəрселерде (барлық нəрсені таңдау мен жіктеу керек

депұйғаратынсанақпензерттеулерарқылыашылады),жіктеужүйелерінің

негізінде көрінеді. Мұнда агенттер өз-өздерін жіктеумен ғана шектелмей,

барлықзаттарғадақолданылады.Кейде«когнитивті»тəсіл(approach)деп

те аталып жүрген этнологиялық форма (құрылымдық антропология,

этноғылым, этносемантика, этноботаника т.б.) мен əлеуметтік форма

(интереакционизм, этнометодология т.б.) менталды құрылым мен

классификацияның тегі туралы мəселені елемейді. Керісінше, əлеуметтік

ғылымдардыбөлупринциптеріменəлеуметтікбөлудің(жынысыменбуын

арасындағы т.б.) арақатынасына, бұл принциптерді сай қолдануға

(статистиканыпайдалануға)көбірекмəнбереді.

Əлеуметтік агенттердің (social agents) практикалық білімі арқылы

орындалған əлеуметтік əлемнің когнитивті құрылымы «жүріс-тұрыс

элементтерін қабылдаған» (internalized), «қалыптасқан» (embodied)

əлеуметтік құрылымдар саналады. Əлеуметтік əлем жайындағы

практикалықбілімбаржердетаптарға(жасайырмашылығына,жынысына,

əлеуметтікмəртебесінебайланысты)объективтітүрдебөлудіңнəтижесінен

туындаған жəне сана мен дискурстың деңгейінен төмен жүретін жіктеу

схемасымен (коннотацияны есептемесек, басқа жіктеу формалары,

менталдық құрылымдар, символдық формалардың бəрі бір-бірінің орнын

баса алады) қабылдап, түсінудің тарихи схемалары «саналы» түрде

жасалады. Əлеуметтің іргелі құрылымдарын біріктіретін бөлудің бұл

принциптері əлеуметтің барлық агенттеріне ортақ саналады əрі жалпыға

бірдей түсінікті (meaningful), адамдардың ақылға сыйымды əрекет ететін

əлемін(common-senseworld)қалыптастыруғасептігінтигізеді.

Мұндай əлеуметтік формациядағы субъектілердің бəрі қосылып,

қабылдаудыңнегізгісхемасынтүзеді.Алолсхемабастауынəдеттеəртүрлі

салада тұлғаларды жіктеу мен саралау үшін қолданылатын антагонистік

сипаттағызаттандырудан алады. Жоғары(биік,асқақ,таза),төмен(аласа,

таяз, қарапайым), рухани һəм материалды, көркем (нəзік, сұлу), дөрекі

(ауыр, семіз, қатыгез), жеңіл (қу, пысық, икемді, сұңғыла), ауыр (баяу,

толық,епсіз,ақымақ,қиын),еркін(мəжбүрлі,кең,тар)сияқтыантонимдер

мен бірегей (сирек, көрнекті, айрықша, дара, жаңа), жалпыға ортақ

(қарапайым, əдеттегі, ұсақ, бірсарынды), озық (интеллектуалды),

қарабайыр (түсініксіз, іш пыстырарлық, дарынсыз) деген ұғымдар

күнделікті өмірімізден орын алатын сипаттамалар. Бұл сипаттамалардың

астарында қоғамда қалыптасқан тəртіп жатыр. Мұндай қарсы мəндегі

ұғымдар желісі үстем «элита» мен бағынышты, ынтымағы нашар, тек

статистика үшін ғана есепке алынатын «бұқара» арасындағы қарама-

қарсылықтан бастау алады. Бұл желінің мифтік түбірі келер ұрпаққа да

жетіп,буржуазияүйлері«тегістік»,«қарабайырлық»,«біртектілік»сияқты

апокалипсистіккертартпаəрекеттермəңгіқоғамдыақтау(sociodicy)ретінде

қайта-қайта қайталанып отырады. Буржуазия құлдырағаннан кейін, оның

жеке кеңістікке ыдырауы біртектілікке, ұқсастыққа, сан мен мөлшерден

қорқатынсипатқаиеболады.

Əлеуметтік мифологияның ішіндегі ресми қайшылықтардың басым

көпшілігі əлеуметтік тəртіптің шеңберіндегі ең ірі сəйкессіздіктен бастау

алады. Олар еңбек бөлінісіндегі үстем һəм бағынышты тараптар

арасындағы қарама-қайшылықтан, еңбек үстемдігіне негізделген

алшақтықтан тұрады. Үстемдіктің зайырлы һəм рухани екі принципінің,

үстем жəне бағынышты екі күштің, материалды əрі интеллектуалды

тараптардыңарасындағыт.б.қайшылықтанарнатартады.Олайболса,оған

əлеуметтік кеңістіктің картасына субъектілер қабатында саналы түрде

орныққан, адамзат қауымдастығы арасындағы қатынастарда тарихи

қалыптасқан жəне белгілі бір санатқа жататын нақты кестесі ретінде

қарауға даболады. Жіктеудің осындай схемасы(жəне айтылған бірін-бірі

терістеу) поляр позициясының өрісінде əлеуметтік таптардың ұқсас

қайшылықтарының əлеуметтік топтар мен гомологиялық мəдени өнім

саласындабасымдықберетінқұрылымынжаңғыртадыһəмоныменсəйкес

(homologous) болып саналады (мысалы, буржуазия мен авангард театр

арасындағысəйкессіздікте).Негізгіалшақтықекінші,үшіншінемесеn-ші

қайшылықтардыушықтыратүседі(этикалық-эстетикалықтұрғыдан«пəк»

сезімін жоғарылатып яки төмендетіп, сұлулық туралы түсінігін атүсті не

күңгірт етіп, стилін жеңілдетіп я болмаса ауырлатып т.б.), өзі де үлкен

эвфемизмгеайналады.

Осылайша ауыр мен жеңіл арасындағы қайшылық, бірқатар жағдайда,

əсіресе схоластикалық тұрғыда қолданылғанда, танымал немесе ұсақ-

буржуазиялықталғамдыбуржуазиялықталғамнанажыратуғакөмектеседі.

Үстем таптың үстемдік көрсетіп отырған бөлігі қанаушы дидактизмге

ұшыраған «интеллектуалдық театр» мен оның биязылығы мен

сыпайылығы үшін мақтауға бейім буржуазия театры арасындағы

арақатынаста қолданылады. Керісінше, «интеллектуалды» сын

құндылықтардыөзгертеотырып,оныңдəлсолсəйкессіздіктіңөзгергентүрі

екенін, жеңіл,қиындығыжоқ қайшылық екенінбілдіреді. Солсияқты,оң

мен сол арасындағы қайшылық та, түптеп келгенде, үстемдік пен

бағыныштылықтыңарақатынасынкөрсетеді.Үстемтаптыңөзарасындағы

үстембөлігіменбағыныштыбөлігіарасындағыарақатынасынсипаттайды;

бұлжердеоңменсолсөздері«Оңжағалаудағытеатр»,«Солжағалаудағы

театр» дегенге саяды. Бұл «дереализацияның» келесі деңгейінде,

авангардтық көркемөнер мен əдебиет топтары бəсекеге түскен екі

тенденцияарасындағыайырмашылықтытабуғақызмететуідемүмкін.

Бұлекітоптыжеке-жекеқарастырғанда,екітоптыңдаталғамжайындағы

тұжырымдық дəйектеу құралдарының жүйесі өте-мөте жұпыны жəне

екіұшты екенін аңдауға болады. Дəл осы себептен де бұлыңғыр əсер

қалдырады.Осыжұптардыңбіріннақтықолданудыңмəніəркезбір-бірінен

ерекшеленетін, əдетте бұлыңғыр сипатта көрінетін ғаламдық сұхбатқа

қатысына қарай толығып, көркейе түседі. Өйткені бұл – сөйлеушінің

стратегияларын анықтайтын аймақтағы өз-өзінен түсінікті айғақтар мен

ұйғарымдар жүйесінің мəселесі. Бірақ қолданысына қарай айқындалатын

осы жұптардың əрқайсысы тек бір рет жұмсалып қалмай, басқа да

жерлерде кəдеге жарауы мүмкін. Өйткені мұнда бір аймақтан екіншісіне

өтугемүмкіндікберетінсəйкестіктербар.Соныменбіргебір-біріненаздап

ерекшеленетінконтекстердеөзараларында,өзпішінінденемесеекітүрлі

мəндеөзгеріскетүсугеқабілеттібасқадажұптар(мəселен,жеңіл/ауырүшін

əдемі/дөрекісекілді)бар.

Қарапайым тілде жинақталған жартылай құралған қайшылықтар

(oppositions) əлеуметтік əлемнің үстем көрінісінің негізі ретінде ұқсас

құндылықтарға ие. Таптарға бөлінген əлеуметтік формацияда

(«адамдарды» шексіз құмарлық пен сексуалдық объект ретінде көру

тенденциясын қарастырайық) адам таптық қоғамның бəрінде де дəл сол

негізгі қатынастар, оның ішінде, басты тəртіп (жоғары/төмен, күшті/əлсіз

т.б.) болып, барлық таптық қауымдар арасында қалыптасады. Жорж

Дюбидің өзі əлеуметтік құрылымдардың заңдылығы бойынша тамыр

жайғанфеодалдыққоғамжағдайындағысəйкессіздіктіашыпкөрсетті.

ОлЖоржДюмизельзерттегендəстүрліүштікқұрылымдықайтазерделей

келе, феодалдыққоғамныңнегізіболыпотырғанəлеуметтікқұрылымсол

қоғамғазаңдысипатберетінінайтады.

Оныңұйғаруынша,мұндайқоғамда

инвариантты қайшылыққа толы қарым-қатынастың басымдығы айқын

көріністабады.Оданəрі,олмұндайқоғамдакезкелгентаптыққоғамдағы

таптық бөлініске тəн екі принциптің тоғысатынын, яғни үстем тап пен

бағынышты тап арасындағы бөлініс пен үстемдік орнатуға тырысып

отырған топтар (bellatores) мен шешендер (oratores), бизнесмендер мен

интеллектуалдарарасындағыайырмашылықанықкөріністабатынынтілге

тиекеткен.

Тұжырымсызбілім

Дифференциялаушы жəне дифференцияланған алғышарттардың бəрі

өмірдіңзаңдылықтарымен,яғниқосылу(некелер,істер,альянстарт.б.)мен

ажырасу (сəйкессіздіктер, бөлімдер, күрес т.б.), кездесу-қоштасу сияқты

əлеуметтікқұрылымдарменқұрылымныңжүйелерінде(мысалы,білімберу

жүйесінде) көрсетілген. Жай сөзбен жазылған иерархиялар мен

классификациялар арқылы, сондай-ақ мекемелердің қабылдаған барлық

үкімдерімен (əсіресе мəдениет өнімдері), сын-қатерлерімен əрі

ескертулерімен жазылған. Бұл мақсат үшін арнайы əзірленген отбасылық

немесе білім беру жүйесі яки күнделікті өмірдің кездесулері мен өзара

əрекеттесуінен үнемі пайда болатын əлеуметтік тəртіп адамдардың

ойларында біртіндеп орнығады. Əлеуметтік бөліністер бөлінудің

принциптеріне айналып, əлеуметтік əлемнің бейнесін қалыптастырады.

Объективті шектеулер осы шектеудің мəндеріне, объективті шектеу

тəжірибелері арқылы игерілген объективті шектеулер болжамына, біреуді

заттардан, адамдардан, орындардан (мекендерден) һəм қолдан шығып

кеткен басқа да нəрселерден айыруға мəжбүрлейтін «орынның мəніне»

айналады.

Шектеуді сезіну дегеніміз оны ұмытып кетуді білдіреді. Жіктеудің

шынайы бөлімдері мен тəжірибелік қағидалары арасындағы, əлеуметтік

жəнементалдықұрылымдарарасындағыөтемаңыздыэффектілердіңбірі.

Сөзжоқ,«əлемніңбастапқытəжірибесі–«ой»,«сезім»(doxa)дейтінфакт

һəм тəртіппен үйлесуге ұмтылу. Өйткені олар шынайы əлем мен ойдағы

əлемдібір-біріненажырағысызкүйдеқұрастырадыəріоларайғақретінде

қабылданады. Əлеуметтік дүниенің негізгі көрінісі – қарапайым

механикалық көрініс емес, əрдайым құрылыстың қағидаларын қамтитын

танымдық акт. Ол – əрқашан құрылыстағы объектіге тікелей жақын

орналасқан, сондай-ақ əлеуметтік тəртіпті мойындаудың ең абсолют

нысанын білдіретін тану туралы акт. Объективті заңдардың (осы заңдар

арқылы олардың құны объективті түрде құралады) көрінісіне айналған

қабылдау мен бағалау схемалары жүйесін қолдану арқылы олардың

позициясы мен ерекшеліктерінің құндылығын бағалайтын айрықша

мəртебелі өкілдер (agents) бөліністен туатын салдарды өзіне қабылдауға

бейім. Бұл сəтте олар өздеріне жат нəрселерден бас тартады («Бұл біз

сияқтыларға арналмаған»). Олардың болжамдарын мүмкіндіктерімен

үйлестіреді. Өздерін қолданыстағы тəртіп жүйесіне қарай айқындайды.

Жүйенің(economy)жариялағанүкімдерінеқарайөздерінеүкімшығарады.

Кезкелгенжағдайда,өзтағдырыныңсоры–«сеніңсұлулығың»(tabeautou)

саналатын шешімге сай өздерін айыптайды. Бұл, Платон айтқандай,

олардың«байсалды»,«сабырлы»жəне«көмескі»кейпіменкелісімгекелуі.

Сөйтіп,əлеуметтіктəртіптісақтауДюркгеймнің«логикалықсəйкестік»деп

атағанына байланысты

 күшейтілді. Демек, белгіленген тəртіптің

бөлімдеріне түзетілген (əлеуметтік əлемді өз мүдделеріне қарай

қабылдайтынтөменгісанаттағытоптардыңүстіненүстемдікетушілердің)

жəне осы құрылымдарға сəйкес құрылымдалған барлық ойларға ортақ,

яғниобъективтіқажеттіліктіңəрбіркөрінісінкөрсетеді.

Жіктеу схемалары жүйесі, талғам мен этносты құрайтын көріністер

(өлшемдері болып саналатын) эстетикаға немесе этикаға қарама-қайшы

болып көрінетін айқын əрі анық келісілген қағидаттарға негізделген

таксономияға қарама-қарсы. Əлеуметтік қажеттіліктің нақты түрімен

қарама-қайшылықта жинақталған ел-жұртқа тəн шындықтың мағынасы

адамзатқауымдастығынақатыстыəлемқұрылымын,оныңішіндеөзорны

мен сақталуы керек қашықтықты аңғаратындай əрекет етуге мүмкіндік

береді.

Белгілібірмүдденінеолжаныкөздемейтін,тамырсызəріжалғыз,«еркін

ағатын» утопиялық ойшылдың идеологиясы материалистік

тұрпайылықтыңжоғарғыформасынансəйкесіншебастартуғамəжбүр.Ол

таптар(class)бірлігінқысқартуменқатар,жоғарғынытөменгідеңгеймен

салыстыра түсіндіруге тырысады. Түсіндіру модельдері тартысты əрі

жіктеуге келмейтін қолданыстармен қабат келіп, тек «буржуамен», ұсақ

буржуамен, шектеледі һəм жалпы құбылыстармен сəйкеседі.

Интеллектуалдардыолардыңжекепозициясынан,соныменбіргеөздерін

мəжбүрлейтін əлеуметтік əлемге деген күйретуші қарым-қатынасынан

төменорналасқанəлеуметтікжағдайсезімінтүйсінугебейімдейді.Сартр

осығанкереметмысалболаалады.Оныңтұтасеңбектеріментұтасөмірі

интеллектуалдардың күйретуші абыройы мəселесін нақтылау, дəлелдеу

төңірегіндеойқаузайды(айналыпжүреді).БұлФлобердіңпсихологиясын

арқау ететін «Болмыс жəне Ештеңе» (Being and Nothingness)

шығармасынан алынған үзіндіде айқын көрінеді. Аталмыш туындыны

интеллектуалкісініңадамдықұтқаруғадегенжанталасыдеугеболар.Ол

өзінің жеке туындысынан өрбіп шыққан, адамның мəртебесін жалпы

құбылысқа, типке, тапқа дейін төмендетуге тырысатын əрбір

тұжырымнан бас тартады. Бұл еңбекті адамды «Құдайға айналуға»

жетелейтін һəм «жоғары нəрсені төмен нəрсемен түсіндіретін əрі Конт

материализм деп айтқан» пайымға қарсы «Меннің» ұлы қасиетін

(трансценденциясын) дəлелдейтін жаралмаған жасампаз ретінде оқуға

болады.

Жіктеудің практикалық шеберлігінің бір мезгілде үйлесімді жəне

əлеуметтікшындыққасайкелетінтаксономиянықұруүшінталапетілетін

рефлексиялықшеберлікпенортақештеңесідежоқ.Əлеуметтіккеңістіктегі

позиция туралы тəжірибелік «ғылым» дегеніміз не? Ол «алыс та емес

(«жырақболу»),тымжақындаемес(«жақынболу»)тəжірибеліксаралау

түрі арқылы дұрыс арақашықтықта орнығып, сол арақашықтыққа мəн

беругетырысады(«жат»,«тəкаппар»кейіпте).Оны«тапты»иеленетінəрі

бөлінетін адамдар символдық түрде терістеу («қолжетімді», «достық»

кейіпте) арқылы объективті арақашықтықпен ойнап, өз мүдделеріне

тоғыстырады.Солмүддебарысында«қажетболған»мінез-құлықөнерінде

игеруінқұзіреткеқолжеткізумүмкіндігінебалауғаболады.Олкезкелген

жүйелік жолындағы осы жіктеу мен оның принциптерінің күйін

сипаттаудан төмен тұрып, жіктеуде (əлеуметтік таптар жайлы көптеген

зерттеулердің адамға міндеттегеніндей) біреуді айқын көрсету қабілетін

меңзейді.

Стратегияның авторына құрбандарда байқалатын олардың шынайы

иеленген орны мен қабылданған мінез-құлық арқылы ойда белгіленген

орынды алайық (мəселен, француз тілінде бізге таныс «сіз» сөзінің

қолданысы). Осы жерде олардың арасындағы саңылаудың тəжірибелік

білімін бірдей меңзейтін кішіпейілдік стратегиясына қарағанда, біреудің

иеленетінорнымəніндегіфункцияныбақылаумүмкіндігіартықкөрінеді.

«Табиғи түрде» Ролл-Ройспен, цилиндрмен немесе гольфтің биік

баскиімімен(4-қосымшағақараңыз)теңестірілгенадамметроғамінгенде,

жаздық баскиім киіп сəнденгенде (мəселен, поло жағалы), футбол

ойнағанда,оныңəдістерішынайытəсілдердібейне-біроныңқасиетіндей

əсірелей бастайтын мəртебені еншілеуден өз мəнін ала бастайды. Бірақ

Чарльз Бэлли адресатқа сəйкес, дауыс мəнеріндегі айнымалылар яки

cұхбаттастар арасындағы əлеуметтік кетікке (сұранысқа) орай, сөйлеу

стилінен байқаған айнымалыларды да ойда ұстау керек: сөйлеуші,

шамамен алғанда, жоғарғы дəрежелі адресаттың «екпініне» жақындай

түседінемесеоныңқарапайымекпінінемəнберуарқылыоданаулақтай

береді.

Біреуге айқын жолмен тіл қату арқылы оны бір тапқа телумен жүзеге

асатынтəжірибелік«еншілеспайымның»(осылайша,осыменбіруақытта

біреуді тапқа теліп) концепт арқылы жəне концепт үшін туындайтын

таптардыңкөрінуіменайқындалуынбілдіругеқатыстысаналықбастауды

меңзейтін интеллектуалды қарекетке еш қатысы жоқ. Жіктеудегі қарама-

қарсылықтарды (бай мен кедей, жас пен кəрі) кез келген жерден бастап

қолдануға болады жəне олар кез келген көлемді қамти алады (толысқан

ақыл бізге біреудің, басқаға қарағанда, əрдайым байырақ не кедейірек

болатынын, басқаға қарағанда, кемел не кемшін болатынын, басқаға

қарағанда, оңшыл яки солшыл болатынын айтып тұрады, бірақ бұл

қарапайымрелятивизмдіжетелепкетеалмайды).

Таптық-айқындаушы пайымның негізінде жатқан əлеуметтік кеңістіктің

практикалық мəнін күйретуге болатыны таңғаларлық нəрсе емес.

Респонденттердің өз сөздеріне қарсы келуін, таптардың бар екенін

терістеуге таптырмайтын уəж ретінде пайдаланатын əлеуметтанушылар,

жай ғана олардың бұл «сезімнің» яки өздері іске қосқан жасанды

ситуацияның қалай əрекет ететіні жайлы ештеңені де білмейтіндігін

көрсетеді.Шынмəнінде,олбіреудіəлеуметтіккеңістіктеболмасабасқаның

орнына қоюға қолданды ма, жоқ па, ол жағын ашып айтпайды. Өйткені

əлеуметтік кеңістік сезімі əрбір тəжірибелік сезім сияқты əрдайым өз

тəжірибесін бағыттауғаміндетті нақты жағдайға қатысты өрбиді. Осыдан

таптар туралы сауалнаманы кішігірім қалада («Əлеуметтік зерттеу»)

жүргізу мен мемлекеттік деңгейде жүргізу арасындағы қарама-

қайшылықты түсіне аламыз.

 Бірақ респонденттер белгілі бір топтағы

жіктеудің тəсілімен келіспесе, сауалнаманың практикалық логикаға сай

болмағаны. Сондай-ақ, тағы бір себебі – яғни адамдардың иммиджін

олардыңфункциясыменбайланыстыруыдаəбденмүмкін.

Сөйтіп,танымəрекетіненештеңедежойылмайды.Себебітанымныңбұл

түрінəлеуметтікқұрылымретіндеғанаемес,сондай-ақзияткерлікдəстүр

ретінде де қабылдаймыз. Талғам сөзі «дəмін білу» мен «эстетикалық

құндылығын мойындау қабілетін» де білдіреді, яғни табиғи əлеуметтік

қажеттіліктің екінші орынға ысырылуын меңзейді. Осының бəрі – өз

денесімен ұзаққа созылған жалпылама қарым-қатынасын, денесін

көтерудің, оны басқаларға таныстыру, оны қозғалысқа түсірудің, оған

кеңістікті қалыптастыруға ұмтылғаны сияқты əлеуметтік шарттардың

көпшілікөмірсүріпотырғанəлемменберікһəмжинақталғанқатынастары

бар болу тенденциясымен байланысты. Оның денесі өзінің əлеуметтік

физиономиясын (тұлғаның бет-əлпеті не өрнегі, əсіресе кейіпкердің

этникалық шығу тегі туралы мəселе) береді. Мысалы, өз денесіне

көзқарасы, денесінің қозғалысы, денесіне кеңістік беруі – осының бəрі

оның əлеуметтік физиономиясын қалыптастыруы болып саналады.

Əлеуметтік бағдарлау сезімінің негізгі өлшемі – тəнді таңбалау (bodily

hexis); бұл – өзінің əлеуметтік құндылығын сезінудің практикалық тəсілі.

Əлеуметтік əлеммен қарым-қатынасы əрі оның дұрыс орынға ие болуы

ғарыштаһəмуақыттыңөзгелерденқабылдауқұқығынақарағанда,ешқашан

айқын көрінбейді. Дəлірек айтқанда, біреу кеңістік бойынша өз-өзіне

сенімді немесе байсалды, ауқымды яки қысқа («бар болу» не «маңызсыз

болу») сипатта көрінетін ым-ишаралар арқылы физикалық əлемге тəн

денесіменайқындалады.Уақытбойынша,адамныңырқынакөнетінуақыт

қатынасы арқылы бір сəтте сөйлеген сөзімен əйгілі болады. Өзі игеретін

сенімдінемесеагрессияныабайсызнебейсанатəсілменөзін-өзіайқындап

дəлелдейді.

Əлеуметтендіру логикасының бұдан жақсы имиджі жоқ, «желаяқ-ес

ретінде» денені қабылдау – қимылдар жиынтығы; позалар мен сөздер,

қарапайым көзқарастар мен клишелерден гөрі театрдағы костюм, дене

қимылының эволюциялық күші, дайын сезімдер мен тəжірибелер əлемі

секілді сырғып кетуі керек. Дене гимнастикасының қарапайым түрлері

(əсіресежыныстықерекшеліктердіескереотырып,жасалатынжаттығулар)

биологиялық тұрғыдан қалыптасқан əлеуметтік мағынасы мен

құндылықтарына жауап беретін аспекті деуге болады. Олар ең негізгі

метафораларретінде,əлемгетолыққатынастытудыруға,«жоғары»немесе

«мойынсұнғыш»,«кең»яки«тар»жəнебүкілəлемарқылыжұмысістеуге

қабілетті. Əлеуметтік бағдар сезімінің практикалық «таңдауы» енді

фонемаларды қалаудан гөрі басқа мүмкіндіктердің ауқымын көрсетуді

болжайды. Бұл қабылданған шешімдер таңдаудың ешқандай əрекетін

білдірмейді. Интеллектуал адамдардың логоцентризмі мен

интеллектуалдығығылымғажатнанымменбіріктірілген.Бұл,өзкезегінде,

«адамның» мəртебесіне қатысты мəселені қарауға кедергі келтіреді.

Петиция-буржуазиялықшағымтуралыбізгеайтпағанныңөзінде,психика,

жан,ақыл,санакөрсетілмесе,Лейбницайтқанындай,«бізісіміздіңтөрттен

үш бөлігін автоматты түрде атқарамыз». Олар түпкі құндылықтар деп

аталатын дененің негізгі, қарапайым ережелерінен басқа ештеңе емес.

Топтыңеңмаңыздымүдделерінеенгізілген«вискарлы»дəммендəмсіздік

олардың өз денесін де, өзгелердің денелерін де бөлуге дайын екенін

білдіреді. Айырмашылықты белгілеп көрсету (дискриминация) сезімі

белгілі бір нəрсенің бірге болуын құптайды. Басқаларын бөлек ұстауын,

барлық ұқсастықтарды һəм барлық табиғи емес кəсіптерді, яғни жалпы

жіктелімгеқайшыкелетінбарлықкəсіподақтардыдиакрисиске(diacrisis–

бөлуге)қоспаудыталапетеді.Əдеттеұжымдықпенжекесəйкестілікнегізі

висцералды; ол қасіретті өлімге, абсолют жиренішке метафизикалық

қаһарменжауапбереді.Платонның«гибридтікаймағында»жатқанбарлық

нəрселерге, яғни принциптерге шабуыл жасайтыны тағы бар. Түсінік

беретін кіріктірілген таксономия қоғамның қалыптасқан əлеуметтік

тəртібініңқағидаларынаданаразылықбілдіреді.Əсіресежыныстықеңбек

бөлінісіменсексуалдыққатынастыңбөлінуітуралыəлеуметтікқағидалар

ақыл-ойтəртібінбұзады,сана-сезімсізақыл-ойдыақтауғатырысады.

Аналогиялық операторды орналастыратындай деңгейде денені

қалыптастыру, барлық практикалық эквиваленттер мен əртүрлі елдік

құрылымдарды əлеуметтік əлемде қауымдастыру жыныстар арасында,

жасына байланысты ерекшеленген топ пен əлеуметтіккластар арасында

байқалады. Басқаша айтсақ, мағыналар мен құндылықтардың бірлестігі,

жеке тұлғаның эквивалентті өзіндік ұстанымы болуы осы құрылымдар

арқылы көрінеді. Осындай əлеуметтік басымдықтың символы мен

жыныстық басымдықтың арқауы бірдей ишара тілінде ұсынылғанда,

этикетте де аңғарылады. Түзу мен ирек арасындағы қарама-қарсылық

белгілі бір заттың көлемі секілді. Ол (біреуді) көтермелеу жəне (өзін)

төмендету, біреуді бағалау (құрмет пен жек көрушілік) туралы

қағидаларда иерархиялық қатынастардың символикасы үшін де

қолданылады.

Артықшылықатрибуциялары

Тұлғаның əлеуметтік қатынастарды тануы барысында жəне схемаларды

қолдануаясында ұшырасатын немесе кездестіруі мүмкін сипаттамаларды

көрсететін, позитивті яки негативті қызығушылық принципінің негізін

(жалпы мағынадан басқа анықтамасын) көрсететін сипаттарды жеке

тұлғалар мен топтар анықтайды. Əрі жеке тұлғаны осы ерекшеліктердің

жиынтығыныңбейнесіретіндетанып-білугемүдделіболады.Бұласпектіге

қызығушылық оны зерттеуге байланысты. Оны гомосексуалдар мен

гетеросексуалдарарасындағыəдеттегіқайшылықсияқтыбелгілісипаттағы

жіктеуден айқын көре аламыз. Сондықтан да оның басқа ерекшеліктерін

(яғни жыныстық қатынастың барлық басқа түрлерін) оқшаулап, оларға

бейресми сипат береміз. Бұған «таңбаны талқылау» барысында көзіміз

анық жетеді. Олар, шын мəнінде, айыптау, бастапқы аристотельдік

мағынадағы санаттар мен қорлау сияқты. Оны тек («Сен тек…») назар

аударта отырып, жеке я болмаса топтың əлеуметтік идентификациясын

құрайтын қасиеттердің бірін білгісі келуі деуге болады. Мысалы, некеде

тұрған гомосексуалды немесе яһудиді «жасырын ханшайым» яки

«жасырыневрей»депатайды.Бұл–оны«қызтеке»еврейнегомосексуал

дегені.Стигмалогикасыəлеуметтікидентификация болыптабылады.Бұл

дегеніңіз–стигматизациялықжекеяболмасатоптықидентификациядеген

сөз.Жалпыайтқанда,кезкелгенжекенетоптықидентификацияныңнегізі

өзобъектісіболғандықтан,тексолобъектініңсипаттамаларыныңбіреуіне

ғана қарсы болады. Ол объектінің сипаттамаларының ең жақсы

қасиеттерін, тұтастай алғанда, сипаттамасы үшін ең қолайлы болып

табылатынтаксономиянытаңдайды.Олайболмағанкүнде,оныңбəрінеəрі

қандай болғанына мəн бере отырып, таксономияның контентіне

лайықтайды.

Тұрақты логика мен тілдің, үздіксіз қалыпты жағдайда қолданған кезде

тілгеəсерететінпарадокстарғатаңырқағандар,тілгетазалогикалыққұрал

ретіндеқарауғатəнпарадокстарды,тілгеосындайқарым-қатынасжасауға

мүмкіндік беретін əлеуметтік жағдайды ұмытып кетеді. Кəдімгі тілдің

жіктелуінен пайда болған қарама-қайшылықтар мен парадокстар,

позитивизмнің барлық формалары қарапайым тілдің кейбір

кемшіліктерінен туындамайды. Дегенмен əлеуметтік-логикалық мұндай

əрекеттер логикалық үндестікті іздеуге бағытталды деуге де келмейді.

Тілдің филологиялық, логикалық немесе лингвистикалық сипаттарына

қарағанда,айырмашылығыедəуіркөп.Оны,шынмəнінде,схоластикадеп

атаукерек.Өйткеніолбəріненбұрыноқуды,яғнибосуақытты,шұғылдану

менқажеттіліктіңқашықтығын,өміргеқажетмаңыздыүлестіңкемшіндігін

көрсетеді.Сыртқарағанда,əлеуметтікүй-жайсекілдікөпшілікоқитыноқу

мекемесін бейнелейді. Мүмкіндіктердің бəрін қамтамасыз ете алатын

мұндайжалғызмекеме,бейнелепайтқанда,сотбөлмесінекөбірекұқсайды.

Дегенмен ол келісімге келу мақсатында жасалатын жəне қисынға

сыймайтын, айыптау мен қорғаныстан тұратын пайымдарға емес, тек

призмаға бағынады. Қарсы тараптың айтқандарының бəрін қисынға

лайықтайтын мамандарменлингвистердеұмытыпқалуымүмкін.Себебі

тілді оқыту барысында, көркемөнер туындысы мен иландыру өнерінің

арасында, шет тілін қолдануда айырмашылық бар. Адвокаттың не

саясаткердің тілді қолдануы, логистик пен статистик арасындағы жіктеу

жүйелерінің когеренттілігі мен эмпирикалық жеткіліктілігі күнделікті

өмірдің категорияларына байланысты. Этимология ұсынып отырғандай,

бұл–сотпроцесіндекездесетінжағдай.

Əлеуметтікқатынастаржөніндегі

əрбір нақты сұрақ мүдделерге қатысты болуы тиіс. Əлеуметтік топтық

күрес пен таптық ынтымақтастық яки «кадрлар» арасындағы «еңбек

аристократиясы»сияқтыстратегиялық«шекаралық»топтардатерісбірлік

жасырған «мүдделі тараптардың» бюрократиялық статистика санатынан

болып келеді. Олардың қарсыластары мен бақылаушылары тарапынан

таптарарасындағышекаралардыбелгілеусияқтыстратегиялықмақсаттағы

«iшінара санау» һəм «ішінара санаған», «каталогтау» немесе

«аннексификациялаған» топтарды құрады. Мұндай көзге түспейтін

топтардыңара-қатынасына заң жүзінде кепіл болмаса, оған cтратегиялық

маңызбергенжөн.

Еркіншекараныкесіпөту(мысалы,жүкті30келіденасырмайшектеуяки

көлікке екі тоннадан артық зат тиеуге рұқсат етпейтін ереже), заңмен

бекітілгенбарлықжайттықоспағанда,үй-жайдағысофизмдікұстанымнан

туындайтынқиындықтардыжоюғадақауқарлы.«Астық»

шектеулер(бір

дəнненекіөскіншықпайтыныжайлысофизмдегіпəлсапалықұғым.–Ред.)

тіпті«жастық» топтар арасындағы еңформалды көріністер де белгілі бір

əлеуметтік күресте нақты жағдайды күрделендіре түседі. Оған

зейнетақымен қамтамасыз ету сияқты артықшылықтар мен борыштарды

бөлудің нақты жағдайы немесе арзан тарифтер, міндетті оқыту, кейде

əскери қызмет те кіреді. Егер бізді Альфонс Аллейстің əңгімесіндегі əке

туралыобразқызықтыратынболса,онда:баласыныңүшжастағыкезі,əкесі

пойызды тоқтатуүшінбайланыссымын тартыпқалады (себебіжолжүру

билетіналаалмаған,қалайдаоғанмінукерек);осыүзіндіденбізлогикаға

сүйенген мамандардың социологиялық абсурдын аңғарамыз. Олардың

парадокстарына негізделген, логикаға сүйенген қисын бар бұл жерде.

Мұндалимиттершабуылға ұшырауынемесеоныңбаркүшіменқорғануы

мүмкін.Олардыбекітетінклассификациялықжүйеəлеуметтікфункциялар

ретінде қолданылады. Ол топтың мүдделерін қанағаттандыруға

бағытталған ашық немесе құпия түрдегі білім беру құралы емес, билік

құралыретіндеболады.

Бірнеше этикалық, эстетикалық, психиатриялық немесе соттық жіктеу

«институттықғылымдар»арқылыжарыққашығады.Оныайтпағанкүннің

өзінде, олар білім беру жүйесі бойынша «бағынышты əлеуметтік

функцияларға» ие. Бірақ нақты тиімділігі өздерінің бейтараптығынан

туындайды. Олар белгілі бір логикаға сəйкес жəне тұрақты бір тілде

салыстырмалы автономды өрістерге қол жеткізеді. Ақыр соңында,

əлеуметтікқұрылымдарыөнімболыптабылатын,үстемдікəдетбойынша

олардыңклассификациялықжүйелерінеайқынтəуелділігібасыңқытүрде

тəуелсіздігімен бірігеді. Соңғысы оларға жіктеу күресінің һəм кластық

күрестің деректі жағдайын заңды етуге көмектеседі. Бұл жартылай

автономдықбағалардынегіздейтінсынижүйелергетəн,еңтиімдімысал

болуыдамүмкін.

Қарапайым əрі классификациялық жүйе, осылайша, өздері сипаттайтын

һəм қарсы тұрған топтардыңарасында күреске түсіп, өз артықшылығына

ие болуға тырысады. Жорж Дюби əлеуметтік құрылымның жай-күйін

белгілейтін əрі оны кодтау арқылы тұрақты етіп жасауға бағытталған үш

тапсырманың үлгісін бір мезгілде, яғни дəйекті түрде антагонистік

топтардың қолдануына болатындығын көрсетеді: алдымен, оны əзірлеген

епископтар еретиктерге, монахтарға жəне рыцарларға қарсы; ақсүйектер

епископтар мен патшаларға қарсы; сайып келгенде, классификациялы

операцияның абсолютті тақырыбы ретінде қалыптасып, ол сыртқы һəм

тысқары сыныптардан жоғары (үш тапсырмадан басқа; субъектілер,

судьялар, сондай-ақ партиялар) болмақ. Бұл жағдайда əр топ өз орнын

əлеуметтік тəртіпке сүйеніп тағайындайды əрі өзін-өзі қолайсыз орын

ретіндебелгілейді.

Дəлірекайтқанда,соныменқатарүстемдіктіңəртүрлі

нысандарын, жыныстары мен жас ерекшеліктерінің арасындағы топтық

оппозицияны, сондай-ақ ұрпақтар арасындағы оппозицияны бейнелейтін

схемалар мен əдеттегі орындар да манипуляцияланғаны байқалған. Сол

топтардыңақсақалдары«жастар»ұсынғанұғымдардықабылдауымүмкін.

Көптеген қоғамдарда олардың рұқсат етілген уақытша лицензияны

пайдалануысөзболады:(«Жастар»өзфлотынаиеболуыкерек»;)бейнелеу

өнеріндегі жастардың «ерекше қасиеттері» немесе білім алуы; жақсы

қасиеттері, жан тазалығы, іскеқұмарта, үлкен ынта-жігермен айналысуы;

өз ісімен айналысудағы ортағасырлық рыцарь-ақсүйектерге арналған,

РенессансФлоренцияжастарынадегенсүйіспеншіліктері,соларғаеліктеуі;

зорлық-зомбылық, қазіргі заманғы жасөспірімдерге тəн кездейсоқ жəне

жанама ойнауды байқап көруі; күлкілі, жабайы табиғаттың (спорт,

жыныстықт.б.)кезкелгентүріндеөздерінсынапкөруі,қысқашаайтқанда,

олар өз мінез-құлықтарын «жастар» жағдайында ұстап, яғни

жауапкершіліктенбосатылғанбостандыққаерікберген.

Ерекшедағдарыс

жағдайында ғана, мұрагерлік тəртібіне қауіп төніп тұрған кезде«жастар»

«жас» болып қалудан бас тартады. Олардың ұғымында «қария болу»

адамды«кəрілікке»жеткізеді.Ересектердіанықтайтынжауапкершіліктерді

алу (əлеуметтік тұрғыдан толыққан, кемелденген адамдар мағынасында)

зейнеткерлікұғымыменайқындалмақ.Соныменғана«кəрілікті»анықтауы

тиіс. Былайша айтқанда, бұл көзқарас қарттық деген ұғымнан қашу, оны

ұмытуға тырысу болып табылмақ. Олардың түсінігінде қарттықты

мойындау ақсақалдардың ақыл-парасаты мен ойларын қасаңдыққа,

архаизмге немесе өте қарабайырлыққа əкеп соқтырады, қисынсыз

жауапсыздыққа ұшыратады. Мұндай жаңа ұғыммен келгендерге

биологиялық тұрғыдан қарасақ, жас секілді көрінгенімен, шама-шарқы

белгілі. Бірақ олардың артықшылықтары да бар. Өздерінің бойындағы

көптеген қасиеттермен қоса, айрықша мүліктерге де ие (яғни, негізінен,

отбасының хал-жағдайы һəм білім беру жүйесі бойынша). Осылайша

жүктелген жауапкершіліксіз, тоқталған мінез-құлықтан бас тартып,

өндірушілердің əлеуметтік жағдайындағы өзгерістерден туындаған бұл

«мінез» өзін-өзі белгілі бір шектеулерден босатады (яғни елу

жастағылардың «тым жас көрінуге ұмтылуы», лауазымы мен абыройы

болса, ақылға қонымды деген түсінік қалыптасады). Еш қымсынбай,

«эскалатор тепкішектерін» артқа тастап, алға қарай «секіріс» жасаңыз.

Осығандейінөткенғасырлардағыескіргенқалыптасқанұғымдардыартқа

тастамасаңыз, олар сізді «əлеуметтік өлімге» əкеп тірейтініне

күмəнданбауыңызға болады. Бірақ бұл «жастардың» күресті жеңу

мүмкіншілігіжоққатəн.Əлеуметтікшектеудегіадамныңжаңаанықтамасы

əзірге белгісіз. Оған қоса, əдеттегі сипаттамалары (басқаша айтқанда,

басым классикалық принцип бойынша) толық анықталмаған. Белгілі бір

мүмкіндіктіңмағынасыжоғалғанкездеякисарқылғаншақта(материалдық

артықшылығыменжетістіктері,басқадажиып-тергені)«жастық»топтары

арасында пайда болатын шектеулерді (яғни қауқарын) жастармен (ынта-

жігер, энергетика т.б.) салыстыруға келмейді. Ересектерге тəн əдеттегі

қасиеттергеəсерететінсипаттамаларменбайланыстыболғандықтан(күш-

жігердіңқайтуы,икемсіздікт.б.),оларжеңумүмкіндігінеиеемес.

Қысқаша айтқанда, жеке адамдар мен топтар өздері жасаған осындай

жіктелген жүйелерді пайдалануы арқылы өмірге қандай да бір мағына

беруге тырысады. Терминнің кəдімгі мағынасында олардың

«қызығушылығының» соңы жоқ, шексіз сияқты: олар өздері туралы,

өздерінің идеяларын айқындайтын барлық нəрселер жайында, «бізге»,

«басқаадамдар»«оларға» дегенсөздеріне қарағанда,«бізді»анықтайтын,

һəм олардан бас тартатын негіз болып табылады. Десек те олар «Бізді

ұнататындар үшін» («Бізді ұнататындары үшін емес») жалпы

классификациялық жүйе арқылы шығарылған сипаттамалардың арасында

ғанаорыналады.

Əлеуметтік психологтер халықты екі топқа бөлу бір топтың ішіндегі

адамдардың қарым-қатынасындағы дискриминацияны ғана азайтып

қоймай, тіпті екі топтың бір-біріне дұшпандық ниетін де азайтатынын

айтады.

 Оның үстіне, психологтер «əртүрлілік санаты» деген ұғым

тараптардың қарым-қатынасты нақты бағалап үйренуіне септігін

тигізетінін айта келе, «өз адамдарымен» жақындата түседі, ал

«бөтендерді»ажыратабілугеүйретедідейді.

Солсияқты,нəсілшілдікті

зерттеубарысыдабіртопекіншібіртоптыңтарапынанқысымкөргенде

ғана сол топқа наразы болатынын көрсеткен.

 Əртүрлілік əлеуметтік

біртектіліккенегізделеді.Бірақбұлкөзқарасжақынсипаттарғабағыттала

қалыптасатындықтан, өз кезегінде үлкен қауіп те туғыза алады.

Қалыптасқан стереотипке талдау жасай келе, белгілі бір категориядағы

адамдардың арасындағы қарым-қатынас пен олардың меншік

көлемдерініңəртүрліекенінескеругетуракеледі.Қандайдабірадамның

нақтықайкатегорияғажататынынбілу,соладамғақандайдабірменшік

көлемінің тəн екені сол кісі жайлы нақты көзқарастың қалыптасуына

ықпалетеді.

Басымтоптарменқарым-қатынасөздерінееңбекпенəскери-жауынгерлік

билікке қатысты күштерді белгілейді. Мəселен, дене күші, сондай-ақ

сипаттың күші, батылдық, еркектік т.б. Басым топтардың күшті / əлсіз

схемаларықатынастардытүсінуінекедергікелтірмейді.Алайдаоларбасым

күштібəсеңдетеді:(жаснемесеəйел)өзінəлеуеттікүшке,құмарлыққажəне

түйсікке, соқырлыққа, табиғаттың күтпеген ықпалына, негізсіз зорлық-

зомбылыққа, өздерін рухани һəм интеллектуалдық күшке, өзін-өзі

басқаруға, сонымен бірге басқаларды басқаруға да бейім етеді. Рухтың

күші олардың қарым-қатынастарына əсер етеді. Атап айтар болсақ,

«тобыр», əйелдер, жастар рухани денені, сезімталдықты түсінуге

тырысады.Мəдениеттіжаратылыспенбайланыстыруғаұмтылады.

Таптықкүрес

Бөлудің логикалық жəне социологиялық принциптері арасындағы күрес

əлеуметтік топтар арасында болады. Бұл топтар осы бағыттағы

тұжырымдамаларменпринциптерді,əлгіндейтоптардыжасайды.Алолар

əлеуметтік қатынас мағынасындағы қарсы күресте нені білдіреді? Енді

соған келейік. Жіктеу схемалары бойынша билік – топтық өкілдіктердің

негізі. Олай болса, билік оларды жұмылдыру мен ыдыратудың да негізі

болыптабылады.Нəрселердіөзгешетүрдежарыққашығаратынескетүсіру

күші (мысалы, бір ғана сөз, «Патернализм», əлеуметтік қарым-

қатынастардың бүкіл тəжірибесін өзгертеді) ретінде танылады. Қабылдау

құрылымын басқаша өзгертетін, бөгде нəрсені көрсететін, бұрын

байқалмаған я болмаса өңделмеген басқа қасиеттер (мысалы, ортақ

мүдделері əлі де бұлдыр этникалық яки ұлттық айырмашылықтар) –

ажыратукүші,айырмашылық,диаскрисс,дискреттеу,дискреттібірліктерді

бөлінбейтінүздіксіздіктенсызықсызбөлу.

Осылай күресу барысында ғана ішкі жолмен шектелетін шектеулер

шекараға айналады. Қалай болғанда да олар кедергі болуы керек.

Шындығында, жіктеу сұлбалары жүйесі белгіленген тəртіптегі

қамқоршылардыңпринциптерінжариялау,жүйелеужəнекодификациялауы

үшінобъективті,институтандырылғанжіктеужүйесіболыптабылады.Осы

бұйрықтың шынайысы да, ұсынылғаны да оларды сатқындықтан қорғау

үшінқажет;қысқасы,оларправославиеретіндедоктринанықұрауыкерек.

Ресми жіктеу жүйесі, мысалы, үш ретті теория нақты əрі жүйелі түрде

жасалады.Жіктеусұлбаларытолығыменһəмісжүзіндежүзегеасырылды.

Бұл жерде атрибуттар предикаттар мағынасында: атрибуттар, күштер,

қабілеттер,артықшылықтар,соғыс(соғысу– жауынгердің қызметі,нақты

функция болғандықтан, лауазым иесіне сілтеме жасайды). Заңға ұқсас

дискреттеудің жіктелуі билік қатынастарының белгілі бір белден

басушылығынтоқтатады.

Классификациялық жүйе дифференциалды аралықтардың символдық

логикасында өзгермелі формада пайда болатындықтан, логикалық жəне

саяси бөліну қағидаты ретінде өмір сүріп əрі қызмет етеді. Мұндағы

«дифференциалды аралық» дегеніміз – үзіліс, жалпылама алғанда,

қалыптасқантəртіптіқұрайтынүдемеліжəнеұласпалыайырмашылықтар.

Бірақклассификациялықжүйеадамдардыментальдықұрылымдардыенгізу

арқылы қандай нəрселерге қол жеткізе алатынын көру мен сенуге

мəжбүрлей алатындай айрықша символдық күшке ие болғандықтан, осы

тəртіпті қолдауға өзінің жекеше, яғни ерекше символдық үлесін қосады.

Классификация жүйесі классификациямен сəйкестікте құралған

көріністермен жабдықталып, күшейтілген объективті механизмдердің

тиімділігін арттыру арқылы таптардың өмір сүруіне жол аша алмаса,

күрестің дəл осындай шешуші объектісінеайнала алмас еді. Адамның өз

санасымен таныған атауын қолданысқа енгізуі белгілі бір атқа ие болған

нəрсені өзгертетін толықтай əлеуметтік өмірдің таным əрекетіне жатады.

Олбұданбылайтолерантты.Ондазаңсызнемесезаңсызпрактикаретінде

де-факто ғана бар. Бірақ бұл жерде əлеуметтік функция ретінде мандат,

миссиясының (Беруф) міндеті мен рөлі жеке жарғылық қызметке

жүктелген. Бұл олардың арасындағы айырмашылықты білдіреді. Барлық

сөздер, адам я болмаса айқын топ немесе жасырын делегация бола ма,

институттандыруды күтіп, бір «істің жай-күйінен» қарапайым узурпация

(мəртебесінен айыру, құлату) жасайды. Бірақ сөз əлі күнге дейін

антагонистікəлеуметтікмақсаттарретіндееңайқыналдағымəмілеболып

табылады. Ал қабылдау схемасын қолдану жалпылама жіктеу жүйесінің

нəтижесіболуымүмкін;Дюркгеймконнотациясыұсынуғақайшы,қандай

да бір ұжымдық өкілдіктердің белгілі бір əсерін көрсетеді. Бірте-бірте

олардың болмыстық идеясын жүктейді. Олар танымал кəсіп немесе

корпоративтік қорғаныс топтарына (мəселен, кəсіподақ сынды), үкіметтік

емес ұйымдарға айналады. Оның мүшелері мен басқа да топтарда ресми

жіктеу тобының болуы немесе болмауы я болмаса танылуы не елеусіз

болуы оның қабілетіне байланысты. Əлеуметтік тапсырыс орыны да

осыған сəйкес ұтып алынады. Ондай ежелгі кəсіптердің кейбірін Эмиль

Бенвенис те «атаусыз қолөнер» бизнесі деп те атаған. Орта ғасырларда

(«эмпирикалық» атауменбелгілі)қазіргізаманғыемші,сүйекші,жезөкше

сияқты заңсыз əрекеттердің көлеңкелі болуынан қашатын. Эмиль

Бенвинистіңайтуынша,қазіргібизнесортағасырлардағымамандықтардың

көлеңкесінде қала алмайды. Мысалы, бұрынғы «эмпирикалық» (атаусыз

қолөнеріретінде),сынықшы(қазіргіемшіретіндебелгілі)т.с.с.кəсіптер.

Топтардыңтағдырыөздерінайқындайтынсөздерменбіргеөрбіген:біреуді

өзін тануға мəжбүрлеу күші «пролетариат»,«жұмысшы табы», «кадрлар»

т.б. тəрізді атаулар аясына жұмылдыру, жалпы есімдерді меншіктеу жəне

жалқы есімдерді жалпылау,сөздіңбіріктіруші күшінің арқасында өздерін

күшейтетүсетінұйымдыұйыстыруқабілетінетəуелді.

Шынтуайтында, сөздердің белгілі бір тəртіптегі қалыбы ешқашан

заттардың ішкі тəртібін анық бере алмайды. Бұл – жіктеу жүйесі

құрылымының салыстырмалы тəуелсіз күйі, сөздік қордың құрылымына

сай жіктелген сөздердің (мұның аясында əрбір нақты атаудың жекелей

мағынасы айқындалған) орын-орнымен байланысуы. Дəлірегі, бұл –

өндіруші аппараттағы өзгерістермен байланысты жұмыстағы өзгерістер

мен символдар арқылы жүзеге асушы страгегияларға мүмкіндік беретін

атаулар арасындағы уақытшакідіріс (ішінара классификациялау жүйесіне

тəн инерцияға байланысты билік қатынасын санкциялайтын

квазиқұқықтық институттар секілді). Символдық стратегиялар номинал

меннақтыөмірдегіқұбылысекеуініңарасынажыратуғабағытталған,олөзі

атаубергензаттынемесесолзатқаатауберуүшінсөздіиеленіпалады.Бір

қарағанда, бұл ешбір құқықпен бекітілмеген міндеттерді жүзеге асыру

сияқты. Шынтуайтына келсек, бұл – осы құқықты алу үшін заңды

титулдарға ұмтылу немесе керісінше символдық артықшылықтардан

айырылып қалмас үшін бұдан да бұлдыр манипуляцияға бейімделу; əрі

құнын жоғалтқан атаулармен байланысты материалдық сипаттардан бас

тарту.Мұндайстратегияұстанғандаржағымпаздықтыңқолдабареңғажап

таңбасына оранып, тіпті қажет болса, қулыққа да барады. Мысалы, қыш

ұстасы өзін «өнер шеберімін» деп атауға я болмаса техниктер өздерін

«инженерміз» деп көтермелеп атауға əуес. Былайша айтқанда, кейде

жаңашаатауларойлаптауып,мысалы,өздерінқарапайыммассажистерден

айырып көрсеткісі келетін, дəрігерлерге өздерін жақындатқысы келетін

физиотерапевтерге (kinésithérapeutes) ұқсайды. Осы стратегиялардың

барлығы,барша бəсекелестік процестер сияқты, тұрақты ерекшелік беріп

тұратын атауларға бағытталған. Қағазбастылық секілді институционалды

таксономияның инерциясымен тежеліп тұратын, заңды кепілдігі бар

атаулардың құнсыздануын шақырушы тенденцияға ие (ұжымдық келісім,

жалақы шегіт.б.). Ұжымдықкелісімнің негізінде кейдетуындап жататын

жəне аталған жұмыстан келіп шығатын тапсырмалармен, атқарушылар

үшінқажеттіқасиеттермен(мысалы,дипломмен)һəмматериалдықболсын,

символдық (атау) болсын, лайықты артықшылықтармен айырылмастай

өзара байланып қалған. Мүдделері қарама-қарсы топтар арасындағы

келіссөздерді жіктеу үшін үздіксіз жалғасқан күрестің театрланған түрі

секілді институционалды болып саналады. Қойылым іспеттес жіктеудің

институционалды қыры таптар түзуге септігін тигізеді. Дегенмен бұл

жіктеудің өзі де таптар арасындағы күрестің өнімі. Сондықтан да болар,

олардыңарасындағықарым-қатынасқатəуелді.

Шынайлықтыбейнелеуменбейнелеудіңшынайылығы

Жіктеліп жатқан субъектілер басқа дүниелердегі іс-қимылдарды

іріктейтін болса, онда өзінің де іс-қимылдарын жіктеуге қауқарлы.

Көпшілікке ортақ яки буржуазиялық (басқаша айтқанда, қарабайыр/

көрнекті, биік/төмен, ауыр/жеңіл) деп іріктей алады. Ең көп жіктелетін

сипаттар – айырмашылығын, атағын, таптық мəртебесін білдіретін

ерекшеліктер. Ұлты, туған жері, этникалық тобы, əулетінің атауы,

мамандығы, білім деңгейі, дəрежесі т.б. Осылай жіктеген кезде қасиеті

нақтыанықталғанобъектберілгенсипатқалайықболыпшығады.

Əлеуметтік субъект əлеуметтік қатынастарды өз түсінігі бойынша

зерделейді.Əлеуметтіксубъектілерге,олардыңфизикалықсипатынақарап

жайғанаматериалретіндеқабылдауғаболмайды.Субъектініңəрбірбелгісі,

көлемі мен бойы басқа қасиеттерімен салыстырып қараған кезде

символдық ерекшелік. Сондықтан əлеуметтік қатынастардағы бəсекелес

тұлғалардың əлеуметтік энергиясын (статистикалық та, экономикалық

тұрғыданда)көрсететін«əлеуметтікфизиканы»да,когнитивтіоперацияны

қолдана отырып мағынасын анықтауға тырысатын «объективті

көрсеткішті», яғни «əлеуметтік семиологияны» да қолданған жөн.

«Əлдебіреудің тұлғаның санасы мен еркіне тəуелді емес» объективті

«шынайылыққа»қолжеткізіп,дистрибутивтердіңарасындағыбайланысты

бұзуы үшін, əлеуметтік қатынастардың «шынайылығының» бөлшектеріне

қолжеткізуүшінəлеуметтікқатынастартуралыжалпығаортақпікірдібұзу

арқылыдихотомияданбастартуымызкерек.

Қорыта айтқанда, əлеуметтік ғылымдар əлеуметтік семиологияны

мойындайды. Адамзат «шынайылықты» тек логикалық жіктеу

 арқылы

ғанатаниаладыдейтінДюркгеймніңəлеуметтікфизикасыменəлеуметтік

қатынастар менталды, лингвистикалық құрылым ғана деп тұжырымдаған

ГарольдГарфинкельдіңидеалистіксемиологиясыарасындағыпікірлердіде

бір-бірімен ұштастыруға болады. Ол үшін, бар болғаны, дефицит туралы

пікірімізді дамытып, соған байланысты бəсекені өсіруіміз керек.

Объективтілігін төмендетіп алмау үшін жіктеуді əлеуметтік физикаға сай

жүргізуіміз керек. Басқаша айтқанда, əлеуметтік тапқа бөлетін

объективтілік теориясы мен «əлеуметтік құрылымға» онша мəн бере

бермейтін субъективті теорияның шеңберінен шығып, ұжымдық жіктеу

деңгейінекөтерілуімізкерек

Естесақтайтынбірнəрсе:тауарғасалынғанбелгісолтауардыңайрықша

таңбасыболуыдамүмкін.Бірақжайғанақарабайырбелгісіболыпқалуы

да ғажап емес. Қалай қабылданатыны сол тауарды тұтынушы топтың

ұйғарымына байланысты болады. Тапты анықтау үшін тұрмысына,

қажеттіліктеріне назар аудару қажет. Бұл жерде символды белгінің

айрықша көзге түсіп тұруы міндетті емес. «Беркелейн», яғни шағын

буржуазиялық көзқарас əлеуметтік сезімді төмендетіп, символдық

белгілердің əлеуметтік-экономикалық күйдегі дербес болуы қисынға сай

екенін айтқан. Мұндағы жеке һəм ұжымдық күрестердің мақсаты

əлеуметтікқатынастардықабылдауменбағалаудыөзгерту.Сондықтанолар

таптық күрес сипатынан айырылған. Жіктеу схемасы осы дербестіккеде

белгілі бір шектеу қойған. Күрестің өзі іріктеген кезде таптық сипатына

мəнберген.Əлеуметтіксубъектілер,оныңішіндеəлеуметтікқатынастарға

баға бере алатын интеллектілер ешбір шектеудің болмауы тиіс деп кез

келгеншекараданшығыпкетудіжөнсанайды.

Ескертпе

1. I.Kant,AnthropologyfromaPragmaticPointofView(CarbondaleandEdwardsville:Southern

IllinoisUniversityPress,1978),p.141.

2. G.W.Leibniz,‘Meditationesdecognitione,veritateetideis’inOpusculaPhilosophicaSelecta

(Paris:Boivin,1939),pp.1–2(сондай-ақ,қараңыз:«DiscoursdeMétaphysique»,par.24).

«Айқын,бірақтүсініксіз»дегенидеянытүсіндіруүшінЛейбниц«түсті,дəмді,иістіажырату

сезімгебайланыстыекенін,мамандаржақсы-жамандыажыратаалуымүмкінекенін»

айтады,бірақ«jenesaisquoi»депсілтемежасауыныңөзісезімдімеңзегеніекеніде

айтылады.

3. Генетикалықəлеуметтанудыңмақсаты–мүмкіндіктіңболуыменболмауын,қолжетімділік

пенқолжетімдіболмаудыңайырмашылығынанықтау.

4. Бірегейлікпенкөптүрліліктіңарасындағықарама-қайшылық–тарихтағыүстемдік

көзқарастыңнегізіндежатқаннəрсе,яғниөзгергентүрі.Көзгеұрыптұрғанайқын,анық

белгілеріменкөзгетүспейтінкөмескі,күңгіртбелгілерініңарасындағыайырмашылық–

əлеуметтікқатынастардытүсінудегіеңбастыкритерийлердіңбірі.

5. SeeG.Duby,Lestroisordresoul’imaginaireduféodalisme(Paris:Gallimard,1978).

6. E.Durkheim,ElementaryFormsoftheReligiousLife(London:AllenandUnwin,1915),p.17.

7. AmoredetailedaccountofthetheoreticalcontextoftheseanalyseswillbefoundinP.Bourdieu,

«SymbolicPower»inIdentityandStructure,ed.D.Gleeson(Driffield:NaffertonBooks,1977),

pp.112–19;alsoinCritiqueofAnthropology,4(Summer1979),77–85.

8. Cf.J.–P.Sartre,BeingandNothingness(London:Methuen,1969),pp.557–65,esp.562.

9. SeeH.Giles,«AccentMobility:AModelandSomeData»,AnthropologicalLinguistics,15

(1973),87–105.

10. SeeG.Lenski,«AmericanSocialClasses:StatisticalStrataorSocialGroups?»,AmericanJournal

ofSociology,8(September1952),139–44.

11. 11. Мұндай айырмашылықты респондентке алдымен өзінің тұрып жатқан қаласындағы,

сосынмемлекеттіңкөлеміндегіəлеуметтіктаптардыбелгілеутуралытапсырмаберуарқылы

анықтауға болады; əсіресе екінші тапсырмада жауапсыз қалған сұрақтарыңыз бен таптар

саныныңкөбейгенінбайқайсыз.

12. 12.Тарнекең,шексізяболмасашектеулімағынадақолданылатынқабылдаусхемаларында

адамның физикалық тəні орналасқан кеңістік пен сол адамның əлеуметтік кеңістігінің

арасындағыара-қатынасəлеуметтікпсихологияныңбейнесіретіндекөрсетіледі.Бұлтуралы

қараңыз:S.FisherandC.E.Cleveland,BodyImageandPersonality(NewYork:VanNostrand,

1958).

13. Бұл–қарапайыммағынадағышындық,бірақКафкатіліндеқолжеткізуқиынғатүсетін

əлеуметтікбіртектіліктібейнелейтінқұбылыс.

14. СофизмменфизикалықконтинуумніңбұлсипатынпуанкареA=B,B=CandA<Cнемесе

=A

,A

=A

,…A

=A

100

andA

<A

100

депсипаттаған.Басқашаайтқанда,бірдəннен

екіншіөскіншықпайтынынайтады.

15. SeeP.BourdieuandM.deSaintMartin,‘Lescatégoriesdel’entendementprofessoral’,Actes,3

(1975),68–93.

16. SeeDuby,Lestroisordres,esp.pp.422–3.

17. Сонда,pp.63–4,and‘Les«jeunes»danslasociétéaristocratiquedanslaFranceduNord‐Ouestau

XIIèmesiècle’,Annales,19(September–October1964),835–46.

18. Əйелдер туралы да дəл осылай айтуға болады. Себебі əйелдер де буржуазиядан алған

артықшылықтарынпайдаланыпотыр.

19. M. Billing and H. Tajfel, ‘Social Categorization and Similarity in Inter‐group Behaviour’,

EuropeanJournalofSocialPsychology,3(1973),27–52.

20. Қараңыз:H.Tajfel,‘QuantitativeJudgementinSocialPerception’,BritishJournalofPsychology,

50(1959),16–21,and H.TajfelandA.L. Wilkes, ‘ClassificationandQuantitativeJudgement’,

Сонда,54(1963),101–4;andforanoverviewofresearchinthisarea,W.Doise,L’articulation

psychosociologiqueetlesrelationsentregroupes(Brussels:A.deBoeck,1976),pp.178–200.

21. «Топ пен тап бір жүйеге келген жерде олардың мəні мен орны да жүйеленеді. Олардың

арасында құндылық қайшылықтары орын алып, əлеуметтік тəртіпке жəне əлеуметтік

жіктелугетигізетінəсері болады».L. Copeland,«TheNegro as aContrastConception» inE.

Thompson (ed.), Race Relations and the Race Problem (Durham, NC: Duke University Press,

1959),pp.152–79.

22. «…lepouvoirunificateurdunom,dumotd’ordre»–атаудыңбіріктірушікүші.

23. Бұлжердеəлеуметтікфизикаменпозитивтікөзқарастағыжіктеугееріктікөзқарастың

ұқсастығынатапөтуқажет(мысалы,жасерекшелігіне,табысмөлшерінебайланысты

жіктелу).

24. Əлеуметтік маргинализмді жақсы бір бейнелеу бар (мұны тіпті метафора деуге болады):

«Əркімөзініңжүріс-тұрысыүшін,басқаларғакөрсеткенқұрметіүшінжауапты,сондықтан

адамныңмүмкіндігінтолықашуүшінбірігуқажет,сондағанабірі-бірінекөмекбереалады.

E. Goffmann, «The Nature of Deference and Demeanour», American Anthropologist, 58 (June

1956), 473–502». «Əдетте қайсысының пікірі жақсырақ, қайсысының пікірі мəжбүрлеу

сипатындаекеніне,қаймəселедеқайпікірдіұстануқажетекенітуралымəселетуыпжатады.

Бұл айтулы жайттың əрбірінің əлеуметтік жағдайда тигізетін əсері мол. Əлеуметтік

жағдайдаүстемдікпенбағыныштылықтанытудыңкөрінісінеəлеуметтікиерархиядағыжай

ғанасимволдықнемесерəсімдіккөрінісретіндеқарауғаболмайды.Бұл,негізінен,иерархия

туралы сөз еді». Е. Goffmann, «Gender Display». (Үшінші халықаралық симпозиумда

айтылған,«FemaleHierarchies»,HarryFrankGuggenheimFoundation,April3–5,1974.)

АЛТЫНШЫТАРАУ

ЭтикаменКелбет

ЭммануэльЛевинас

Левинас – XX ғасырдың ортасы мен соңғы тұсындағы Еуропа философиясының көрнекті

тұлғасы. Еңбектері феноменологиядан бастау алып, «Басқаларды» пайымдау мәселесіне

бағытталды. Біреудің «Басқамен» байланысы – философиядағы экзистенция (онтология)

табиғатына қатысты кез келген мәселеге қарағанда, әлдеқайда маңызды және іргелі түсінік.

Басқатұлғаныешқашантолықтайтанунемесемеңгерумүмкін емес.«Басқаға»дегенқатынас

«Меннің» шектеулі тұстарын белгілеп береді. Сондықтан Левинас этикасында жауапкершілік

еркіндікке қарағанда, жоғарғы құндылық ретінде бағаланады. Левинастың басты еңбектері –

«Уақыт пен Басқа» («Time and the Other», 1948) және «Тұтастық пен шексіздік» («Totality and

Infinity»,1961).

1.ШексіздікпенКелбет

Aдамдарды сыртқы кескін-кейпіне қарап талдауға негізделген тəсіл

олардыбилеп-төстейді,қандайдабірүстемдігінжүргізеді.Затберілген,ол

өзінмағанұсынады.Меноныңішінежолтауып,өзімніңбітім-болмысымда

қалаберемін.

«Келбет»(Theface)əрекеткеқатысаотырып,мазмұнболуданбастартады.

Бұлмəніндеоныұғыну,яғнимеңгерумүмкінемес.Соныменбіргекөруде,

түйсінудемүмкінемес,өйткенікөрунемесетүйсіну(денеарқылыжанасу)

сезімінде «Мен» бірегейлігі нақ осы мазмұнға айналған объектінің

өзгергіштігінқосыпалады.

«Басқа»(TheOther)тіптібір-бірінтерістейтінақырғытүрлерменқатысты

жағдайда біз бетпе-бет келетін салыстырмалы өзгергіш сипатқа ие басқа

емес. Мұндай түрлер əлі де біртұтас тек өз жүйесінде ғана орналасады.

Анықтама бойынша бір-бірін жоққа шығаратыны тағы бар. Бірақ өз

тектерініңқауымдастықтарыарқылыбір-біріносылайтерістеугешақырып,

ақырындаоларатауғаиеболады. «Басқаның»өзгергіштігіоны«Меннен»

ерекшелейтінқандайдабір қасиеткетəуелдіемес,өйткенібұлерекшелік

дəлме-дəлөзгергіштіктіболдырмайтыносытектікқауымдастықтыбілдірер

еді.

Дегенмен «Басқа» жай ғана «Менді» терістемейді: жаһандық терістеу,

азғыру əм талпыныс ретінде көрінетін жойымпаздық бізді оның алдында

келетінқарым-қатынастарғасілтейді.«Басқа»жəне«Мен»арасындағыосы

байланысөзініңаясындасанменде,ұғыммендесипаттауғакелмейді.

«Басқа»шексізтрансцендентті,шексізбөтенболыпқалабереді.Дегенмен

оның Тəңірлік сипатынан куəлік беретін һəм менімен тілдесетін келбеті

біздіңтіршілігімізарқылыжетіліп,бізүшінортақболуымүмкінƏлемнен

ажырайды.Оныңіргесінаулақсалғанəлемібіздіңтабиғатымыздабарəрі

ол біздің өміріміз арқылы ғана көркейіп дамиды. Бірақ сөз абсолютті

ерекшеліктенкеліп шығады,нақтылапайтарболсақ,абсолютті ерекшелік

тектен (genus) түрлерге (species) берілетін логикалық байланыс өзімен

үйлеспейтін мəліметпен қайшы келетін сипаттау үдерісінде тумайды.

Мұндай ерекшелік логикалық иерархияға тəуелді болып қалады. Демек,

ерекшеліклогикалықтізбектенөрбіпшығып,ортақтүрлернегізіндеөмір

сүреді.

Формалдылогикаұғымыментүсіндіругекелмейтінабсолюттіерекшелік

тектілдіңкөмегіменқалыптасады.Тілтектіңбірлігінкүйрететінұғымдар

арасындағы байланысты жүзеге асырады. Сөз, ұғымдар, сұхбаттастар

байланыстан ажырайды, кейде байланыс ішінде қалады. Тілді болмыс не

тарихтың жалғаспалы сипатын үзуге қабілетті күш ретінде анықтауға

болатыншығар.

Біз жоғарыда айтып өткендей, «Басқаның» сұхбатқа қатысуының

түсініксіз сипаты теріс сипатталмайды. Бір сəтке тілдің трансцендентті

құбылыстыкөрсетументүйінделетінформалдыəрекетінтоқтатуқажет,сол

кездеоныңмəніəлдеқайдатереңбайқалатүседі.Тіл–жекелегенұғымдар

арасындағы қарым-қатынас. Əрине, біреулер үшін ол тақырып болып

көрінуі мүмкін, бірақ оның қатысуы тақырып төңірегінде шектеліп

қалмайды. «Басқаны» сипаттайтын сөз, əлбетте, «Басқаны» өзіне қосып

алады. Бірақ, міне, ол сұхбаттас ретінде өзін қамтитын тақырыптың

шегінен шығып, айтылған сөзден кейін бой көрсететін «Басқамен»

байланысқа түседі. Сөз үнсіздік орнаған кезде де естіліп тұрады, оның

салмағы «Басқаның» сұхбаттан жалтаруын сезінуге мүмкіндік береді.

«Басқаны»қамтитынтанымсолсəттесөзгеорынбереді.Осысөзарқылы

мен«Басқаға»тілқатамын.«Басқамен»байланысқұратынамал–сөйлеу,

«болмысқа жол ашу емес». Сөз көріністен ерекшеленеді. Танымда я

болмасакөріністекөрінгенобъект,əрине,əрекеттіанықтауымүмкін,бірақ

бұл – көрінген құбылысты өзіне бейімдейтін, оны əлеммен біріктіретін,

оған мəн дарытып, ақыр аяғында, оны айқындайтын, сөзбен білдіретін

əлем.Сөздіксұхбатбарысындаменіңсұхбаттақырыбымретіндекөрінетін

«Басқа» мен тақырып аясына сыймайтын, менің сұхбаттасым ретінде

көрінетін «Басқа» арасында күмəнсіз бой көтеретін айырмашылық менің

сұхбаттасыма берілген мəнді тексеріп-тергейді. Осымен тілдің формалды

құрылымы «Басқаның» этикалық мызғымас сипатын, оның «киелі»

қасиетінжариялайды.

«Келбет» дискурс арқылы менімен қарым-қатынас орнатады деген уəж

оған«Бірдей»,ұқсассипатберугежолбермейді.Олқарым-қатынаскезінде

де абсолют болып қала береді. Бұл жағдай – «Басқа» бірдей қасиеттің

тұтқынында қалды» деп əрдайым күмəнданатын солипсистік сана

диалектикасының күні өтті деген сөз. Шын мəнінде, сөздік сұхбат,

байланыс мəнін білдіретін этикалық қарым-қатынас «Меннен» шұғыла

шашып шығып жатқан сананың алуан түрлі қасиетіне жатпайды. Ол

«Менге» күмəн келтіреді. Сондықтан осы күмəннің түпкі себебі де

«Басқадан»бастауалады.

«Бірдей» қасиет аясына кірмейтін, бірақ оның шегінде орналасқан

болмыстың сұхбатқа қатысуы өзінің «шексіздік» мəртебесін нығайта

түседі.Осышексіздікəрекеті«шарасынаншығу»депаталады,олкесенің

жиегінен төгілген сұйықтан ерекшеленеді. Өйткені мұндай өз шегінен

шығыпкететінүдерісұқсастық,келбеталдындағыпозицияретіндежүзеге

асырылады. Қарсы алдындағы позиция, яғни қарсы келу тек моральдың

арқасында ғана орын алуы мүмкін. Мұндай қозғалыс «Басқадан»

басталады. Шексіздік идеясы шексіз түрде тұрақты «Келбетке» қатынас

түрінде нақты жүзеге асырылады. Шексіздік идеясы ғана «Басқаның»

«Бірдей»қасиетпенқатынасындағысыртқысипатынақолдаукөрсетеді.Ол

осықатынасқақарамастанжүзегеасады.Сондықтанмұндаонтологиялық

дəлелгебаламабайланыспайдаболады.Атапайтқанда,адамболмысының

сыртқысипатыоныңмаңызынаенген.Алайдамұндасанаəрекетітуралы

сөзболыпжатқанжоқ,«Келбеттің»эпифаниясыжайлыбаяндалыпжатыр.

Мүлдем «Басқаны» білуге деген метафизикалық талпыныс

интеллектуализмге шабыт бітіріп (немесе сыртқы əлем жайлы қағидаға

сенетін радикалды эмпиризм), өз қуатын «Келбетпен» табысуға не

«Шексіздік» идеясына бағыттайды. «Шексіздік» идеясы менің

қабілеттерімненасыптүседі.Бірақоныңəлеуетіменіңқабілетімненсандық

жағынан басым емес, олменің қабілетіме күмəн келтіреді.Ол біздіңжан

дүниеміздің тереңінен бастау алмайды, өйткені ол табиғатымызға тəн

(априорлы)қасиетемес;демек,ол–тəжірибеменкелетінқасиет.

Канттың шексіздік ұғымын сана идеалы, оның тылсым əлемге деген

талабының көрінісі, кемшін болмысты кемелдендіретін құбылыс ретінде

түсінеміз. Бұл сəтте кемшін (аяқталмаған, толыспаған) болмыс айрықша

шексіздік тəжірибесімен қайшылыққа түспейді əрі онымен қайшы келіп,

өзінің шектеулі сипатын көрсетпейді. Осыдан бастап шектеулі əлем

шексіздікке ұласпайды. Керісінше, шексіздік шектеулі əлемді тоқтаусыз

ұлғайтады (оның үстіне, бұл шектерге өту немесе бұл көрініс өзіне

Декарттың енгізген нəтижелерін қосып алады жəне көрініс (проекция)

идеясыболыпкөрінеді).КанттыңшектеуліболмысыХайдеггердің«ажалды

болмыс» тұжырымы тəрізді сезімдік əлемде оң бағаланады. Шектеулімен

үйлесетін шексіздік Кант пен Хайдеггер философиясындағы өте күшті

антикартезиандық (Декарттың тұжырымдарына қарсы) сəт ретінде

көрінеді.

Гегельшексіздіктіңпозитивтісипатынақолдаукөрсеткенкездеоныңойы

Декартпен бір жерден шығады, бірақ ол шексіздіктің алуандығын

терістейді,шексіздікқұбылысыөзіменбайланысорнатып, осылайшаөзін

шектеугетырысатынкезкелген«Басқаны»жоққашығарадыдепұйғарады.

Шексіздіктекбарлыққарым-қатынастықамтуымүмкін.ОлАристотельдің

құдайы сияқты, тіпті тарихтың соңында да тек өз-өзімен байланыста

болады.АйрықшаболмыстыңшексіздікпенбайланысыоныңМемлекеттің

тəуелділігіне кіруімен бірдей құбылыс болар еді. Ол өзінің шектеулі

сипатын терістеп, шексіздікке айналады. Бірақ мұндай əрекет жеке

тұлғаның(индивидтің)тəжірибесін жоққа шығаруғақабілетсіз. Тіпті оны

мемлекеттің тираниясы ретінде қабылдайтын эмпирикалық (тəжірибеден

өткен немесе жануарға тəн нəрсе) деп есептесек те, бұл оның санасын

талапетеді,бірақтұлғасызтағдырлардаолөзініңсанасынбілмейді.Алайда

«Басқа»–абсолютті«Басқа».Ол«Бірдейдің»еркіндігіншектемейді.Оны

жауапкершілік арқалауға шақырып, еркіндік қасиетін тудырады əм

негіздейді. «Басқаға» «Келбетке» қарағандай қарау дерттен айықтырады.

Картезиандық (бұл қатынастағы қарсылықты бейбіт түрде игеріп,

дискурсқақолжеткізуДекартқатиесілі)шексіздікұғымынақайтаоралып,

жекеболмысқасалынған«шексіздікидеясына»оралып,бізоныңпозитивті

сипатын қабылдаймыз, оның кез келген шектеулі ойлар мен кез келген

шектеуліболмысжайлыойларданүстемдігін,шектеуліболмыстантысқары

тұратынын қабылдаймыз. Бұл – жеке болмыстың мүмкіндігі. Шексіздік

идеясы,өзініңмазмұнындағышектеуліойлардыңалдыналуойдыңөзінің

қабілет-қарымын арттыратын болмыспен бірге өріліп, əрбір сəтте өзі

игеретін мəліметтермен байланысын жүзеге асырады. Нақ осы жағдайды

біз «Келбетпен» кездесу деп атаймыз. Шексіздік идеясы дискурстар

қайшылығы барысында, төмендегідей əлеуметтік сипатта пайда болады:

«Келбетпен» қарым-қатынасқа түсу; абсолютті «Басқамен» мен өзіме

бейімдейалатын«Басқамен»қарым-қатынасқатүсу;шексіздіксипатынаие

«Басқамен» қарым-қатынасқа түсу; сонымен бірге, бұлар менің Идеяма,

Байланысыма айналу сипатында болмақ. Алайда мұнда қарым-қатынас

күшке сүйенбей, абсолютті өзгешелікпен тату түрде жүзеге асады.

«Басқаның» «қарсыласуын» маған күш көрсету деп қабылдамаймын, бұл

мені терістеу емес: керісінше, позитивті құрылымға, яғни этикаға ие.

«Басқамен» барлық кезде қарым-қатынаста болатын жайт, ол қарсылық

көрсеткенде, оны ұстап алып, айла-амалдың көмегімен алдап кету емес.

Менкелбетсіз құдаймен күреспеймін, меноның лебізіне, маған жолдаған

хабарына(уахи)жауапберемін.

2.ЭтикаменКелбет

«Келбет» менің меншігіме, менің билігіме берілмейді. Ол өзінің

эпифаниялық (жан сарайының жарқырап ашылуы сəтінде) сипатында,

өзінің сезімге бай лебізінде қолжетімді бола түседі (ашыла түседі), өзін

иемдену, меншіктеуге үзілді-кесілді қарсы тұрады. Мұндай өзгеріс жаңа

өлшемдер ашылған кезде орын алады. Шын мəнінде, меншіктеуге

қарсылықмызғымаскедергіге,қарсылыққа,яғникезкелгенадамныңтауын

шағып, тауанын қайтаратын берік жартасқа, бізді көктегі жұлдыздардан

бөліп тұратын ұшы-қиырсыз кеңістікке деген қарсылыққа ұқсамайды.

«Келбеттің» əлемге жолдаған лебізі – менің əлі толық жетілмеген

мүмкіндіктерімді сынау емес, менің билікке деген қабілетіме тасталған

үндеу.

 Заттардың арасындағы бір зат болып саналатын келбет өзін

шектейтін формалар арқылы сыналады. Бұл нақты мынаны білдіреді:

«Келбет» менімен тілдеседі жəне осылай мені байланысқа түсуге

шақырады.Бұлбайланыстыңменің құштарлығымменбіліміме ешқандай

қатысыжоқ,яғниолменіңқұмарлығымменбілімімнентысөрбиді.

Алайдаосыжаңаөлшем«Келбеттің»сезімдікқабатындаашылады.Оның

лебізінде көрінетін пішіндерінің бедері əрдайым ашық болатындықтан,

карикатураға арқау болады. Пішін күйрейді. «Келбет» киелі əрі күлкілі

сипаттыңарасындақалады,олқандайдабірмəніндекүшкедетəуелді.Тек

келбеттіңосы сезім қабатындаашылатынтереңдікосыкүштіңтабиғатын

өзгертеді.Бұданбылайолменшіктеуқабілетіненайырылады,бірақөлтіруі

мүмкін. Ол сезім күйін өлтіруді көздейді, дегенмен оның алдында тұрып

меншіктеумен ғана болмысын жоққа шығара алмайсың. Сезімдік күйді

өлтіргенмен, ол ешқандай жағдайда да жоғалып кетпейді. Игеру немесе

пайдалану жолымен «жоққа шығару» əрқашан шала-шарпы, жартыкеш

күйінде қалады. Заттардың тəуелсіздігіне нұқсан келтіретін игеру əрекеті

оны «Мен үшін» сақтайды. Заттарды күйретудің, оларға жара салудың,

жаратылыстықырып-жоюдыңкелбеткеешқандайқатысыжоқ.Олдүниеге

тəуелдіемес(олдүниеістерінеараласпайды).Мұныңбарлығыеңбекпенде

байланысты,осыəрекеттердіңбарлығыбіртұтассипатқаиежəнеқандайда

бірқажеттіліккежауапбереді.Текөлтіруғанатолықтайжоққашығарумен

бірдей.Еңбектенуяболмаса пайдалану үдерісіндежоққашығарукөрсету

жолымен жоққа шығарған сияқты басып алу я болмаса дендеп кіруді

жүзеге асырады, оған қарай ұмтылады. Өлтіру билеуді емес, жоюды

білдіреді, меншіктеуден толықтай бас тартуды білдіреді. Өлтіру биліктен

тайқып кеткен адамға билікті қайтадан орнатады. Келбет өзін сезім

сипатында көрсететіндіктен, мұнда билік жайлы да, сонымен бір мезетте

биліктен айырылу жайлы да айтуға болады, өйткені келбет сезім күйін

көктейөтеді.Келбеттекөрінетінөзгешеліктүбегейлітерістеуүшінжалғыз

мүмкіндікбереді.Менмүлдемтəуелсізболмысты,яғнимененшексізкүші

басым, сондықтан қарсыласуғакелмейтін,менің билеп-төстеуқабілетімді

сөндіретін болмысты өлтіргім келеді. «Басқа» – бұл мен өлтіргім келетін

жалғызболмыс.

Бірақшексіздікпенменіңмүмкіндігімніңарасындағыосықайшылықөте

үлкен кедергіменоғанжұмсалатынкүшарасындағықайшылықтанқалай

ерекшеленеді? Кедергі мен қарсыласудың орнына оны жоқ қылуды жөн

көретін жойымпаздық əрекетінің қадірсіз құбылыс екенін айтудың мəні

жоқ. Осы бір адамзат тарихындағы ең қарабайыр құбылыс айрықша

мүмкіндіктерге сəйкес келеді, өйткені болмысты түбегейлі жоюды (күлін

көккеұшыруды)көздейді.Мұныңосыболмысəлемініңбірбөлігіретінде

иемденуімүмкінкүшкеешқатысы жоқ.Маған «жоқ»деп тəуелсізжауап

беруге қабілетті «Басқа» өткір семсерге түйреледі немесе тапаншаның

қорғасын оғына тапболадыякионың «өзі үшін» мызғымасмінезі «жоқ»

дегенсөзаузынаншыққанкездежоқболады.Семсернемесеоқжүрегінене

жүрекшесіне(бұлжердеавторжан-жануардыңкішкенежүрегінайтыптұр.

– Ред.) қадалғанда жоғалады, мызғымас мінезінен тамтық та қалмайды.

Əлемдікөлшемдеалғанда,олтүктеемес.Олмағанқарсыкүресуімүмкін,

яғни оның қаһарлы (тажал) күшіне қарсылық күшін тоспайды, өзінің

беймəлім жауабын көлденең қоюы мүмкін. Олай болса, ол маған шағын

күшпен қарсы тұрады, яғни бүтіннің бөлшегі ретінде көрінетін нақты

қуатымен беттесуге бел бумақ. Демек өз болмысының трансцендентті

сипатын, ұлы қуатын, өзінің тылсым кейпінің шексіздігін алға тартады.

Өлімнен де құдіретті болып көрінетін осы шексіздік бізге «Басқаның»

келбетіндеқарсытұрады,оныңкелбеті,оныңбастапқылебізі,алғашқысөзі

– «Өлтірме». Шексіздік өзінің шексіз қарсылығымен күшті дəрменінен

айырады. Қатаң, жеңілмес өлтіру əрекетіне қарсылық «Басқаның»

келбетінен, «Басқаның қорғансыз күйінен, көзқарасынан, «Басқаның»

бойындағы Трансцендентті қасиеттің ашық сипатынан сезіліп тұрады.

Біздің алдымызда күшті қарсылық емес, абсолютті «Басқа» тұр: оның

қарсылық деуге келмейтін қарсылығы – адамгершілікке тəн этикалық

қарсылық. Келбеттің эпифаниялық сипаты шексіздікті өлтіруге, азғыруға

мүмкіндік береді, яғни өлтіруді түбегейлі жоюға талпыныс ретінде ғана

емес, сонымен бірге мұндай азғыру мен мұндай талпыныстың мүмкін

еместігі (күнə, қылмыс) екендігі ретінде безбендеуге жол ашады. Егер

өлтіругеқарсылықадамгершілікемес,шынайыəрекетболса,ондабізосы

субъективті құбылыстармен бірге қабылдаған болар едік. Біз «Басқамен»

байланыс ішінде емес, күрескер сана идеализмі шеңберінде қалып қояр

едік; бұл байланыс күреске өтуі мүмкін, бірақ ол енді күресу санасы

шеңберінен шығып кетеді. Келбеттің эпифаниялық көрінісі – этика. Осы

келбеттің төндіруі мүмкін күрес қаупі трансцендентті лебізді білдіреді.

Келбеткүрестіңболуымүмкінекенінкөрсетеді,мұндайқауіпшексіздіктің

эпифаниялық сипатын жоғалтпайды жəне оның алғашқы сөзін

баяндамайды. Соғыс бейбітшілікті жорамалдайды, «Басқаның» күшке

бағынбайтынқасиетінтанытады;олалғашқыжүздесуоқиғасыемес.

Өлтірудің мүмкін еместігі жай ғана теріс, формалды мəнге ие емес;

шексіздікпен қарым-қатынас, шексіздік идеясы (біздегі) оған позитивті

негіз береді. Шексіздік этикалық (адамгершілік) қарсылық жағдайында

келбетретіндеалғашығады,олменіңбилігімдіқауқарсызқылады.Қатаң

абсолюттітүрдеолөзініңміскінкүйіндеқорғансызкейіптекөрінеді.Осы

ғаріп, міскін күйді ұғыну «Басқамен» туыстық сезімді оятады. Міне,

сондықтаншексіздікэпифаниясылебізбенсөздентұрады.Лебізбенсөздің

бастапқы маңызы олардың жасырын ішкі əлемге қатысты ақпараттарды

жеткізуіментүйінделмейді.Лебіздеадамболмысыөзінкөрсетеді.Болмыс

өзінің жеке көрінісіне қатысады һəм осы арқылы менімен байланысқа

түседі(сұхбатқұрады).Мұндайқатысуобраздың(бейненің)бейтараптығы

емес,меніңжан-дүниемдіқозғайтынөтінішретіндеөрбиді.Өйткеніонда

«Басқаның» міскін жəне ұлы күйі қатар көрінеді. Менімен сұхбат құру –

көріністе ырғақты көрінетін барлық нəрседен əрдайым басым түсу деген

сөз. Өзін «Келбетте»көрсету – өзін көрінетін нəрсенің ар жағында ұстау

дегенсөз,көрінетінпішіннендетереңтұрудегенсөз,яғниөзінкөрсетпей

тікелей жүзбе-жүз дидарласу, өзінің қорғансыз, мұқтаж, міскін күйін

жасырмай, ортадағы қандай да бір дəнекер бейнелерден арылу. Адамның

қалауында «Басқаның» ұлылығы мен кішіктігіне жеткізетін бүкіл жолдар

тоғысады.

Сөз айналаға шұғыласын таратқанымен, өзі көрінбейтін болмыстың

сəулесісияқтытүгелжайылмайды,сұлулықжайлыəңгімеболғандаосылай

сипаттауға болады. Өзін көрсету, демек, біреуді сұхбатқа шақыру, оның

сұрақтарыменжауаптарынадайынболудегенсөз.Сөзтүпкі(төл)көрініс

те,əрекеттеемес.Түпнұсқакөріністеайтылатынболмыскөріністітудыру

мүмкіндігін өзінде сақтайды. Мені құшағына алған əлем «еркін ойлауға»

қарсы дəрменсіз, ол əлемнің мені өзіне тартуын тоқтатуға қабілетті тіпті

іштейонытерістейдеалады,өйткеніолжасырынөмірсүреалады.Маған

тіл қатқан адам өзі жайлы мəлімет береді, өзінің міскін, қорғансыз, аш

халінайтып,мағаншағынадыəрімұндайəрекеттіменоныңжанайқайына

үн қосатындай етіп жасайды. Демек, мен оның шарасыз халін көргенде,

еріксізқайғы-қасіретінбөлісугеұмтыламын.Осылайшасөзбарысындаөзі

жайлы мəлімдейтін болмыс менің еркіндігімді шектемейді, керісінше,

меніңмейірімдіқасиетімдіоятып,еркіндігімежанбітіреді.Жауапкершілік

əлемінде болмыстың ауыр салмағы кез келген мысқылдың, күлкінің үнін

өшіреді, бұл əлемде сонымен бірге күмəнсіз еркіндік туындайды,

болмыстың өте ауыр жүгі менің еркіндігімнің тууына əкеледі. Болмай

қоймайтынқұбылыссоқыртағдырсипатынбілдірмейді,олқатаңмейірімге

ие.Бұл–сөзбенжауапкершілікарасындағыбайланыс,бұл–тілдіңшарты

немесеэтикалықмаңызы,бұл–тілдің,болмыстыңкезкелгенашылусəті

менсəулесінескертетінфункциясы,бұлтілдіалдыңғыойларғабағынудан,

ішкі қозғалыстарды сыртқа танытатын я болмаса оларды əмбебап күйге

келтіретін жұмыстардан құтқаруға мүмкіндік береді. «Келбеттің» көрінісі

түпнұсқа мəнде емес, өйткені түпнұсқа жасанды нəрсемен, яғни өзінің

мəңгілік серігімен бірге жүреді. Күлкіге де ұшырайды, скептиктің

үнсіздігінедекуəболады.Болмыстыңкелбеттегікөрінісілогикалықтүрде

өзіне қайшы келетін нəрсеге еш орын қалдырмайды. Келбеттегі

«эпифания» ретінде басталған дискурста ашу кернеген Фрасимах сияқты

үнсіздік сақтай алмаймын (əрине, оның əрқашан сəті түсе бермейді).

«Адамдардыазық-ауқатсызашқалдыру–ешбіржағдайдадакешірілмейтін

қылмыс, оны əдейі əм еріксіз жасалған əрекет деп бөлу дұрыс емес», –

дейді раввин Йоханан.

 Адамдар «ашаршылыққа» ұшырағанда

жауапкершілік терең мəнге ие болады. Оны жоққа шығаруға болмайды.

Келбетсөздік қарым-қатынасқа жол салады, оныңалғашқы сөзі –міндет,

ешқандай«ішкіқасиет»оданжалтаруғамүмкіндікбермейді.Сөздікқарым-

қатынасқа түсуді міндеттейтін дискурс, дискурстың тууы жəне «өзін

тыңдағысы келмейтін»

 адамды ұйытып əкететін «күші» – мұның бəрі

түпнұсқаəмбебапақылдыңнегізіндежатады.

Болмыстың таным негізі, тіршіліктің мəні ретінде өзін сипаттайтын

болмыстан бұрын келеді, яғни бұл – этикалық жоспар онтологияның

жоспарынанбұрынкеледідегенсөз.

3.АқылменКелбет

Сөз өзара логикалық терминдерді байланыстыратын сана формасымен

бірдейемес.Осы«ұғымшеңбері»болмыслогикасыныңбастапқыоқиғасы

бола алмайды. Сөз үшінші жақтың бақылауына қолжетімді үйлестіруші

күштен бұрын келеді. Сөзбен үйлесетін оқиға өзі жайлы куəлік берумен

жəнеосы айғақтыкепілдендірументүйінделеді.Мұндай«ұғымаясы»тек

келбет,яғнисөзретіндежүзегеасады.

Лебізбен үйлесетін оқиға өзін айғақтаудан жəне осы айғаққа кепілдік

беруден тұрады. Өз-өзін айғақтау тек «Келбет» ретінде, сөз ретінде ғана

жүзеге асуы мүмкін. Мұнда шартсыз билікке ие сананың, əрекеттің,

жоғарғы мəртебенің, салтанат құратын егемендіктің бастауы жатыр.

Принцип тек билікпен жүзеге асуы мүмкін. Сөзді бағындыратын əсерді

іздеунемесеоныңпайдаболатынбеймəлімбастауыніздеужаңаайғақтарға

жол ашатын жəне сонымен қатар сөздің бастапқы шынайылығына

жеткізетінзерттеужүргізудіңмəнінарттырареді.

Тіл өзіне тəн астарлы мəнмен, шындық пен жалғанның құбылмалы

сипатымен бірге, əлем жайлы идеялар алмасу құралы ретінде келбеттің

дара қасиетін білдіреді. Онсыз тіл қалыптаса алмайды һəм бізге

психоанализ бен социология толассыз түсіндіріп беріп жатқан əрекеттің

бірі ғана болып қалады. Сөздің тереңінде осы дара қасиет тұрмаса, бұл

барлықсыртқыəсерденбастартусияқтыкөрінеді.Егерсөзқандайдабір

келісім мен билеуге жат сөйлеушінің басым жағдайын көрсетпесе жəне

тікелей «жүзбе-жүз» дидарласудың маңызын ұқтырмаса, онда адамның

сөзі,шынымен де, мəні жағынантілдің əрекеттер жүйесіне бірігіп,құрал

қызметін атқаратын қабілетін еншілей алмас еді. Тіл, сөз мұндай

функциядан бас тартқанда əрі өзіне тəн қасиетке сүйенген кезде жүзеге

асады.

Сөздіңмəнібізге«Басқаның»ішкімазмұнынжеткізументүйінделмейді.

«Басқа» өзін тікелей көрсетпейді, кейде, оның жалған сөйлеуі де мүмкін.

Алайда өтірік пен шындық келбеттің айрықша мəртебелі көрінісі ретінде

абсолюттітөлсипатынбілдіреді,олбірнəрсеніақиқатжəне«ақиқатемес»

деп салыстырудан қашады, ақиқат пен жалғанның екіұштылығын жояды.

Дегенмен бұл екіұшты қасиетте барлық құндылықтар өмір сүреді.

Болмыстыңкелбеттегі көрінісі құндылық мəртебесіне ие емес. Біз келбет

деп атаған нəрсе – оның өзі туралы ерекше көрінісі, оның əрқашан қиял

түрінде болуы мүмкін, жасанды нəрседен күмəндануы мүмкін шынайы

заттардың көрінісімен ортақ тұсы жоқ. Мен ақиқатты табу үшін өз-өзіне

кепілдікбереалатынкелбетпенбайланысқатүстім.Оның«эпифаниясы»–

ақиқаттығыүшінбергенанты.Кезкелгентілдіңсөздіктаңбаларменалмасу

құралыретіндегіосыантқақатысыбар.Сөздіктаңбабасқабіреуүшінбір

нəрсені білдірген кезде пайда болады. Сөйтіп, ол өзі білдіріп тұрған

нəрсеніңшынайылығынайғақтайды.

Этикалық қатынас, жүзбе-жүз дидарласу бастапқы болмыстың

көрінісінен ерекшеленетін оқиға; осы көріністің бұзылмасшынайылығын

күйрететіннемесетүрлендіретінкезде,өзінетəнтіететінекіұштымəндер

сөздіңтүпнұсқамəнінбайытуғадайынболғанкезде,дискурсжоралғымен

рəсімгеайналғандұғасияқтысиқырғаенгенкезде,сұхбаттастарөздерінің

жанында өрбитін драмадағы рөлін ойнауға мəжбүр болған кезде

мистикалықдеп атауғаболатын кез келгенқатынастанерекшеленеді.Нақ

осында этикалық қатынас пен сөздің саналы сипаты жатыр. Ешқандай

үрей, ешқандай қорқыныш бірігуге қарсы өзінің бірегейлігін сақтайтын

тура қарым-қатынасты бұрмалай алмайды. Бұл қатынас бойынша жауап

ешқандай сұрақтан жалтармайды. Поэтикалық шығармашылықтың əсері,

қалайболғандада,санамыздыбаурап,ырғақпентербетіп,бізгебейсаналы

түрде əсер етеді. Өзі тудырған шығарма арқылы əрекетке жан бітіреді.

Ницшенің айтқанындай, дионистік тəсілдің арқасында суретші өнер

туындысына айналады. Ал поэтикалық шығармашылыққа сəт сайын

ырғақтыңəсерінсейілтіп,бастаудыңрөлгеайналуынакедергікелтіретінтіл

қарсы тұрады. Дискурс дегеніміз – үзіліс пен бастау, сұхбаттасты

баурайтын,еліктіретінырғақтыкүйрету,яғнибұл–проза.

«Басқаны» кейіптейтін Келбет бұдан мүлдем бөлек, ол «Бірдейді»

терістемейді, оны қинап мəжбүрлемейді. Ал көзқарас не билік немесе

таңғажайып жаратылыс бірдей болмысты жоққа шығаруға ұмтылады. Ол

өзін жылы қабылдаған жанмен тең дəрежеде, дүнияуи күйінде қалады.

Мұндай түсінік, ең алдымен, күш көрсетуден жырақ, өйткені ол менің

еркіндігімді жаншудың орнына, оны жауапкершілікке үндейді. Күш

көрсетпеуқағидасы«Бірдей»мен«Басқаның»айырмашылығынқолдайды.

Күш көрсетпеу дегеніміз – бейбітшілік. «Басқамен» яғни «Бірдеймен»

ортақбелдеуі жоқ, мүлдем бөтен жанмен байланысжеккөрінішсезімінен

ада. «Бірдей» мұндай сезімді тұтастық жағдайында бастан кешіреді.

Гегельдің диалектикасы да осыған негізделеді. «Басқа» «Бірдейді»

диалектикалыққозғалысқатүсіретінақылғақарсытұрмайды:ол–алғашқы

саналы білім, барлық білімнің шарты. «Басқаның» ақылмен жалған

текетіресі өзінің еркіндігіне сенімді, өзін батыл көрсететін «Бірдейдің»

байсалды бірегейлігін танытады. «Басқа» болса «Бірдейді» ұялтып, оны

шектейді.«Менде»тəуелсізтүрдеөмірсүретінəрібарлыққатысуəрекетіне

жат мұндай мінсіз бірегейлік, «Басқада» «Бірдеймен» қақтығысудың

орнына,оныментеңдəрежедепайдаболып,сұхбаттасады,яғниөзінсұхбат

пен келбет арқылы танытып, биіктен көрінеді. Сол кезде еркіндік өзін

шектейді.Ол қарсылыққа тап болудан емес, өзінің билігін, өзінің кінəсін

түйсінуден қорқып, осы қадамға барады. Алайда кінəмшілдік сезімі оны

жауапкершілік деңгейіне дейін көтереді. Кездейсоқ, яғни иррационалды

нəрсе енді одан тысқары емес, онымен біте қайнасып кеткен құбылыс

ретінде көрінеді. Кездейсоққұбылысты басқа бір нəрсе шектей алмайды,

оны өзінде жоқ эгоизм қасиетін ақтау шектейді. «Басқамен» жəне оның

трансценденциясымен (шексіздігімен) байланыс, яғни оның шұғыл əрі

кездейсоқ имманентті сипатын сынға алатын байланыс менің «Меніме»

осыған дейін болмаған қасиетті дарытады. Бірақ менің еркіндігіме деген

мұндай«əсер»күшкөрсетуменкездейсоқтыққанүктеқоядыһəмАқылды

негіздейді. Егер мұғалім насихаттайтын ақиқаттың ұшқыны оқушының

бойындаболсағанаадамдағықандайдабірқасиетпенбайланысып,оның

ойымен үйлесуге жол ашылады деп түйіндеу – майевтиканы (адам

бойындағыжасырынбілімдіқосымшасұраққоюарқылыашуөнері)заңды

қолданысаясынаншығарыптастаудегенсөз.Меніңбойымдағышексіздік

идеясыМенөзініңшегіненшығыпкететінмазмұнқасиетімайевтиканың

соқыр сенімінен ажырайды, бірақ рационалды қасиеттен бөлінбейді.

Өйткені ақылға зорлық жасаудан жырақ тұратын шексіздік идеясы күш

көрсетпеу қағидасына жан бітіреді, басқаша айтқанда, этиканың тууына

жол ашады. Ақыл үшін «Басқаның» пайда болуы диалектикаға қозғау

салатын дағдарыс емес, алғашқы білім ретінде көрінеді. Адам шексіздік

идеясыниеленгенімен,оныөзінетолықбейімдейалмайды.Бірақоладам

майевтика тəсілімен білім алмайды. Оның өмір тіршілігі үздіксіз осы

дəрістерді қабылдаудан тұрады, бұл оған əрдайым өзінің (немесе

уақыттың) шегінен шығып кетуіне мүмкіндік береді. Ойлау – шексіздік

идеясын иелену яки білім алу деген сөз. Парасатты ойлау осы біліммен

үйлеседі. Тіпті дефинициядан (анықтама) шығатын логикалық ойлаудың

формалды құрылымына сүйенсек те, өз кезегінде, шексіздікті

(салыстырмалы түрде, ұғымы шектеуге ұшырайтын) айқындау мүмкін

емес.Олайболса,бұл«танымның»жаңақұрылымынұйғарады.Бізмұны

Келбетпен байланыс деп ұйғаруға əрі мұндай байланыстың этикалық

маңызын көрсетуге талпынамыз. «Келбет» дегеніміз – айқындық, ол

айқындықты картезиан рационализмінің мəйегінде жатқан құдіретті

шындықретіндежүзегеасырады.

4.Тілмəндіқалыптастырады

Сонымен,тілпарасаттыойлаудыңқызмететуінежолашады,олойлаудың

болмысына жан бітіреді, сөйлеп тұрған адамның, яғни өзін көрсететін

адамның келбетіндегі мəннің бастапқы бірегейлігін ұйғарады, əрдайым

өзінің жеке образының, өзінің сөздік таңбаларының екіұштылығын

күйретеді.Тілойлауғанегізболады,мұндатілдіңфизикалық,материалды

сипатыжайлыемес,тілдің«Бірдейдің»«Басқаға»дегенқатынасыретіндегі

қасиеті жайлы əңгіме болып жатыр. Ол басқа туралы түсінікпен де,

ойлаудың мақсатымен де, санамен де қабыспайды, өйткені ол ешқандай

сананыңқұрамындаболмайтынқасиетпен,яғни«Басқаның»шексіздігімен

байланысты. Тіл өзінің ойынын сананың ішінде жүргізбейді: ол маған

«Басқадан» келеді де, санада орнығады. Оны сынға алады. Бұл санамен

үйлеспейтін оқиға ретінде көрінеді. Мұнда барлық нəрсе, тіпті бөтеннің

қайғысыда сананың ішінде туады.Тілдісананың позициясы депесептеу

оның бөлінуін емес, керісінше, оның көрінетін маңызына мəн беруді

білдіреді. Оның идеализмнің трансцендентті ойының құрамдас эгоға

қатысты (констуитивті, эгологиялық) табиғи ерекшелігін есепке алуды

білдіреді. Айқындаушы интенционалды қасиетпен салыстырғанда, таза

санамен салыстырғанда, дискурстың ерекшелігі – имманенттілік ұғымын

күйретуі; санадағы шексіздік идеясы дегеніміздің өзі – сананың өзінің

шегінен шығуы. Сананың көрінісі адамның жанында маталып қалмаған

келісім, сыйластық, қонақжайлылық қасиеттерінің алдында ашылады.

Алайдатілдіңбіріншідəлеліретіндеалынғанкөрініс(оныжүзегеасыратын

онтологиялық құрылымды көрсетпей) тілді əрекетпен теңестіреді, бұл –

ойдың дене мүшелері арқылы сыртқа шығуы, бұл – менің ойымның

жалғасы. Менің ойым күмəнсіз, жеке дене категориясының прототипі

ретінде қызмет етеді немесе кейбір заманауи философия ағымдарында

мəйекті орынға ие ойдың көрінісі ретінде əрекет етеді. Мұнда айтылған

тезис тілдің елемеуге болмайтын барлық тəжірибелік мəніне қарамастан,

тілменəрекетті,сөзбенеңбектітүбегейлібөліпқарастыруғабағытталған.

Дискурстың сананың қалыптасуындағы негізгі рөлі күні бүгінге дейін

мойындалмай келді. Сөздің қызметі оның санаға тəуелділігімен

түсіндірілді, яғни ол оймен байланыстырылды. Номинализм алғаш рет

оның басқа функциясын, яғни сана құралы ретіндегі функциясын

айқындауға талпынды. Сөздің символдық функциясы ойдың белгілі

мазмұнынан гөрі ой жетпейтін нəрселерді тұспалдады; бұл символизм

толыққанды,ойдыңараласуынталапетпейтінкейбірсанадағыинтуитивті

мəліметтермен астастырылды. Теория тек жалпы объектіге бағытталуға

қабілетсіз ойлау мен бұған қарымы жететін тіл арасындағы алшақтықты

түсіндіруді мақсат тұтты. Гуссерльдің сыны сөзді толығымен сананың

ырқына жығып беріп, осы айқын айырмашылықты атап көрсетті. Сөз –

терезе; егер ол ойға тосқауыл болса, онда оны алып тастау керек.

ХайдеггердіңГуссерльсарынындағыэсперантистіксөзіайқынжəнемəнді

тарихи шындыққа ие. Бірақ ол ұғыну үдерісімен байланысты күйінде

қалады.

Боссөзгедегенсенімсіздікпарасаттыойлаудыңталассызбарлықтілдесім

əрекеттерініңүстемдігінеəкелді,олойлаудытілгетаңбаларжүйесіретінде

қосады немесе оны осы таңбаларды таңдауды жүйелейтін тілмен

байланыстырады. Тіл философиясы аймағындағы заманауи зерттеулер

ойлау мен сөйлеу арасындағы өзара терең байланыс жайлы ойды

қалыптастырды. Мерло-Понти, басқалары сияқты жəне басқаларынан

ерекшетүрде,сөзденбұрын санада көрінгеной, сөз əлемін айқындайтын

һəм өзгермейтін трансцендентті жол арқылы алдын ала айқындалған

мəндердіңкөмегіменсөздіəлемменбіріктіретінойлаутекмифқанаболуы

мүмкін деп көрсетті. Ойлаудың өзі, мейлі ол бір халықтың, мейлі бір

өркениеттіңтіліболсын,таңбаларжүйесіндеоперациятудыруменəріосы

операциялардан мəндер алумен түйінделеді. Ойлау жорамалға жүгінеді,

өйткеніолөзібайланыстыруғатиістіалдыңғытүсініккеде,мəнгеде,сөзге

де сүйенбейді. Ол денеге тəн «менің қолымнан келеді» деген түсінік

аясында əрекет етеді. Олай болса, ойлау дене мүшелері арқылы сөзге

айналмай немесе сипатталмай тұрып, осы аяда əрекет етеді. Мəн өзін

толғағанойдыаңдаусыздаұстапалады.

Алайда неліктен таңбалар жүйесіне жүгінетін тіл ойлау үшін қажет?

Неліктенобъект яболмаса қабылданғанобъектмəнгеайналуүшінатауға

мұқтаж?Мəнгеиеболудегенімізнеөзі?Осыкөрінгентілденалынғанмəн,

дегенмен«мақсаттыобъект» концепциясындақалып қояды.Айқындаушы

сана құрылымы тек дене мүшелерімен, яғни айтушы яки жазушы адам

арқылы жарыққа шыққанда ғана дербес құқығын иеленеді. Мəннің

көріністен үстемдігі өзін көрсетудің (айқындаушы мақсатпен

салыстырғанда, жаңа) жаңа тəсілінде, яғни құпиясы «дененің мақсат-

ниетін» талдаумен ашыла қоймайтын тəсілде жатқан жоқ па? Сонымен

бірге таңбаның дəнекерлігі мəнді символдық қатынастың «қозғалысын»

объективті əм статикалық көрініске енгізетіндіктен айқындай ма? Бірақ

мұндай жағдайда тіл бізді заттардың мəйегінен аулақтатып жатыр деген

күмəнқалыпқояды.

Керісінше тұжырымдап көрейік. Мəнді таңбаның дəнекерлігі

тудырмайды, керісінше, мəн (бастапқы оқиғасы – жүзбе-жүз дидарласу

қатынасы)ықтималтаңбаныңқызметінежолашады.Тілдіңбастапқымəнін

(менжəнебасқаларғатілдіңкөмегіменойдытудыратын)денемүшелерінің

қимылынан емес, мəннің көрінуінен іздеу керек. Бұл бізді айқындаушы

объектілерге, трансцендентті санаға əкелмейді. Оған əңгіме болған тіл

теориясы да қарсы болған. Өйткені мəн теорияның алдында, яғни

трансцендентті сананың айқындаушы еркіндігінің алдында тұрмайды.

Мəнніңболмысыэтикалықбайланысшеңберіндеайқындаушыеркіндіктің

өзінсынғаалументүйінделеді.Мəн–«Басқаның»келбеті,сондықтансөзге

қатысты кез келген түсінік тілге тəн жүзбе-жүз дидарласудың бастапқы

байланысында жүзеге асады. Сөзге деген кез келген қатынас бастапқы

мəннің қисынын көрсетеді. Бірақ бұл қисын «сана» ретінде

түсіндірілгендіктен,қоғамменміндетретіндекөрінеді.Мəн–«Шексіздік»,

бірақшексіздікөзінтрансценденттіойлауретіндеде,санаəрекетіретінде

де көрсетпейді, ол өзін «Басқада» көрсетеді; «Басқа» менімен жүзбе-жүз

дидарласады əрі мені сұрақ астына алады, маған шексіздіктің маңызын

міндеттейді.Бұл«ештеңе»бізмəндепатайтыннəрсеадамдатілменбірге

пайда болады, өйткені тілдің маңызы «Басқамен» байланыс ретінде

көрінеді. Бұл байланыс ішкі монологке үстелмейді, яғни ол, Мерло-

Понтидің сөзімен айтқанда, «дене мақсатына» тəн емес. Мысалға, оны

поштамен жіберетін қораптың сыртына жазылатын адреспен салыстыра

алмайсыз. Ішкі дискурсты келбетте көрінетін болмыс пен келісім жəне

əлеуметтікэтикаоқиғасыбилеп-төстейді.Келбеттекөрінетінэпифаниялық

сипат басқа жаратылыстар сияқты айқындалмайды, өйткені ол

«шексіздікті»береді.Мəн–шексіздік,яғни«Басқа».Ұғынықтылық–ұғым

емес, ұғыну тəсілі. Мəн Синнгебунгтен (немісше – Sinngebung; зерделеу,

түсіндіру),яғни мəнді даралаудан бұрын келеді, олидеализмніңшектерін

көрсетеді,бірақонынегіздемейді.

Белгілібірмəнінде,мəнменқабылдауарасындағыбайланыссимволмен

оныңтұспалдайтынобъектісіарасындағықатынаспенбірдей.

Кездейсоқ, яғни иррационалды құбылыс енді одан тыс, оған жат нəрсе

емес, оның өзімен тұтасып кеткен болмыс ретінде көрінеді. Символ өзі

тұспалдайтын болмысқа сана мəліметтерінің үйлеспейтінін, жарыққа

шығуға, бар болуға ынтыққан, қажетсінген сананы өзі жайлы өте айқын

мəлімдейтінжəнеөзіболмаса,қалайзияншегетінінмəлімдейтінболмысты,

əрекетті алдын ала сезінетін күшті көрсетеді. Мағына символға ұқсас,

болмысретіндеолөзінебағытталғанинтенциядан(мақсат)жоғарытұрады.

Бірақ мұнда сарқылмайтын шексіздіктің тойымсыз əрекеті белсенді

сананыңшегіненшығыпкетеді.

Жүзбе-жүз дидарласу тілдің негізін қаласа, жүз-келбет бастапқы мəнді

айқындап, мағынаны болмысқа айналдырса, яғни мағынаға жан бітірсе,

ондатілақылғақызмететіпқанақоймайды,ол ақылдың өзіне айналады.

Ешкімгетиесіліемесақылдискурстыкөрсетугежолбермейді.Өйткеніол

көптегенсұхбаттастардықамтиды.Дербессананыңішіндежатқан,яғнибір

адамғатиесіліақыл,əрине,натуралистіктүрдеөзінтүйсінеалады,осысана

табиғатын басқаратын заңдылықтар жүйесі ретінде де қабылдайды. Бұл

санабарлықтабиғиқұбылыстартəріздідара(дербес)сипаттатұрадыəріол

«Мен» ретінде дараланған. Мұндай жағдайда саналар арасындағы

үйлесімді бірдей кейіпте айқындалған құбылыстардың ұқсастығымен

түсіндіруге болады.Демек, тілдегеніміз–санада ұқсас ойлартудыратын

таңбалар жүйесінің тоғысуы. Бұл жағдайда, əмбебап (əлемдік) тəртіпке

бағытталған пайымдаушы ойдың мақсатқа ұмтылғыш сипатын

(интенционалдық) ескермеуге əм натуралистік психологизмнің қаупіне

ұшырауға тура келеді. «Логикалық зерттеулердің» бірінші томында

баяндалғаноғанқарсыуəждердіңмəніəліқұнынжоймаған.

Осы тұжырымдардың қысымымен кері шегініп немесе осы

«феноменмен»барыншаүйлескен«ақылдыболмыстажүзегеасатынкемел

жоспарлардың ішкі бірлігі» деп есептеуге болады. Бұл тұрғыда, дербес

сана (осы санада жоспар ашылады немесе өзінбілдіреді)өзініңайрықша

дербестігінен əрі бірегейлігінен бас тартады я болмаса ақылға сыятын

(ноуменалды) саланың жағына өтеді.Мұнда ол «Мен ойлаймын» (cogito)

позициясында шексіз субъектінің уақыттан тыс рөліне ие. Ол басынан

бастапқарастырыпəмқалыптастырғандайкөрінетінМемлекеттіңəмбебап

тəртібіндееріп,соғансіңіпкетеді.Екіжағдайдадатілдіңрөлідербессана

қасиетін «Мен ойлаймын» тіркесінде түрлендіру үшін не оны жеке

дискурста еруге мəжбүрлеу, содан кейін Мемлекетке кірген кезде «Мен»

болыпқалудыңорнына,яғнитарихтыөзіпайымдаудың(төрелігінберудің)

орнынатектарихтыңөзінеайтқанүкімінебасиюімүмкін.

Мұндай рационализмде қандай да бір қоғам жоқ, яғни мүшелері

байланыстанаулақтұратынқандайдабірбайланысжоқ.

Гегель ізбасарлары тиран сезімін адамның бойындағы жануарға тəн

қасиетке жатқызуға айрықша күш салды, анонимді заң алдында тұрған

адамосықасиеттібастанкешіреді.Бірақойланатынжануарқалайтіршілік

етуі мүмкін, ерекше «Мен» қарапайым ортақ идеядан қалай əсерленуі

мүмкін,олқалайшаэгоизмненбастартуымүмкін?

Егер, керісінше, ақыл тілде өмір сүрсе немесе жүзбе-жүз дидарласу

сəтінде бірінші ақылдың қасиеті байқалса ше? Егер бірінші ұғымталдық

қасиеті, бірінші мағына өзін келбет ретінде көрсететін жанның шексіз

қабілетінен шығып жатса я болмаса ақылдың өзгешеліксіз құрылымдары

мағынаныанықтаудыңорнына,мағынаақылдыанықтасанеболмақ?Қоғам

осыөзгешеліксізқұрылымдардыңтууынанбұрынкелсенеəмбебапқасиет

(universality) маған қараған көзден адамдық нышан ретінде байқалып

салтанат құрса қалай болар еді? Ақыр аяғында, осы көзқарас менің

жауапкершілігімді оятып, жауапкершілік пен жанпидалық сезімі ретінде

менің еркіндігіме кие дарытып жатқанын еске алар болсақ, мұндай

жағдайда,яғниақылдыңмəніартқанкездеқоғамныңплюрализміжоғалып

кетпес еді. Ол ақыл рөлінің күшеюінің бір шарты, себебі болып қалады.

Ақыл мені көптен өзгешеленбейтін, ерекше қасиеті жоқ адамға

айналдырмайды, ол қоғаммен қоян-қолтық қауымдасып өмір сүруге

қабілетті «Мен» тұлғаны тудырады жəне «Меннің» құштарлығын

даралайды. Себебі «Шексіздік» жүзеге асу үшін осылай бөлектейді. Ал

оныңшексіздігі«жүзбе-жүздидарласу»ретіндекөрінеді.

5.Тілменобъективтілік

Саналы əлем – «Басқа» өмір сүретін əлем, соның арқасында менің

құштарлық əлемім мəнді тақырыпқа айналады. Заттар тек қарапайым

қолданыс болып қана қоймай, саналы мəнге ие болады, өйткені «Басқа»

менің олармен байланысыммен астасады. Затты белгілегенде мен оны

«Басқа»үшінбелгілеймін.Белгілеуəрекетіменізаттарменбайланыстырып

тұрғанрақаттануменменшіктеуқатынасынөзгертедіəріоны«Басқаның»

көзқарасына орналастырады. Сондықтан таңбаны қолдану заттармен

тікелейбайланысүшінжанамабайланыстыөзгертуменшектелмейді,бірақ

маған заттарды қолжетімді, ашық қылады, оны менің қолданыс аямнан

алып тастауға, жат болуға, сыртқа тебуге мүмкіндік береді. Заттарды

белгілейтін сөздер «Мен» жəне «Басқа» арасында бөлінгенін көрсетеді.

Объектілердіңобъективтілігіменің заттардыменшіктеп,бірақоғанөзімді

тəуелді етпейтін кездегі пайдалану мен рақаттанудың тоқырауынан келіп

шықпайды. Объективтілік – «меншіктеуді» сұрақ астына алатын тілдің

нəтижесі.Мұндайқұтылудыңоңмəнібар,оныңбарысындазат«Басқаның»

шеңберінекіреді.Заттақырыпқаайналады.Тақырыпқаайналдыру–сұхбат

кезінде «Басқаға» «əлем», «кеңістік» ұсыну. Сөйтіп, «арақашықтық»

объектіге қатынасы бойынша өзінің кеңістікті білдіретін мəнінің шегінен

шығады.

Мұндай объективтілік жекелеген субъектінің қандай да бір қасиетімен

емес,оның«Басқамен»қатынасыменүйлеседі.Объективтендірілутілдіңөз

жұмысы кезінде жүзеге асады. Оның барысында субъект өз меншігіндегі

заттардан айырылады. Ол бейне бір өз тіршілігінен қол үзіп, самғап

жүргендей,əлітолықтайтіршіліккеенбегендейболады.Бұларақашықтық

əлемдегі əрбір арақашықтыққа қарағанда, мүлдем бөлек (радикалды)

сипатта.Субъектөзініңдербесболмысынанқашықтұруытиіс,тіптіолəлгі

тұрған үйге тəн қашықтыққа да қатысты. Өйткені терістеу əлемнің

тұтастығына бағытталса да, тұтастықтың ішінде қала береді. Объективті

арақашықтыққа қол жеткізу үшін субъект болмыстың ішінде болуы да,

болмауыдакерек,яғнибірмəніндеолəлідүниегекелмеукерек,бейнебір

əлітабиғаттаболмағантəріздіболуғатиіс.Егеробъективтендіругеқабілетті

субъект əлі жетіліп болмаса немесе осы қабілетін толық жүзеге асыра

алмаса,«əліемес»,осыəрекеткеайналуымүмкінжағдайболмыстыңемес,

уақыттың«кемшіндігін»,жеткіліксіздігінбілдіреді.Объектінітануһəмоны

тақырыпқа айналдыру субъектінің өзіне қатысты арақашықтыққа

негізделедіякиуақытпенғанажүзегеасуымүмкін,егерқолайлыболса,ол

өзіндік сана-сезімге негізделеді. Бірақ мұның бір шарты бар. Ондағы

«Мен» жəне «Мағанның» «арақашықтығы» уақыт арқылы мойындалады.

Алайда уақыт «əлі емес» жағдайын белгілей алады, бұл кезде «кемшін

болмыс»болмаседі.Олбірмезеттесарқылмасшексіздікболашағыретінде

ғана болмыс пен өлім екеуінен жырақ тұруы мүмкін, яғни бұл – тілдік

қатынасүдерісіндепайдаболатыннəрсе.Субъектбасқаменсұхбаткезінде

өзменшігіндегінəрсежайлыайтып,өзболмысыныңшегіненшығыпкете

алады. Бірақ «Басқаның» шексіздігін қабылдап қана, ол осындай

айырылуды талап ететін еркіндікке ие болады. Түптің түбінде, ол мұны

кемшін я болмаса шектеу сезімінен емес, Шексіздік идеясымен келген

қордан,яғнибойкөтерген«Қалаудан»алады.

Тіл объектілердің, яғни ойдың, сезімнің жарыққа шығуына, тақырып

еншілеуіне мүмкіндік береді. Гуссерль былай деген болатын: «Ойдың

объективті сипаты оның іс жүзінде барлығы үшін шынайы екендігімен

түйінделеді». Олай болса, «тану – менің ойымның басқалардың ойымен

алдын ала ұштасуы» дегенді білдіреді. Яғни менің айтып тұрған нəрсем

басқалардыңойларындадақалыптасыпқойған.

Сөйлеп тұрған кезде мен «Басқаға» «Мен» үшін объективті нəрсені

жеткізбеймін,объективтінəрсегеолтексұхбатбарысындағанаайналады.

Алайда Гуссерльде осы сұхбатқа жол ашатын «Басқа» бастапқыда

монодикалық (біртұтас) ой ретінде айқындалады. Объективтіліктің

іргетасы субъективті сипатқа ие үдерісте қаланады. «Басқамен» қарым-

қатынасты этикалық қасиетке балау арқылы біз алдымызда тұрған бір

қиындықты еңсере аламыз. Бұл қиындық Декарттың «cogito»

(«ойлаймын»)дегенсөзінеқарағанда,өзін«Басқадан»мүлдемтəуелсізбін

депесептегендетуады.

Шын мəнінде, Декарттың «Cogito»-сы «Үшінші толғаныстың» («Third

Meditation») соңында ашылды, ол Құдайдың шексіз болмысының

шынайылығынасүйеніп,оныменсалыстырғанда«Cogito»немесекүмəннің

шектеуліекенінойлапбілеалатындығымыз.Бұлшектеулісипатты,қазіргі

ойшылдар айтқандай, шексіздікпен салыстыра анықтау мүмкін емес.

Мəселен, субъектінің ажалды пенде екені оның шектеулі сипатын

көрсетеді.Картезиансубъектісінесыртқыкөзқарасқасиетіберілген,олосы

арқылы(яғниөз-өзінсырттайбақылауарқылы)өзінтүйсіне,сезінеалады.

Егер алғашқы қозғалысында Декарт «Меннің» негізінде сана-сезімнің

күмəнсіз сипатын мойындаса, екінші əрекетінде, яғни ойлау жайлы

түсінігінде ол осы сенімділігі үшін қажетті шартты мойындайды. Бұл

сенімділік «cogito»-ның айқын һəм анық қасиетімен байланысты өрбиді.

Бірақсенімділіктіңөзініздеудіңсебебішексіздіктіңшектеуліойғаəсеретуі

болмаса,шектеуліойөзініңшектеулісипатыжайлымүлдемхабарсызқалар

еді. «...Мен шексіз субстанцияда (жауһар), шектеулі затқа қарағанда, көп

шындық жатқанын түсінемін, сондықтан маған кейбір мəселеде шектеулі

əлемге қарағанда, шексіз əлемді сезіну əлдеқайда жақын, басқаша

айтқанда, өз-өзімді сезінгеннен гөрі Құдайды түйсіну менің табиғатыма

əлдеқайдаетене.Егермендеəлдеқайдакемелболмыс(Жаратушы)жайлы

ешқандайойболмаса,ондаменкүмəнданыптұрғанымды,бірнəрсеніқалап

тұрғанымды,яғнимағанбірнəрсежетіспейтінінəмменіңмінімкөпекенін

қалай ұғар ем? Жаңағы айтқан кемел Жаратушымен салыстырғанда, мен

өзімніңкемшіліктерімдітанитүсередім».

Оны жаратқан я болмаса оған шексіздік идеясын дарытқан «Шексіз

Болмыс»мəніндегіойдытабутектақырыптардытүйіндейалатынтолғаныс

неинтуицияжолыменбайқалама(санағақонама)?«Шексіздікке»тақырып

бере алмайсың жəне сана мен интуиция арасындағы ерекшелік

«Шексіздікке» жол аша алмайды, өйткені «Шексіздік» ақыл мен сезімнің

аясына сыймайды. «Шексіздікпен» байланыс дегеніміз осы ғой? Ол қос

желілі «Шексіздік» құрылымында шектеуліге қатысады, бірақ осы кезде

шектеуліден тысқары тұрады, бұл теорияға жат емес пе? Біз осыдан

этикалықбайланыстыкөреміз.Гуссерль«cogito»-дансырттанқандайдабір

қолдауы болмаған субъективтілікті көрсе, бұл «cogito» «Шексіздік»

идеясынөзіқұрастырадыəріоныобъектретіндекөрсетеді.Декарттыңне

үшін «Шексіздікті» түсіндірмегені бұл сұрақты басы ашық күйде

қалдырады. Шектеулі «cogito»-ның Құдайдың шексіз сипатымен

байланысыҚұдайдыңқарапайымтүсініктемесі(тақырыпқаайналуы)бола

алмайды. Кез келген объектіні пайымдауға, түйсінуге менің əлеуетім

жетеді, өйткені мен олардықұрап тұрмын. «Шексіздік» идеясы мен үшін

объект емес. Онтологиялық дəлел (уəж) осы «объектінің» болмысқа

айналуынанегізделеді,яғнимағантəуелдіемес(меніңбилігімжүрмейтін

болмысқа айналуға негізделеді). Құдай – бұл «Басқа». Егер ойлау өзіңді

объектіменүйлестіруболса,ондамойындаукерек,«Шексіздік»жайлыой–

ойемес.Ондаол,шынмəнінде,не?Декартмұндайсұраққоймайды.Қалай

болғандада, «Шексіздік»интуициясы рационалистік мəнін сақтайды һəм

ешқашанҚұдайдыішкісезімдерарқылытабаалмайды.Декартидеалистер

мен реалистерге қарағанда, ішкі қасиетпен үйлеспейтін, бірақ сонымен

бірге оған қысым көрсетпейтін біртұтас өзгешелікке деген қарым-

қатынасты жақсы ашады. Бұл – сезінушілік, түсінгіштік, бейімдік, бірақ

енжар(passive)емес,еркіндіктерарасындағықатынас.

«Үшінші толғаныстың» соңғы жолдары бізді «Шексіздікке» деген

қатынасқа жетелейді, ол ойға сүйеніп, ойдың шегінен шығып кетеді əрі

тұлғаныңқатынасынаайналады.Пайымдау(толғаныс)шаттық,табынуəм

қуанышсезімінеөтеді.Мұнда,ақыраяғында,бəрібіртануға,біржағынан,

түсінуге(тақырыпқаайналдыруға)болатын«шексізобъект»жайлыəңгіме

болыпжатқанжоқ,оныңҰлылығы(Кемелдігі)жайлысөзқозғалыпжатыр,

«...мен мұнда Құдай жайлы толғануға, оның сипаттарын лайықты түрде

бағалауға жəне осы Нұрдың тіл жетпейтін сұлулығына қарап, тамсануға

біраз уақыт бөлемін. Бұл менің қараңғы ақылымның қабілет-қарымының

жеткен жеріне дейін, əрине. Өзімнің таңданысым мен табынатынымды

білдіру үшін оның дəргейіне жүгінемін. Құдайдың ұлылығы жайлы ойға

батқан кезде, біздің Жаратушының («Басқа» болмыс) бақыт пен мейірім

нұрынабөленіп,шұғыласынашомылатынымызтəрізді,осытолғаныстада,

мейлі дəрежесі төмен əрі кемшін болса да, ұлы рақат сезімді бастан

кешіреміз.Бізөмірбойыосығажайыпкүйдісезініпөтеаламыз».

Бұлжолдарбізгестилистикалықсұлулықта,дінніңбақылаушыміндетіде

болыпкөрінбейді,олартанымарқылышексіздікидеясыныңҰлыҚұдіретке

айналуынкөрсетеді.БұлҰлыҚұдіретпенбізкелбетарқылыжүздесеміз.

6.«Басқа»мен«Басқалар»

Келбеттің, сөздің, пікірдің көрінісі осы сəтке дейін жабық тұрған ішкі

əлемді ашып көрсетпейді. Таным немесе меншіктеудің жаңа аймақтарын

үстемейдіде.

Керісінше,олменібиікке,сөздіңекеуміздіңарамызғақойған

кедергісіненасыптүсетінбиіккешақырады.Адамныңалған,бергеннəрсесі

ашықəріқолжетімді,тіршіліккежетелейтінқұбылысболыпсаналады.Ол

меншіктеумен,иеленуменшектеледі.Алкелбеттіңкөрінісіменіболмыспен

байланыстырады. Феноменге (жердегі құбылыстарға) жатпайтын бұл

болмыстың өмір сүруі шындықтан тыс шындық ретінде ұғынылатын,

жауапталапететінтоқтаусызқажеттіліктежүзегеасырылады.Ұқсасжауап

екеуара əңгіме барысында берілетін жауаптан ерекшеленеді. Өйткені бұл

«өзарамызда»қалаалмайды.Алмұныбіззаттарғақатыстыбіркөзқарасқа

бекігенде көреміз. «Біздің арамызда» өткен нəрсені бəрі көреді. Қарап

тұрған келбет тіпті мен сұхбаттасымды айрықша құпия қатынасқа

қатысушығабалап,əлемненоқшаулансамда,келбетбарлықкөрініскекуə

болады.

Тіл келбеттің қатысуы ретінде бар төңірек ұмыт болған кезде

«Мен»-«Сен» түріндегі жеткілікті қатынаспен, таңдаулы болмыспен

келісімгекелугешақырмайды:өзініңашықсипатындаолмахаббаттықұпия

күйдеқоюданбастартады,əйтпесеолкүлкіменкүңкілгеайналып,өзінің

мəніменашықсипатынжоғалтареді.«Басқаның»көзіменмаған«үшінші

біреу»қараптұрады.Тілдегеніміз–əділет.Егер,алдымен,келбетболып,

содан кейін ол көрсететін əм білдіретін болмыс жаралса, бəрі басқаша

өрбитінінде шəк жоқ. Келбеттің эпифаниясы əділдікке мəн беріп, адами

қағиданың негізін салады. Келбетөзінің тұлдыр жалаңаш кейпіндемаған

кедей міскін мен бөтеннің мұқтаждығы жайлы айтып тұрады: бірақ бұл

мұқтаждық пен осы бөтендік (менің билігіме тартылған, маған

бағытталған) билігіме тарту тəрізді беріле салмайды. Ол маған

бағытталғанда, менің мүмкіндіктеріме сенбейді. Олар келбеттің емеурін

сөзіболыпқалабереді.Бейшара,бөтенадамменіментеңкейіптетұрады.

Оның теңдігі осы маңызды міскін халінде былай түйінделеді: ол

«Басқамен»байланысорнатып,кездесукезіндеқатысатынүшіншіжақпен

үйлеседі.Олменімен бірігеді.Бірақ олменің оған қызмет жасауым үшін

бірігеді,олмағанқожайынымтəріздібұйрықбереді.Бұлбиліктіңөлшемін

былай сипаттайық: мен өз-өзіме қалай билік жүргізсем, ол да маған дəл

осылай ғана билік жүргізе алады. Бұл маған əмір беруді көздейтін билік

«Сен» «Бізден» бұрын тұрады. «Біз» болу «тобырға» айналуды немесе

ортақ мақсатқа жұмылуды білдірмесе керек-ті. Келбеттің бар болуы

(қатысуы) – Шексіздік. Бұл – қажеттілік жəне «үшінші адамның» да

қатысуын(яғнибізгеқарайтынадамдар)һəмəмірберуінкөздейтінбилік.

Міне,неліктенбасқаларменқарым-қатынастаяболмасаеркіндікте«менің

еркіндігімбарма,жоқпа?»дегенсұрақбаскөтереді,неліктен«Басқа»тек

менің жауапкершілігім мен сөзімде тұруға шақырады? Осы сөз бен

жауапкершілік мені жеке бірегейлігімнен айырып, барлығына ортақ,

объективті əлеммен біте қайнасып кетуге үндейді. Сонымен бірге

«Басқаның»лебізіненүгіт-насихат,өсиет,ілім,қағидаменпайғамбарсөзі

естіліп тұрады. Пайғамбар сөзі – мəні жағынан келбеттің эпифаниялық

сипатына берілген жауап. Оның кез келген дискурспен бірге өрілуінің

себебімораль тақырыбындағы дискурсболғандығынанемес, ең бастысы,

келбеттің қатысуымен туған дискурстың ажырағысыз маңызды сəтін

құрайтындығынан.Өйткенікелбеттіңмағанүңілгенкөздерінеқараптұрып,

мен «үшінші адамның» қатысып жатқанын пайымдаймын. Кез келген

əлеуметтік қарым-қатынас табиғи емес, туынды сипатта өрбиді. Ол тек

келбеттің сөзінің, ым-ишарасының, өзінің көмегімен «Басқа» құбылысын

менімен ұқсас кейіпте тоғыстырады. Ортада қандай да бір дəнекер

бейнелер яки таңбалар болмайды. Егер біз қоғамды өзара ұқсас жеке

тұлғаларды (индивидтерді) біріктіретін жай ғана тайпа деп санасақ, онда

оныңмаңызыжоғалады.Адамзаттегібиологиялықтүрретіндеөмірсүреді

не ол əлемде тұтас жүзеге асыратын барлық адамға ортақ қызметтерді,

оларға қатысты ортақ ұғымдарды қолдануға мүмкіндік береді. Алайда

тілдің көмегімен құрылатын адамзат қауымдастығы тектік бірлікті

ұйыстыра алмайды. Оның сұхбаттас мүшелері бір-бірінен мүлдем бөлек

күйде қалады. Ол өзін адамдардың туыстығы ретінде танытады. Барлық

адамдарбір-бірінебауырдегенойдыолардыңұқсастығынаяболмасаортақ

себептеріне қарап түсіндіруге болмайды. Олар бір жерде, бір зергер

дүкенінде соғылған бірдей алқалар емес. Əкесі бір болуы себепті

байланысқа жатпайды (болмыстың адамдар арасындағы генетикалық

байланысынбілдіреді),яғнибұлбойыншабірқұбылыс(себеп)екіншібір

құбылыстың (үдеріс) өміріне жан бітіреді. Бұған сəйкес, жеке тұлғалар

құпия түрде бір-бірімен байланысады, бұл ынтымақтастық, ниеттестік

құбылысындажұмбақкүйдеанықтареді.

Маған мүлдем бөтен, жатқа қарап тұрғандай үңіле қараған келбеттің

алдындағы жауапкершілігім бастапқы бауырмалдық феноменін

қалыптастырады, ал келбеттің түпкі мəні осы екі сəтпен сəйкес келеді.

Əкесі бір болуы себепті байланыс емес, қандай да бір бірегейліктің,

дербестіктің, даралықтың қалыптасуы; əкенің бірегейлігі балаларының

дара, бірегей қасиеттерімен сəйкес келуі де, келмеуі де мүмкін.

 Егер

сəйкескелмесе,олнақтыменіңбауырымныңұстанымынатəуелді,олменің

жағымдағы басқа бірегейлікті білдіреді. Менің жеке бірегейлігім бір

мезетте кемел болмысты жəне менің «Басқаның» келбеті алдындағы

үлесімдібілдіреді.Келбеттіосылайқабылдағанкезде(бұлқабылдауменің

келбетке қатысты жауапкершілігімді білдіреді, яғни ол «Кемел болмыс»

ретінде маған тіл қатып, билігін жүргізеді) теңдік пайда болады.«Басқа»

меніменбірдейболыпкетудіқалағанда(якименіңболмысымасіңгенде)я

болмаса осы жауапкершілікті бірге бөліскенде теңдік пайда болады.

Əйтпесе бұл тек тиянақсыз ой мен бос сөз ғана болып қалады. Теңдікті

келбетті қабылдаудан бөліп қарауға болмайды. Өйткені келбет маған көз

салғансəттетеңдікқасиетіұшқынбереді.

Адамзат мəртебесінің өзі оның бауырластығы мен нəсілінің идеясын

танытады.Осыидеятөмендегіконцепцияғадатүбегейліқайшы.Яғнибұл

концепция«адамзатөзараұқсасқасиеттерібойыншабірікті»,«Девкалион»

өзімшілдік дертімен күресе жүріп, адамзат қауымын жаратуға бел буды;

сөйтіп,малтатастардыайналағалақтырабастады;оныңтастарынаналуан

түрліадамдаржаралыпшықты»дегенгесаяды.Адамзатбауырластығықос

қырлы қасиетке ие. Ол жеке (индивидуалды) қасиетті қосып алады, бұл

қасиеттің логикалық мəртебесі адамзат тегінің ішінде өмір сүретін

ерекшеліктермен үйлеспейді; жеке қасиеттің ерекшелігі əрбір тұлғаның

бір-біріменбайланысыментүйінделеді(біртеккежататынжекетұлғабасқа

бір жеке тұлғадан айтарлықтай алшақ, бөлек емес). Екінші жағынан, бұл

əкенің қауымдастығына да қатысты, бейне бір жалпы нəсіл жеткілікті

деңгейдеқоғамдаспайтынсекілді.Қоғамтүзутізбекдеңгейіндеболуүшін

бауырластыққабірігуікерек.Меніқабылдағанкелбетмағанқандайжақын

болса, бауырларым да маған, мəні жағынан, сондай жақын болуы керек.

Монотеизм адамзат тегі жайлы осындай идеяны білдіреді. Бұл қасиет

келбеттіңарқасында«Басқаны»қабылдауға,оныменсұхбатқұруға,жоғары

өлшемдерге, өзі һəм «Басқа» үшін «Меннің» жауапкершілік арқалауына

жетелейді.

7.Тұлғааралықбайланысассиметриясы

Ғайып əлемде пайда болып, мені адамзат бауырластығына бірігуге

үндейтін «Келбеттің» сұхбатқа қатысуы Құдайдың құдіретінің нышаны

ретіндеменіңбойымдаүрейсезіміноятып,тітіркенуімежолбермейді,мені

басып-жаншымайды. Байланысқа кірмей тұрып байланыста болу тілдесу

дегендібілдіреді.«Басқа»еркіндіктіңəрекетіменбилігінетəуелдіфеномен

ретінде оның келбетінде пайда болып қана қоймайды. Өзі кірген қарым-

қатынастаншексіз алыстұрып,олмұндаабсолютболыпкөрінеді.«Мен»

бұлқарым-қатынастантұрмайды,бірақмұныабсолюттібөлектіршілікпен

байланыс кезінде жүзеге асырады. «Басқа» «Менмен» келбет арқылы

байланысқұрады,келбетбұлкездееріп,жоғалып кетпейді.Əділдікіздеп

шарқұрғанмұқтажжандардыңдаусынестігенде,«жауапкершілік»жайлы

ойланып жатпай, өзіңді осыған жауапты адам деп сезінуге тиіссің. Бұл

сезім келбеттің алдында тұрған болмыспен салыстырғанда, бір мезетте

үлкен əрі кіші дəрежеде болады. Кіші болатын себебі – келбет маған

өзімнің міндеттерімді есіме салады əрі мені жауапқа тартады. Келбеттің

ішіндегі болмыс жоғарғы тылсым əлемнен, трансцендентті аймақтан

келеді,мұндаол«жат»,«бөтен»кейіптекөрінуімүмкін,олмағанкедергіне

болмаса жау түрінде қарсы тұрмайды. Үлкен болатын себебі – «Мен»

ретіндегі ұстанымым «Басқаның» маңызды мұқтаждығына, жанайқайына

жауапбереалатыным,оғанқолдауберугеұмтылаалатыным.

«Басқа» өзінің трансцендентті сипатымен маған билік жүргізеді. Бұл –

жат, бөтен адам, жетім-жесір, яғни көмекке, жəрдемге мұқтаж жан. Мен

олардыңміскінхалінеқарап,жауапкершіліксезімінбастанкешіремін.

Болмыс бірінші құбылыс емес, ол кейіннен ыдырап, алуандыққа орын

береді,барлықшарттарөзарақарым-қатынастықолдайтынболады,өздері

бастауалыпшыққантұтастықтымеңзейді.Бұлтұтастықтанкейдеөз-өзінен

өрбіп, өмір сүретін басқа «Менмен» бетпе-бет келетін «Мен» де пайда

болады(осыжағдайғанұқсанкелтіретінтұлғасыздискурсарқылынегізге

алынатын жағдайлар). Тіпті осы жайлы баяндайтын тіл де «Меннің»

«Басқаға» деген беталысынан тайқып кете алмайды. Тіл үдерісі «Мен»

жəне «Басқа» екеуміз тұлғаға тəн қасиеттерді алған қайнардың қарсы

алдында өтпейді. Тілге тəн жіктелу қасиеті қос жаратылыстың дүниеден

тысбірігуін,дауысарқылыбөлінетінерекшемекенде,яғникөктеболуын

білдірмейді. Бөліну,бəріненбұрын, бір жерде,бірнəрседентыс, яғни өзі

ұнататын нəрсемен бірге өмір сүретін бірінші факт. «Меннің» бірегейлігі

оныңэгоизміненбастауалады.Мұндаоныңоқшауланғанкемелдікқасиеті

рақат сезіміне, сонымен бірге, «Келбет» үйреткен шексіздік қасиетіне

бөленеді. Ал басында осы шексіздік қасиетінен оқшауланған кемелдік

бөлек тұратын еді. Бұл эгоизм шынымен де «Басқаның» шексіздігіне

негізделген, осы қасиетке бір-бірінен бөлінген жаратылыста Шексіздік

идеясынжасаужолыменғанақолжеткізугеболады.«Басқа»осыбөлінген

жаратылысты өзінешақырады,бірақосы үндеуарақатынасқашақырумен

үйлеспейді.Олөзіненшыққанболмыспроцесінеорынқалдырады.Сөйте

тұра бөлінген жəне өзін шақырған, бірақ сонымен бірге осы шексіздік

Келбетін оның эгоизмінің барлық ресурстарымен, яғни экономикалық

түрде қабылдауға қабілетті. Үндеуге қарсы жабық күйде қалуға қауқары

жетеді. Сөйлеу біртекті немесе абстрактілі ортада қалыптаспайды,

керісінше,өзібіреугекөмектесеалатынəмбірнəрсеберугеміндеттіəлемде

құралады. Бұл «Менді» білдіреді, оның қалауында бөлінген тіршілікті

білдіреді,олбасқажағалауданкеліпжатқанКелбетпеноныңəуезінқұрқол

қарсыалмайды.Тұтастықтанбастартатын,бірақбауырластықпендискурс

ретінде пішінге ие болмыстағы алуандық мəні жағынан ассиметриялық

кеңістіктеорыналады.

8.Қалауменақыл

Дискурсойлаудыңшартыретіндеқызмететеді,өйткенібізгеқолжетімді

бірінші нəрсе – ұғым емес, сана. Ол келбет куə болып тұрған сыртқы

күштіңтежеусіззорлығынақарсы«өлтірме»депөсиетайтады.Дискурстің

мəні–этика.Осылайдейотырып,бізидеализмдітерістейміз.

Идеалистікұғымдылық(intelligibility)тығызидеалдықатынастаржүйесін

құрайды. Оның субъект алдындағы міндеті мынау: субъект осы тəртіпке

қосылып, идеалды қатынастарға сіңісіп кетеді. Субъектінің ішкі

ресурстарытүгелұғынықтылыққасиеттің сəулесінің астында еріпкетеді.

Оныңқалауы–оныңсанасы,албұлайжіктеудіңөзіқиялкейпіндеөрбиді

(тіпті қиял тудыру қабілеті субъективті, жоқ дегенде, ұғынықты қасиет

құрғатыпжібереалмайтынқұпияқайнардыңбарекеніжайлыкуəлікберсе

де).

Идеализм өзінің шеткері мəнінде этиканы саясатпен тоғыстырады.

«Басқа» мен «Мен» мұнда идеалды есеп бірліктері ретінде қызмет етеді.

«Басқа»«Меннен»өзболмысыныңшындығынтабадыһəмоларбір-бірімен

идеалды қажеттілік əсерімен жанасады. Бұл қажеттілік оларды барлық

жағынан көктей өтеді. Олар жүйенің бастауы қызметін емес, құрамдас

бөліктері рөлін ойнайды. Саяси қоғам жүйенің құрамдас бөліктерінің

алуандығын білдіретін плюрализм ретінде пайда болады. Мақсаттар

үстемдік құратын жəне тұлғалар ерік-қалау ретінде айқындалатын əрі

əмбебаптəртіппенанықталатынжерде,адамныңерік-қалауы,жоқдегенде,

практикалыққасиетібойыншасанаментайталасқатүсетінжердеалуандық,

яғни плюрализм, шын мəнінде, тек бақытқа сену сезіміне негізделуі

мүмкін.Бақыттыңжабайы(жануарғатəн)принципідепаталатынһəмерік-

қалау практикалық санадан бастау алса да, оны сипаттауға күмəнсіз

қатысатыносысезімойлаушықоғамдағыплюрализмгеқолдаукөрсетеді.

Алуандықтан ада болған осы бір əлемде тіл өзінің əлеуметтік мəнін

жоғалтуда, сұхбаттастар да өзінің біртұтас қасиетінен бас тартуда. Бұған

себеп – біреудің басқаны қалауы емес, барлығының да əмбебап қасиетті

аңсап шөліркеуі. Тіл рационалды институттардың жасалуында бірдей

мəнге ие. Сөйлеуші тұлғалар бойында əрекет етіп, олардың нақты

шындығынқолдайтынырықсызсанабейтарапһəмбелсендісипатқаенеді;

əр адам өзін басқалардан дара сезінеді, алайда оның қалауы немесе

бірегейлігі бастапқыда əмбебап я болмаса саналы қасиетке талпынумен,

яғни өзіне тəн ерекшеліктерді терістеумен түйінделеді. Бірақ тіл өз

дискурсыныңмəнінжүзегеасырғанжағдайда,басқашаайтқанда,абсолютті

байланысқатүскенкезде,əмбебапмемлекетидеясындажандандырареді.

Бұл идея алуандық қасиетін жояр еді, ал мұнда сұхбаттастар

болмағандықтан,дискурстатоластареді.

Егер біз осында жарқын идеяларға бағытталатын не əмбебап қасиетке

құрмет көрсетумен анықталатын қалауды ғана ізгі қалауға балауға

ниеттенсек,бұлмүлдемболмыстағынемесебіртұтастұлғадағыалуандық

сипаттыəріқалаудыформальдыжіктеуменұғынықтықасиетті,қалаумен

ақылды қолдауға жол ашпайды. Егер қалау, қалай болғанда да, ақылға

қарайталпынатынболса,ондамұныақылдыңөзінебалауғаболады.Олөз-

өзін іздеп, өз-өзін сомдап шығады. Мұндай қалаудың шынайы мəнін

СпинозаменГегельегжей-тегжейліталдаған.Идеализмніңмəнінқұрайтын

қалауменақылдыңосындайбірегейлігінеадамзаттыңбарлықпатетикалық

(шабытты) тəжірибесі қарсы тұрады. Ал идеализм – мейлі Гегельдің

идеализмі болсын, мейлі Спинозаның идеализмі болсын, субъективті

аймаққа немесе қиял аясына тиесілі. Осы қарсылықтың мəні ақыл мен

жүйені терістейтін жекенің мəжбүрлеу қасиетінде емес, қарсылығында

жатыр. Жүйелі дискурс бұл мəжбүрлеу қасиетінің үнін сендіру күшімен

тұншықтыра алмайды. Іс жүзінде, қарсылық əрекеті адамның өзіндегі

кемшіліктүйсігінің,өзмұқтаждығыменжалғыздығыныңалдыналуүшін

жəнебатылтүрдетəкаппармінезгемойынсұнбауүшінболмысқакөзжұма

қарап, санасыз түрде басыңды дуалға соққылаумен түйінделмейді. Ол

кемел, қарекетсіз яки өзін əрекет үстінде көрсететін болмысқа қатысты

кейбірартықшылыққасиетбардегенсенімгенегізделеді.Бұлартықшылық

болмыстан бөлектенген əрі сонымен бірге болмысты қалайтын тіршілікті

құрайды, яғни шексіздікпен байланыста туатын басы артық нəрселер

шексіздіктің шексіз сипатын жүзеге асыратын толассыз артықшылық

қасиетіне ие. Қалау мен ақылды теңестіруге қарсылық өзін-өзі билеудің

пайдасына шешілмейді. Ол өзінің абсурдты һəм моральдық емес

сипатыменмұндайтеңдестіктібірденақтапалғанболареді.Бұлтүсініктек

өзін ғана ойлайтын кемел əм мəңгілік идеалды өмір үшін «Қалауды»,

қоғамдыжаңартуғақабілетті,ендіқалыптасыпкележатқанқұбылысүшін

онтологиялық эталон қызметін атқара алмайды деген сенімнен бастау

алады.Өміртекқанақұлдырау,кемуретінде,неболмыстыңұрығы,немесе

оның мүмкіндігі ретінде ұғынылмайды. Индивидуалды жəне тұлғалық

қасиетөздерінқалыптастыратынəмбебапқасиеткетəуелсізəрекететедідеп

ұйғарылады. Қалай болғанда да, олар индивидуалды тіршіліктен бастау

алады,оныңқалайпайдаболатынынтүсіндірумүмкінемес.Индивидуалды

жəнетұлғалыққасиет«Шексіздіктің»өзіншексіздікретіндежүзегеасыруы

үшін қажетті.

 Өмірді өзінің барлық күшімен болмысқа тəуелді етіп

түсіндірудің мүмкін еместігі Бергсонның шығармашылығында көрініс

тапқан. Мұнда түбінде құлдырайтын өмірдің ұзақтығы қозғалыссыз

мəңгілікпен мүлдем ұқсамайды. Немесе Хайдеггерге жүгінсек, ол мұнда

ἒργoν(«əрекетжемісіретіндегітіл»)δὐναμις(«күш»)ретіндеескеалмайды.

Хайдеггерөмірдімүмкіндіктерəрекетінеқарайтартатын,абсолюттімəнге

ие құбылыстан бөлектеп алады. Бұл, мейлі, болмыстан асып түсетін я

болмаса одан жоғары орналасқан бір нəрсе болсын, шығармашылық

ұғымында көрініс табады. Яғни осы ұғым əрдайым өз болмысына

қанағаттануқасиетіненасыптүсетінҚұдайдыңсипатынанкөрінеді.Алайда

мұндай«болмыстанүстемболмыс»түсінігітеологиядатуындамайды.Егер

ол Аристотельден бастау алатын Батыс философиясында ешқандай рөл

ойнамағанболса,ондаПлатонныңИгілікидеясыоғанбөлекфилософиялық

мəн дарытты. Олай болса, мұны қандай да бір Шығыс даналығына

жатқызудыңқажетіжоқ.

Егерсубъективтіқасиеттекболмыстыңкемшінформасығанаболса,онда

қалау мен ақыл арасындағы айырмашылық, іс жүзінде, «Менде» ұрық

кейпінде ғана тұрған не онда мүлгіп жатқан ақылды жай ғана терістеу

ретіндеболса,«Менді»терістеу жəне өз-өзінмəжбүрлеу ретінде, қалауды

адамның өзін-өзі билеуі ретінде түсінуге жеткізер еді. Егер, керісінше,

субъективті қасиет мүлдем бөгде құбылыспен немесе «Басқамен»

байланыста тұратын жеке болмыс ретінде анықталса, «Келбет» алғашқы

мəндібілдірсе,ондарационалдықасиеттудыдегенсөз.Бұлжағдайдақалау

маңызды түрде ұғынықты қасиеттен ерекшеленеді. «Қалау» ұғынықты

қасиеттіөзінеқосыпалмауытиіс,оныменсіңісіпкетпеуітиіс,өйткеніосы

ұғынықты қасиеттің ұғынықты сипаты нақты этикалық мінезде, яғни

жауапкершілік сезімінде жатыр. Ол қалауды осы жауапкершілік сезіміне

үндейді. Осы жауапкершілікті қалай қабылдау қалаудың еркінде, бірақ

қалау жауапкершіліктен бас тарта алмайды, өзіне «Басқаның» «Келбеті»

енгізген ақыл əлемінен жырақтау оның еншісіне жазылмаған. «Қалау»

«Келбетті»қабылдап, ақылмен бетпе-бетжүздеседі.Тілойлау қабілетінің

барлық қасиеттеріне ортақ майевтикалық серпіліспен шектелмейді. Ол

барлық ақыл үшін ортақ іштей кемелденуді тездетпейді. Ол жаңаша

ойлауға баулиды, соны мəлімдейді; жаңаша ойлауға кіріспе, шексіздік

идеясы,міне,ақылдыңəрекеті.Түбегейліжаңа–бұл«Басқа».Рационалды

қасиеттəжірибегеқарсытұрмайды.Абсолюттітəжірибе,қандайжағдайда

болмасын, априорлы болмайтын нəрсе – ақылдың өзі. Мəні жағынан

сөйлеуқасиетінеие«өзіндікболмыс»ретіндекөрінетінһəмқалайболғанда

да, объект ретінде шыға алмайтынБасқаның тəжірибесін коррелят (өзара

үйлесімді тілдік бірліктер жұбы) ретінде байқай отырып, біз тəжірибе

арқылы, күшке бағынбайтын, Сократтың ежелгі рух талабымен бірге

келген жаңашылдықты қабылдаймыз. Мұны Лейбниц əрі қарай іліп

алғанымен,əлемгедербестерезеетіпашпайқойды.Этикалыққатысым–

бір мезетте «бөгде» һəм мəжбүрлеусіз көріну. Субъект ақылдың сөзбен

басталатын əрекеті ретінде өзінің біртұтастығынан бас тартпайды, бірақ

өзінің бөлінісін растайды. Ол дискурсқа жүгінгенде, оның ішінде еріп

кетуді көздемейді. Ол апология болып қала береді. Рационалды қасиетке

өтутұлғасыздануемес, өйткені ол, яғни субъект дегеніміз – тіл, басқаша

айтқанда, ол болмысқа жауап. Бұл оның «Келбетіне» айтылады сонымен

біргетектұлғалықжауапты,яғниэтикалықəрекеттіғанақабылдайды.

Түсініктеме

Левинасөзінің«ТұтастықпенШексіздік»дегенеңбегін«сырткөрініске»қатыстыэссе»(Еssaisur

l’Extériorité) деп бағалаған. Сондықтан мақаланың «Шексіздік пен Келбет» бөлімі адамдардың

басқаларды сырт кейпіне қарап бағалайтыны жайлы толғаммен басталады. Бұл еңбек – оның

докторлық диссертациясының негізінде жазылған монографиясы. Туынды жарыққа шыға

салысымен, французғалымдары арасында үлкен сілкініс тудырды.Əсіресе ЖакДеррида бастаған

структуралистердіЛевинастыңадамдарарасындағықарым-қатынаскеңістігінзерттеуіқызықтырды.

Бұлтəсілөзінедінимəйек(теоөзектік)–риторикалықүлгісипатындағыдиалогқұрылымдарында

қамтиды.Сұхбатқақосдеңгейлібайланысқұрушыларқатысуытиіс:олар«АдамменҚұдай»жəне

«Адам мен адам». «Тұтастық пен Шексіздік» еңбегінде «Басқаны меңзеу» («гетерореференция»)

стратегиясы байқалады. Левинас негізінен «Басқа», «Өзге», «Бөгде» жайлы сөз қозғайды. Ол

рационализмтүсінігінсын тезіне алады. Рационализмметадискурсретіндеэтикалық,эстетикалық

жəне діни шындықтарды меңгерудің тəсілдерін, құралдары мен эталондарын қалыптастыру үшін

жеткіліксізболыпшықты.Тіпті«шексіздік»,«бұлыңғырлық»,«көмескілік»сияқтыфеномендердің

ғылыми анықтамасын беруге де қабілетсіз сипатта тұр. Левинас ақылдың «мен ойлаймын» деген

негізгімақсатыменоныңалуантүрлі«менбилеймін»,«менөзімдікөрсетемін»,«ментұтынамын»

деген өзгеру салаларын да сынайды. Оның зерттеу бағдарламасының мəйегін адамның

коммуникативті-тілдік кеңістіктегі күнделікті өмірінің көрінісі құрайды. Оған ақылдың, сезімнің,

ойдыңəртүрліқұрылымдарығанаемес,басқадаадамдарқатысады,адамныңəлемдегіөзболмысы

ғана емес, басқалардың қамын жейтін болмысы да атсалысады. «Этика мен Келбет» бөлімінде

адамның «Басқамен» тұлғааралық қатынасының (жүзбе-жүз дидарласу) феноменологиялық

сипаттамасыайқындалады.Мұндағы«Келбет»–этиканыңбастыкатегориясы,мүлдем«Басқамен»

байланысретіндетүсіндіріледі.«Келбет»–барлық«мəндердің»бастауы,адамдағыжауапкершілік,

жақындық, махаббат пен еркіндік феномендерінің көрінісі. «Келбет» жалаңаш қалыпта тұрады.

Левинас«Басқа»жəне«Келбет»сөздерінкейдебірініңорнынабірінқолданады,өйткені«Басқада»

«Келбеттен»басқаештеңежоқ.Басқамаған«Келбет»арқылығанакөзсалады.Левинас«Келбетті»

өлтірудіңмүмкінеместігіналғатартады.Басқаныңкелбетін«Бірдей»етугетырысудегенсөзоның

өзінетəнқасиеттерінжойып,еркінбилеп-төстеугеталпынудегендібілдіреді.Левинасосынытілге

тиекетуарқылыБатыселдерініңдүниежүзіндегіотарлауəрекеттерінайыптайды.«Келбеттібасып

аламындеу,оны«Бірдейге»айналдыруғатырысу–еңүлкенқылмыс»дептаниды.Ол«Келбеттің»

сөйлеуəрекетін«Келбеттіңалдындақұрқараптұрмай,оғанжауапберуім,оныңқамынжеп,оның

алдында жауапкершілік арқалауым» деп бағалайды. Сонымен бірге Левинас философиясындағы

маңыздыұғымныңбірі–«Шексіздік».Левинастрансцендентті,яғниадамныңосыдүниеніңаясында

қалып қоймай, оның шегінен асып шығуға бейім қабілетін шексіздікпен теңестіреді. Тек осы

шексіздікидеясығанатұтастықұғымының(totality)(бұлжердегімəнібүкілəлемдібіртұтасбилікке

бағындырудегенгекеледі)əлемдіөзқарамағынаалуғаталпынысынақарсытұраалады.–Ред.

Ескертпе

1. «Monpouvoirdepouvoir».

2. TreatiseSynhedrin,104b.

3. Plato,Republic,327b.

4. РедакцияТаннери,Т.VII,бб.45–6.[«...күмəнсізшексізсубстанцияшектеулісубстанцияға

қарағанда шынайырақ. Сондықтан менің шексіздік жайлы пайымым қандай да бір түрде

меніңшектеулізатжайлытүйсігімненбұрынкелуітиіс,яғнименіңҚұдайжайлытүсінігім

өзім жайлы ұғымымнан бұрын тұруы тиіс. Өзімнің күмəнданып жəне қалап тұрғанымды

қалай біле аламын дегенге келсек, менде бір нəрсенің жетіспейтінін əм өзімнің толық

жетілмегенімді білу маған қарағанда, əлдеқайда кемел болмыстың барлығы жайлы идея

арқылысақталады.Өзімдіоныменсалыстыраотырып,менкемшіліктерімдітаниаламын».

Ағылшын тіліне аударған Норман Кэмп Смит, Декарт, «Философиялық жазбалар» (Нью-

Йорк,1958),205-бет].

5. «...менмұнда Құдайжайлытолғануға,оныңсипаттарынлайықты түрдебағалауғаəрі осы

Нұрдыңтілжетпейтінсұлулығынақараптамсануғабіразуақытбөлемін.Бұлменіңқараңғы

ақылымныңқабілет-қарымыныңжеткенжерінедейін,əрине.Оғанөзімніңтаңданысыммен

табынатынымдыбілдіруүшіндəргейінежүгінемін.Құдайдыңұлылығыжайлыойғабатқан

кездебіздіңЖаратушының(Басқаболмыс)бақытпенмейірімнұрынабөленіп,шұғыласына

шомылатынымызтəріздіосытолғаныстада,дəрежесітөменəрікемшінболсада,ұлырақат

сезімдібастанкешіреміз.Бізөмірбойыосығажайыпкүйдісезініпөтеаламыз».Ибид.,211-

бет.

6. «...түсінунемесеалу».

7. Қара:278-б.

8. Қара:«TheTruthoftheWill»,240-б.

ЖЕТІНШІТАРАУ

Левинасжәнеәдебитүсіндірме:Бодлердің«Кедейдіңкөзі»

туындысы

КуизмаКорхонен

Куизма Корхонен – Оулу университетінің Әдебиет бөлімінің профессоры. «Мәтіндегі

достастық:қиялдағыкездесужайлыэссе»(TextualFriendship:TheEssay asImpossibleEncounter,

2004),«Өткеншақсоқпақтары:ХайденУайтпентарих/әдебипікірталастар»(«TropesforthePast:

Hayden White and the History/Literature Debate», 2006), «Өнер мен философиядағы жүздесу

оқиғасы» («The Event of Encounter in Art and Philosophy», 2010) және «Көлденең кездесулер»

(Chiasmatic Encounters)атты кітаптардың авторы. Олөз еңбегінде әдебиетті этикалық жүздесу

әрі мәтіндік бірлік формалары ретінде қарастырады. Соңғы кездері мәдени жады этикасы

жөніндеқаламтартыпжүр.

«Левинас нарратологиясы» оксюморон (бір-біріне қайшы ұғымдардың

мақсатты түрде тіркеспен берілуі. – Ред.) сияқты естілуі мүмкін.

Шындығында, Эммануэль Левинастың ертеде жазылған «Шындық жəне

оның көлеңкесі» (Reality and its Shadow) мақаласындағы барлық өнер

туындыларына қатысты, оның ішінде, нарративтерге қатысты айтқан

сынына қарап, біз оның еңбегін нарративті талдауға жатқызуға

болмайтынын ескеруге тиіспіз. Мұнда Левинас, тұтастай алғанда, көркем

шығармалар сияқты романдар да шындықты белгіленген əрі тежелген,

көлеңкелі һəм мызғымас бейнелерге енуге мəжбүрлейді деп түйіндейді.

Романдар жанды уақытты сюжеттерге, тағдырлар мен мəндерге

айналдырады. Адам уақытының жанды ішкі сипатын нарратив

көзқарасыныңқозғалыссызсыртқыкүйінеауыстырады:

«Романкейіпкерлеріқамаудағы,тұтқынғатүскенадамдарсияқты.Олардыңтарихыешқашанда

бітпейді,оданəріжалғасабереді,бірақалғақарайжылжымайды.Романадамдардыңеркіндігіне

қарамастан,олардытағдырдыңбилігінебайлапқояды.Өмірбейнебіркітаптағыоқиғадайөрби

бастағанкездежазушығадегенмұқтаждықтуады.Ондааяқталғанбір оқиғабойкөтеріп,бейне

бір фактілердің тұтас жиынтығы бір-бірімен байланыса, тізбектер туғызғандай көрінеді. Олар

нақтыжəне айқынтоғысқанқосмезеттіңарасындасипатталады.Уақыткеңістігіндеадамөмірі

үңгужолмен(tunnel)өтіпжатқандайболады.Жағдайменбайланысатыноқиғаларжасандыидеалға

ұқсас».

(1989b[1948]:139)

СоңғыеңбегіндеЛевинасəдебимəтіндергеұдайысілтемежасайды.Əлі

күнгедейінКолинДэвис(81–102)немесеХаннаМеретоя(алдаайтылады)

ескерткендей, оның романтəріздінарратив формаларына қатысты айтқан

пікірлері күшін жойған емес. Левинастың соңғы тілдік қорында

(vocabulary)романформасылебізді(saying)сөзге(said)айналдырады,яғни

«Басқамен» сұхбаттасу жəне жүздесу əрекетін «Басқаны» түйсіну мен

меншіктеуəрекетінебейімдейді.

ОлөзініңжақындосыМорисБланшоның

əңгімесін сипаттаған кезде, нарратив болмай қоймайтын, бірақ қатал сəт

сияқты көрінеді. Бұл кезде көркем (поэтикалық) лебіз өзінің сипатын

өзгертіп,«айтылғансөздіңтұтастығыішінде»қалыпқояды(Levinas1989d

[1966]:157).

Сонымен, Левинас этикасының нарратив жайлы көзқарасы барынша

сынитүрдеөрбісе,оғанқатыстықандай«нарратологияны»сөзетеаламыз?

Шындығында, «нарратология» ұғымы «нарративғылымдары» идеясының

өзін құрайды. Мəтін құрылымдарын кескіндеу, сипаттау жəне талдау

теориясы мен тəсілі ретінде бұл сала əліЛевинастың ойларымен үйлесіп

кете қойған жоқ. Левинастың ойлары біздің «Басқаны» ақылмен тануға

дегенталпынысымыздытежеп,этикалықтəжірибедегіэлементтергеназар

аударады.

Бұл мақаланы жазудағы мақсатым – қандай да бір Левинас немесе

Постлевинас нарратологиялық тəсілін (əрі-беріден соң, қандай да бір

Постлевинас əдеби теориясын) жасау емес. Бұлай істеу Левинастың

еңбегінің (œuvre) қос қырлы сипатын феноменологиялық (Гуссерль мен

Хайдеггер)жəнеиудаистік (Бубер мен Розенцвейг) дəстүрлерде,сонымен

бірге Левинас жайлы сөз болатын жəне талданатын философиялық

контексте зерделеуді талап етеді. Левинасты еңбектеріне арқау еткен

философтар – Деррида (1978) [1964], 1991 [1980], 1999 [1997]), Бланшо,

Иригарей, Риккер жəне Кристиан, Пеперзак (1993, 1999), Левелин (1995,

2002), бұлардан бөлек, Байлаше Левинастың ең маңызды зерттеушілері

болатын. Левинас жəне постлевинас философиялық дискурсының жалпы

фонындаЛевинастыңəдебиетпенөнержайлыдербеспікірлерінталдаған

Роберт Иглстоун мен Джилл Роббинстің этикалық əдеби сынға Левинас

тəсілін қолдану үшін жасаған талпыныстарын сипаттау қажет. Сонымен

біргеөзініңЛевинастантүйгенəсерлерінБахтинніңдиалогизміменКавель

скептицизмімен біріктіріп, «нарратив – этикалық ойдың бастапқы

формасы» деген тұжырымды алға тартқан Адам З. Ньютонның да

көзқарастарынталдауғатиіспіз.Сондай-ақбізгеДжеффриГалтХарфаммен

десұхбатқұруғатуракеледі.Өйткеніоныңэтикаменморальарасындағы

байланыс жайлы көзқарастарына Левинастың ойлары қатты ықпал еткен.

Осы тізімге постмодернистік ағылшын романы жайлы жазбаларына

Левинас қарастырған бірнеше тақырыптарды арқау еткен Эндрю Гибсон

мен «Əдебиеттің ерекшелігі» («Singularity of Literature») деген еңбегінде

Левинастың «Басқаның» басымдығы жайлы түсініктерінен əсерленген

ДерекАттридждідеқосуғаболады.

Шамасы, міндетіміз ауқымды болар деген ойдамыз. Мен мұнда

Левинастың басты тақырыптарының бірі «Басқамен жүздесуді» негізге

алып, оның Бодлердің «Кедейдің көзі» («Eyes of the Poor») əңгімесімен

қалайүндесетінінзерделеймін.МенЛевинасэтикасындаөтебейнеліұғым

ретінде жиі қолданылатын «Келбет» жайлы түсініктен Бодлердің

мəтініндегіəлдеқайдадəстүрлінарратологиялықұғымғаауысамын.Нақты

келбетті талдауға көшкен кезде, Левинас этикасы мен нарратив талдауы

арасындағықашықтықтыеңсеруталпынысыныңөзіндебіркемшілікорын

алуы мүмкін. Яғни Левинас тұжырымы мен мəтінді талдау арасында

үйлеспейтінжайттардаболуыықтимал.

Нарративті талдауға дұшпан көзімен қараса да, Левинастың

шығармашылығындағымаңыздытақырыптардыңбіріретінденеліктенбіз

əңгімені зерделеу үшін оған жүгінуге тиіспіз деген мəселені көтеруіміз

керек. Біз, түптің түбінде, неліктен постлевинас этикалық тəсіліне көшу

үшін Левинастың тұжырымын нарратив туралы мəтіндік, тарихи жəне

саясисипаттағытүсініктерменбіріктіругетиіспіз?

Левинас этикасындағы орталық элемент – жүздесу. Шын мəнінде,

этикалық ойлау тіршілік етіп жатқан дербес сананың сезімдерінен емес,

«Басқамен» жүздесу оқиғасынан басталады. Левинас үшін бұл жүздесу

ешқашан үйлесімді (symmetric) өрбімейді. «Басқа» осалдау біреудің

меншігіндеболғандықтан,оныбіреуэтикалықтəжірибежасап,қақпайлап

жүргендей.Сондықтаноғанбіреуүстемдікетсе,біреубұйрықбереді,біреу

«кепілдікте» ұстайды. Бұл жүздесудің болмауы мүмкін емес; «Басқаның»

алдындағы жауапкершілік «Басқаның» оны көргеніне тəуелді емес. Біреу

тек «Басқа» үшін ғана емес, басқалар үшін де жауапкершілік арқалайды,

яғни бір адам басқаны «ауыстыратын» сəтке дейін жауапкершілікке ие.

«Басқа»болмысбіреумен,небасқаларменбірегейленіп (бірігіп)кетпейді,

олбасқаларменүйлесімсізкүйдеқалады(1974:200).

Олайболса,Левинастыңнарративтергеқатыстыкөзқарасымəтінніңөзін

кемел өнер туындысы ретінде емес, үйлесімсіз һəм қайталанбайтын

мəтіндік жүздесу кеңістігі ретінде мұқият қарастыруы тиіс. Мəтін бұл

кеңістікті автор мен оқырманның арасында ашып береді. Оқырманның

назарыБубер«аралық»(«zwischen»)депатағанмəтінобъектісіненəрдайым

авторменоқырманарасындажататынһəмешқашандаешбіробъектімен,

тақырыпнемесемəнменбірікпейтінжақын(relational)кеңістіккеойысады.

Осы кеңістікте мəтіндегі «Басқа» (автордың көзқарасы, баяндаушының

даусы, біз əңгіме əлемінде жүздесетін кейіпкерлер), бір жағынан, біздің

билігімізде,əрібізденүстемтұрады.Олбізденəлсіз,осалболатұра,бізге

бұйрық береді, əңгімені оқып бастамай тұрып-ақ, өзі үшін бізді жауапты

етіпқояды.Мен,бірқарағанда,мəтіндекепілгеалынғанадамғаұқсаймын.

Мəтін мені баяндаушымен я болмаса кейіпкерлермен бірігуіме емес,

оларды алмастыруға, мəтіндегі əрбір кейіпкер (болмыс) үшін

жауапкершілік (бірақ бұл мүлдем ерекше жауапкершілік, оны жалпы

жауапкершілікке жатқызуға болмайды) арқалауға шақырады. Маған

Раскольниковті ұнатудың яки оған ұқсаудың қажеті жоқ, бірақ мен

«Қылмыс пен жазадағы» барлық кейіпкерлердің орнына өзімді қойып

көруге тиіспін. Бұл міндет менен басқа Достоевскийге не ол ойдан

шығарған,əйелдердіөлтіретінкейіпкерлергедетиесіліемес.

Левинасүшінкездесудегеніміз–«Басқамен»жүздесуоқиғасы.«Келбет»

бейнесі (visage) оның алғашқы ірі еңбегі «Тұтастық пен Шексіздіктің»

(Totalité et infini, 1961) орталық жəне ең даулы көрінісі болуы мүмкін.

Левинас үшін келбет біздің «Басқаны» түсіну һəм меншіктеуге деген

талпынысымызғақарсытұрады.Біздіңбілімімізденбасымтұратын«Басқа»

элементі бізді өзіміздің танымдық дағдыларымызбен кездесуге кіріспей

тұрып, «Басқаға» жауап беруге əрі оны қарсы алуға шақырады. Егер біз

«Басқаның»шашыныңяболмасакөзініңтүсінойлайтынболсақ,ондаоны

санамызда меншіктеуге тырысқанымыз. Демек, біз келбетті Левинастың

мəніндеқарсыалмағанымыз.«Келбет»осал,бірақосалболатұра,олбізге

«сенөлтірмеугетиіссің»депбұйрықбереді.Басқашаайтқанда,келбетжай

ғана көзге көрінетін нəрсеге балауға болмайтын қасиеттің ишарасы

(метонимия).Бұл – бейне, сонымен қатар қарсы бейне,

 ол бейнеленудің

шектеулерінашыпкөрсетеді.

Шын мəнінде, келбет көрініске қарағанда, дискурста тұрақты

бейнеленеді.Левинастың«БолмыстанбөлекнемесеМəнніңарғыжағында»

(Otherwise Than Being or Beyond Essence) атты екінші үлкен еңбегінің

сөздігінде«Келбетбарлықсөзден(тілсілтемежүйесінің,маңыздардыңт.б.

жүйесі ретінде) бұрын келетін Лебіз оқиғасы «Басқамен» тілдесе

сұхбаттасу əрекеті (vocative act) ішінде естіледі. «Лебіз» – жауап пен

жауапкершілікжүктейтінкездесудіңтөлмүмкіндігі.Бұлмүмкіндіксаналы

сипатта болмауы тиіс; ол – тілдің құрылымдық қажеттілігі. Алайда біз

өзіміздің дауыс əрекетімізді сөздер мен сөйлемдермен берген кезде əрбір

«Лебіз»күмəнсіз«Сөзге»,субъектəлемдіанықтап,игеруүшінқолданатын

концептуалды құрылымдарға айналады. Тек «Сөз» ғана талдаушы

көзқарасқаілінеді,ал«Лебіз»текосыүзілістернеосыүзілістердіңіздері

арқылықабылданады.Оғанбұліздерді«Сөз»ретіқалдырады.

Əдебиетте «Сөз» – тезис, тақырып я болмаса кітаптың танымдық мəні,

бірақ«Лебіз»якикездесуоқиғасы–біз«Басқаның»келбетінқарсыалатын

жер. «Этика мен шексіздік: Филипп Немомен сұхбатында» («Ethics and

Infinity:ConversationswithPhilippeNemo»)Левинасəдебиеткетөмендегідей

сипаттамабереді:

«Жан тереңінде жазылған дүние, ең алдымен, кітапта жазылған дүние. Олардың мəртебесі

əрқашан табиғат пен тарихтың құралдары немесе мəдени өнімдері арасында аз уақытта-ақ

қалыпты жағдайға айналып кетеді. Олардың əдебиеті болмыстағы үзіліске əсер ететініне жəне

қандай да бір беймəлім іштегі дауысқа я болмаса «құндылықтардың» дерексіз қағидаларына

орнықпайтынынақарамастан,бізөмірсүріпжатқанəлемобъектілердібастапқыобъективтікүйіне

қайтакелтіреалмайды.Менбарлықəдебиеттеадамныңкелбетісөйлейді,нетұтығыпқалады,не

сұхбатқатүседінеоныңкарикатурасымен(алдамшыбейнесімен)күреседідепесептеймін».

(1985:116–17)

Біз, жоқ дегенде, екі маңызды жайтты атай аламыз. Біріншіден, оның

бұғандейінгімақалаларынанерекшелігісол–Левинасжазудыжүзбе-жүз

тілдесудің яки ішкі монологтің табиғи емес, қосалқы жалғасы ретінде

суреттейді: жазу дегеніміз – бір тəсіл (техника), ол техника ретінде

болмыстағыүзіксəттердікөрсетеді.Кітаптар–текқұралнемесе өнімдер

ғанаемес,соныменбіргебізкүмəнсіз(дəлеліздемей)қабылдайалмайтын

болмыстың ерекше бір түрі. (Яғни біз кітапты оқығанда оның дəлеліне,

уəждеріне де назар аударуға тиіспіз). Екіншіден,əдебиетте, шынымен де,

«адамның келбеті сөйлейді», бірақ оның сөзін тұрақты жəне танымал

бірегейлікке жеткізетін объектіге айналдыру не дəстүрлі «ішкі дауысқа»

балау яки дерексіз құндылықтарға жатқызу мүмкін емес. Левинас

көрсеткендей, адамның келбеті жай ғана тіл қатудың орнына «тұтығып

қаладынеөзісұхбатқатүседіяболмасаоныңкарикатурасымен(алдамшы

бейнесімен) күреседі». Адамның келбеті өзін кітаптарда қалай көрсетуге

тырысатынын есту үшін біз, əлбетте, əдеби мəтіндердің өмір сүруінің

нақты тəсілін қалыптастыратын технологияны, мəселен, нарратив

техникаларынназардаұстауғатиіспіз.

Левинастың «Шындық жəне оның көлеңкесіндегі» түпкі мақсаты –

өнердіңөзіемес,өнергедегеннақтыэстетикалықһəмфетиштіккөзқарас.

Бұл өнер тəсілдерін туындылардың кемелдігі ретінде талдау əрі тамсану

үшін жеткілікті. Оның мұндай тəсілге деген сыны Бергсонның ұзақтық

ұғымымен (notion of duration) ұштасады. Оған сəйкес, Бергсон

объективтендіруді уақыттың үздіксіз жанды тəжірибесімен салыстырады.

Левинас кемел өнер туындыларын көргенде, эстетикалық ойға берілудің

орнына,олардысынауғашақырады.Ол«мызғымасмүсінқозғалысқатүсіп,

тілқатуыкерек»(1989b[1948]:142)дейтінкейіптеуге(prosopopoeia)ұқсас

түсініктеме үшін «біреумен байланысқа түсудің қажеттілігін» (1989c

[1949]: 147) сезінеді. «Арақашықтықтағы ұзақтық», Бергсонға қарағанда

(жəне «Басқаның» ұзақтығының өзгешелігін тануға), өнер сыни талдау

арқылы сірескен өлім бейнесінен үздіксіз жанды үдеріске айналуы тиіс.

Шын мəнінде, заманауи əдебиет осы бағытқа бет бұрып та қойды:

«Интеллектуализмдеңгейінетүсірілгенбұлəдебиет(дегенменШекспирге,

Мольердің «Дон Жуанына», Гетеге, Достоевскийге қайта оралған),

күмəнсіз, көркемдік пұтқа табынушылықтың осы түбегейлі кемшілігін

əлдеқайдаанықтүсінугежетелейді»

(1989b[1948]:143).

Енді біз Левинастың романдарға риторикалық жəдігерлер (artifacts)

ретінде қарсы шығуы оның міндетті түрде нарративəрекетін «Басқамен»

сұхбаттасуоқиғасыретіндекінəлауынбілдірмейдідепбатылайтааламыз.

Шындығында, Левинас нарративті соңғы өнім (said) ретінде ғана емес,

одан гөрі оң сипатта көруге тырысады. Осыны түсіндіру үшін мен

Левинастың нарратив мəтіндерді талдайтын үш оқиғасын қысқаша

сипаттаймын.

Бір кездері өте ықпалды болған «Əңгіме риторикасы» (The Rhetoric of

Fiction, 1961) деген еңбегінде Уэйн С. Бут Льюис Фердинанд Селиннің

«Түнібойғысаяхатын»(JourneytotheEndoftheNight)автордыңкөздеген

бейнелер желісін құрай алмаған жəне оқырманға кез келген сенімді,

ауқымды əрі этикалық құнды түсініктеме ұсына алмайтын роман деп

ауызға алады. Бут үшін Селиннің баяндаушысы Бардаму бір мезетте əрі

нигилист,əрісөзгешеберболғандықтан,онысенімдідепте,сенімсіздепте

тануға болмайды. Оқырман баяндаушының моральдық құндылықтарын

қабылдай алмайды. Бірақ олардың тасасындағы «ойда тұрған автордың»

баламакөрінісінбілуүшінжеткіліктімəліметтеалаалмайды.

Левинасүшін«Шешендіктенжұрдайкүнделіктітілменриторика»(1993

[1981]) («Everyday Language and Rhetoric without Eloquence») еңбегінде

Селиннің«Түні бойғы саяхатындағы»оқиға желісінің маңызы романның

өзіндегі немесе оның əлемге не ойдағы авторға ұсынған бейнелеріндегі

соңғыөніміментүйінделмейді.Керісінше,французəдебиетінбилеп-төстеп

тұрғанесепшілжəнешешендікриторикаданажырауыменжəнеоныңжаңа

үлгілерге, сөздік қор мен ырғақ қуатына кіріспесімен ерекшеленеді. Егер

біз Левинастың ұстанымына оның өзінің қысқа талдауынан да тереңірек

қарайтын болсақ, Бардамудың сенімділігіндегі дүдəмал қасиет ізгілік

ретіндеқарастырылып,«олжан-жүрегіменнигилистболса,неліктенсұхбат

жайлы ойлап мазасызданады», – деп, өзімізге сұрақ қоюға итермелейді.

Бардаму біздің назарымызды осылайша «Сөз» бен «Лебіз» əрекеті

арасындағы айырмашылыққа аударады. Оның мəтінінің семантикалық

мəндерініңастындадауысəрекеті,төтеншеөтінішсарыныжатыр:«менің

даусымды есті», «осы сөздерді ышқына айтып жатқан денені сезін»

дейтіндей.Селинніңроманыбарлықтүсініктемежелілерінебелсендітүрде

қарсышығатыныдарас.Өйткенімəтінніңартындағы«ойдағыавтордың»

шынайықұндылықтарынайқындауоңайемес(оныңүстіне,Селинніңсаяси

ұстанымы екіұшты болған, ол «Түні бойғы саяхатындағы» солшыл

анархизмнен 1930 жылдарда жазған памфлеттеріндегі қызуқанды

антисемиттікмінезгедейінөзгерген).Дегенмен«Түнібойғысаяхатында»

тіпті ашу мен нигилизмнің ең бір қызған сəтінде де біздің назарымыз

барлықбайланыстың өте шешуші элементтеріне, «Лебіз» əрекетінеқарай

ауады. Алайда Селиннің нарративті қуаты «Сөз» түріне айнала алады.

Левинас автордың шешендіктен ада сөздері жаңа риторикаға, құнарлы

стильгеайналғанынмойындайды.

Өзінің«Сөздердіңтрансценденциясы»(1989c[1949])(TheTranscendence

ofWords)дегенмақаласындаЛевинасМишельЛеиристің«Ойынережесі»

(La Règle du jeu) автобиографиялық жазбасының (немесе метанарратив)

бірінші бөлімі «Үстеме ақыны» (Biffures) талдайды. Кітаптың соңында

Леирис bifures (bifurcations – айырылу) мен biffures (erasures – тазалау)

сөздерін ойнатады (каламбур): оның жазбасы екеуін де bifurcations

(күтпегенассоциацияһəмайналымдармен)жəнеerasures(ұдайытүзетуəрі

өзгертулермен)депқұбылтады.Левинасқақарағанда,«осы«айырылу»мен

«тазалау» сөздерімен Леирис алдынан ашылған жаңа жолға түсуді я

болмаса өзі бір нəрсені жаңанəрсеге айналдырған айрықшасəттегі ойды

ұстап алғаннан гөрі түзетілген мəнге жабысуды қалай қоймайды» (146).

Левинас Леиристің шығармасындағы өмірді нарратив, уақыт əрі себеп

бойыншаұйымдасқаноқиғаларжелісіретіндеигерудікүйрететінһəмсоған

нұқсан келтіретін элементтерді бағалайтын сияқты. Өмірдің аяқталған

хикаясын іздеудің орнына, Левинас (Леирис сияқты) жазу əрекетіне де-

нарратив (нарратив емес) ретінде, нарративті ишаралардың көбеюі мен

жойылуыретіндеқызығушылықтанытады.Өткенбалалықшақяки«Мен»

сезімі жазу үдерісінің ұдайы өзгеріп тұратын құрылымдары ретінде

қарастырылады. Жазудың осы жоюшы һəм ассоциативті тəсілі Левинас

үшін «түсінік пен бірегейліктің классикалық категорияларының шегінде

жатқан ой» (146) секілді көрінеді. Соңында Левинас Леиристің əлі де

көрнекіһəмкеңістікэлементтерінеберетінбіріншілік(сұхбатқатүскенекі

адамның біреуінің басымдығы) жайлы болмашы сыни ескертуін де айта

кетеді: «ойдың мазмұны» болып саналатын «Сөз» жанды сөз – Лебізден

басымтұрады(149).

Тек Марсель Прусттен ғана Левинас өзінің нарратив идеалын тапқан

тəрізді. Əдебиет бойынша ертеректе жазылған келесі бір мақаласы

«ПрусттегіБасқада»(TheOtherinProust)ЛевинасПрусттің«əрқашанбасқа

болып қалатын нəрсеге қатысты, құпия я болмаса жоқ болып қалатын

басқағақатыстышындықты»қалыптастырғанынкөреді(1989a[1947]:165).

Пруст суреттеген заттар, кейіпкерлер мен оқиғалар шексіз дəлдігі мен

детальдарына қарамастан, қисапсыз һəм көмескі күйде: «əрекет құпия

контр-əрекеттердің көлеңкесінде қалған, ал заттар беймəлім жайттар мен

өлшемдердіашатынкездейсоқзаттар»қалпындатұр(162).Əлем,адамдар

жəне«мен»құпия,бөтенболыпқалабереді.Оқиғаныңмаңызытексубъект

онымен жүздесіп, ол арқылы өзінің жеке өзгешелігін (басқалығын)

байқағандағанаартатүседі:«Бұлбелгілібірмəнгеиеішкіоқиғаемес,бұл

оны жаулап алып, онымен күреседі, бейне бір ол «Басқамен» жүздесіп

жатқандай.Нақосыоқиғаныұғынутəсіліоқиғаныңөзінқұрайды»(163).

Левинас үшін Прусттің беймəлім «Басқаның» құпиясына деген құрметі

Марсельдің Альбертинамен қарым-қатынасымен аяқталады. Оның

өлімінен кейін Марсель жалғыз қалады, бірақ осы жалғызбасты күй

ажалдың «Басқаның» өлімі ретінде барлық жерде болатынын көрсетеді.

Бұл өз-өзінен жақындық, достық пен махаббат сезімдерін тудыруы да

мүмкін. Кейбір сыртқы жағдайдың əсерімен бірегейліктердің бірігуін

қалайтын қарым-қатынас (мəселен, ортақ идеал, ортақ дұшпан немесе

«Басқамен бірігу» ретінде махаббат) сəтсіздікке ұшырайды. Өйткені ол

«Басқаның» өзгешелігін ортақ бірегейлікке дейін төмендетуге тырысады.

Левинас үшін жақындық байланыссыз жалғыздықта ғана жүзеге асады,

мұндаəрадам«Басқаның»құпиясынқарсыалуғадайынтұрады(164-65).

Нарратив қандай да бір түрде сəтсіздікке ұшырап я болмаса нарратив

желісін тудырудан бас тартқан кезде Левинас үшін ол «Басқаның»

көкжиегін ашуы мүмкін. Біз де-нарративтің осы түрі Левинас үшін

«Лебізді» барлықтілдік əрекет алдында «жалаңаш келбет» ретінде қарсы

алу үшін «Cөзден бас тарту» тəсілінің бірі болады деп түйіндей аламыз.

КолинДэвистіңайтуынша,Левинасəдебишығарманы«теколөзініңжеке

өзгеріс этикасын қайталаған жағдайда ғана қолдайды» жəне ол

нарративтерді талдамайды, өйткені ол, түптің түбінде, нарративтердегі

түбегейлі өзгешеліктер өзінің жеке этикасына назар тастауы мүмкін деп

қауіптенеді (93). Левинастың талдауларының əрқашан оның ірі

философиялықжобаларыменбайланыстыөрбитінішындық,дегенменмен,

еңболмағанда,Дэвиспентолықкеліспеймін.Левинасталдағанмəтіндердің,

жоқ дегенде, тақырып деңгейінде оның көзқарасымен үндесуі міндетті

емес;мəселен,Селин«өзгешелікэтикасымен»үйлесеқоярмаекен?Дэвис

Левинастың шығармаларындағы нарратив əрекеті (Лебіз) мен нарратив

формалары (Сөз) арасындағы айырмашылыққа жеткілікті назар

аудармайтынсыңайлы.

Алайда бізге Левинас көзқарасының шегінен шығуға тура келеді.

«Келбеттің»керібейнесі(counter-figure)жазубарысындабойкөтереді,бұл

түйткілден қашып құтылу мүмкін емес. Мен Славой Жижектің

сыншылдығы жайлы олай ойламаймын. Ол өзінің лакандық (Жак Лакан)

көзқарасытұрғысынанəділдікпенэтикатек«ҮШІНШІадамүшінкелбетке

ҚАРСЫ таңдау» деген болатын, басқаша айтқанда, біреу басқалардың

келбетсізсипаттарынмəртебелі«Басқаның»келбетініңалдынақарсықоюы

керек. Мен Левинас тікелей келбет мəселесіне мəн береді деп санаймын.

Левинасүшін«Келбет»–мағына.Мағынаболғандада,мазмұнсызмағына»

(1985:86).Контекспенкүмəнсізбайланысқанбарлықмəн«контекссіз» бір

ғанатүпкімағынаны–«Басқаның»келбетініңбасымдығынбөліседі.Бірақ

былай деп те сұрауға болады: осы этикалық тазалық бізді барлық

нарративтер алдында шарасыз қалдыра ма? Контекссіз нарратив жоқ.

Талдауғатұратыннарративмəнідежоқ.Контекссізешбіртілдежоқ.«Тіл»,

«Сөз»болмаса,ешқандай«Лебіз»деболмайды.

Оның үстіне, «Түні бойғы саяхаттағы» Селиннің басым үнін оң

бағалайтындықтан, мен нарративте «Лебіздің» əрекеті нарратив дауысқа

баланбауы тиіс деп есептеймін. Сондықтан Леиристің «айырылу мен

тазалауы» сияқты немесе Прусттегі құпия үшін кейбір ортақ құрмет

ретінде төмен бағаланбасын деген ұсыныс айтқым келеді. Егер біз

Левинастың кейінірек Филипп Немомен жүргізген сұхбатында түйген

пайымдарына байыппен қарайтын болсақ, яғни біз кітаптарды жай ғана

құралдар я болмаса өнімдер ретінде емес, өзінің айрықша мəртебесі һəм

дербес технологиясы бар тіршілік ету тəсілі ретінде қарастыруға тиіспіз.

Олайболса,бізəдебибайланыссипатынекіншідəрежелібайланысретінде

ескере аламыз. Басқаша айтқанда, біз бұл сəттерді Левинастың жас

кезіндегішығармаларынан(кейдетіптіегдекезіндегіде)іздемегенімізжөн.

Бұлкездеолқандайдабірбейнелергенемесефигураларғадұшпанкөзімен

қараған не Деррида «фоноцентризм» деп атаған нəрсенің құрбанына

айналған болса керек. Роббинс атап көрсеткендей, біз «тілдің дербес əрі

барынша бейнелі əлеуетімен, тілге барынша тəн, яғни... этикалық

мүмкіндікретіндегікелбеттіңтіліменжүздесугетиіспіз»(54).Əдебимəтін

дегеніміз–сөздіжазбашакүйіндеоқыпшығуемес,біріншідəрежелітілдік

əрекет, яғни бұл тілдік əрекет көріністерін жасау жəне оқырманғатарату.

Жазба–текқарым-қатынасқанаемес,біржағынанмета-байланыс,екінші

жағынаншынайыэтикалықоқиға.ОныЛевинас«Лебіз»депатайды.Мұны

автор қолына қауырсын қаламын алған сəт деп түсінбеуіміз керек, ол –

кітаптың виртуалды кеңістігі. Мұнда жазу оқиғасы көрініс табады һəм

өрбиді.Əдебиетоқиғасы(қайтатуғанөнердіңбарлықоқиғаларыретінде)

бірсəткебағынбайды:олмəтінбойыншаболыпөткен,болыпжатқанжəне

болатыноқиға;оқиғаболғандада,мета-оқиға.

Мен Достоевскийді оқып отырған кезде, ол əлі менің ойымда

шығармасынжазыпжатады;менфильмкөріпотырғанкезде,ЧарлиЧаплин

өзінің аяқкиімін кеміріп жатады; мен CD-ден əн тыңдап отырған кезде,

Джими Хендрикстің гитарасының сым пернелерін шертіп жатқанын

естимін. Бірақ осы қайталаулардың ешқайсысы маған олардың о бастағы

жазу, жеу немесе ойнау əрекетіне жол аша алмайды: барлық қайталанған

жəне ұсынылған көріністер «архе-жазба» ережесіне бағынады. Олар,

Дерриданың сөзімен айтқанда, қайталау билігіне, жаңарту мүмкіндігіне

һəм белгілердің түрлендірілуіне тəуелді. Осы «арақашықтық

ұзақтығының»«Басқаның»өлімі–«өмірсүруүшінөлім»болуыміндетті

емес(Levinas,1989b[1948]:140),бірақбұл–қалайда«Басқамен»жүздесу

мүмкіндігі. Біз Лебіз оқиғасын бөле алмаймыз, егер біз мəтіндік жүздесу

үшінкеңістіктіашатыннарративтəсілдеріненазараудармасақ,нарративтегі

«Басқаның» сөйлеп тұрған келбетін тыңдаңыз. Бұл нарративтерді əртүрлі

деңгейлерде: əңгіме əлемі деңгейінде, нарратив деңгейінде əрі автор мен

оқырман арасындағы кеңістікте талдауды білдіреді. Мəселен, біз

нарративтегі кейіпкерлердің бір-бірімен қалай жүздесетінін,

баяндаушының кейіпкерлер мен оқырмандармен қалай кездесетінін һəм

нарратив əрекеті қалай автор мен оқырманның жүздесуі мен бірігуіне

кеңістік əзірлейтінін талдай аламыз. Талдау барысында осы əртүрлі

деңгейлердіңқалайтізеқосыпəрекетететінін,бір-бірінқалайкөрсететінін

жəне кейде бір-бірімен қалай күресетінін ұғынуға тырысып көрейік. Бұл

үшін, мəселен, Дженет, Риммон-Кенан, Херман (2004) я болмаса Филан

жетілдірген нарратологиялық теория пайдалы идеялар мен сөздерді

ұсынады. Сөз болып отырған нарративтік тəсілдер өз-өзіне мақсат яки

нарративті «Басқаны» ұғыну һəм меншіктеу құралы ретінде емес,

керісінше, этикалық терминдер, əдебиетке тəн болмыс түрін ажыратуға

көмектесетін терминдер ретінде қарастырылуы керек. Сонда ғана олар

бізге«Басқаның»келбетіменжүздесугекөмектесуімүмкін.

Оның үстіне, біз келбетпен контекстен тыс жүздеспей тұрып, таза

этикалықөтінішретіндеоныөзконтексіндекөругетиіспіз.Левинастарихи

жəнесаясиконтекстіескермегеніүшінжиіайыпталғанəрібұлəділеттіде

(мəселен, Бадиу 2001, Жижек 2006). Жүзбе-жүз дидарласу тарихтан тыс

мекенде өтеді, мұнда өмір шындығы бір сəтке «жақшаға алынады».

Левинас моральдық таңдауды, əділдік пен саясатты енгізетін үшінші

жақтың маңызын мойындағанымен, өзінің талдау тəжірибесінде жекелей

жүзбе-жүз дидарласу сəтіне мəн береді. Алайда мен адамның келбетінің

қалай сөйлеп тұрғанын не оның қалай «тұтығып қалғанын, не қалай

сұхбатқа түскенін немесе оның карикатурасымен (алдамшы бейнесімен)

қалай күрескенін» көріп-есту үшін мына нəрсені ұсына аламын. Біз,

алдымен,осы«карикатураларды»қалыптастырғанжəнеоларменкүресуге

тырысып жатқан тарихи һəм саяси себептерді көруге тиіспіз. Тек содан

кейінкелбеттіменшіктеугетырысыпжатқанбарлықкүшдискурстарының

астынаноныаршыпалуүшіннарративтердіңосыкарикатураларменқалай

күресетінін сынауға көшуіміз керек. Жак Рансьердің сөзіне қарағанда,

этикалық жүздесу мүмкіндігінің алдында əрқашан белгілі бір саяси

«саналыларды жіктеуге», яғни адамдарға саналы кеңістікті бір-бірімен

бөлісуге əрі кейбір адамдарды осы кеңістіктен тыс қалдыруға мүмкіндік

беретінтарихиинституттарөмірсүреді.

Олай болса, Шарль Бодлердің кездесу мен жүздесу жайлы баяндалған

«Кедейдің көзі» шығармасындағы шағын нарративті талдайық.

 Оның

«Париж мұңы» («Le Spleen de Paris») жинағындағы көптеген прозалық

өлеңдері(ақөлеңсияқты бөлектүр.–Ред.) сияқтыбұл да поэмадангөрі

мөлтек əңгімеге немесе анекдотқа келіңкірейді.

 Менің замандастарым

үшін Роберт Смиттің «The Cure» тобына арнап жазған (мұны Бодлерден

алынғандеугекелетіншығар)«Неткенкерімең?»(HowBeautifulYouAre)

(1987)аттыхитəнініңтууынатүрткіболғанмəтінретіндедетанымал.

Бодлердің прозалық өлеңінің баяндаушысы өзі мен сүйіктісінің бірге

өткізген күні қандай керемет болғанын əңгімелейді. Соңында олар

салтанатты жаңа кафенің алдындағы террасада отырады. Сонан соң ол

тротуардан кафеге тесіле қарап тұрған, балаларын ерткен кедей əкені

көреді. Оның көздеріне қарап не «айтқысы келгенін» түсінеді. Адам

аяушылық қалпынан арылмаған күйі сүйіктісіне бұрылады. Бірақ бикеш

жігіттіңміскінотбасынадегенаяушылығыменжанашырлығынқұптаудың

орнына,олардантезірекқұтылудысұрайды.Баяндаушыəңгіменіңсоңында

айтқандай, бұл тіпті сүйген адамдардың да бір-бірін түсінуі қаншалықты

қиынекенінедəлелболсакерек.

Əңгіменің алғашқы сөйлемдері нарративті жағдайды сипаттайды: «Ой!

Неліктенмен сені бүгін жеккөріп қалдым, білгің келеді, əрине. Ол оңай

болақоймас.Менсағантүсіндіргеніммен,сеніңмұныұғақоюыңекіталай.

Өйткені мен сені əйел жұмбағының керемет үлгісіне балаймын. Бұл

қасиетіңді кей кездері байқап та жүрмін». Біз Дженет «баламасыз

баяндаушы» («homodiegetic narrator») немесе Филан «кейіпкер

баяндаушы» («character narrator») деп атаған баяндаушыны байқаймыз.

Яғнибаяндаушыəңгіменіңкейіпкеріболатұрып,оқиғаныбіріншіжақтан

баяндайды. Сонымен бірге баяндаушы тікелей сұхбаттасатын кейіпкер

(narratee) де бар. Нарратив əрекеті, көрініп тұрғандай, сұхбаттастың

(narratee) неліктен баяндаушының оны осы бүгін жек көріп тұрғанын

білгісікелуіменөрбиді.Осылайшамұндабасынанбастап,баяндаушымен

сұхбаттас арасында ашық қайшылық (antagonism) пен сенімсіздік бой

көтереді. «Бір кездері кездесуі мүмкін» деп аударылатын «qui se puisse

rencontrer» сенімсіздіктің бұл тұйықталған пікірі тағы бір аудиторияның,

идеал нарратив аудиториясының бар екенін пайымдайды. Ол үшін осы

«сен» есімдігі «əйел жұмбағының керемет үлгісіне» қызмет етуге

міндеттелген. Оны баяндаушыдан артық ешкім ұға да қоймас, сірə? Мен

осынарративтіжағдайғаоралмақпын.

Сюжет желісін үш кезеңге бөлуге болады: (1) ғашықтар арасындағы

қарым-қатынастың қиялдағы күйі; (2) оқиғаға үшінші жақтың, кедей

отбасыныңкірігуі;(3)ғашықтардың(жұптың)қиялыныңкүйреуі.

(1)Əңгіменіңбасындабаяндаушыменоныңсүйіктісікереметкүндібірге

өткізеді (түсінікті болу үшін мен нарратив əрекетін орындайтын

«баяндаушы» мен əңгімедегібас кейіпкер ретіндегі «еркек» арасын бөліп

қарастырамын). Баяндаушы кездесуді сипаттағанда, ол баяндау сəтінде

«шын жүректен» мыналарға дайын болады: «жандары да бірлесу үшін»

ғашықтар«барлықойларынбір-біріменбөлісуге»уəдебереді.Бізенді«бұл

идеалжүзбе-жүздидарласуболама?»депсұрауымызмүмкін.Өйткеніекі

субъект бір-бірінің алдындағы шексіз жауапкершілікті бөліседі, барлық

ойларымен бөлісуге деген шынайы уəделерін береді. Бір-біріне жауап

беругедегентеңдессізқалауларынбілдіреді.Бұлбарлықадамқиялдайтын

кемел махаббат па? Яки, баяндаушы меңзегендей, «ешқашан жүзеге

аспайтын» арман ғана ма? Əлде бұл, Левинас «бірігу» деп айтқандай,

«Басқаны»Бірдейетугетырысатынжалғанмахаббатпа?

Сəулелері көзді арбайтын, айналары жарқ-жұрқ ететін һəм «Хебе мен

Ганимедтерге (Грек мифологиясына сəйкес, Хебе – жастық құдайы,

Ганимед–шарапқұдайы.–Ред.)арналған(«les HébésetlesGanymèdes»)

пастораль əшекейлермен əрленген жаңа кафенің салтанаты ғашықтардың

қуанышын паш етеді. Бірақ баяндаушы ажуалы тіркесті де үстей кетеді:

«барлықтарихһəмбарлықмифологиятойымсызқұлқынныңқызметінде».

Осыпікірғашықтарарасындағыбайланыстымеңзегендейсезіледі:оларөз

кездесулерінің шынайы жағдайына қарағанда, романтикалық мəдени

дəстүрмен,пасторальмахаббатпенбайланыстыкемелбірлестікқұружайлы

армандайды. Дегенмен баяндаушы сезім шаттығымен бірге суреттейтін

айқын қуаныш еркектің өзінің ирониялық арақашықтығын қолдай

алмайтынын білдіреді, яғни көрініс баяндаушының тойымсыз ниетіне де

сəйкескеледі.

(2) Еркек кафенің салтанатына қарап отырып, «алба-жұлба, сабалақ

шашты» қос ұлын ерткен қырық жастағы кедей əкені көрген кезде бəрі

өзгереді.Баяндаушыкекесінменəкесі«күтушіқызметінатқарып»,ұлдарын

ойнатуғаалыпшыққандейді.БұлжағдайХІХғасырдағыПариждебіршама

күлкілі болғанға ұқсайды, жоқ дегенде, бұл осы кедей отбасыны бай

буржуазиядан даралап тұр. Байлар арнайы ақша төленетін кəсіп ретінде

мұндайəрекеттібасқаларғажүктейтін.Бірақшешесіқайда?Олнешаршап

үйіндежатыр,неауруғашалдыққаннемесеөліпқалғанболар?Бəлкім,əке

бейбақ,балалардажартылайжетімдершығар?

Сөзге ер адам өзінің жан сырын айтқанына қарағанда, кедейлердің ым-

ишарасыкөпжайттыаңғартады.Олардыңбет-əлпетіненкөпнəрсеніоқуға

болады. Бұл сезімді алдында Адам өзінің сүйіктісімен бөліскен болатын

(бұл жайлы тек өте жалпы сипаттау ғана бар): баяндаушы кедейлердің

көздерін«тыңдайды»жəнеолардыңкөзқарастарынайтылғансөйлемдерге

айналдырады. Əкеніңкөзі:«Қандайəдемі!Сізосыкедейəлемніңбарлық

алтыны оның (кафенің) қабырғасында тұр деп ойлағандайсыз», – десе,

баланыңкөздері:«Қандайəдемі!Бірақбұлүйгетекбіздейжұпыныжандар

емес, ақшалы адамдар ғана кіреді», – дейді. Екінші кішкентай ұлдың

көздерітілқатпайды;оныңжанарытек«ақымақпентереңшаттықты»ғана

білдіреді.Келбетсөзбе-сөзтілқатыптұр.

Кедейдіңкелбетінсуреттеуүшінқолданылғанкейіптеу(prosopopoeia)бұл

кездесудің жүзбе-жүз дидарласу екенін меңзей алады. Бұл жүздесу

адамның алдындағы өзінің сүйіктісімен кездесуіне қарағанда, мəні

жағынан, əлдеқайда терең əрі əлдеқайда маңызды. Шындығында, екінші

кездесу (кедейдің келбеті) бірінші кездесуге (ғашығының келбеті)

қарағанда, Левинастың этикалық кездесу анықтамасына барынша сəйкес

келеді: осы сəтте кедей, бір жағынан, еркекке қарағанда төмендеу тұр,

Левинасүшінбұл–«Басқаның»прототипі,өйткеніол«кедей,бөтен,əйелі

өлген бейбақ жан» (1961: 281). Екінші жағынан, əке кедей болса да,

балаларына қамқор болып, моральдық дəрежесінің арқасында əйелден

жоғары тұр. Еркек пен отбасы арасындағы байланыс ассиметриялы əрі

үйлесімсіз. Осылайша кез келген романтикалық махаббатқа қарағанда,

отбасылық байланыс əлдеқайда этикалық сипатта деп ұйғаруға болады.

Өйткеніондажақындық,қамқорлық,мейірбандықбар.Мұндайжағдайда,

романтикаменекіарадағытеңдікжүзегеасақоярмаекен?

Левинасқа сəйкес, əке мен оның ұлдары «үшінші жақты» бейнелейді.

Онда əділдікті, моральдық шешімді талап ету бар. «Мен» жəне «Басқа»

əлемдеешқашанжалғызболмайтынүшіншіжақтабар.Олсоныменбірге

«Басқа»(жəнебасқабіреугеде«Басқа»)болаалады.Соныменқатарбұл–

жауапкершілігібарадамғаөзін түсінудіталапететін«Басқа». Бұлмораль

шешімінің, заңдардың һəм саяси əрекеттердің жүзеге асуын талап етеді.

Бұл талап, ақыр аяғында бізді жүзбе-жүз дидарласудың бастапқы, бірақ

осындай, бос этикалық тəжірибесінен қоғамдағы шынайы моральдық

ойлауғаалыпкеледі.

Жалпы алғанда, Левинастың этикалық, саяси емес ұғымдары осы

жағдайдың барлық ирониясын ашып көрсетпейді. «Үшінші жақтың»

маңызын түсіну үшін біз тарихи жəне саяси талдауға да мұқтажбыз.

Вольтер Бенджамин өзінің жарияланбаған «Аркадалар жобасында»

(Arcades Project) көрсетуге тырысқанындай, ХІХ ғасырдағы Париждегі

бульварларменкафелеркапитализмніңжаңа,буржуазиялықмегаполисінің

отаныболды.

Олардыңсəулетіадамдардыақшаменсатыпалуғаболатын

барлық «тойымсыз» сезім шаттығына бөленуге шақыратын. Адамдар да

ойыншылар жəне көрермендер, яғни ақшасы барлар мен ақшасы жоқтар

депбөлініп,тұтынушыкөріністіпашететіндейетіпбезенетін.Бірмезетте

азғыру мен бөлу əрекетін Рансьер «сезімдік қатысушылар», «сезімді

үлестіру»депатағанжағдайдандаанықкөругеболады.Бульварменкафе

арасындағыбөлушіжеліашықтаайқынкөрінеді.Ғашықтаркафеніңішінде

емес, оның алдында отыр.Кедейменғашықтарбірдейкөрнекікеңістікке

куə. Олар кафенің салтанатын бірдей тамашалайды. Бірақ кедейлер бұл

кеңістіктентысқарытұр.Оныңшынайышаттығынбөлісеалмайды.Бөлісе

алмаудың қисынын, осы бір мезеттегі азғыру мен қақпайлауды əкелі-

балалыкедейлердіңжасыда,кəрісідеөзалдындағымолшылықкөрінісіне

тамсануынанкөреаламыз.Альтюссердің«тілегі»(«interpellation»)сияқты

бөлісу субъектіге тұтынушы болуды ұсынады. Тұтыну заттары жоқ

адамның мəртебесін жоққа шығарады. Біз осы қақпайлаудың кедейлердің

көзінде қалай көрінетінін байқай аламыз: кішкентай ұлы тек еліктіретін

күшті жəне «орынсыз əрі терең шаттықты» сезеді, ал таңғалысқа толы

үлкен ұлыөздерініңрақатөмірдентысқарытұрғанынһəм осы еліктіруші

күштіңастарынданетұрғанынбіледі.Əкенің«сөзін»тектаңғалысретінде

ғанаемес, капиталистікэкономиканыңауқымды əсерін мойындауретінде

де түсіндіруге болады: əлем немесе əлемдегі адамдар (le monde) кедей,

өйткеніоларғатиесіліалтындаосыкафеніңқабырғасынкөмкеріптұр.

(3)Үшіншіжақтыңенуі,ХІХғасыркапитализмініңəлеуметтікшындығы

еркек пен оның сүйіктісі арасындағы шынайы кездесуді үзіп тастайды.

Еркек əлі де кемел бірлестік (жұп) идеясын жанды күйде сақтауға

тырысады: баяндаушы айтқандай, ол «[өзінің] ойларын ғашығынан оқу»

үшін назарын бикештің «Назға толы һəм айдан шабыт алған» көздеріне

аударады.Ескерту:ғашығыныңойларынемес,өзініңойларыноқуүшін.Ол

əлі бөлінбеген біртұтас махаббатқа сенеді, бірақ іс жүзінде бұл – екі

адамныңбірігуіемес,«Басқаның»Бірдейгеайналуы,бірлесуі.

Алайдаəйел:«Менбұлардыңосындатұрғанынатөзеалмаймын.Олардың

көздері,құддыбір,қирағанкүйменіңесігісияқты!Сенбасдаяшығаолар

бұл жерден қарасын батырсын деп айтасың ба?» – деп қатқыл сөйлеп,

кемел бірлестік қиялының күлін көкке ұшырады. Кедейдің көзі күйменің

есіктеріне (portes cochères) теңестіріледі, олар пешенелеріне жазылмаған

шаттыққа кенелуге дайын күйде тұр. Бұл жағдайда бас даяшы сезімді

үлестіру мен бөлісуге жауапты «полицияның» жергілікті өкілі ретінде

қарастырылуы мүмкін. Нарратив бастапқы нарратив сəтіне қайта келеді,

баяндаушы былай деп түйіндейді: «Періштем менің, бір-бірімізді түсіну

неткенқиындесеңші!Недегенқайшылық,тіптіғашықтардыңөзідебірдей

ойлайалмайдыекен-ау!»

Бикеш,шыныменде,«əйелжұмбағының»кереметүлгісіболаалама?Ол

санасына қандай да бір жанашыр ойдың келуін қаламайтын, кедейдің

мұқтаждығынада,еркектіңойларынадасезімсізқалатынадамба?Олəлде

өскелеңкапитализмніңтұтынушыкөрінісіндегіжайғанаойыншыма?Онда

шешімқабылдамайтұрып,нарративжағдайынойелегіненөткізейік.

Анығы сол, баяндаушының сөзі – «сен неге бүгін мені жек көріп

қалдың?» деген бикештің сұрағына ашық я болмаса жасырын түрде

берілген жауап. Дегенмен біз оның не деп сұрақ қойғанын тек

баяндаушыныңжауабынанкейінжорамалдайаламыз.Олардыңкүнібойы

бір-бірінешерткенсырларыныңортақтарихытекоқиғажелісіарқылығана

ашылады. Ал кедей пайда болғанға дейін ол бірінші жақта көпше түрде

баяндаптұрады:«Бізбіргеөткіздік....Бізшынымендеуəделестік...біздің

отырғымызкелді».Дегенменосы«біз»,шынмəнінде,біріншіжақтакөпше

түрдесөйлептұрғанерекшедауыс,ол–«біз»депекеуініңатынансөйлеуге

құқығы бар екенін білетін дауыс. «Біз» деп сөйлеп тұрған адам – еркек

емес, бикеш. Бикештің даусы тек бір ғана жерде шығады, оның өзін

баяндаушы өз сөзімен жеткізеді. Шындығында, нарратив жағдайы

баяндаушыныңсуреттегенкарикатурасынанқорғануға,бізгеоныңкелбетін

баяндаушыныңсөзінсізкөругемүмкіндікбермейді.

Оғанəңгіменібаяндауғамүмкіндікберілсе,неайтареді?Бəлкім,олөзінің

жай ғана махаббатына адал болып қалуға тырысып, кездейсоқ біреудің

кездесулерін мазалағанын қаламағанын айтып ақталар ма еді? Оның да

құқыбар,оныңдасүюгеқұқыбар.Оныңақшасыболуымүмкін,бірақəлі

шын ғашығын жолықтырмаған да шығар. Бұл, бəлкім, өзінің кедейлігіне

қарамастан, ұлдарын ерткен міскін əке болар. Əлгі ғашық бикеші өзіне

қарамай,терісбұрылып,басқакөзқарастарғажауапбергенінбайқағанкезде

жəбірленген де болар? Бəлкім, ол өзінің ұят сезімінің, шын мəнінде,

баяндаушы «жазушының сөзіне» сүйене отырып меңзегендей, нағыз

этикалық жанашырлыққа қарағанда, өз жүрегін «жібіткен» шаттық

сезімінің арқасында туғанынан күмəнданып қалған шығар? Бəлкім, ол өз

араларындағы махаббаттың басынан бастап, «Басқаны» қарсы алу жəне

түсінуқалауынанемес,романтикалыққиялынантуғанынсезгендешығар?

Баяндаушы бикештің сөздерін келтірмей тұрып, оның көздері жайлы:

«Мен сенің сондай əдемі əрі сондай ғажайып нəркес көздеріңнің

тұңғиығынабаттым;Назғатолы,Айданшуақалғандайсеніңжанарыңның

жарқылына еріксіз тұтқындалдым», – дейді. Бикештің нəзік те тылсым

көздері мен оның суық сөздерінің арасындағы қайшылық еріксіз

таңғалдырады.Бұлжердеоныңкөзқарасытекеркектіңкөзіменбағаланып,

баяндаушының сөздері арқылы түсіндірілетіндіктен, орын алған

қайшылықтыбаяндаушыныңəдейіұйымдастырғанжымысқыəсеріретінде

көруге де болады. Қалай болғанда да, еркек өзінің көздерімен «Наз» бен

«Айды»көргеніүшінбикешкінəліемес.Тіптіқұбылмалыəйелмінезінің

осыбейнелеріоны күтпегенсөздердіайтуғадайындасада,қыздың кінəсі

жоқ.Көздеріненаллегорияменмифтердіоқиотырып,оғансүйсінубейне

бір кафенің декорында мифологиялық бейнелерді талғамсыз қолдану

сияқтыкүлкілі.

Оның үстіне, бикештің көзіндегі сырларды жаңсақ оқыған еркектің

кедейдіңкөзіндегіойдықапысыздəлоқуыкүмəнтудырады.Осытұрғыдан

қарағанда,оныңкедейдіңүнсізкөздерінетілбітіретінəрекеттерішынайы

жанашырлықтан гөрі қатаң меншіктеу ишарасына келеді: ол өзінің

бақылауында тұрған жандардың үнсіздігін сөзге «айналдырады», оларды

мəртебесінен,үнсізтұруқұқынанайырады.Олқалайшакедейотбасының

не ойлап тұрғанын бикештен де жақсы білуі мүмкін?

 Егер əңгіменің

соңында баяндаушы айтқандай, «тіпті ғашықтардың өзі бірдей ойлай

алмайтынболса»,олкедейдіңкөзініңнеайтыптұрғанынбілеміндепқалай

айта алады? Осы жерден, біз Левинасқа қайта оралуымызға болады: ол

үшін «Келбет» – ұғынуға, тақырыпқа айналдыруға, сөз ішінде басқаға

ауыстыруға келмейтін дүние. Келбет «Басқа» болып қалуы жəне санаға

(logos)айналдырылмауытиіс.Баяндаушыолардыңкелбетіндегікөзқарасты

нақты сөйлемдерге айналдырып, олардың сұрына келбет ретінде

қарамайды.

Бəлкім, баяндаушының əңгіменің өн бойында айтқан оқиғасынан бөлек

бір жеккөрініштің себебі бар шығар? Əңгіме кедейлердің мүддесі үшін

əділдікті талап ету емес, əйелдің қиялын күйрету үшін жасалған кек

қайтару əрекеті болар? Бұдан бөлек, əңгіме басындағы жеккөрініш пен

соңындағы «қымбатты періштем» мен«ғашық жандар» дегенлебіздердің

арасындаекіұштыбайланысбарболуыдамүмкін?Барлықнарративəрекеті

қандайдабірүлкен,садомазохизмойыныныңбірбөлігіболуыдамүмкін.

Мұндай ойын оқырмандардың көпшілігі үшін Бодлердің басқа да

шығармалары арқылы өте жақсы таныс. Баяндаушының бикешке деген

ашық жаулығы оны тіпті жазушының көзінде де сенімсіз жан ретінде

көрсетуі тиіс. Бəлкім, баяндаушы бүкіл нарратив əрекетін бикешті

біржақты диалогке қарап отырған нарративті оқырмандардың көз

алдарында кемсітіп қорлауға құрған болар? Бəлкім, біз күшті нарратив

жағдайын еркек баяндаушы жағынан ғана емес, көбінесе жанайқайы

тыңдалмай жататын əйелдер жағынан да қарауға шақыратын автордың

келбетін (оның барлық мəжбүрлеуші ойларының артында, бəлкім, оның

жекеқалауынақарсы)ажыратаалатыншығармыз?

Əлдемұнда,түптіңтүбінде,баяндаушыəйелдердітіптідежеккөрмейді,

шынымен де, оларды сүйеді немесе, ең болмағанда, оны кафеде емес,

нарративсəтіндетүсінедідегенқандайдабіришаражатырма?Бодлердің

мəтінін Смиттің «Неткен керім ең?» деген əнімен салыстыруымызға

болады. Əн былай аяқталады: «Неге мен сені жек көремін / Қалай ұғып,

жөн көремін/ ешкімнің басқаны біле де, сүйе де алмайтынын // Немесе

басқаны сүйе алатынын!» Бірақ бұл баяндаушының «Кедейдің көзінде»

айтқан сөзі емес. Бодлердің баяндаушысы өз əңгімесін былай бітіреді:

«Періштем менің, бізге бір-бірімізді түсіну неткен қиын десеңші! Тіпті

ғашықтардың өзі де бірдей ойлай алмайды екен-ау!» Смит əңгімеден

күйрегенмахаббатты көреді, бірақ Бодлердің баяндаушысы ғашықтардың

бір-бірін түсінісуі өте қиын десе де, шын мəнінде, махаббаттың болу

мүмкіндігін жоққа шығармайды. Əңгіменің соңындағы «періштем менің»

дегентіркестіажуатүріндеоқысақта,«ғашықжандар»(gensquis’aiment)

сөзіншынайықабылдауымызғаболады.Сөзбе-сөзмəніндеталдарболсақ,

иə, біз бір-біріміздің ойымызды біле алмасақ та, ұға алмасақ та, бір-

бірімізді терең сүйеміз. Баяндаушы, ақыр аяғында, махаббатты «Өзіне

махаббат»тұрғысынанемес,«Басқағамахаббат»мəніндеəлдеқайдадұрыс

ұғады. Олай болса, əңгіменің басындағы «əйел жұмбағы» деген тіркесті

əйелдегі жанашыр сезімнің жоқтығын тұспалдау ретінде емес, жалпы

алғанда, оның өзгешелігін растау ретінде талдаған жөн болар? Біз бір-

біріміздің сырымызға бойлай алмасақ та, тіпті еркек пен əйел бір-біріне

құпия,белгісізкүйдеқалсада,біріекіншісіненжырақтасада,бір-бірімізді

сүйеаламыз.

Сондықтан біз əңгіменің бірнеше түсіндірмесін ұсынуды жөн көрдік.

Біріншісінбіз«марксист»түсіндірмедепатағанболаредік.Бұлазды-көпті

баяндаушы-еркектің көзқарасы мен оның ғашығының жанашырлық

сезімненжұрдайекенінкөргендегітаңданысынбілдіреді.Олкапиталистік

қоғамдағытаптарарасындағықұрылымдықзорлыққамəнбереді.Екіншісін

біз«феминистік»депатағандықұпалдық.Мұнданарративжағдайындағы

еркектің зорлықшыл көзқарасына мəн беріп, əйелдің көзқарасын ашып

көрсетугеталпынады.Көрініптұрғандай,қостүсініктемедедезорлықшыл

нышандар бар. Ешкім де əңгіменің кейіпкерлерін ақтай алмайды.

Марксистік түсініктемеде оқырман бикешке, бас даяшы мен материалды

игілікті əділетсіз түрде үлестіретін капиталистік қоғамға қарсы тұрып,

еркек пен кедей отбасыға жақтасады. Алайда бұл түсініктемеде əйелдің

көзқарасы есепке алынбайды. Ол еркек баяндаушының билігінде қалады.

Феминистіктүсініктемедеоқырманеркеккеқарсыəйелдіңжағынашығады.

Өкінішке орай, кедей отбасына да қарсы тұрады. Осылайша бикеш

кедейлерге астамси қарап, олардың сезім шаттығына кенелуге деген

мұқтаждығынтерістейді(Бізегеркедейотбасы,мəселен,əйелменекіқыз

болғанда, əңгіме басқаша өрбір ме еді деп сұрақ қойсақ болады. Əлде

кедейлердіңеркекжынысынанболғаныадамныңоғандегенжанашырлық

сезімінтөмендетеме?)

Олай болса, біз үшінші түсініктемені ұсына аламыз. Ол баяндаушыны

шовинист ретінде емес, «левинасшыл» ретінде көрсетеді. Оған сəйкес,

махаббат ұғынудан бұрын тұрады деген өзінің зорлықшыл ойлары мен

ишараларынтүсінеді.

Мұндабірнешешынайы«саясидұрыс»талдауларболуымүмкін.Алайда

бірғана«этикалықдұрыс»талдаудыңболуытағымүмкінемес.Өйткенікез

келген этикалық талдау бізді шексіз міндеттер арасындағы шексіз

келісімдерге итермелейді. Бірақ мəселенің нақты шешімін ұсынбайды.

Мағанбұлұнайма,ұнамайма,бірақменоқырманретіндебаяндаушының

алдында да жауапкершілік арқалаймын. Ендігі жерде мен де сол сияқты,

шексіз жауапкершіліктер арасында сарқыла бастаймын. Сондықтан оның

сүйіктісініңқұқығында,кедейдіңқұқығындасақтауғатиіспін.Менмəтінді

оқып отырғанда өзімді баяндаушының ғана емес, бикештің де, кедей

отбасының да, автордың да орнына қоя бастаймын, бірақ мұндай

жауапкершілікнемесеауысымжалпыламаболмауытиіс.

Бəлкім, əңгімедегі бірінші «сен» əңгімедегі бикешті, сұхбаттасты ғана

емес, сонымен бірге нарратив аудиториясын, мені, оқырмандарды да

білдіретін шығар. Дэвид Херман мұндай меңзеуді «қос есімдік» («double

deixis») деп атаған: əңгімедегі ойдан шығарылған кейіпкерді білдіретін

«сен»сөзіненбасқакейіпкерлердінеоқырмандымеңзеуімүмкінекіұшты

«сен» сөзіне ауысу (1994; 2004: 364). Кара Раббитт ескергендей, «сен»

сөзінің «жынысы» грамматикалық түрде тек «қажыған əйелді» («feminine

fatiguée») білдіреді. Бірақ оның «сүйікті махаббатым» немесе «қымбатты

періштем»(«cheramourormoncherange»)тіркестеріндежойылыпкететіні

қызық(359). Соңғы сөздербылайболуымүмкін,«қымбатты оқырманым,

(сіздіңжынысыңызғатəуелсіз)бір-біріміздітүсінуқандайқиындесеңізші,

сондықтан біз оқу деп атайтын осы мəтіндік достықпен байланысқан

адамдар арасындағы ойды түсіну де қолжетімсіз». Тіпті əңгіменің бас

жағындағы«Ой!Неліктенменсенібүгінжеккөріпқалдым,білгіңкеледі,

əрине» деген сөйлем бізге тек бикешті меңземеуі мүмкін, сонымен бірге

мені, оқырманды да білдіруі кəдік. Яғни бұл автордың тек «мені естісе

екен»,«меніұғынсаекен»дегентілегіменғанабайланыстыемес,«естімей

қалады-ау», «ұғынбай қалады-ау» деген қорқынышымен де байланысты.

Осы үрейден туатын жеккөрінішпен де сабақтасады. Бəлкім, бұл

баяндаушыныңсұхбаттасынақатыстыяболмасаавтордыңоқырмандарына

қатыстыбелгілібірфилополемология(philopolemology)(бірсəттегідостық

пен күресті, сүю (philia) мен пікірталасы (polemos), айтушы мен адресат

арасындабірмезеттеқалауменүрейдіңбойкөтеруі)болар.Олбарлықтөл

мəтіндік кездесулерден бұрын тұрады (Derrida 1997 [1994]). «Сөзден»

бұрын келетін «Лебіз» һəм түйінсөз ретінде нарратив əрекеті олардың

кездесуімахаббатнемесежеккөрініштартысындакөріндіме,оныбілмейді.

Бірақ өзін «Басқаға» ашуы мен онымен сұхбаттасуына қатысты барлық

қауіптерді қабылдауға дайын. Барлық нарратив əрекеттері қабылданады.

Оларды қабылдамай қою мүмкін емес, «қауіптісі» – ол барлық кейінгі

талдауларментүсініктемелердіөзіменбіргеалыпжүреді.Бұл,расындада,

Бодлердің бізге тарту еткен сыйлығы: ол біздің осы мəтіндер алдында

енжар қала алмайтынымызды, оларды құр оқып қоя салмайтынымызды,

соныменбіргеоларменкездесуімізкеректігінұдайыесімізгесалыптұрады.

ОсылайшаБодлердіңмəтіндері«зерттеуүшінүшіншіжақтағыобъектілерге

қарағанда,олардыңөздерісуреттейтінсұхбаттастарғакөбірекұқсайды,ол

оқу үшін тұрақты айнамен жабдықтаудан бас тарту арқылы ұдайы бізді

мазасыздандырады»(Rabbitt367).

III

Басындаескерткенімдей,меніңталдаутəсілімдеалшақтықпайдаболды.

Анығырақ айтсам, Левинас трансцендентализмі мен менің Бодлердің

прозалық өлеңін (постклассикалық) нарратологиялық тұрғыдан

талдауымның арасында жарықшақ бар деген сөз. Бұл алшақтық айқын

көрінетін,түбібірболмайқоймайтынқұбылыседі.БізЛевинастыжайғана

өзіміз шынайы өмірде яки əдеби нарративтерді оқу кезінде бетпе-бет

келетін нақты моральдық дилеммаларға қолдана аламыз десек, жаңсақ

тұжырым болмақ. Левинас тəжірибелік шешімдер ұсынбайды, бірақ

этикалық жауапкершіліктің түбегейлі шексіздігін нығарлайды. Алайда

оның этикасы тəжірибемен байланыссыз десек те, ағат кетеміз. Түптің

түбінде,оныңтамырларыэтикалықсезімдердіфеноменологиялықталдауда

жатыр. Əдетте Левинас өте бейнелі түрде қолданатын «келбет» пен

«кепілдік» сияқты ұғымдар, шын мəнінде, олардың нақты төркінін

білдіреді. Оларды жай ғана абстракциялар (дерексіз ұғымдар) не

қарапайым метафоралар (осы сөздің дəстүрлі аристотельдік мəнінде)

ретінде емес, əлі күнге дейін бастапқы қолданысымен байланысты

метонимияларменбейнелерретіндеталдауғатиіспіз.Əдеттемəтіндермен

бетпе-бет келетін шынайы өмірден бастау алатын келбеттің бейнесі жай

ғана абстракция емес. Ол біз «Басқамен» жүзбе-жүз кездесетін кейбір

сирек сəттер туралы естеліктерге ие. Дегенмен келбетті осылай көрсету

мүмкін емес жəне осы сəтсіздік келбеттің трансцендентті этикалық

императивтеріменбізшынайыөмірденемесеəдебиеттебасқаадамдармен

жүздескенкездекелетінморальдықкелісімдерарасынасызаттүсіреді.

Бодлердің «Кедейдің көзі» туындысы баяндаушы оқырманды кедейдің

һəм ғашық жанның келбетімен кездесуге шақырады. Алайда тарихтағы

барлық келбеттер баяндаушының өздерін меншіктеуінен қашқақтайтын

тəрізді.Жүзбе-жүздидарласумахаббатпентүсіністіктіңқажеттіəрімүмкін

емес шарты ретінде қарастырылады. Біздің «Басқаның» келбетімен

жүздесуге талпынысымыз келбеттегі «Лебізді» объект ішіндегі «Сөзге»

айналдырады. Дегенмен дəл осы «Басқаның» келбетін оқуда сəтсіздікке

ұшырау мүмкіндігінен біз ерекше жолды байқай аламыз, яғни «барлық

əдебиеттеадамныңкелбетісөйлейдінетұтығыпқалады,несұхбатқатүседі

яболмасаоныңкарикатурасымен(алдамшыбейнесімен)күреседі».

(Levinas,1985:117).

Ескертпе

1. Мен «Лебіз» бен «Сөз» арасындағы айырмашылыққа ораламын. Сонымен бірге француз

тілінде «Басқа» мəнінде екі сөз қолданылатынын ескеру қажет: autre кез келген басқаны

білдірсе, ал autrui дербес жəне басқа адамға қатысты қолданылады. Мен Левинастың

стандарттыаудармасынажүгінемінһəмautreүшін«басқалар»сөзінautruiүшін «Басқаны»

(Other)(Обасəріппен)қолданамын.

2. Мұнда Достоевскийгесілтеме жасау кездейсоқемес. Левинасауысымтақырыбын дамыта

отырып,жиі-жиі«АғайындыКарамазовтардағы»атақты сөйлемді келтіреді: «Біз бəрінен

бұрынбарлығыүшінəрібарлықадамдарүшінайыптымыз,албасқаларғақарағанда,менің

кінəмкөп»(1985:98).

3. «Кері-фигура» ұғымы үшін Расаненге қараңыз (2007: 14–25): ол бұл ұғымды, жекелей

алғанда,олардыңжекебейнелілігінтерістеуүшінбарлықфигураларғақатыстықолданады.

Бұл Магриттің «Трахисон» атты картинасының төменгі жағындағы «Бұл – түтік емес»

(«Cecin’estpasunepipe»)дегенəпсанағаұқсайды.

4. «Лебіз»бен«Сөз»арасындағыайырмашылық«дискурс»пен«əңгімеуақыты»арасындағы

формалистік/структуралистікайырмашылықпенүйлеспейді.

5. МұндаЛевинастың,жоғарыдаайтылғандай,сөйлеуменжазуғадегенкөзқарасыоныңкейбір

ертедежазғанмəтіндеріненерекшеленеді.Ондаол«жандысөздіңбейнежəнесуретбелгісі

болыпқалғансөзденерекшелігі–сөзсарыныныңестіліптұруы»дейді(1989c[1949]:148).

КөзқарастыңөзгеруінеДерриданың«жазусөйлеуболаалмайды»дегенпікірібіршамаəсер

еткенболуымүмкін.

6. МұндаменАльфонсоЛингистіңаудармасыназдапөзгерттім.

7. Бұл, əрине, сынды білдірудің тағы бір тəсілі. Бұған сай, Деррида 1964 жылдың өзінде

«Күштеуменметафизика:ЭммануэльЛевинастыңойларытуралымақала»дегенеңбегінде

«қиянатсызтіл»идеясынұстанғанболатын.

8. «Кедейдіңкөзі»алғаш рет 1864жылы «Париж өмірінде»(La Vie Parisienne)жарияланды.

«Парижмұңы»не«Прозадағышағынөлеңдердің»(Petitspoèmesenprose) толықнұсқасы

олдүниесалғансоң,1869жылыжарыққашықты.

9. «Парижмұңындағы»мəтіндердіңараласжанрларыжайлыЭванстықараңыз.

10. БенджаминніңБодлергежасағанталдауыноқуүшінМаклофлиндідеқараңыз.

11. ЛюсИригарейдіңізіншеЕваКорсисааримахаббаттыңекітүрінбөліпкөрсетеді:«жандары

бірігетін» жұпқа айналуға ұмтылатын Өзіне деген махаббат һəм біреудің өзгешелігін

мойындауғаұмтылатын«Басқаға»дегенмахаббат(50–56).

12. ОлардыңсəтсізбірлестіктеріжайлыСкоттықараңыз:93–98.

13. Əйелдің барлық сөздері, негізінен, күрсініс сарынында болып келеді («Жабайы əйел мен

кішкентайқожайын»)немесеэгоистік,ойсыздауысқателінедікөбінеқорлықпенқысымға

ұшырайды(«Кедейдіңкөзі»,«Сорпаменбұлт»жəне«Қандайшындық?»)(Крюгер,294).

14. Раббит:«Ғашықтыңөзініңдербесерекшелігінбілдіруі,шыныменде,сөйлеушініңқалауын

өшіреді, оның бірегейлікке ұмтылысы» – қарым-қатынас емес, идеалданған өзіндік

рефлексия»(361).

15. Адам, əрине, біздің күнделікті өмірімізде жасайтын нəрсемізді жасайды: бөтен ойларды

олардың ишаралары арқылы оқуға тырысып, «халық психологиясын» я болмаса

«омыртқааралықтанымды»жүзегеасырамыз.Кейдемұныңсəтітүседі,бірақкөбінесебұл

қолымызданкелмейжатады.

Сілтеме

Attridge,Derek.2004.TheSingularityofLiterature.London:Routledge.

Badiou, Alain. 2001 [1998]. Ethics: An Essay on the Understanding of Evil. Trans. Peter Hallward.

London:Verso.

Bailhache,Gérard.1994.LesujetchezEmmanuelLevinas:fragilitéetsubjectivité.Paris:PUF.

Baudelaire, Charles. 1999b [1864]. «Les Yeux des pauvres». Spleen de Paris. Baudelaire Online.

http://www.piranesia.net/baudelaire/spleen/frame.html(March16,2008).

Baudelaire,Charles.1999b [1864]. «Eyes of thePoor». Trans.Cat Nilan. Spleen de Paris Baudelaire

Online.http://www.piranesia.net/baudelaire/spleen/frame.html(March16,2008).

Benjamin,Walter.1999.TheArcadesProject.Trans.HowardEilandandKevinMcLaughlin.Cambridge,

MA:Belknap.

Blanchot, Maurice. 1993 [1969]. The Infinite Conversation. Trans. Susan Hanson. Minneapolis:

UniversityofMinnesotaPress.

Booth,WayneC.1961.RhetoricofFiction.Chicago:ChicagoUniversityPress.

Céline,Louis‐Ferdinand. 1983 [1932]. Journey tothe Endof theNight. Trans. Ralph Manheim. New

York:NewDirections.

Critchley,Simon.1992.TheEthicsofDeconstruction.Oxford:Blackwell.

Davis,Colin.2004.AfterPoststructuralism:Reading,StoriesandTheory.London:Routledge.

Derrida, Jacques. 1978 [1964]. «Violence and Metaphysics: An Essay on the Thought of Emmanuel

Levinas».WritingandDifference.Trans.AlanBass.London:Routledge&KeganPaul,pp.97–192.

Derrida,Jacques.1991[1980].«AtThisVeryMomentinThisWorkHereIAm».InRobertBernasconi

andSimonCritchley,eds.Re‐ReadingLevinas.Bloomington:IndianaUniversityPress,pp.11–48.

Derrida,Jacques.1997[1994].PoliticsofFriendship.Trans.GeorgeCollins.London:Verso.

Derrida, Jacques. 1999[1997]. Adieu to Emmanuel Levinas. Trans. Pascale‐Anne Brault and Michael

Naas.Stanford,CA:StanfordUniversityPress.

Eaglestone, Robert. 1997. Ethical Criticism: Reading after Levinas. Edinburgh: Edinburgh University

Press.

Evans, Margery A. 1993. Baudelaire and Intertextuality: Poetry at the Crossroads. Cambridge:

CambridgeUniversityPress.

Genette, Gérard. 1980. Narrative Discourse: An Essay in Method. Trans. Jane E. Lewin. Ithaca, NY:

CornellUniversityPress.

Gibson, Andrew. 1999. Postmodernity, Ethics and the Novel: From Leavis to Levinas. London:

Routledge.

Hand,Séan,ed.1989.TheLevinasReader.Oxford:Blackwell.

Harpham,GeoffreyGalt.1992.GettingItRight:Language,Literature,andEthics.Chicago:University

ofChicagoPress.

Herman,David.1994.«Textual‘You’andDoubleDeixisinEdnaO’Brien’sAPaganPlace».Style28/3:

378–411.

Herman, David. 2004. Story Logic: Problems and Possibilities of Narrative. Lincoln: University of

NebraskaPress.

Irigaray,Luce.1993[1984].AnEthicsofSexualDifference.Trans.CarolynBurkeandGillianC.Gill.

Ithaca:CornellUniversityPress.

Korsisaari, Eva M. 2006. Tule, rakkaani! Naisen ja miehen välisestä etiikasta kirjallisuuden

rakkauskuvauksissa.Helsinki:Teos.

Krueger, Cheryl. 2002. «Telling Stories in Baudelaire’s Spleen de Paris». Nineteenth Century French

Studies30/3–4:282–300.

Leiris,Michel.1948.LaRègleduJeu:Biffures.Paris:Gallimard.

Levinas,Emmanuel.1961.Totalitéetinfini.TheHague:MartinusNijhoff.

Levinas,Emmanuel.1974.Autrementqu’êtreouau‐delàdel’essence.TheHague:MartinusNijhoff.

Levinas,Emmanuel. 1985. Ethics and Infinity: Conversations with Philippe Nemo.Trans. Richard A.

Cohen.Pittsburgh,PA:DuquesneUniversityPress.

Levinas,Emmanuel.1989a[1947].«TheOtherinProust».Trans.SeánHand.InHand160–66.

Levinas,Emmanuel.1989b[1948].«RealityanditsShadow».Trans.AlphonsoLingis.InHand129–43.

Levinas,Emmanuel.1989c[1949].«TheTranscendenceofWords».Trans.SéanHand.InHand144–49.

Levinas, Emmanuel. 1989d [1966]. «The Servant and the Master». Trans. Michael Holland. In Hand

150–59.

Levinas,Emmanuel.1993[1981].«EverydayLanguageandRhetoricWithoutEloquence».Outsidethe

Subject.Trans.MichaelB.Smith.London:Athlone,pp.135–43.

Llewelyn,John.1995.EmmanuelLevinas:TheGenealogyofEthics.London:Routledge.

Llewelyn,John. 2002. Appositions of Jacques Derridaand Emmanuel Levinas. Bloomington: Indiana

UniversityPress.

McLaughlin, Kevin. 2007. «On Poetic Reason of State: Benjamin, Baudelaire, and the Multitudes».

PartialAnswers5/2:247–65.

Meretoja,Hanna.2008.«EthicsofNon‐narrativity:LevinasandRobbe‐Grillet».InEncountersinArtand

Philosophy,ed.KuismaKorhonenandPajariRäsänen(forthcoming).

Newton,AdamZ.1995.NarrativeEthics.Cambridge,MA:HarvardUniversityPress.

Peperzak,AdriaanT.1993.TotheOther:AnIntroductiontothePhilosophyofEmmanuelLevinas.West

Lafayette,IN:PurdueUniversityPress.

Peperzak,AdriaanT.1999.Beyond:ThePhilosophyofEmmanuelLevinas.Evanston,IL:Northwestern

UniversityPress.

Phelan, James. 2005. Living to Tell about It: A Rhetoric and Ethics of Narration. Ithaca: Cornell

UniversityPress.

Rabbitt, Kara M. 2005. «Reading and Otherness: The Interpretative Triangle in Baudelaire’s Petits

poèmesenprose».NineteenthCenturyFrenchStudies33/3–4:358–70.

Rancière, Jacques. 2006 [2000]. The Politics of Aesthetics: The Distribution of the Sensible. Trans.

GabrielRockhill.London:Continuum.

Räsänen, Pajari. 2007. Counter‐figures:An Essay on Antimetaphoric Resistance:Paul Celan’s Poetry

and Poetics at the Limits of Figurality. Helsinki: Helsinki University Printing House.

https://oa.doria.fi/bitstream/handle/10024/19235/counterf.pdf?sequence=1(March16,2008).

Ricoeur, Paul. 2005. The Course of Recognition. Trans. David Pellauer. Cambridge, MA: Harvard

UniversityPress.

Rimmon‐Kenan,Shlomith.1983.NarrativeFiction:ContemporaryPoetics.London:Methuen.

Robbins,Jill.1999.AlteredReading:LevinasandLiterature.Chicago:UniversityofChicagoPress.

Scott,MariaC.2005.Baudelaire’sLeSpleendeParis:ShiftingPerspectives.London:Ashgate.

Smith,Robert.1987.«HowBeautifulYouAre»inthealbumKissMe,KissMe,KissMe.Rhino/Electra.

Žižek, Slavoj. 2006. «Smashing the Neighbor’s Face». Lacan dot com.

http://www.lacan.com/zizsmash.htm(March21,2008).

СЕГІЗІНШІТАРАУ

Адамзаттыөркендету:нарративқиялы

МартаНуссбаум

МартаНуссбаум–этикалықсыншылдықтыңкөрнектіжақтасы,Броунуниверситетіндедәріс

береді.Олэтикалықтұрғыданжанашырлық,өзінөзгеніңорнынақоябілужәнеуайым-қайғысын

бөлісу үлкен маңызға ие деп түйеді. Бұл қабілет әлеуметтік әділдікке қол жеткізуге деген

талпыныстыңөзегіболыпсаналады.Әдебиетадамныңмейіріміноятып,жанашырлықсезімінің

артуындаерекшерөлойнайды,өйткенісөзөнерібізді,кейіпкерлерді,шынайыжандарғабалап,

олардыңсүйінішіменкүйінішінеортақтасуғабаулиды.МартаНуссбаумныңкітаптары:«Ізгіліктің

осалдығы» (The Fragility of Goodness, 1986), «Махаббат білімі» (Love’s Knowledge, 1990) және

«Адамзаттыөркендету»(CultivatingHumanity,1997).

«Адамзатқарым-қатынасыаясындағыойменсөзформаларысаналуан.

Сайлаушы соларды таңдап қолдана отырып, білім, интеллект

құндылықтарына сезімталдық қасиет дарытып, саналы əрі объективті

пайымдауқабілетінигереді.Дауысберуүрдісідегеніміз,айналыпкелгенде,

осыны білдіреді. [Адамдарға] əдебиет – романдар мен драмалар,

картиналар мен өлеңдер ауадай қажет, «өйткені оларды дауыс беруге

шақырады».

АлександрМейкеджон,«Алғашқытүзетуабсолютті»

Адамзат əлемі тарих пен əлеуметтік фактілер жайлы білімге əркез

мұқтаж.

Бізбұлсұраныстыңəртүрлітиптегібағдарламалардың(curricula)

көмегімен қалай қанағаттандырылуы мүмкін екенін түсіне бастадық.

(Латынша «curriculum», «curricula» оқу бағдарламасы, сабақ жоспары

дегенмағынаныбілдіреді.Бұлтерминдіаудармамəтіндебағдарламадеп

бердік. – Ред.) Бірақ басқа жандардың өмірі жайлы көп деректерді мол

білетін адамдар əлі адамзат мүддесі үшін толықтай жұмыла қойған жоқ.

Гераклит 2500 жыл бұрын «Көптеген заттар жайлы білу білімді деген

ұғымды тудырмайды» деген болатын. Марк Аврелий «əлемнің азаматы

болу үшін біз тек білім алып қана қоймауымыз керек, бізден басқа

адамдардың мотивтері мен таңдауларын ұғынуға мүмкіндік беретін

жанашырлық қасиетін дамытуға тиіспіз» деген ойды алға тартқан еді.

Оларға мүлдем жат адамдар ретінде емес, көптеген қиындықтары мен

мүмкіндіктерін бізбен бөлісетін жандар ретінде қарауымыз керек. Дін,

жыныс, тап жəне ұлттық тегіне қарай бөлу, ұғыну міндетін қиындатады,

өйткенібұлайырмашылықтартекадамдардыңтəжірибеліктаңдауынғана

емес, сонымен бірге олардың«ішкі қасиеттерін», қалауын, ойларын жəне

əлемге қарау тəсілдерін танытады. Кейбір дəрежеде бұл барлық өнер

түрлерінедеқатысты.Əн,би,сурет,мүсінжəнесəулетөнері–осыныңбəрі

біздіңайналамыздағыадамдаржайлытүсінігіміздіңқалыптасуындабелгілі

бір рөл ойнайды. Бірақ əлем азаматтарына арналған бағдарламада

(curriculum) əдебиет саласы тегі əртүрлі адамдардың нақты жағдайы мен

түйткілдерінкөрсетугеқабілеттіболғандықтан,айрықшабайүлесқосады.

Аристотель «Поэтика» кітабының 9-тарауында айтқандай, əдебиет бізді

«боларыболып,бояуысіңгеннəрседенемес,алдаболуымүмкінжайттан»

хабардар етеді. Осы мүмкіндіктер білімі саяси өмірде құнды қорға

айналады.

Əдебиет адамзаттың қиялын қалай дамытуы мүмкін деген мəселені

қозғамайтұрып,уақытпен кеңістікбойыншаайтарлықтайерекшеленетін

қосəдебитуындынықарастырыпкөрейік.Екіжағдайдадаəдебишығарма

тиістіазаматтықтүйсіккебаулитынайрықшадербесқабілеткежатады.

Б.з.д. 409 жылы Афина демократиясы дағдарысқа ұшыраған кезде

жазылған Софоклдің «Филоктеті» (Filoktet) жазылмас кеселге шалдығып,

елденаласталғаназаматқатиістіқамқорлықкөрсетумəселесінарқауетеді.

Троя соғысында гректермен шайқасу үшін Трояға кетіп бара жатқанда,

Филоктет қателесіп, қасиетті ғибадатхана ішіне кіріп кетеді. Сол кезде

храмдықорғапжатқанжыландароныңаяғыншағып,жарақатынанқанды

іріңағабастайды. Азапқатолы айқайы əскердің діни мерекенітойлауына

кедергі келтіреді. Осылайша қолбасшылар оны жападан-жалғыз, ас-сусыз

Лемнос шөлді аралына тастап кетеді. Бірақ өзімен бірге садағы мен

жебелерібареді.ОнжылданкейіноларФилоктеттіңсиқырлысадағымен

жебесі болмаса, соғыста жеңіске жете алмайтынын біліп, кері қайтады.

Алдап-арбап, соғысқа қатысуға көндіруді ойлайды. Қолбасшы Одиссей

Филоктетті адам құрлы көрмейді, оны тек қоғамдық мүдденің құралы

санайды. Бірақ қарапайым сарбаздар наразылықтарын хормен білдіріп,

оғанқарсылықбілдіреді(169–176):

Оғанжанымашиды.Ойлан,қалай?

Жолдастажоқ,жазыларқайданжара-ай?

Жоқмүсіркердосмінезі,

Аянышты,ашбірөзі,

Қандыобырғажемтікболыпкетерер,

Азық-ауқат,мұқтаждығыендінеменөтелер?

Міскінқалайбұлдүниеніңтауқыметінкөтерер?(М.Т.

)

Көсемдерінен ерекшелігі – хор айтушылар өздері өмірінде көрмеген

адамды жанды жəне жанашыр кейіпте мүсіркейді, оның жалғыздығын,

дертін,өмірсүругедегенжанталасынсуреттейді.Бұлүдерістеоларпьеса

арқылы көрермендерді ауқатты адамдар назар аудара бермейтін мұқтаж,

баспанасыз жандардың орнына қойып көруге үндеп, жандарын қозғауға

тырысады. Осылайша драма, тұтастай алғанда, кейіпкерлері айтатын

жанашыр көзқарас қасиетін дамытады. Пьесада мұндай жанды қиял

Филоктетті құрал ретінде қолдануға қарсы саяси шешімді тұспалдайды

жəне көрермендер мұның саяси жəне моральдық құнды нəтиже екеніне

иланады.Көрерменніңбойындапайдаболатынмұндайжанашырмінездің

əлеуметтікпайдасынкөрсете отырып,драмаөзініңпайымдарынлайықты

азаматтыққоғамменбіліктібұқаралықтаңдаудыңқалыптасуыүшінқұнды

ұсыныстар ретінде бағалайды. Қоғам мүддесіне салғырт қарамау керек

болса да, егер адамдар мақсатқа жету жолында бір-бірін құрал ретінде

бағаласа,ондабұлигіліколарғажақсықызмететпейді.

РальфЭллисонның«Көрінбейтінадамы»(InvisibleMan)(1952)қабылдау

мен мойындаудағы сəтсіздіктеріміз жайлы осы дəстүр мен көріністі əрі

қарай дамытады. Оның қаһарманы өзін «көрінбейтін» деп сипаттайды.

Өйткені романның өн бойында əртүрлі нəсілшіл-теріс стереотип құралы

ретінде кездеседі: электрлі (electrified) кілемшеде жатқан тиындарға

жыртқыштай тап беретін жəбірленген қара бала; жүргізушіге ауқатты

қорғаушы деп сенген ізгі студент; сол қорғаушысының кінəсі мен

үмітсіздігіжайлысөздерінтыңдағанқұлақ;қаладағытөңкерісқозғалысын

күшейтетінбүлікшіл-белсенді;қаранəсілдіболғаныүшіншетқақпайкөріп,

сексуалды бейнелермен есейген, əйелдердің жалаңаш суреттерінен тоят

табатын зорлықшы əрдайым өзіне тиесілі міндетті орындағаннан гөрі

«ешқашан сүймеген жəне бағаламаған» жайттарға ұшырайды да жүреді.

Сонымен бірге «басқалар» «қиял əлеміне», яғни бетпе-бет келген адам

шындығына емес, өз ойларына сүйеніп жасап алған əлемге жұтылып

кеткен. «Сіз бір нəрсенің дұрыс емес екенін біле тұра, оған мəн бермей

жылдарбойыжүребересізжəнекенеттенөзіңіздіңауасияқтыкөрінбейтін

мөлдірəлемекеніңіздібайқайсыз».Көрінбеуқасиеті–олардыңкөңіл(ішкі)

көзінің еншісіндегі іс, осы көз бен физикалық көздері арқылы олар

шындыққатурақарайды».

ЭллисонныңгротескетолысюрреалистікəлеміСофоклдіңпьесасындағы

классикалық əлемнен қатты ерекшеленеді. Сонымен бірге екеуінде де

көтерілген мəселелер бір-бірімен тығыз байланысты: əлеуметтік қабаттар

(stratification) мен əділетсіздік, манипуляция мен қанау жəне, бəрінен

бұрын, азаматтар мен жолдастар үшін көрінбеушілік пен ашықтық

(transparent) жағдайы. Софоклдің драмасы сияқты, ол да осы шетқақпай

құбылыстарын зерделейді əрі қатаң айыптайды. Осы драма тəрізді ол өз

оқырмандарынкөрінбейтінкейіпкерлерденгөрібасқаданəрселердібілуге

жəнекөругешақырады.«Көрінбейжүріпжəнеденесіз,даусыместілмесе,

ментағынеістейаламын?Тағыданеістейаламын,бірақсіздіңкөздеріңіз

көрген кезде, шын мəнінде, не болады?».

 Бұл оқырмандардың ішкі

көздерінеəсеретеді.Жүрегімізбірдейсоққандағанатонныңішкібауындай

туыстық орнайды деген қарапайым түсініктен бас тарта отырып, ол

оқырмандардыңадамгершілікқасиетінсынайды.

Эллисон жазушы өнерін тікелей демократия мүмкіндігімен

байланыстырады. Көрініс пен оның жоғалуы, теңдік пен оны терістеу

сияқты қайшы сезімдерді көрсете отырып, роман, ол кіріспеде

жазғанындай, «біз халқымыздың демократиялық идеяларға талпынған

немесешегінгенкездегіекіұдайкүйінбелгілейтінкедергілертолқындармен

араласып кетуге тырысқанда, əрі қарай жүзіп кетуімізге көмектесетін

үміттің,түйсікпенсерпілістіңжемісіретіндетууымүмкін».«Шығарманың

мақсатытекбұданғанатұрмайды,–депжалғастырадыол,–бірақбұл–бір

дұрыс əрі төтенше мақсат». Демократия үшін институттар мен

процедуралар ғана жетпейді. Бұл «басқалардың өмір тəжірибесінен де

танылатын кейіпкерлер мен тақырыптарға арқау болған ортақ адами

құндылықтардыжоққашығарудыңосыұлттықтенденциясынжеңуүшін»

айрықшакөзқарастыдаталапетеді.Романныңстереотиптергедегентабиғи

емес сатиралық қатынасы, оның бейнелер мен символдарды таңғажайып

түрде қолдануы (мəселен, ақ бояу шығаратын фабрикадағы қиялдағыдай

ғажайып түрде өтетін оқиға тізбегі)жəне күйреген үміттің өткір сəттерін

беруіосыкөзқарасқажолашады.

Эллисон айтқандай, азаматтық қиялды қалыптастыру əдебиеттің дербес

міндеті емес, бірақ бұл – бір маңызды рөл. Нарративті өнер бізге өмірді

кездейсоқ туристің таңданысынан əлдеқайда басқаша кейіпте көруге

мəжбүрлейтін күшке ие. Яғни өнер арқылы біз жанашырлық сезімді

көркейтеміз, қоғамдағы көзге көрініп тұрған шетқақпай құбылыстарға

наразылық білдіреміз. Біз тұрмыс жағдайының өзімізбен кейбір ортақ

мақсаттар мен жобаларды бөлісетін адамдардың өмірін қалай

анықтайтынын байқаймыз.Адамдардыңəл-ауқаты əрекетету мүмкіндігін

ғана емес, сонымен бірге олардың талпыныстары мен қалауларын, үміті

мен үрейін де қалыптастыратынын көреміз. Мəселен, нəсілшіл

стереотиптертарихыадамныңөзінбағалауына, жетістікпенмахаббатына

қалай əсер етсе, басқаны ұғыну да бізге шынайы əрекеттер мен білімге

қатысты мəселелер жөнінде əлдеқайда деректі тұжырымдар қабылдауға

жолашады.

Жоғарғыбілімстуденттердіңəдебиетжайлытүсінігінəртүрліжолдармен

жетілдіруітиіс.Бірақəдебиетəлемазаматтарыноқытудаөмірлікмаңызды

рөлойнайды.Сондықтан«олбұлфункциянықалайатқаруымүмкінжəне

біздің академиялық мекемелер «Басқаға» деген саналы əрі жанашыр

қасиетті ояту үшін қандай əдеби туындыларды оқытуы керек?» деп

сұраудың жөні бар. Осы сұрақты қойған кезде біз əлемдік азаматтық

мақсатының əдеби салада өте жақсы насихатталатынын байқаймыз.

Өйткені ол Батыс əдебиетінің танымал «үлгілеріне» жаңа туындылар

үстейдіəріқалыптасқанмəтіндердіталдауһəмсынаурухындазерделейді.

Əдетте əдебиетке «саяси күн тəртібімен» қарау жөнсіз деген пікір жиі

айтылады. Алайда құнарсыз да тартымсыз сипатта көрінетін ұшқары

эстетикалықформализмжайлыойланбайтұрып,мұндайталаптынегіздеу

қиын. Батыс эстетикалық дəстүрі өз тарихының өн бойында негізінен

кейіпкер мен қауымдастықты арқау етті. Заманауи «мəдени соғыс»

уақытындаосыдəстүрдісақтаубіздіңқолдауымызғамұқтаж.

Қиялменғажап

Бала ата-анасымен əңгімелесу барысында маңызды моральдық

қабілеттерге ие болады. Тіпті «Жарқ-жұрқ еткен жұлдыздар, таңданар

сағанұл-қыздар»(«Twinkle, twinklelittlestar, how Iwonder what you are»)

дегенқарапайымбесікжырларыныңөзібалаларғағажайып,құпиядүниені

сезінуге жол ашады. Олардың əуесқой қасиетін киелі сезімімен

ұштастырады.

Балаларкішкентайжұлдыздарғатаңданады.Осыкездеолар

аспандағыжайбейнелердіңкейдеқұпия,кейдеөзінеұқсайтынішкіəлемі

бардепқиялдаудыүйренеді.Оларөмірді,эмоцияменойларынішкіəлемі

жасырын бейнелермен тоғыстыруды үйренеді. Бірте-бірте бұған əбден

төселеді. Жануарлар мен адамдар жайлы ертегілер тыңдауға жəне айтуға

дағдыланады. Бұл ертегілер олардың əлемді түсінуге деген

талпыныстарымен жəне ондағы өз əрекеттерімен қабысады. Əңгімеден

(ертегі) айырылған балалар басқа адамдарға қарау қабілетінен де

айырылады. Өйткені адамның жан-дүниесі жұлдыздардың ішкі əлемі

сияқтыкөзгекөрінбейді.Олартаңғалуытиісһəмалдымдатұрғанмыңсан

жұлдыздыңмендегідейэмоциясы,сезіміменойларыбар,қиялдыұштамай

оған қолжеткізу мүмкін емес деп ойланғаныжөн. Ал қиялдың қақпасын

текертегіашады.

Нарративойыныбалалардыадамтəріздеспішіндердіөздерібілетінүміт

пен үрей, махаббат пен ашу-ыза үйі ретінде қарастыруға баулиды. Бірақ

əңгіме айтумен байланысты, əрбір адамның басқаны ұғынуының керемет

шектеріндекөзгеайқынкөрсетеді.«Таңғаларсағанұл-қыздар»дейдіəлди.

Осы қарапайым жолдарға қарап, үрей, махаббат, жанашырлық, ашу,

кішкентайжұлдызнемесекезкелгенбасқабіржаратылысякиадамжайлы

сəбидің өзі толық ұғына алмайтынын көреміз. Шын мəнінде, əңгіме айта

алатынбалашынайыөмірдегіадамдардангөріертегідегіадамдардыоңай

тануға болатынын бірден біледі. Яғни Марсель Прусттің «Оралған

уақытта» (The Past Recaptured) туындысында суреттегеніндей, жиі-жиі

«біздіңсезіміміз жоя алмайтынжансызкедергіні»,яғнисезімдікқиялмен

де кіру мүмкін емес жабық болмысты ұсынады. Балалар ата-аналарына

сұраққойып,кейінненосыкедергілержайлыбіледі.Соныменбіргеолата-

анасының өзінің санасында өтіп жатқан құбылыстардың бəрін білуге

қызықпайтынындатүсінеді.Əңгімелерменоянатынтаңғалудағдысыбасқа

адамдыөзіненбарыншаерекшеқасиеттеріменқұрметкелайықтыжасырын

сезімдерібарауқымдыжəнетереңболмысретіндеайқындайды.

Осындай əртүрлі тəсілдерге қарағанда, нарратив қиялы моральдық

байланысүшінмаңыздышартқаайналады.Эмпатияқасиетіменболжамы

белгілі бір азаматтық сипаттан қауымдастық сипатқа жеткізеді. Адам

біреудіңжекеөмірініңерекшелігіменқұпиясынақұрметкөрсетеотырып,

басқаның мұқтаждығына жауап беру сезімін дамытады. Осы

қажеттіліктерді тұрмыс жағдайында қалай анықтайтынын байқайды. Бұл

əдеби қиялдың кейіпкерлер тағдырына қатты алаңдауға итермелеуінен

келіп шығады. Ішкі жан дүниесі бай, бірақ көңілдегінің бəріне мəн бере

қарау мүмкін емес кейіпкерлерді осылайша сомдайды. Бұл үдерісте

оқырман ішкі дүниенің болмысты толық адам деп анықтаудағы маңызын

көріп, жан дүниенің жасырын мазмұнын құрметтеуді үйренеді. Əдебиет

теориясының маманы Лионель Триллинг нақ осы сананың ішкі өміріне

деген құрмет жөнінде жазады. Роман оқырманының қиялын «либерал

қиял»

 дегенде, ол осыны меңзеген болатын. Бұл роман оқырманы адам

еркіндігін құрметтей отырып, бақытқа жетудің материалды шарттарына

мəнбередідегендібілдіреді.

Балалар есейген сайын осы əдеби сценарийлердің моральдық һəм

əлеуметтікқырларыкүрделенетүседі.Ерекшеліктерментолығатынболады.

Сөйтіп,оларбірте-біртетекқана үміт пен үрей, бақыт пен қайғысияқты

бірлескен,бірденұғынықтықасиеттердіғанаемес,батылдық,ұстамдылық,

абырой, табандылық пен əділдік тəрізді əлдеқайда күрделі мінездерді

басқалардан өзіне еншілеуді үйренеді. Бала үшін бұл ұғымдар дерексіз

түрде анықталуы мүмкін, бірақ олардың өзінің дамуы мен басқалармен

əлеуметтік байланыстардағы мəнін толық ұғыну үшін олардың нарратив

жағдайындағыдинамикасынүйренуқажет.

Балалар мұндай күрделі фактілерді қиялымен қамти алған кезде

жанашырлыққабарыншақабілеттіболатүседі.Жанашырлық,біржағынан,

өзінеұқсайтынбасқаадамныңайтарлықтайбіркеселгеұшырауынанемесе

бақытсыз жағдайға тап болуына оның өзінің кінəлі емес екенін

мойындауын білдіреді. Көптеген моральдық дəстүрлер көрсеткендей,

жанашырлық қасиеті Батыс пен Шығыс философиясында тұрақты түрде

талданады. Ол, мүмкіндігінше, бақытсыздық мəнін қасірет шеккен

адамның халімен, бірақ кейде осы адамның өз көзқарасынан тысқары

тəсілмен бағалауды талап етеді. Адам Смит: «Ақыл-санасын жоғалтқан

адамдаркеселгеұшырағанынөздерібайқамасада,бізоларғажанашырлық

танытуымызкерек», – дейді.Бұлкеселдіңшығынышаш-етектен,өйткені

бақылаушыоныңөмірдегірөлін«қырсықшалған»депбағалайды.Бұл,өз

кезегінде, қиялдау, елестету сезімін қосқанда, өте күрделі моральдық

қабілеттер жиынтығын, өзін оның орнына қойып көру (əдетте, біз мұны

эмпатия деп атаймыз) жəне кері шегініп, адамның өзі болып өткен

оқиғаның толық жай-жапсарын ұғына алды ма деп сұрау қабілетін талап

етеді.

Жанашырлық тағы да бір нəрсені, яғни апат алдындағы дəрменсіздік

сезімін де талап етеді. Жанашыр сезіммен жауап беру үшін мен «бұл

қайғығаұшырағанадамныңорнындаменіңдеболуыммүмкінғой»деген

ойды қабылдауға дайын тұруға тиіспін. Егер «мен қарапайым тобырдан

биікпін»һəм«ешқандайбəлегеұшырауыммүмкінемес»депилансам,онда

бұлай жасай қоюым екіталай. Бұдан ерекше де жайттар бар, кейбір діни

дəстүрлерде Құдайдың жанашырлығы суреттеледі. Бірақ Аристотель мен

Руссо сияқты философтар «кемшін адамдар басқаның қасіретіне

ортақтасып, жанашырлық білдіруді қаласа, өздерінің мүмкіндіктері

қайғылы адамдардың халіне ұқсас деп илануы қажет» деп дұрыс

тұжырымдаған. Олар байқағандай, бұл мойындау «неліктен жанашырлық

əдеттебасқаадамдардыңмұқтаждықтарынжаппайқолдауғажетелейтінін»

түсіндіруге көмектеседі. Əрқайсысы «Бəлкім, бұл мен шығармын, өзімді

емдеуінқалаптұрғанменболармын»депойлайды.

Осы мəндегі жанашырлық біздің ортақ əлсіз жерімізді бірден түйсінуге

жол ашады. Адамдардың жақсы тұрмыс үшін жетіспейтіні көбінесе

жағдайға тəуелділік, мұқтаждық пен кем-кетік дүние екені шындық.

Руссоның «Эмильде» айтқанындай, адамдар қиялында өздерін қайғылы

күйде əрі сырқат жағдайда елестете алмай тұрып, бұл фактіні толықтай

сезіне алмайды. Басқаның азабына жанашырлық танытқан кезде адам

қанша көркейіп, күшейіп кетсе де, одан жанындағы жəрдемге мұқтаж

адамның қажеті өтеліп кетпейтінін ұғады. Мұндай ескерту, дəстүрлерде

көрінгендей, бəрінен бұрын əлсіздерге ілтипат көрсетуге əкеледі.

Софоклдің пьесасында Филоктет сарбаздарға: «Сендер де мен тартқан

азапқа ұшырауларың мүмкін еді», – деп, олардан көмек сұрайды.

Жауынгерлержəрдемберугекеліседі,өйткеніоныңауыржағдайыніштей

сезініптұреді.

Сондықтан қоғам мүшелері бір-бірімен осындай əлсіздіктерімен,

мұқтаждықтарымен, сонымен бірге бірдей жетістікке жету жолдары

бойынша байланыста болатындай көрінеді. Аристотель «Поэтиканың» 9-

тарауында түйіндегендей, əдебиет «тарихқа қарағанда əлдеқайда

философиялық сипатқа ие», бұл оның адамдармен ортақ түсіністікке қол

жеткізуүшінəлдеқайдақолайлыекенінбілдіреді,өйткеніолбізді«болуы

мүмкіннəрселермен»,ортақмүмкіндіктермен жəнеолардың адам өміріне

əсеріментаныстырады.

Жанашырлық шектеуді (demarcation) талап етеді: мен өзіммен

мүмкіндіктердібөліскен серіктерімдіқандай болмыс деп санауға тиіспін?

Біреу кəміл сезімнің иесі болуы һəм өз əлеміндегі көптеген адамдарды

көрінбейтін,олардыңмақсаттарынөзінеқатысыжоқнəрседепқарастыруы

мүмкін.Руссоəдеттебіреудібарлыққұбылмалытабысқажетелейтінжақсы

білімкедейнемесеауруды,құлментөменгітаптыңмүшелерінмойындауды

теріске шығаруды қиындатады деп санайды. Жағдайдың өзгеретінін

ескерсек, олардың кез келгені, шынымен, менің де басыма келуі мүмкін

екенінбайқауқиынемес.Ұлттардышектеудедəлосылайойдыңшегінен

шығыпкетуімүмкін.Мəселен, соғыс кезіндегіеңжиікездесетін қауіптің

бірі – ұлтын жоғалтып алу. Нəсіл, жыныс һəм жыныстық бағдар

шектеулерініңтарихитұрғыданəлдеқайдакүштіекенідəлелденген;өйткені

еркектің əйелге, ақ адамның қара адамға, тіпті (ертедегі психиатрия)

қалыптыадамныңгейге яки лесбиянға айналуымүмкінеместейкөрінеді.

Олайболса,бұлжағдайда,қиялкүшіарқылыжанашырлықмінездідамыту

өте қажет. Өйткені адам нəсілін өзгерте алмаса, ол өзінен бөлек нəсілде

өмірсүрудіңқандайболатынынойлайды.Əртүрлінəсілнемесежыныстық

бағдардағы адамға жақындап, дəл солардай өмір сүргісі келетін адамның

орнынаөзінқойыпкөреалады.

Руссоадамдарбір-бірінентектұрмысжағдайларыменғанаерекшеленеді

дегендіайтады.Алқалаулары,мақсаттарыменэмоцияларыбірдей.Бірақ,

шынмəнінде,қиялдағынəрселербіздіңбəріміздіңбүйрегібұрыптұратын

бауырлар емес екенімізді, қысым жағдайының қалау, эмоциялар мен

ұмтылыстардытудыратынынкөрсетеді.Кейбіркейіпкерлердіңсезімібізбен

бірдей,алкейбіреулеріжеңілбірегейліктітерістейді.Бірақбірегейленудегі

мұндайсəтсіздіктіңөзітүсіністіктіңтүпбастауыболаалады.Əрібірегейлік,

əріоныңжоқтығыарқылыбізөмірдіңадамдарғанетартуеткенінбілеміз.

Өзінің барлық мүшелеріне əділетті қарауға жол ашуды қалайтын қоғам

əлеуметтік шектерді кесіп өтетін я болмаса кесіп өтуге тырысатын

жанашырлықсезімініңжүзегеасуынаатсалысуүшінсалмақтынегізгеие.

Албұлəдебиеттіңқамынойлаудыбілдіреді.

Əдебиетжəнежанашырлықсезім

Азаматтықсезімніңіргетасыертежастанқалануыкерек.Балаларəсіресе

өздерісүйетінересектерарасындаертегілерді,бесікжырларыменəндерді

зерделейтіндіктен, олар басқа жанды тіршілік иелерінің қасіретін өткір

түйсікпен аңғара бастайды. Осы тұрғыдан алғанда, əңгімелер балаларды

өмірдің соқтықпалы-соқпалы сəттерімен жүздестіре бастауы, эмоциялық

түрде олардың өзектілігі мен маңызына сендіруі мүмкін. «Ол адамның

қасіретінкөрсін,оныңадамзатқайғысынсезінуінемұршаберіңдер»,–деп

жазадыРуссоөзініңқиялдағыоқушысыжайлы.«Оныңқиялынəрадамның

маңын торып жүрген қауіппен абыржытып қорқытыңыз. Ол

айналасындағыбарлықбəленікөрсінжəнеолардысипаттағаныңдыестіген

кездеөзіңдідеқайғығаұшырапқалатындайүрейлісезімдеұста».

Ересектеу балалар мен жасөспірімдерге əлдеқайда күрделі əдеби

шығармаларды оқытқан жөн. Жасөспірімдерді адамгершілікке баулу

мақсатында ежелгі Афина мəдениеті трагедиялық драманы өте маңызды

санаған. Егер трагедияға өту азаматтық һəм саяси мəселелерден бөлінген

тəжірибені білдірсе, ол «эстетикалық тəжірибе» ретінде қабылданбайды.

Б.з.д.Vғасырдағытрагедияфестивальдеріазаматтықжоралғығажататын,

оның барысында басқа барша азаматтық қызметтер тоқтатылып, барлық

азаматтарбіржердебасқосатын.Драмаларəдеттеолардыңморальдықəрі

саяси мазмұны мен басқа да мінездері ретінде бағаланды. Шындығында,

Аристофанның «Құрбақаларында» (Frogs) сақталған əдеби сыншылдық

көрсеткендей,метр,лексикаменөлеңформаларыныңқұрылымыөз-өзінен

моральдықмазмұндыжеткізеді.Трагедияларашыпкөрсетудімақсатеткен

солкездегіазаматтықбілімқандайболды?

Трагедиялар жас азаматты адамзат өмірінде болуы мүмкін

жамандықтарментаныстырады.Өмірдежастарқасіреткеұшырамайтұрып,

ол жайлы мəлімет беруді мақсат етеді. Бұл үдерісте олар көрермендер

қапысыз қабылдайтын, жастарды шабыттандыратын қайғы мен қасіретке

маңыз дарытады. Ол – драманың поэтикалық һəм көрнекі ресурстарына

моральдық мəн беретін тəсілдердің бірі. Көрермендерді трагедиялық

қаһарманмен теңестіруге шақырып, сонымен бірге «қаһарман,

салыстырмалы түрде алғанда, жақсы адам, оның басындағы қасірет

қасақана зұлымдықпен байланысты емес» деп сипаттап, драма қиялды

баурап, қайғыға жанашырлық білдіреді. Бұл эмоция драмалық формада

құралған.

Осы үдерісте көрермендердің жанашырлық сезімі барлық адам үшін

ортақмəндегіқауіпұғымыменкеңейетүседі.Трагедияларосындайадамзат

өмірінің мүмкіндіктері мен кемшіліктерін, адамзат өмірі мен басқа

құдайлар мен жартылай құдайларға тиесілі шектеуі аз өмір арасындағы

контрасты қамтиды. Бұл үдерістеоларөзкөрермендерініңқиялынақанат

бітіріп, оларды ерлердің соғыс əлемінен əйелдердің отбасы əлеміне

көшіреді. Олар ежелгі Афинаның болашақ еркек азаматының өзін, шын

мəнінде, тек қана кедей, босқын, генерал, құлмен теңестіруін емес,

сонымен бірге оның трояндар мен парсылардың, африкалықтар мен

əйелдер,қыздарменаналардыңкейпінетүсіпкөруіндесұрайды.

Осындай бейнелеу құралдарының арқасында драмалық ұқсастықпен

қатар айырмашылықты да зерттейді. Өзін драмадағы əйелмен

сəйкестендіріп, жас еркек көрермен өзімен-өзі қала алатынын байқайды,

яғни моральдық ізгілігі мен міндеттері бар адам жайлы толғана алады.

Екінші жағынан, ол осы бірегейлік арқылы өзінің меншігінде жоқ көп

нəрсені байқайды: мəселен, зорлыққа ұшырау ықтималдығы һəм

дұшпанның баласын көтеріп жүруге мəжбүрлік; өзі бағып-қаққан

балаларының өліміне куə болу; өзінің күйеуінен айырылу жəне соның

салдарынан түбегейлі əлеуметтік қолдаудан жұрдай болу. Ол адамдар

қасірет пен сұмдықпен бетпе-бет келгенде айтуға қабілетті фактілерді ой

елегінен өткізеді. Трагедияда болған жайттарды өзіне қатысты нəрсе

ретіндеойланудыөтінеді.Бүгінгікүнгедейінсаясикүнтəртібіндеболмаса

да, «ұлы кітаптар» ретінде бағаланған осы драмалар соғыс кезінде

тұтқынға түскен адамдарға қалай қарау керектігі жайлы демократиялық

пікірталастарғасəйкескелетін.Көрінбейтінəлеуметтікжайттардышешуге

күшсалғандрамалардыңбелсенділігіосыпікірталастарғадақатысты.

Əдебиетқоғамдыжалғызқұбылысетіптүрлендірмейді.Бізосыкүштің,

кей тұрғыда, радикалды драмалық оқиғалардың қоғамда орын алғанын

білеміз. Мəселен, солдəуірдің өлшемімен алғанда, əйелдергекөрсетілген

қысымныңсөзболуы,басқаларжайлыкейбіридеялардыңғұмырыуақытша

болуы мүмкін, бірақ қоғамға əсер ете алмайды. Өйткені үйреншікті

əдеттердің, айрықша мəртебе мен шарттардың тамырын тереңге жайған

құрылымдарыбəрібіркүштіеді.Алайдаөнерпішіндерікөрермендерінбір

сəтке өз əлемінің көрінбейтін адамдарын түйсінуге мəжбүрлейді, жоқ

дегенде,бұл–əлеуметтікəділдіктіңбастауы.

Трагедияжанрыкөрермендеріненмəдениһəмұлттықшектеулерденасып

өтудісұрайды.Екіншіжағынан,өзініңəмбебапəрідерексізсипатындаол

күнделікті азаматтық өмірдің басым бөлігіне, адамдардың мəртебе, билік

пенбайлықтағыайырмашылықтарынажəнеосыменбайланыстыойлаумен

сөйлеу тəсілдеріне мəн бермейді. Осы себепті, əдебиетке азаматтықтың

құралыретіндеқызыққанкейінгідемократиялықойшылдар,əсіресероман

жанрына қатты көңіл аудара бастады. Романның дамуы заманауи

демократияның көркеюімен сəйкес келді əрі оған қолдау көрсетті.

Оқырмандар реалистік романды ерекше құштарлықпен оқи отырып,

трагедияны тамашалаушылар бастан кешірген күйге, тіпті одан да əсерлі

сезімге бөленеді. Олар қарапайым жанға құшағын ашады, патшалар мен

корольдің балалары үшінғана емес, зауыттың ауыр да азаптыжұмысына

жегілген немесе Лондоннан Кентербериге дейін ас-сусыз жиырма алты

миль(бірмиль–1610метр.–Ред.)жолжүргенДэвидКопперфилдүшінде

қам жейді. Кедейлер өмірінің осындай нақты шындықтары трагедиялық

поэзиядағықолжетімсізжандысуреттердіоныңжүрегінеорнықтырады.

Соныменбіргеоқырманұқсастықпенерекшелікқасиеттеріндеүйренеді.

Таптар айырмашылығы жайлы романды оқып отырып (мəселен,

Диккенстің бір романы), адам, бір жағынан, кейіпкерлердің өмірі мен

арманы, үміті мен қасіретіне қатысты көп жайттарға қанығады. Алайда

кедейкейіпкерлердіңөмірінортатаптағы оқырмандардың өміріненқатты

ерекшелейтінжайттардааземес.Мұндайоқырмандаркейіпкерлердіңбай

жəне ауқатты өмірге деген ұмтылыстары жайлы ойлап, осы

айырмашылықтарды бағалайды. Олар жалпыадамзаттық мақсаттар мен

тұрмыс жағдайынан туған бөтендік сезімі арасындағы нəзік байланысты

көріп, ішкі əлеміндегіайырмашылықты байқайды. Тап, нəсіл, ұлт, гендер

мен тек айырмашылығы адамдардың мүмкіндігін, сонымен бірге

психологиясын да қалыптастырады. Мəселен, Эллисонның «көрінбейтін

адамы»«бəрімізбауырмыз»дейтінжеңілəріүстіртжанашырлықтыжоққа

шығарады.Өйткеніоныңішкіəлеміоқырмандықараңғыһəмқорқынышты

сипатыментаңғалдырады.Себебіқамқоротбасыныңқауіпсізбаласыбірте-

бірте жабайы һəм пессимист адамға айнала бастайды. Осылайша біз

нəсілшілдік дертінің (расизм) сана-сезімге қалай тереңдейтінін ұға

бастаймыз.Мəселен,баяндаушыныңГарлемкөшесіндегісатушыданбатат

ботқасын сатып алатын көріністі қарастырайық. Оның үйіне деген

сағынышы, қуанышы мен мойындауы, бір қарағанда, таныс дүниелер;

бірақ ол өзінің қара нəсілді екенін көрсететін нышан деп білетін нəрсеге

құмарлығын жасырмау керек деп шешкен кездегі ұят сезімімен күресі –

орта таптағы ақ нəсілді оқырман үшін бейтаныс жағдай, яғни ол өзін

мұндай тəжірибемен сəйкестендіре алмауы мүмкін. Алайда мұндай

жанашырлықтың сəтсіздікке ұшырауы əлдеқайда терең, əлдеқайда

жанашыр сезімді тудырады. Өйткені оқырман бастапқыда басып-

жаншитын нəсілшіл тəжірибені сезінбей өсетін адамның, ақыр аяғында,

осытəжірибеменқалыптасқанынкөреді.Оғанкүмəнсізиланады.Оқырман

қаранəсілділерді басып-жаншу арқылы қалыптасқан мұндай тəжірибе

өзініңнемесежақынының«басынакелуідемүмкін-ау»дегенойғакеледі.

Түбінде,бұрынғықалыптасқантүсініктенарылукерекдегенойтүйеді.

Стоиктердің де əлем азаматтарына үндеу тастап, бір-бірінен

ерекшеленетін адамдардың өзара жанашырлық сезіміне қол жеткізуін

сұрағандағы талап еткені – осы күрделі түсіндірмелі өнер.

 Алайда бұл

идеяны əлдеқайда күрделі əлемнің бөлігі болып саналатын плюралистік

демократиялыққоғамдағыойлауменпайымдаудыңмаңыздыбөлігіретінде

белгілі бір демократиялық жолдармен дамыту керек. Бізге осы міндетті

атқаруда айрықша көмек беретін – өзіміздің дербес дəстүріміздегі əдеби

бейне. Уолт Уитмен əдеби суреткерді демократиялық азаматтардың

таптырмайтын ұстазына балайды. «Олардыңпрезиденттері, – депжазады

ол,–ақындарсияқтыолардыңортаққазыларыболаалмайды».

Олəдеби

өнердемократияныңмəйегіндежатқан түйсікпенпайымдау қабілеттерін,

жекелейалғанда,«ерменəйелдіңмəңгілігінкөру»қабілетіндамытадыдеп

ұйғарады. Адам əдебиет арқылы «ер мен əйелді арман немесе нысана»,

статистика немесе сандар кейпінде көрмейді, олардың мақсаттарын

ұғынады,күрделіішкіəлемінебойлайды.Уитменніңдемократиялықпоэзия

жайлы идеясының оның ежелгі Афина идеясын заманауи Америка

жағдайына бейімдеу екенін ұғамыз: «Көрме əнінде» («Song of the

Exposition»)олежелгігрекпоэзиясыныңМузасыАмерикадағыалуантүрлі

адамдар мен олардың техникаға деген таңғажайып махаббатына

қарамастан, Жаңа əлемге (Америка) қоныс аударып, өзінің өлеңдеріне

шабытбердідепжырлайды.

Уитменақынның«мəңгіліктікөру»қабілетіəсіресебізтоптыңортасына

түскенде маңызды деп есептейді. Өйткені оның мүшелері: əйелдер мен

нəсілдіказшылықтар,гомосексуалдар,кедейлерменəлсіздердібіздіңқоғам

əрқашанлайықтыбағалайбермейді.Əдебисуреткердіңəлеуметтікрөлінің

маңызды бөлігі біздің барлық қуғындалған жəне езілген адамдарға деген

жанашыр сезімімізді оятумен, олардың армандарына үн қосумен

түйінделеді.Ақын:«Мен–жанашырлықжаршысымын»,–депмəлімдейді

«Өзімжайлыжырында»(SongofMyself22.461–24.5):

Менкөптегенаңғалдауыстарестимін,

Тұтқындарменқұлдардыңшексізүндерін,

Ауруменүмітсіздердің,ұрыларменергежейлілердің.

***

Ментыйымсалынғандауыстарестимін,

Жыныстарменқұймырлардың,шілтерлердіңдаусын

естимін,жəнеперденітүремін.

Оғашдауыстардыңмəнінайқындап,түрлендіремін...

Күнніңалапатшұғыласыменіөлтіретіндейшыжғырады,

Егерменосындатұрмасамһəмсəуледенбойтасаламасам.(М.Т.)

Ақын,шынмəнінде,өзсөзіндемократияүшінбірсəулеліүміткебалап,

үнсізадамдардыңдаусынаайналады.ЭллисонсияқтыУитмендеөзімізбен

бірге өмір сүріп жатқан, ет пен сүйектен жаралған пенделердің қасіретін

көре алмайтын соқырлығымызды тілге тиек етеді. Оның өлеңдері

Эллисонныңроманытəріздіөзінбасқалардымойындауменоларғақосылу

құралыретіндесуреттеледі.Оныңталапететінтүсінігібасқаадамдардың

үндеріменқұқықтарынақұрметкөрсетудіталапетеді.Басқалардыңдабіз

сияқтыкүш-қуатқаиекүрделіболмысекенінескесалады.Оларқарапайым

объектілердеемес,үстемдікпенқанағатсезімініңиелерідеемес.Сонымен

біргебұлқажеттілікпенкемшіліктіайқынтүйсінугежолашады.Дəлосы

ұғымындаəділдіккебейсаналытүрдеұмтылуқасиетінемаңыздарытады.

Афинадағысияқты,Америкададаəдебиқиялданнəралғанжанашырлық

сезімі бірден саяси өзгеріске əкелмейді, алайда бізді оның моральдық

құндылығын терістеуге мəжбүрлемеуі тиіс. Егер біз Уитменнің идеясын

басшылыққа алсақ, онда əдебиет саласын азаматтарға арналған

бағдарламаныңөзегінеқоюөтемаңыздыдегенқорытындышығаруымызға

болады. Өйткені оның азаматтық санаға қозғау салып, игілікті іске

атсалысқысы келетіндерге аса маңызды түсіндірме (interpretation)

жұмысынатқаратыны,ақынныңөнеріндедамытарыанық.

Марк Аврелий нарратив қиялы тұрғысынан тағы да бір мəлімдеме

жасады. Бұл жазалаушы күшті терістеуге үлес қосады. Бұл мынаны

білдіреді: мəселен, біз біреудің неліктен ашу-ызамызды тудыратындай

əрекетжасағанынтүсінсек,онықұбыжықкейіптеелестетеқоймаймыз,ол

жайлызұлымнемесебөтендепойламаймыз.Тіптіегербізоныңəрекетін

толық түсінбесек те, шебер жазушының мəнерімен оған сұрақ қойып, ол

адамның психологиясын өзімізде бейнелеуге тырыссақ, мұның өзі ашуға

қарсы дəрі бола алады. Біздің ашуымызға тиген ата-анамыз, сүйіктіміз я

болмаса балалардың ақталу əңгімесін өз-өзімізге айту қабілеті бізге

өзімшіл əрі кекшіл мінезден қашуға көмектесетін кезде, жеке өмірімізде

осы психологиялық механизмнің қалай жұмыс істейтінін оңай түсінуге

болады. Əсіресе, біздегі психологиялық жəне тарихи сипаттан тыс жат

объектілер ретінде қарастыруға болатын саяси өміріміздегі осы қабілет

өзімізден басқа адамдармен қарым-қатынасқа түскен кезде барынша

маңыздырөлойнайды.

Бұлсəтқоғамныңашу-ызасынаұшырағанкейіпкерлергеарналғанəдеби

туындыларғабірнешеретарқауболды.РичардРайттың«Туғанұл»(Native

Son) романын оқыған адам қылмыскер ретінде айыпталған Ұзынтұра

Томастың құбыжық кейпін, соты болған соң, оның баспасөздерде жарық

көруітуралы оқиға желісіндеөзі танитын күрделіадамменсалыстырады.

Эдуард Морган Форстердің өзі дүниеден өткеннен кейін жарияланған

«Морис»(Maurice)романыныңоқырманыдəлосылайромандағыкөптеген

кейіпкерлер арқылы гомосексуал жігіттің азғын стереотиптерін Мористің

өзініңішкідүниесіменсалыстырады.Өйткеніоқырманоныңжан-дүниесі

мен қарым-қатынасқа түсуге деген арманын жəне махаббатқа деген

құлшынысынбіледі.Уитменайтқандай,əдебиұғымдегеніміз–біртоптың

жеккөрінішінеұшырағанадамғақатыстыоянатынқиялдағыһəмсезімдегі

аяушылыққасиеті.Жатəріжəбірленгенкейіптекөрінетінадамдысанасына

енгізу–өзімшілмінездіңмəдениеттегікөптегентаптаурынжайттарғақиыс

келетінашықтықпенжауапкершілікқабілетінкөрсетудегенсөз.

Уитменнің аласталғандардың жанайқайын естуді талап етуі тағы бір

жайтты аңғартады: əдебиет өзінің азаматтық функциясын атқару үшін

шынымен де біздің ұжданымызды мазалауға, оятуға тиіс. Егер біздің

кейіпкерге бірден жанымыз ашыса, осылай істеуге шақыру сарынында

азғана моральдық құндылық бар. Кейде тəжірибе біздің дербес

жанашырлық сезімімізді айналып өтетін өзімізді көрсету қасиетіне

айналып кетуі мүмкін. Софоклдің «Филактетінің» көрермендеріне

тастаған үндеуі мынау: ол көрермендерді үсті-басын жара қаптаған

Филоктеттің жанұшырған айқайына, аққан іріңіне кейіпкерлердің

жиіркеніштідежексұрынкейіптеқарағанынбайқауғашақырады.Райттың

«Туғанұлы»сүйіктісіБессидітышқанөлтіргеннендеоңайөлтіресалатын

зорлықшыл қылмыскердің өміріне үңілуге үндейді. Дəл осылай,

«Көрінбейтінадам»даəртүрлікейіпкерлержəбірленгенжағдайданендей

жайттысезінетінімізді,ненібайқайалатынымыздыбілугеүндейді.Бұлда

романоқырмандарыүшінқиынтəжірибе.

Бұлтуындылардыңбəріқарапайымəдебитілменжазылған,бұлолардың

көтерген мəселесінің радикалды сипатына қарамастан, «əдебиет» аясына

бірденқабылданатынынтүсіндіреді.Алайдаəдебиетөнеріаласталғандарға

«əдебиемес»жəнебіздіңсезіміміздіесеңгіретіптастауымүмкінкүнделікті

тілді айтуға, қолдануға мүмкіндік берген кезде өзінің Уитменге сай

(Whitmanesque) міндетін толық орындайды деуге болады. Британияның

əйгілішығармаларғаберілетінБукерəдебисыйлығы1994жылы«Қалайша

ол кешікті, қалайша» (How Late It Was How Late) атты Шотландияның

Глазго қаласындағы еңбекші таптың өмірін арқау еткен романы үшін

Джеймс Келманға табысталды. Кейіпкердің көзімен баяндалатын бұл

роман, шотланд жұмысшы табының барлық диалектісін өз кейіпкерінің

сөзінде пайдаланған. Кейіпкердің ойы мен сөзінде қолдануы мүмкін

сөздердідеөзінеқосыпалып,толыққарастырған.Сыйлықтыңоғанберілуі

наразылық тудырды, өйткені көптеген мəдени сыншылар «сайтан алғыр»

(fuck)сөзінтөртмыңрет(санапшыққандарбарекен)қолданғантуындыға

мұндайатақтыəдебитартудыберугетабандытүрдеқарсытұрды.Қызудау

кезінде берген сұхбатында Келман өзінің жобасын Уитменнің көзқарасы

тұрғысында қорғап шықты. Ол айтқандай, жұмысшы тап өкілдерінің

дауыстары, негізінен, «ағылшын əдебиетінің»жоғарғысаналықоғамынан

аласталған.Жаңабуынүшін,жоқдегенде,Диккенстенберіжұмысшытап

кейіпкерлері əдеби романдарда бой көрсететін дəстүрлер болған. Бірақ

олардың дауыстары алғашында əдеби дискурстың орта тап нормаларына

бейімделуітиіседі.Бұлшынайыеңбекшіадамдардыкөрінбейтінжандарға

айналдырутəсіліболды.

Өнердің негізгі рөлі дəстүрлі даналық пен құндылықтарға үндеу

тастаументүйінделеді.Сократқатəносыүрдіскеқатысутəсілдерініңбірі–

əдеттекездесе бермейтінадамдармен жүздесуді өтіну.Жəбірлеу өз-өзінен

əдебиқызметнышаныболаалмайды.Бірақшығармадағыжəбірлеусарыны

оның азаматтық құндылығының бір бөлігі болуы мүмкін. Жаңа һəм

толғандырушы еңбектерді бағдарламағақосу осы идеяларды есепке алуы

тиіс. Біз мұндай еңбектерді қарастырған кезде топтың жағдайын таныту

үшін қандай дəстүрлі емес туындылар немесе олардың үзінділері мығым

күшке ие екенінəрі адамға қаттыəсерететініналдынала білудіңқиынға

соғатынын қаперде ұстауымыз керек. Біздің көбімізде кейбір тұрғылас

замандастарымызды мойындауға кедергі келтіретін қауіп пен соқыр үрей

бар. Өзіміздің мазасыздық сезіміміздің өте сенімсіз екенін мойындауға

тиіспіз. Біз жай ғана есеңгіретерлік нəрсе деп санаған жайттар, түптің

түбінде,шынайықасиетсаналуымүмкін.(Бірғанамысал:заманауиадам

сезімі Райттың «Туған ұлындағы» сынға ұшыраған көріністерді алып

тастаудыталапетті.ОлкөріністеҰзынтұраменоныңдосыкинотеатрдаақ

нəсілдіəйелдіңбейнесінеқарап,мастурбацияжасапжатады.Кітаптағыосы

көрініс 1940 жылы жарыққа шыққан кезде оқырмандарды қатты

есеңгіретіп тастады. Содан болар, романның 1993 жылға дейінгі

басылымдарына кіргізілмеді. Енді мұны шығарманың нарративті дамуы

мен Ұзынтұраның қиялы мен тілегінің əлеуметтік қалыптасуын зерттеуі

үшін маңызды жайт деп қарастыруға болады). Шығарма біздің жеке

өміріміз бен заманымыздың қайшылықтарын арқау еткен кезде, өзіміздің

оқиғаныдұрысбағалауғаөреміздіңжетпейжататынындамойындаукерек.

Əдеби өлшемнің сенімді критерийлері бар екенін де жоққа шығаруға

болмас. Осы себептен, біз өнердің жаңа аймақтарды барынша ауқымды

түрде зерттеу мүмкіндігін жəне университет оқытушыларының қайшы

туындыларды дəрісханада талдау құқығын қорғауға тиіспіз. Өзіміз осы

əдеби шығармалардың кереметтігіне сенеміз бе, жоқ па, ол енді басқа

мəселе.

Оқубағдарламасындағыжанашырлық:саясаттыңқатысықандай?

Егер əдеби қиял жанашырлықты арттырса, оған қоса, жанашырлық

азаматтық жауапкершілік үшін маңызды болса, онда біздің қолымызда

өзіміз қалайтын əрі мұқтаж болып отырған жанашырлық түрлеріне жол

ашатын туындыларды дəрісте пайдалануға салмақты негіздеме бар. Бұл

соныменбіргеқоғамымыздағытүрлітоптардыңтəжірибесіжайлытүсінік

беретін еңбектерді танытады. Мəселен, басқа мəдениеттердің, этникалық

һəм нəсілдік азшылықтардың өкілдері, əйелдер, гейлер мен лесбияндар

жайлытуындылардыдаалғатартады.

Реноның студенті Эрик Чалмерсті еске түсіріңіз. Оған ағылшын тілі

сабағындагейжігіттіңсезімдеріжайлыойланудыжəнеөзіноныңорнына

қойып, ата-анасына хат жазуды тапсырады, яғни Эрик оның үнін өз

аузынан шығаруы тиіс. «Мен, бəлкім, ештеңе айтпаған болармын, – деп

бірдентүсіндіредіол.–Менжайғанамылжыңдадым».Осыбірқызуқанды,

қатал мінезді, өзіне сонша сенімді əрі қатып қалған түсініктегі жігіт бір

сəтке абыржып, түсінбей қалады. Ол тапсырманың «түйеден түскендей»

мəні бар екенін мойындайды, өйткені «сіз білесіз, біз əртүрлі адамдарды

кезіктірдік» һəм тапсырманы орындау – «олардың сенім жүйесін ұғыну»

дегенсөз.

МұндағыУитменгетəнқабылдаусезімімендаусындамытукерек.Олар

Сократтың адамның өз құндылықтарын тексеру əрекетімен жəне

Стоиктердің тұтас əлемнің азаматына айналу қағидаларымен тығыз

байланысты.Бірақоларұжданыңдымазалайтын,кейдеқайтатуындататын

сарындағы туындыларды қосқанда, қиялға өте күшті қанат бітіретін

шығармаларсызтумайды.СтуденттердіСократөнегесінеадалболуғабаулу

үшінбізолардыңсыниойлауқабілетінұштауымызкерек.Осытəжірибені

сезініпнемесебастанкешіріпқанаемес,олжайлысынисұрақтарқоюды

үйретуге тиіспіз. Сондай-ақ бұл таныс мəтіндерге деген көзқарасты

дамытады. Бұл – бейнелеу өнері секілді ішкі толғаныспен астасатын сан

қырлы дүние емес. Осындай сыни көзқарас, əлдеқайда əріден, сонау

Батыстағы ежелгі грек трагедиялық фестивалінен тамыр тартып жатыр.

Мұнда өнер туындыларын бақылау іргелі азаматтық құндылықтар жайлы

уəждермен, дəйекті ойлармен тығыз байланысты. Сондықтан да ол қайта

жанданды.Қазіргікездегібірқатарсыниеңбектердесуреттелген,олардың

арасындаУэйнБуттың«Бізқұрағанқоғам:əңгімеэтикасы»(TheCompany

We Keep: An Ethics of Fiction) деген тамаша еңбегі де бар.

 Бут біздің

назарымызды ежелгі грек мəтіндеріне аударып, оқырманның əдеби

туындымен өзара байланысы үшін құнды метафора ұсынады. Сұрақ

мынадай: менің көзқарасымда бұл достықтың мəні қандай? Жаңа досым

менен нені байқауды, нені қалауды,не үшін қамжеуді сұрайды? Олмені

өзімніңбауырларымақалайқарауғашақырады?«Кейбірромандар,–дейді

ол,–адамдарғақатыстыарзанцинизмге(қоғамдаорныққаннормалармен

дəстүрлерге ашық жиіркенішпен қарауды білдіретін ұғым. – Ред.) жол

ашады жəне бізді айналамыздағыларды жек көруге дейін əкеледі.

Кейбіреулер бізді адамдық қасиетті кемсітетін рақат пен толқудың арзан

сенсациялықтүрлерінжетілдіругемəжбүрлейді.Алкейбіреулер,керісінше,

кісіалдындағықұрметдепатауғаболатынсезімдікөрсетеді,

яғнимəтінде,

соныменбірге,бəлкім,бейнеленгенкейіпкерлерарасындаалуантүрліадам

мақсаттарыменармандарынсуреттейді».

Бутосысыникөзқарастыңшығармағатереңдеуменбарыншаүйлесетінін

ұғындырады.Оныңидеясытереңдеументəжірибесынибағалауданбұрын

келеді, дұрысы, оны негіздейді дегенге саяды. Демек, біз басқалармен

сұхбатжүргізгенкездесыникөзқарасұстануғатиіспіз.Бұлтүсінікөзімізді

толықтырып, əрі үндеу тастайтын болады. Ол мұның ортақ жəне

салыстырмалысипатыннақтылауүшін«бірлескен»үдерісдепатайды.Осы

үдерістің арқасында біз шығарманы оқып отырып, қалай жетілгеніміз

жайлытүсінікқалыптастырамыз. Бұл ұғым əдебитəжірибесипатынаһəм

оныңөміріміздегімаңызынасəулетүсіреді.Бутдəрісхананымұндайсыни

белсенділікүшінүлгілі(paradigmatic)орынретіндекелтіреді.

Бут біздің санамызда жүруі тиіс баяндаушы немесе кейіпкерлер мен

«ойдағы автор», яғни тұтас алғанда, мəтінде көрініс тапқан өмірдің мəні

арасындағы айырмашылықтарды талдаумен де танымал. Шығармада

жағымды,көрнектікейіпкерлераз,мүлдемболмасада,олмəтінментұтас

құрылымретіндебайланысуыарқылыоқырманныңбойындажанашырлық

пен құрмет сезімдерін оята алады (бұл қасиеттер, өз кезегінде, автордан

ерекшеленеді, өйткені онда мəтінде көрінбейтін басқа да сезімдер болуы

мүмкін).

Буттың əдеби туындыны дос деп тұспалдауы жайлы ойлауы бізге

жанашырлық сезімінің тағы бір өлшемін көрсетеді. Біз романды мұқият

оқығанкездеалуантүрлікейіпкерлергежанашырлықтанытудымеңзейтін

сəттердіжиібайқаймыз.Соныменбіргемəтінкейіпкерлердіңбəрінеемес,

кейбіреуінеғанабіздіңназарымыздыаударады,баршағабірдейтеңқарауға

жол бермейді. Əдеби туындылар саяси өмірдің үлкен бөлігі үшін дертке

айналғандай(эндемия),соқырсенімдерменақтаңдақтарданадаемес.Орта

таптағы əйелдің халін үлкен жанашырлықпен мүсіркей сөз ететін роман

(Вирджиния Вулфтің романдары сияқты) жұмысшы тап өкілдерін көзге

ілмеуімүмкін.Еңбекшіадамдардыңкүресінмойындайтынроман,мəселен,

Чарльз Диккенстің романдары көптеген əйел қауымының өмірі мен

тəжірибесіне салғырттау сезіммен қарауы мүмкін. Егер біз мұндай

романдарды тең қамқорлық пен құрмет сезімдеріне ие демократиялық

идеалдармен бірге талдайтын немесе оқытатын болсақ, онда, біз, бəлкім,

бұл шығармалардың бір кемшілігі не жаңсақтығы бар екенін сезінетін

шығармыз.Осытұрғыдабізөзіміздіңжанашырлықсезімімізқалайкөрінеді

һəм қалай таралады деп сұрайтындықтан, жанашырлық талдау мен сыни

талдау қоян-қолтық бірге тұруы керек. Сіз осы сыни сұрақтарды қойған

кезде мəтіннен бір нəрсені ұғасыз: біреу өзінің ішкі жан дүниесін жаңа

қырынанкөредіəріөзініңоғандегенкөзқарасыннақтылайтүседі.

Осы оқуға қатысты азаматтық жəне бағалаушы тəсілдердің екеуі де

моральдықһəмсаясисипатта.Олоқырманменмəтінарасындағыбайланыс

достықпенбірлестіктіқалайтудырадыдепсұрайды.Соныменқатармəтін

құрған бірлестіктердің моральдық һəм əлеуметтік бағасын беру арқылы

біздімəтіндіталдауғашақырады.УэйнБуттыңбұлкөзқарасыосындажаңа

ғана қорғалған тəсілге, алдыңғы буыннан Лионель Триллинг ұсынған

тəсілге ұқсайды. Оның ойы да либерал жəне демократиялық сипатта,

«барлық азаматтар құрметке лайықты əрі кейбір іргелі еркіндік түрлері

біздіңтереңсенімімізгетұрарлық»дегеннанымменқаруланған.

Бірақ консервативті сыншылар таяуда барлық осылай талдау идеясы

гуманитарлық ғылымдардың жоғарыдағы дəстүріне жат, заңсыз əрі

əдебиетке қарсы əрекет деп айыптаған болатын.

 Нақты мысал келтіру

үшін «Əдеби саясат» (Literary Politics) деп аталатын газет бағанасында

Джордж Уилл жақында «əдебиетке қатысты саяси көзқарастардың

эстетиканы ығыстырып жатқаны» жайлы жаза келіп, бұл тəсіл «Батыс

өркениетін тудырған кітаптар мен идеяларды жаратпау арқылы осы

өркениеттібөлшектеудімақсатетеді»

дептүйгенеді.

Джордж Уилл эстетиканы саясатпен шендестіргенде, оның қандай

эстетикаұғымыжайлыайтыпжатқаныбелгісіз.Жанашырлықпенбірлестік

жайлы осында қойылған сұрақтар жаңа, оғаш сұрақтар емес. Əйтсе де

олар, əдеби түсініктеме үшін көнерген. Тек оларды Ежелгі Грекиядан –

Аристофан мен Аристотельден, Платон мен Плутархтан ғана табуға

болады. Осы туындылардың бəрі бізден əдебиет жас азаматтың мінезіне

əсер ете ме, деп қалай сұрайды? Олардың формалары мен құрылымдары

қандайморальдықсалмаққаие?Осындайсұрақтарболады.Сұралғандада,

олар мəтіннің əдеби формасынан ауытқымайтындай деңгейде сұралады.

Шын мəнінде, Платон мен Аристотельдің эстетикаға қосқан ең үлкен

үлесініңбірі–олардың«əдебиформалардыңөзімазмұнды,соныменқатар

байыпты қабылдауға тұратын нəрселер мен əлемнің не екеніне қатысты

көзқарастыжеткізеді»дегенсындарлыойлары.

Біреудің«бұлсұрақтарэстетикалықемес»дегендекөздегенмақсатыне?

Мұндай тұжырым Батысдəстүрінде, оның ішінде Канттыңжəне Канттан

кейінгі формалистік дəстүрде таяуда ғана бас көтерген эстетика көрінісін

қорғауды ғана қолдайтын шығар? Бұған сəйкес, дұрыс эстетикалық

көзқарас дегеніміз – барлық практикалық мүдделерден шығатын ойлар.

Канттың бұл тақырыптағы жеке ойы күрделі жəне көптеген

түсіндірмелерді қажетсінеді. Бірақ оның «сұлулық қызығу сезімінсіз-ақ

жаныңдырақатқабөлейді»дегентұжырымыкөптегенадамдарды«олбізді

өнергеқандай бірпрактикалықсұрақтаржайлы,оныңішінде,жаманмен

жақсы туралы ойламай-ақ қарауға жетелейді» деп ұйғаруға мəжбүрледі.

СоңғыкездеріжазушыларБлумсбериКлайвБеллменРоджерФрайсияқты

формалистік эстетиктер мұндай бөлектеу түрін шынайы эстетикалық

жауаптыңсипаттамасыретіндеқорғапшықты.

ЭстетикЭдуардБуллоудың

өзініңодақтастарынаналғанатақтымысалынасəйкес,тұманғатапболған

адамдарəдеттетұманғаэстетикалықтүрдеқарауғақабілетсіз,өйткеніолар

өз қауіпсіздігін ойлап əуре болады.

 Егер олар қауіпсіздік һəм игілік

аясындағыөздерініңпрактикалықмүдделерінтоқтатыпқойып,текөздерін

қоршағантүспенбейнегеназарсалатынболсағанаэстетикағақолжеткізе

алады. Джордж Уилл оның талабын ұғыну үшін осындай көзқарасты

қорғауы тиіс. Эстетикаға қатысты өзге де жалпылама көзқарастар ішінде

саясисынэстетикалықназардыңмəйектібөлігіболыпкөрінеді.

Формалистіккөзқарасэстетикалықкөзқарасқабаламаболаалама?Оның

да белгілі бір интуитивті тартымдылығы бар. Егер мен тұманнан қалай

шығуды ойлап тұрсам, оның бейнесінің алуан түріне, оның түсі мен

формасына,мүлденазараудармайтынымдарас.Бұлшындыққасайкелетін

қалыпты жағдай. Дəл осылай, егер мен Эллисонның романын нəсілшіл

үйлесімге қалай жету керектігі жайлы нұсқаулар жиынтығы ретінде я

болмаса Чарльз Диккенстің «Ауыр сəттер» (Hard Times) романын

еңбекшілерреформасыныңжоспарыретіндеоқыпотырсам,көпнəрсекөз

алдымнансусыпөтіпжатады.Эллисонөзроманын«үміт,түйсікпенсауық

сəулесі» ретінде сипаттаған еді. Сауықтан бас тартқан адам ең шешуші

түйсікпенүмітсезіміндежоғалтады.БірақбұлДиккенспенЭллисонның

тілінің құрылымы белгілі бір бірлестік орнатуға, адамзат əлемінің кейбір

бөліктерібіздіңназарымызбенмахаббатымызғалайықтыдепмойындауға

бағытталғантереңморальдық,саясисипаттаемесдегендібілдірмесекерек-

ті.

Батыс дəстүріндегі көптеген ұлы эстетика теоретиктері ұшқары

формалистік көзқарасты терістеген. Бұл ұзын тізім Платон, Аристотель,

Гегельді, Ницше мен Толстойды жəне Артур Данто, Нельсон Гудман мен

РичардВольхеймсияқтызаманауикөрнектітеоретиктердіқосыпалады.

Сонымен қатар олар тағдырдың тəлкегімен бұл консервативті

теоретиктерді жақтайтын, əдеби классика қағидасын қалыптастырған

Ренессанс гуманистерін де қамтиды. Ал бұл ойшылдар гректер мен

римдіктерге ортағасырлықсхоластикағақарсы жауап беретінжəнеəлемге

қатысты əлдеқайда адами көзқарасқа жол ашатын «саяси күн тəртібінің»

бірбөлігіретінденазараударды.

МенБеллменБуллоудыңбергенкеңесініңсуреткеқараудыңеңбайтəсілі

екенінешүбəлансамда,егербұлкеңесМоненіңшаттықпентыныштықты

бейнелеутəсілдерін,белгілібірбірлестікидеалынжаратпайтұрсада,жоқ

дегенде осы əдіспен Клод Моненің кенептегі суретін тамашалап, ұғуға

болады.Тымболмағанда,мұныңМалердіңсимфониясыносылайтыңдауды

білдіретінін бағамдайсың. Тіпті тағы да біреу музыканың жанашыр,

жеккөрініш,батылдықпенсалтанаттышаттықкүйінебөленугешақыратын

қасиетіненбастартып,көпнəрсежоғалтатынтəріздікөрінседе,осыəдіске

жүгінуге болады. Сонымен бірге біреу күмəнсіз, басқалар үшін керемет

жемістіболыпкөрінетінМалердіңжекекөзқарасынақиянатжасауымүмкін

(ол бірнеше рет хаттарында өз туындыларының өмірдің мəні жайлы

мəселені қалай қозғайтынын һəм жанашыр, иерархиялық емес қоғам

құруға тырысатынын айтқан болатын). Осылайша кейбір заманауи

хореографтардың билеріне көз жүгіртуге болады. Ондай сəтте тағы да

этикалық һəм саяси мəселелер назардан тыс қалуы да кəдік. Мəселен,

МартаГрэмніңмиф,жыныстықжəнеэтикалықконфликттуралынарратив

зерттеулерінелемейкетуімізмүмкін.

Бірақ Софоклдің драмасын немесе Диккенстің, не Джордж Элиоттың

романынерекшетəсілдерменоқудыңненібілдіретінінбайқаумүмкінемес

тəрізді. Оқу кезінде өз бойыңда кейбір ерекше айқын саяси жəне

моральдық мүдделерді оятпай тұрып, мəтіннің үндеуіне сай, кейіпкерлер

мен олардың игілігі үшін қам жеу де құр сөз. Бұл мүдделер, мəселен,

жұмысшыларға əділ қарауда, сонымен қатар білім беру реформасында

көрінеді.ДиккенспенЭлиоттыңекеуідеосындайортақмүдделердімеңзеп,

оқырманға жиі-жиі үн қатып отырады. Əлеуметтік əлем мен ақылдасу

бірлестіктері туралы сыни ойлау үшін оны құруға талпыныс – міне, оқу

үдерісін барынша тартымды һəм барынша айқын ететін нəрсе де осы.

Əдеби сыншылдықтың бергі тарихында мұндай мəселелерді елеусіз

қалдырудықалайтын,кейдесоғанбағытталғаншағынсəттердеболды.Бұл

«жаңа критицизм» деп аталған ағымның гүлдену кезеңіне сəйкес келді.

Оған сəйкес, өлеңді талдаған кезде бұл талдауға сырттан ешбір нəрсені,

ешқандай тарихи һəм əлеуметтік контексті, өмір туралы, оны қалай сүру

жайлы ешқандай сұрақ үстеуге болмайды.

 Аталмыш қозғалыстың үздік

шығармаларды лирикалық поэзияда тудырғаны таңданарлық құбылыс

емес.Мəселен,сыншыларшыныменде«1786жыл»дегенсөзнемағынаны

білдіруімүмкіндепөздерінесұраққоядыделікжəнемұныңқандайдабір

басқамəні1925жылыпайдаболдыдеп,сырттананықтамаəкеліпүстеуге

дағдыланған(Сырттанмəліметқосуолардыңұстанымдарынатұрақсыз

екенін білдіреді. – Ред.) Олар бұлай істемесе, мағынасыз сөздер туады.

Контекстің басқа элементтері махаббат пен өлім, мəн мен мылжыңдық

жайлыадамғатəнмəселелерретіндесанағабілдірмейкіріпкетереді.Ақыр

аяғында, осыған орай əдеби ирония мен күрделіліктің саяси мəніне

қатысты талаптар қойылды. Бірақ əлдеқайда икемді (elastic) нұсқасының

өзінде бұл қозғалысқа күрделі нарратив еңбектерді əлеуметтік өлшеммен

қабыстыру қиынға соқты. Сондықтан оған осы саладағы өте көрнекті

кейбір ойшылдар қарсы тұрды. Олардың арасында британдық мораль

сыншысы Ф.Р. Ливис пен америкалық əлеуметтік ойшыл Лионель

Триллинг болды. Олардың екеуі де саяси күн тəртібін жақсы білді.

Триллингтің«Либералқиялы»(The Liberal Imagination) оның либерализм

мен демократияға бейімін айқын көрсетті һəм роман жанр ретінде жəне

жекелеген адам санасының дербестігі мен құпиялығына құрмет

көрсететіндіктен, либерализмге жақын деп тамаша түйіндеді. Ол Генри

Джеймстің əңгімелеріне қатысты сындарын оның жалпы əлеуметтік

сыншылдығымен өте жақын байланыстырды. «Либерал қиялы» Джеймс

жайлы эсселерді заманауи əлеуметтік мəселелер жайлы эсселермен

салыстырады.

Уэйн Бутпен көптеген заманауи сыншылар, олардыңішінде бір шоғыр

феминист сыншылар осындай көзқарастардыжалғастыра келе,«шығарма

қандай да бір түрде қиялды жандандыруға шақырып, қалау мен ойларды

қалайтудырады»дегенөткірлеусұрақтарқоябастады.Солсауалдарымен

олардыəлдеқайдажетілдіретүсті.Мұндайсыниұстанымкейдесыншыны

танымалəдебишығармаларғақатыстықаталболуғажетелейді.Осылайша

УэйнБут:«ФрансуаРабленіңтуындыларыəйелдергедегенжəбірлеушіһəм

қаталкөзқарастыкөрсетеді.Мұндайкөзқарастекбелгілібіркейіпкерлерге

ғанаемес,соныменбіргетұтасшығармағажəнеоныңажуаларына(humor)

да қатысты», – деп түйіндейді. Бут Раблені жанашырлық сезімнің

жоқтығынан рақымсыз деп табады һəм Рабленің еңбегіндегі қатыгез

сарынға толы юмордың сын найзасына түйрелгенін көруге келгенде, əрі

қарай бұл үшін езу тарта алмайтынын айтады. Сондықтан ол

шығармаларды оқытып, ұсынуға бейім көрінбегенімен, өзінің кітабында

бұлардысынирухта«оқытуды»жалғастырады.

Екінші жағынан, жанашырлық түсінігі əдетте талданып, оқылған

кітаптардың дəстүрлі тізімін кеңейтуге əкеп соғады. Мысалы, үнсіз

адамдар тəжірибесі жайлы жазбаларды іздеп жүрген сыншылар осы

тəжірибе туралы бұрын көзге ілінбеген қызғылықты əңгімелерді тауып

алады.МұндайсынғажасфеминистсыншыДжудитФранктің«Күткенде»

(In the Waiting Room) атты мақаласы көрнекі мысал бола алады. Эмхерст

колледжінде XVIII ғасырдағы ағылшын əдебиетінен сабақ беретін Франк

мақаласының бірінші бөлімінде əйелдердің бейтаныс еңбектері жайлы

зерттеуін сипаттайды. Сол кезеңдегі ер жазушылар еңбегіндегі əйел

денесінің өзгермелі сипаты мəселесіне, ол бұл жұмыстардың теңдессіз

тəсілменарналғанынескертеді.Бұлтаңғаларлықнəрсеемес.Шынмəнінде,

олардыңүшеуікөкірекобырынашалдыққан,ФанниБернидіңжурналдағы

жазбасында оның біреуінің мастэктомиясы (mastectomy) айтылған, бұл –

«XVIII ғасырда наркоз ретінде тек «жүрек шарабын» (шарап түрі (wine

cordial)қолданыпжасайтын ота». Франктіңсабақтағы пікірталаста өзінің

сүтбезі обырынан радиациялық жолменемделуі жайлы (сабақта сүтбезі

обырына қатысты жоспардан тыс үш еңбекті өткеннен кейінгі семестрде

оғаносындай диагноз қойылды)жанды,сезімсіз жəне күштітүсіндірмесі

ұсынылады. Сол арқылы оның жазбасын талдау туралы керемет идеясы

осы тарихи һəм этикалық түрде қалыптасқан сыншылдық сипатының

əдебиеттіңадамөміріндегімаңызынедегенғасырлықконцепцияғажауап

беретінін оқырманның есіне салады. «Түптің түбінде, – дейді ол, –

көптегенадамдардыңжақсыəдебиеттіңміндетідепойлайтынымынау–біз

кеселге шалдыққанда тарих жайлы ұғымымызды тереңдет, ойлау мен

сезінуге болатын нəрселер жайлы түсінігімізді кеңейт». Ол «біз неліктен

«саясикүнтəртібіне»қойылғанүшқалыпсызшығарманыталдағаныүшін

оқытушыдан сезіктенуге тиіспіз: əйелдердің денесі мен олар ұшыраған

кеселдерді мойындау саяси мəнге ие ме? Мұндай мойындаудан бас тарту

саясаттан тысқары ма? Сын тек бізден өзіміз бұрын мойындамаған

нəрселердімойындап,оларғақараудыжəнеүңілудісұрағанкездесаяси,ал

бұл қасиетке шақырмаған кезде саяси емес болғаны ма?» деп сұрауға

мəжбүрлейді.

Канондық емес (noncanonical) еңбектерді кəдеге жаратуға жəне осы

еңбектердің адамда қалау мен мойындау сезімдерін қалыптастыру

тəсілдерін мұқият зерделеуге талпыныс, Джордж Уилл қауіптенгендей,

«Батысөркениетініңбөлінуіне»əкелеқоймайды.Франкбылайдейді:

«Уиллдің заманауи академиялық өмірді суреттегеніне қарамастан, мен

əріптестерімеШекспирменМилтонкөкірекобырыжайлылəм-мимдемеді

депкүңкілдегенемеспін.Менөзтуындыларындасүтбезіісігінпоэтикалық

емдеудің болмауы, олардың нашар жазушы екеніне дəлел деген шешімге

келген жоқпын. Менің бөлімімдегі Шекспир мен Милтонтану курстарын

Мария Эджуорт пен Одр Лорд курстарымен ауыстыруын талап етіңдер.

Мен өзімнің көптеген əріптестерім сияқты сабақта канондық емес

шығармаларды қағидаға сай (canonical) туындылармен бірге өткіздім.

Мəселен,ЭджуортпенБернидіДефо,Ричардсон,Филдинг,Смоллетжəне

Стернмен қатар оқыттым. Уилл Батыс өркениетінің толайым күйрейтіні

жайлы мазасызданады деп ойлаймын.Өйткені канонды(canon) тексеруде

көрсеткендей, оның өз түсінігіндегі болмысқа қарағанда ол адамзат

мүддесіндегі лас істерге араласпайтын, «əлеуметтік институт ретінде

танылады».

Егер əдебиет адамзат мүмкіндіктері жайлы түсінікті көрсетсе, біз

таңдайтынəдебитуындылар«бізкімбізжəнекімболуымызмүмкінеді?»

дегенсезімімізгежауапберіп,оныəріқарайдамытатынболады.

Біз əдебиет туралы осылай ойлай бастаған кезде басқа бір нəрсені

байқаймыз: «Жаңа критицизм» өкілдерінің өздерін əдеби еңбектің

əлеуметтікжəнетарихиөлшемдеріменбайланыстырмаутуралышешімдері

өз-өзіненсаясиəрекет,монтанытүрдегіəрекетмəнінеауысақалады.Франк

қалыпты мəтіннің этикалық түсіндірмесіне назар аударып, Даниэль

Дефоның«РобинзонКрузосының»(RobinsonCrusoe)түсіндірмесінқорғап

шығады. Бұл түсіндірме шығарманы отарлау мен құлдыққа қатысты

моральдық мəселелер қызу талқыланған тарихи контекспен тығыз

байланыстырады. Франк айтқандай, «Сізге «Робинзон Крузоның» тарихи

контексін елемей қою үшін көп еңбектенуге тура келеді. Ал оның өзін

қалаймифтіктүрдекөрсеткенініңбұғанқатысыжоқ».

Осы мəселелерді саналы түрде елемей кету жəне еңбекке шындықтан

алысмифдепқараунақтыұстанымды,яғниадаммəселелеріненбөлектену

ұстанымын байқатады. Блумсбери формалистерінің бөлектенуі, бір

қарағанда,саясат тұрғысынанкінəсіземестейкөрінеді.Шындығында, бір

анығы, сіз Белл, Фрай жəне Блумсбери тобының басқа да мүшелерінің

еңбектерін зерделеп отырғанда, олардың ұстанымының Блумсберидің

өзініңкүрделісаясикөзқарасыментығызбайланыстыекенінұғасыз.Олар

жыныс мəселесінде радикал, ал талғам мен білім мəселесінде ақсүйек

(aristocratic) бола қалады. Олардың идеясы «бабына келген ерекше

эстетикалық жауаптардың жетілдірілуі мен қорғалуы оларға күнделікті

моральдық қағидалардан аулақтауға (жəне осылайша сексуалды өмірдің

дəстүрлі емес формаларын қорғауға), бірақ сонымен бірге бұқараны

сауаттандыруға талпынатын уақыттың реформистік ұсыныстарын

елемеуге, оның орнына достардың шағын көрнекті бірлестігін дамытуға

жол ашады» дегенге саяды. (Блумсберидің идеалы тек жұмысшы тапқа

деген жеккөрінішпен ғана емес, сонымен қатар антисемитизм жəне

этникалықəрі нəсілшілсоқырсенімдердіңбасқаформаларымендетығыз

байланысты. Осы сенім «Жаңа критицизм» тобының үлкен бөлігіне де

жұққан). Блумсберидің саяси көзқарастары мен оларға қатысты «Жаңа

критицизм» идеяларының неліктен əдебиет дəрісханасында орын

таппағанына себеп жоқ шығар. Біз бəріміз ерекшеліктердегі қайшы

көзқарастардыңбайланысынантұратындəрістердіүйренеміз.Тіптібірғана

дəрісте бір еңбектің өзін байыпты зерделеу кезінде, біз одан көптеген

қайшылықтыпайымдардыіздеугетиіспіз.Əртүрлідəрісханаларалуантүрлі

типтердің саяси өлшемдерімен бірге жүретін тəсілдерге жол

ашатындықтан, бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Біз саяси өлшем

жоқдеподанқашпайтынымыздымойындауымызкерек.Осылайжасайтын

болсақ, еңбектердің, əсіресе нарратив еңбектердің нəрінен, олардың

көптеген мəні мен маңызынан айырылып қаламыз. Өнердің моральдық

мазмұныжайлымұндайашықпікірталасБатысдəстүрініңфилософиямен

əдебиеттегі маңызды элементтерінің бірін құрады. Біздің əдебиет туралы

дəрісімізді шынайы сократтық сарында өрбуін жалғастырмау керек деуге

еш себеп жоқ. Тізімге жаңа еңбектердің қосылуы біздің тарих пен адам

болмысыжайлыұғымымыздыкөркейтеді.Əлдеқайдақалыптыеңбектерді

сын елегінен өткізу – моральдық сипаттағы сыншылдық стилі назардан

тайдырып алуы мүмкін мəтіндегі күрделілік өлшемі немесе сыншылдық

көзқарасты ашу арқылы жаңа түсініктерге жол салу («Робинзон

Крузодағыдай»).

Əлемазаматтығы,релятивизмменбірегейліксаясаты

Бізді қазіргі саяси сыншылдықта, қандай жағдай болмасын, не

толғандыруымүмкін?Кейбір саясисыншылардыңУэйнБутпен Лионель

Триллингке қарағанда, əлдеқайда радикал, сонымен бірге олардың

кейбірінің консервативті болуы соншалықты мазасызданатын нəрсе емес.

Егербарлықғалымдарлибералдықбағытұстансада,қызықсызболареді.

Өйткені сын моральдық жəне саяси философия ретінде қызу

пікірталастардан ұпай жинайды. Студенттердің тек кез келген тарихи

немесе этикалық мəндерінен айырылған өлеңдегі ирония жайлы керемет

əңгімелер естігеннен гөрі қайшы көзқарастағылар арасындағы

пікірталастардытыңдағаныəлдеқайдапайдалы.

Түптің түбінде, көптеген заманауи сыншылардың француз

постмодернистік философиясынан бастау алатын, бейтарап бағалаушы

пайымдарды терістейтін моральдық релятивизм формаларын қолдауы да

айтарлықтай алаңдайтын жайт емес. Əрине, бұл сыншылардың

тұжырымдарыменкеліспеугеде,олардыңуəждеріненмінтабуғадаболады.

Тұтас алғанда, ақиқат пен объективтілік туралы толғанатын философтар

тіпті постмодернист сыншылар өздерінің релятивизм нұсқаларын басқа

негізде қорғаса да, олардың уəждерінен əсерлене қойған жоқ. Бұл

мəселелердіңтолықбағасынберуфилософия,физика,математикажəнетіл

философиясынан алынған, тегі жағынан техникалық уəждермен

байланысты талап етеді. Бұл мəселелерге қатысты философиялық

тартыстар мен осымен байланысты əдебиет теориясындағы пікірталастар

арасында жүретін кез келген ғалым олардың уəждерінің күрделілігі мен

мұндағы ерекшеліктерді байқамауы мүмкін емес (əдебиет концептуалды

айқындық жетіспейді деп айыпталатын жалғыз сала емес: экономистер

құндылықтаржайлыайтқанда,оларжаппайфилософияныңсынынатөтеп

бере алмайтын аңғал релятивизм формасын (naive form of relativism)

қолдауға бейім тұрады. Біз де релятивизм жайлы əдеби пікірталастарда

осындай философиялық қаталдықты талап етуіміз керек, əйтпесе оның

үстірт(superficiality)жəнемəнсіз(triviality)күйдеқалуқаупібар.

Бірақ барынша қатал болуды талап ету релятивистік ұстанымды елемеу

яки терістеу керек дегенді білдірмейді. Гуманитарлық дəрістерде

консерваторлар мен либералдар арасындағы сияқты, релятивистер мен

əртүрлі антиреалистер арасында қызу пікірталастар жүруі тиіс. Олар

жоғарыдеңгейдеөткізілгенкездебейтарапбағалаупайымыжайлымұндай

жарыссөздер біздің баламалар туралы ұғымымызды пайдалы тəсілдермен

байытады.

Əдебиет дəрістеріндегі философиялық кемшіліктер жайлы мұндай

толғаныстар,егерəдебиетсабағыСократөнегесінеəлдеқайдаадалболса,

өзін сынайтын уəждер мен философияның үлесіне мəн берсе, əлем

азаматтарын дайындай алады деген ойға тоғысады. Əулие Лоуренс (St.

Lawrence)колледжініңФилософиябөліміоқытушысыГрантКорнуеллмен

Ағылшын тілі бөлімі оқытушысы Ивв Стоддардтың жасаған жұмыстары

сияқтыпəнаралықоқыту,факультетөміріндеһəмстуденттергедəрісберуде

осы қатал тəсілге жол ашудың айрықша үздік тəсілі бола алады.

Деконструктивті сыншылардың көзқарастарын талқылайтын əрі

бейнелейтін кез келген əдебиет дəрісханасы мəдени релятивизмнің алуан

формаларынажақтасунеқарсыболудыңкейбірнегізгіталдауларынқұрауы

тиіс.Мұныпəнаралықсұхбатпенпікірталастаржағдайындажеңілжүзеге

асыруға болады. Өйткені əдебиет оқытушылары этикадан ғылым

философиясына дейінгі мəселелермен шұғылданатын жəне əдеби

түсіндірме талдауымен байланысты нəзік жайттарды түйсінетін

философтардың бұл сұрақтарды қалай шешкенін бақылай алады. Шын

мəнінде, жаңа теория бойынша, біздің бейімді əдебиет бөлімдеріміз осы

мəселелерді зерттеуде де, оқытуда да нашар философия əсерін туғызады.

Пəнаралықдиалог–мұныңалдыналудыңкереметтəсілі.

Бүгінгікампустардағыəдебиетжайлыпəнаралықдиалогəртүрліформаға

ие.«Əлемдікөркениет»пен«Батысөркениетіне»қатыстыкөптегенкіріспе

курстар маңызды əдеби мəтіндерді талқылау үшін философтарды

əдебиеттанушыларменбіріктіреді.Мұндайкурстарөзініңдамуыкезеңінде

емен-жарқын сұхбаттасып, жалпы талдау үдерісіне өз пəндерінің

ресурстарынəкеліп,ғылымсаласынақолдаукөрсетсе,əлдеқайдатабысты

болады.Факультетəртүрліпəндердіңмақсаттарынбіріктіреотырып,əдетте

оқытуды жоғары деңгейде өткізеді. Факультет сыныптан тыс пəнаралық

диалогкеқатысаалады,осылайшаолардыңдəрісханадаөтуінежолашады.

Əулие Лоуренс колледжінде факультеттің релятивизмнің теориялық

мəселелерін арқау еткенпəнаралық семинары жекелеген оқытушылардың

оқыту түрі мен тəсіліне əсер еткен. Мұндай əдістер қатты қолдауға зəру,

өйткені оларсыз көптеген студенттер дəрісханаға əкелетін оңтайлы

релятивизмəдеттезерттеусізқалады,сондықтандабұлдеңгейдегіəлемдік

азаматтықмақсаттарыорындалмайды.

Алайда қазіргі əдебиет дəрістеріне қатысты мазасыздықтың маңызды

себебі жеңіл сынап өте салатын кемшін уəждердің болуы емес. Мұның

орнынаəдебиеттежанашырлықмүмкіндігініңөзінекүмəнтуғызатынтəсіл

үстемтұр.Олбіреудіөзтобынаналастайды, соныменбіргежанашырлық

сезімініңөзегінеайналғанжалпыадамзаттыққажеттіліктерменмүдделерді

де ығыстырады. Əлем азаматтарын қалыптастырудың мақсаты бірегейлік

саясатының рухына түбегейлі қайшы. Өйткені ол«адам,негізінен, мейлі,

діни немесе этникалық, сексуалды немесе жыныс сипатында бола ма,

жергілікті өз тобына тиесілі» деген ойды алға тартады. Қазіргі оқу

орындарындағы əдебиет сабағы бірегейлік саясаты рухымен қаруланған.

Адамзаттыңсанқырлылығыменмəденикүрделілігінтиісіншемойындауға

жататын «мультикультурализм» шекпені астында кейде жаңа

антигуманистік көзқарас туындайды. Ол алуандықты сыни емес түрде

жоққашығарады,тіптіөзжекетобыныңшегіненшығыпкететіндиалогтер

мен пікірталастарды түсіну мен жалпы мүдденің өзін терістейді.

Мультикультурализмнің əмбебап нұсқасында «Көрінбейтін адам» сияқты

шығарманыбағдарламағақосудыкөздейтінэтикалықуəжтекЭллисонның

өз дəйегі болып қана қалады. Біздің ұлтымыз этникалық надандық

тарихына қожалық еткенмен, аталмыш туынды барлық азаматтарға

нəсілшіл мəселелерді барынша айқын қабылдауға көмектеседі.

Мультикультурализмнің бірегей-саясатшыл нұсқасында, керісінше,

«Көрінбейтінадам»пайдасына келтірілетінуəждер«олафро-америкалық

студенттердіңтəжірибесінқолдауымүмкін»дегенойментүйінделеді.Бұл

көзқарас Эллисонның өзіне «қара нəсілді жəне америкалық жандардың

ауыржағдайындажасырынғанадамзатəмбебаптығын(universal)ашу»деп

қойғанміндетінжоққашығарады.

Осы əртүрлі əдебиетті қорғау құралдары демократияның алуан түрлі

концепцияларымен байланысты. Əлемдік деңгейдегі азаматтық көзқарас

баршаазаматтыңөздеріменбіргеөмірсүругетиістіерекшеліктердіұғынуы

қажетекеніналғатартады.Олазаматтардыңосыайырмашылықтарарқылы

бір-бірімен сұхбаттасуға жəне ұғынысуға ұмтылатынын көреді. Ол ортақ

мүдде жайлы кеңес ретінде демократиялық пікірталас концепциясымен

байланысты.Бірегейліктіңсаясикөзқарасы,керісінше,азаматтықұйымды

билік үшін күресетін бірегейлікке негізделген мүдделер тобының нарығы

ретіндесуреттейді.Оныайырмашылықтыұғынуғаемес,растауғаболатын

құбылыс ретінде қарайды. Шындығында, əдебиет мамандарын оқу

орнында бірегейлік саясатын таратқаны үшін айыптау да қиын. Өйткені

бұлғалымдарбасқа,əлдеқайдақуаттықайнаркөзібармəденикөзқарасты

алға тартады. Саяси мəдениет ішіндегі рационалды сананың билеуші

экономикалықкөзқарастары«демократияқандайдабірортақжəнеақылға

қонатын мақсаты жоқ, бəсекелес мүдделер тобының жай ғана нарығы»

дегенидеяғажанбітіріптеқойды.Французəдебиеттеориясынақарағанда,

экономиканың біздің өмірімізге əлдеқайда танымал əрі қалыптастырушы

ықпалы бар. Бір таңғаларлығы, Заманауи тіл ассоциациясына шабуыл

жасаған консервативті сыншылар мұндай антикосмополит идеялар

экономистер нарығы тарапынан көрсетілгенде, олардың қуатты қайнар

көздерін сынауды бəсеңдетеді. Құндылықтар жайлы «адамдар, түптің

түбінде,бір-біріменкүрескетүседі»

дегенпостмодернистеремес,Милтон

Фридман болатын. Бұл тұжырым жалған əрі қауіпті. Əлемдегі азаматтар,

қайда жүрсе де, осы идеяны талмай сынауы тиіс. Олардың бұл пікірі

демократияны тар көзқарасқа əкеліп ұрындыратынын шегелеп айтудан

жалықпаукерек.

Əдебиакадемиялардағыбірегейліксаясатыныңайрықшақатерлісалдары

–студенттерменғалымдарүнемібетпе-беткелетін:текбелгілібірезілген

топтыңмүшесіғанаосытоптың тəжірибесітуралыжақсыжазуы,бəлкім,

жақсы талдауы мүмкін деген наным; тек əйел жазушылар ғана əйелдің

сезімін жақсы ұғынады; яки афро-америкалық жазушылар ғана

қаранəсілділердіңтəжірибесінтүсінедідегенкөзқарас.Бұлтұжырымүстірт

сипатқа ие. Əрине, езілген топ мүшелері өмірлерінің басқа адамдар біле

бермейтінқырларынөздеріжақсыбілетінінжоққашығаруғаболмас.Бірақ

адамдарда,топтардаөзіжайлысоншалықтытерең,жан-жақтыбілмейтіні

дерас.Оладамныңөміртəжірибесінетереңбойлағанкөлденеңбақылаушы

ғана оның ештеңе көрмейтінін байқай алады. Алайда, тұтастай алғанда,

егер біз топтағы жағдайды ұғуды қаласақ, онда осы топ мүшесінің

қаламынаншыққанүздікшығармалардыоқуданбастағанымызжөн.Сонда

ғана біз, өзіміздің олар жайлы жеке түсінігімізді кеңейте аламыз. Оның

бірден-бір жолы – осындай еңбектерді бағдарламаға қосу. Егер біз

қиялдағы топқа тəн шектеулерден асып өте алмасақ, мұндай

шығармаларданешнəрсенікөңілгетүйеалмауымызмүмкін.

Əдеби түсіндірме «біз бəріміз бірдей терімен қапталған ұқсас

жаратылыспыз» деген қарапайым ойды ғана насихаттаса, шынымен де,

үстірт болып қалады. Тəжірибе мен мəдениет «терінің астында»

жасырынғанкөптегенқасиеттердіқалыптастырады,сондықтанбізоқыған

сайын,ойланғансайынолардытереңаңғаратүсеміз.Дəлосысебептенде

бұл əдебиет азаматтардың өмірі үшін де өте маңызды. Ол шынайы өмір

дамытып бере алмайтын жанашыр сезімді жетілдіреді. Бұл – əдебиеттің

бізге бере алатын саяси уəдесі. Ол біз басқаның өмірінде қалып,

ұқсастықтарымызды, сонымен бірге басқа мен өзіміздің өміріміз бен

ойларымыздыңарасындағытереңайырмашылықтыкөргендежəнеоларды

түсінікті немесе, жоқ дегенде, түсініктірек қылуға талпынғанда жүзеге

асады. Осы мүмкіндікті терістейтін кез келген сыни көзқарас, көрініп

тұрғандай,əдебиеттіңадамзаттыңəлеуметтікигілігіретіндегімүмкіндігін

жоққа шығарады. Біз, қай жерде болмасын, мұндай көзқарастарға қатты

қарсы тұрып, «əлемдік азаматтық бірегей саясатқа қарағанда,

мультикультурализмформасы–біздіңбағдарламамыздыңформасы»деген

ойдыалғатартуғатиіспіз.

Əдебиет адам өміріне көп үлес қосады, соған орай бакалавриат оқу

бағдарламасыосыалуандықтыкөрсетуікерек.Бірақəдебиеттіңазаматтың

өмірінеқосқанүлкенүлесіоның,нақтыжағдайларда,тіптісоныменбірге

ой мен сезімде біздің тар əрі қараңғы қиялымыздан өзімізден бөлек

адамдардышығарыпалуқабілетіментүйінделеді.Эллисонсипаттағандай,

көркем əдебиет «менің кейіпкерлерім көрсететін һəм оның тəжірибесін

оқып отырған жанда орнауы мүмкін жалпыадамзаттық құндылықтарды

терістейтін ұлттық тенденцияны жеңуге»

 жол аша алады. Бұл үлес

жоғарғыбілімсаласындаонышешушіэлементкеайналдырады.

Қазір біз бұрынғы дəуірдегі гуманитарлық бөлімдер көмескілендіріп

жіберген өзгелерді көру мен қабылдаудағы кемшіліктердің орнын

толтыратын академия жасауға талпынып жатырмыз. Эллисон айтқандай,

көрінбейтін топтардың бəрі көрінетін академия жасауға тырысуда.

Осылайша бұл радикал саяси күн тəртібіне айналды. Кез келген қоғамда

əрқашанадамдардыбірдейқұндылыққаміндеттеуұшқарысипаттаболады

һəм адамдар осы идеалдың талабынан қашудың жолдарын табады. Тіпті

мұныңқұнынтөлеуімүмкінболсада,осылайістейді.Қазіргікүнтəртібінің

радикалсипатыныңмəнімынада:Стоиктердіңазаматтықтүсінігіиерархия

менмəртебегенегізделгенРимүшіноғашкөрінді,бұлоғаштық«жақыныңа

махаббат» деген христиандық идея мақсаттарына немесе Аспан

Патшалығына ортақ мүшелігімізді терістеуге ұмтылатын əлемге де жат

көрінеді. Біз өзіміздің демократиялық концепциямызға жəне болашаққа

қатыстыжоспарымызғалайықты,бірегейəрірадикалкүнтəртібінқорғауға

тиіспіз.

Ескертпе

1. Осы тараудағы мəселелер Марта Нуссбаумның«Poetic Justice: The Literary Imagination in

PublicLife»(Boston:BeaconPress,1996)кітабындаегжей-тегжейліқарастырылады.

2. РальфЭллисон,InvisibleMan(NewYork:RandomHouse,1992),pp.563,566,3.

3. Сонда,p.572.

4. Сонда,pp.xxiv–xxv,xxvi.

5. Қараңыз:Нуссбаум,PoeticJustice,Диккенстіңосыжағдайғақатыстыталдауыүшін.

6. Қараңыз:ЛионельТриллинг,TheLiberalImagination(NewYork:Scribner’s,1953).

7. Jean‐JacquesRousseau,Emile,orOnEducation,аударғанАлланБлум(NewYork:BasicBooks,

1979),p.224.

8. Осыфеноменжайлықараңыз:CharlesTaylor,SourcesoftheSelf:TheMakingoftheModern

Identity(Cambridge,Mass.:HarvardUniversityPress,1989);соныменбіргеIanWatt,TheRiseof

theNovel(Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1957).

9. АлғашқыСтоиктерөзкезеңіндегікөптегенəдебиеттердісынады,өйткеніоладамзатигілігі

үшін маңызды жағдайларды əсірелеп көрсетеді деп есептеді. Бірақ олардың

көзқарастарының аспектісі олардың жанашырлық сезім мүддесіне тəуелді емес. Бұл

олардыңқиялдыдамытуғадегенқызығушылығынашықкөрсетугемəжбүрледі.

10. WaltWhitman,«ByBlueOntario’sShore».

11. WayneBooth,TheCompanyWeKeep:AnEthicsofFiction(Berkeley: University of California

Press,1988).

12. Қараңыз:StanleyCavell,TheClaimofReason:Wittgenstein,Skepticism,Morality,andTragedy

(NewYork:OxfordUniversityPress,1976).

13. Қараңыз:JudithFrank,«IntheWaitingRoom:Canons,Communities,PoliticalCorrectness»,in

Wild Orchids and Trotsky: Messages from American Universities, ed. Mark Edmundson (New

York:Penguin,1993),pp.125–149.

14. GeorgeWill,Newsweek,April22,1991.

15. CliveBell,Art(London:Chatto&Windus,1913);RogerFry,Transformations(London:Chatto&

Windus,1926).

16. EdwardBullough,«PsychicalDistanceasaFactorinArtandasanAestheticPrinciple»,British

JournalofPsychology5(1912):87–98.

17. W.K.WimsattandMonroeC.Beardsley,«TheIntentionalFallacy»,SewaneeReview54(1946);

alsoCleanthBrooks,TheWell‐WroughtUrn(NewYork:HarcourtBrace,1947).

18. Milton Friedman, «The Methodology of Positive Economics», қайта жариялаған Daniel M.

Hausman,еd.,ThePhilosophyofEconomics(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1984),p.

212.

19. Ellison,InvisibleMan,p.xxvi.

ТОҒЫЗЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.Байланыспенжауапкершілік:

«КорольЛирді»Левинасшаталдау

КентЛенхоф

КентЛенхофЧепмэнуниверситетіндедәрісбереді.Милтон,Шекспир,СпенсержәнеСидней

шығармашылығыжөніндеқаламтартқан.БұлмақаладаЭммануэльЛевинастың«КорольЛирге»

қатысты этикалық философиясының қолданбалы сипатын қарастырады. Ол Левинастың

«Этикалық қарым-қатынастарда «Мен» және «Басқа» бір-бірінен ажырағысыз» деген идеясы

Лирдің өз қыздарымен қарым-қатынасында айқын көрінеді деп түйіндейді. «Басқаға» деген

қатынас Лирдің тап болған трагедиялық жағдайын білдіреді әрі пьеса, Ленхофтың сөзіне

қарағанда,«Басқаға»дегенкөзқарасадамөмірінетереңбойлайаладыдегенмәселеніңтүйінін

тарқатпайды

«Мұнда бар» деген сөзден қашу үшін оны қоймау керек, құлату керек.

Тақтан құлаған патша жайлы айтқанда, құлату əрекетін жасау керек.

«Мен» арқылы егемендікті құлату – «Басқамен» əлеуметтік байланыс,

салғыртбайланыс».

ЭммануэльЛевинас

ФилософЭммануэльЛевинас(1905–1995)ГуссерльменХайдеггердіңХХ

ғасырдағы өте сұңғыла əрі көреген талдаушыларының бірі ретінде жиі

аталады. Алайда Левинас Шекспирді де жіті зерттеген. Ол жас кезінде

өзіне əсер еткен жандар жайлы айтқанда, Шекспирге арнайы тоқталады.

Ағылшын драматургін өзі өнеріне бас иетін авторлар тізіміне қосады.

Левинас«Болмыстанбөлекнемесемəнніңарғыжағында»(OtherwiseThan

Being or Beyond Essence, 1974) аттыəйгілі туындысының бірінші бетінде

«Гамлет» пен «Макбетке» де сілтеме жасайды. Оның шығармалар

жинағында Достоевскийден басқа кез келген автордан тіпті Шекспирдің

өзінендекөпүзіндікелтіріледі.Шындығында,Левинас«УақытпенБасқа»

(TimeandtheOther)дегенатпенжарияланған,1946–1947жылдарыоқыған

дəрістеріндедраматургтіжиіескеалатынысоншалық–олбірсəткетоқтап,

«шектен шығып кеткені» үшін өзін кешірім сұрауға мəжбүрмін деп

сезінеді.Əрине,оныңкінəмшілкүйіШекспиржайлыодандакөпнəрселер

айтуына кедергі келтірген жоқ. Шындығында, бұл кешірім сұрайтындай

нəрсе емес еді.Мұны кешірім сұраудан гөрі ақталу деуге келетін шығар.

Левинас «Шекспир бүкіл философиялық əрекеттің мəйегінде тұр» деген

өзініңдаутудыратындайəдебимеңзеуінақтайтынтəрізді.«Мағанкейде,–

дейді Левинас, – барлық философия Шекспирдің толғамдары сияқты

көрінеді».

Философиялық қатпарды Шекспирдің шығармашылығына телитін

жалғызЛевинасқанаемес.Оныңталабынайрықшадаулыетіпкөрсететін

нəрсе (оның таңғажайып əсірелеуінен бөлек) – пьесалардың орындалуын

талап ететін философиялық ойлау түрі. Өзінің кейінгі тұспалдарында да

Левинас Шекспирді «Мен» «Басқадан» бөлек өмір сүре алмайды, «Мен»

тек тұлғааралық қатынас арқылы ғана көрінеді» дейтін өзінің жеке

философиялықпозициясынабейімдейді.Ертезаманауидəуірдебірегейлік

кезкелгенəлеуметтікжелілерменжағдайларданбойкөтеретінреляциялық

құрылым ретінде сипатталатындықтан, бір қарағанда, бұрынырақ өмір

сүрген автор жайлы бұлай айту оңай сияқты. Бірақ Левинастың

субъективтілік пен Шекспир жайлы тұжырымдары біздің туыстықтың

өзіндік əсерлері, этникалық топ, жыныс, мəртебе мен мамандық жайлы

жұмысымыздың аясынан алыстап, шегінен шығып кетеді. Альфонсо

Лингисескерткендей,Левинастыңинтерсубъективтіліктуралыидеялары

«анархиялық» ойдан басқа түк емес.

 Олар біздің философия жайлы

ұғымымызды түбегейлі өзгертті, сонымен қатар біздің Шекспирге деген

көзқарасымыздыдаөзгертеалады.Менненімеңзепотырғанымдыкөрсету

үшін Шекспирдің «Король Лир трагедиясындағы» («The Tragedy of King

Lear») (1607–1608) адам мəселесін өрбітуін философиялық талдау үшін

Левинастыпайдаланудыұсынамын.ТіптіЛевинасжарықкөргенқандайда

бір еңбегінде Лирдіталдамағанына қарамастан, осы біркүрделіфилософ

пен осы бір күрделі пьеса бір-біріне көп нəрсе аңдатуы мүмкін. Мен

Левинас Шекспирдің ұлы трагедиясының өте маңызды сəттері, оның

санаңдасерпілістудыратынсұрақтарыменжақсытанымалтүсіндірмелері

жайлы,тыңжəнежемістіидеяларғажолашып,құнарлыпайымдартудыруы

мүмкін дегенді айтқым келеді. Бұдан бөлек, Левинас біздің театрда əрі

көрермен, əрі əдеби сыншы ретінде беруге тиісті пікіріміздің сипатын

талқылауүшінпайдалынегізболаалареді.Меніңбілуімше,Левинасбізге

«айтуғатиістінəрсеніемес,сезініптұрғаннəрсеніайтудың»

(5.3.299)нені

білдіретінін ойланғанда, жанымызға тым жақын келетін, жақсы көмекші

болаалареді.

Шекспирдің драматургиялық шеберлігінің (stagecraft) жүрегінде жатқан

«Мен» жəне «Басқа» арасындағы күрделі байланыс – Левинас

феноменологиясының өзегі мен мəні. Оның біріншілігі (primacy)

Левинастың жиі қайталайтын «этика – онтология емес, «алғашқы

философия» деген тұжырымында көрінеді. «Этика бірінші келуі тиіс», –

деп түсіндіреді Левинас. Өйткені «Мен» «Басқа» (autrui – басқа адам,

менен бөлек кісі) келместен бұрын болмыс ретінде пайда болмаған еді.

Шынымен де, осы «Басқа» болмаса, «барлық нəрсе «Меннің» жалғасы»

дегенұғымға қарсықоярлықештеңе табылмаседі ғой. Дегенмен«Басқа»

мені (autrui) өзімнің кейпіме түспейтін жəне менің жағдайыма

бейімделмейтін нəрсемен бетпе-бет қойып, осы өзімшіл жаңсақтықты

күйретеді.«Өзге»кезкелгенсəттеменіңолжайлыойлауыммүмкінбүкіл

ойларымды шайып қана қоймай, талқандап кетеді. Немесе Левинас

айтқандай, «Тіпті мен оны өзімнің билігімде ұстасам да, ол менің өзін

маңызды өлшемде ұғынуымнан қашады»

. «Басқа» өзінің мүлдем өзгеше

кейпінде маған өз болмысымның шектеулерін ашып көрсетеді жəне осы

мəнермен мені субъект ретінде қалыптастырады. Мен «Басқа» бар

болуыменшектеулінемесебөлеккүйгетүскендіктен,«Эгоға»айналамын.

Бірақ осылай қалыптасқан «Мен» сонымен қатар (жəне тікелей) сынға

(сұраққа) да алынады. Мен «Басқаның» келбетінен жалаңаш кейпі мен

мұқтаждығын көргендіктен, оның көзінше емін-еркін өз мүддемнің ізіне

түсе алмаймын. «Басқа» менің өз мүддем бойынша тұтынатын,

бақылайтын я болмаса меншіктейтін бүкіл нəрселерге талап қояды.

«Басқамен» жүздесу бойымдағы өзімшілдікті (эгоизм) тұтқындап, маған

жауапкершілік артып қояды. Бұл өзіме жауапкершілік жүктеуге

келіскендіктенемес,«Басқаның»қарапайымболмысыосыжауапкершілікті

менің арқалауымды міндеттейтіндіктен жүзеге асады. Левинас үшін бұл

жауапкершіліктіңмəні–қызметету.«Басқаның»келбетімағанқолымдағы

барлық нəрсені өзімде ғана қалдырмай, басқамен де бөлісуді бұйырады.

Мен бұл үндеуді елемеуге тырыссам да, ешқашан «естімеген» сыңай

танытып, оның үнін өшіре алмаймын. Левинастың сөзіне қарағанда,

жауапкершілік–адамныңсубъективтісипатыныңбұлжымас(өзгермейтін)

күйі. «Болу» – əрдайым əмірге əзір тұру, ұзақ та ауыр қызметке жегілу

дегенсөз.

Бір қызығы, осы таусылмайтын бұйрық менің субъективті сипатымды

төмендетпейді, қайта шынымен де, қолдайды. Өйткені мен басқаның

алдындағыөзміндетімдіорындайалатынжалғызадаммын.Міндетіммені

шексіз даралай түседі. Левинастың тілімен айтқанда, «кемел тұтастық

мəртебесін» береді. Левинастың жазғанындай, «Мен – дербес өлшемдегі

Менмін, Мен жауаптымын, қайталанбас Менмін. Мен өзімді барлық

жанмен ауыстыра аламын. Бірақ ешбір жан өзін менімен ауыстыра

алмайды. Бұл – менің субъектімніңажырамас бірегейлігі».

 Оның үстіне,

мағанөзімніңбірегейлігімдіберетінбасқаадамменіңшындықтытаныған

əлемімдідеқосатартуетеді.Меніңəлемімбұлшындыққабасқағақызмет

қылмайтұрыпқолжеткізеалмаседі.Левинастыңтүсіндіргеніндей,əлемнің

сыртқы пішіні (exteriority) маған қарағанда, əлдеқайда үлкен болмысқа

тəуелді.Өйткені«Басқа»меніəлемніңсыртқыпішінініңмаңызысаналатын

«мен емес» деген категориямен жабдықтайды, менің басқа əлемімді

шынайыландыра түседі. Мен бұл қасиет «Басқамен» ортақ болған кезде

қиялемес,шынайыболатынынбілемін.

Сыртқы пішін (exteriority), интерсубъективтілік жəне шексіз

жауапкершілік жайлы барлық осы айтылғандар барынша күрделі, солай

болғандықтандакейбірмазалайтынмəндергеие.АлайдаменЛевинастың

«бұлар Шекспирдің көптеген шығармаларының мəйегін құрайды» деген

ойыменкелісемін.Əсіресе«КорольЛирдің»«іштейөтеұғынықты»(2.2.69)

тұлғааралықбайланыстарғадегенмызғымасбағдарыбайқалады.Шекспир

басқамен қарым-қатынаста болудың əрі басқа үшін жауапкершілік

арқалаудың нені білдіретінін зерделейді. Осы сынақты көздейтін ой

пьесаның Лир үшін бастау сəті саналатын ең алғашқы көрінісінен орын

алған.Бұл–Левинасүшінде«дəлменіменбірдейболаалмайтынбасқамен

жанауыртарлық(traumatic)жүздесу».

Драма басталғанда Лир көздеген ойын қамсыз орындап жатады: өзінің

жеке мүддесін іздейді, өз тіршілігін қолдайды, əлемді өзіне қабылдайды

һəмбейімдейді.Байлыққажетудімақсатеткендіктен,ГонерилменРеганда

жағымпаздануға көшеді. Олар өздеріне жүктелген міндетті жарамсақтана

атқарады. Шынайы келбетін жасырып (otherness), екіжүзділікке көшеді.

Өздерін Лирдің тілалғыш қызметшілері кейпінде көрсетеді. Олардың

екіжүзділігі корольдің өз мəртебесі (self‐sovereignty) жайлы қиялын

күшейтеді.Бірқарағанда,бəріжөніментүзукележатқандайболады.Бірақ

Корделия өзінің жалаңаш «ештеңе» сөзімен осы жасанды ойынды

тоқтатады.ГаятриСпивакбайқағандай,Корделияның«Сеннедейсің?/Екі

апаңадаұсынбаған/еншіетеміненөлкені»дегенсұраққабергенжауабы

барлығын–өлшемдіде,сəттідекүйретеді.

КОРДЕЛИЯ Ештеңедейалмаймын,тақсыр.[алтыүнсіздікбуыны]

ЛИР Ештеңе?[сегізүнсіздікбуыны]

КОРДЕЛИЯ Ештеңе.[сегізүнсіздікбуыны]

ЛИР Ештеңеайтпасаң,кетедіесең.Бірдеңеде.(1.1.83–88)

(М.Т.)

Корделияның Лирдің сұрағына берген жауабы түсініксіз əрі үмітсіз.

Король оны өзінің ырқына көндіре алмады. Левинасқа жүгініп, біз

Корделия мұнда əкесінің құзырында тұрса да, маңызды өлшем арқылы

оныңбилігінеберілмейтұрдейаламыз.

Əрине,жалғызЛирғанатаңғалғанжоқ.Төртжүзжылбойыкөрермендер,

актерлер мен сыншылар Корделияныңсөздеріне мазасызданып,ұстамына

таңданып,оныңмахаббатбəсекесіндекөрсеткенмінезінұғынуғатырысып-

ақкеледі.Кейбіреулеролөзініңқолынанкелгенінжасадыдейді,өйткеніол

абыржыпқалдынемесеөзініңнекүтіптұрғанынбілмейтіндейкүнəсізəрі

өте аңғал болды. Басқалары оны өз əкесімен жасырынбақ ойнаудан бас

тартқан қыңыр не самарқау жанға балайды. Оны түсінуге де болады.

Өйткенібұлойыноныкемсітедіһəммахаббаттықұнсыздандырады.

Ал үшінші біреулер ол əкесінің менмендігі мен тəкаппарлығын

əшкерелеп, əдейі қауіпті қадамға барды деп санайды.

 Пьесаға бір ғана

түсіндірме беруді қиындатып тұрған нəрсе – бəрі бірдей жүгінетіндей

көрінетін тəсіл, мұның оксюморон сияқты көрінетіні. Корделияның бір

мезетте байсалды, саналы һəм дұшпан жанға айналуы. Алайда бір-біріне

қайшы шарт – Левинас «Басқаның» басты тəсілі (modality) ретінде

анықтаған нəрсесі. «Басқаға» үңілу – бір уақытта үстемдік пен қайғыны

көру немесе қайғыдағы үстемдікті көру; маған «Басқаның» орнататын

билігі–оныңжалаңаштығы,пақырлығыменкедейлігі.Пьесаныңбеташар

көрінісіндегі Корделияның ахуалы, міне, осындай. Əкесінің алдында

бағынбайтын«Басқаның»орнындатұрып,Корделияəкесіменмызғымасəрі

қорғансыз, бұйырушы əрі əлсіз кейпінде бетпе-бет келеді. Ол əкесін

Левинас «қарсылықсыз қарсылық көрсету – этикалық қарсылық»

 деп

атағанжүздесуменбасыптастайды.

Гонерил мен Реган өздерін жасыру үшін риторикалық оралымдар мен

театр бетперделерін қолданып жатқан кезде Корделия олардай

құбылмайды. Əкесіне құрғақ уəде берудің орнына ол өзін ұсынады.

Өйткені, қалай болғанда да, Корделияның құр «ештеңесі», біріншіден, ең

бастысы,əшкерелеудібілдіруімүмкін;бұл–өзінкорольдіңсынағына,ашу-

ызасына жəне билігіне беру. Корделия бір сөзбен жауап бермей, былай

дегенде ғой: «Сен менен махаббатымды жариялауды сұрадың, бірақ мен

өзімнен басқа ештеңе дей алмаймын. Менің жауабым – менің өзім.

Мархабат,менмұндамын».Бұл–риторикаемес,бірақағынанжарылу.

ЕгерКорделияның жауабы ағынан жарылу болса, бұл орынсыз, өйткені

ол корольдің бақылағысы келетін эгоистік сынақты үзіп жібереді. Оның

қарапайым мінезі корольдің махаббат бəсекесін құрайтын билік

байланыстарын күйрету арқылы бəрінің астан-кестеңін шығарады. Лир

басты назарда болу үшін өзінің барлық саяси қорын шығындағанымен,

қыздарының шетқақпайына ұшырайды. Биліктен айырылуы, оның осы

орынға лайықтығына əлдеқандай күмəн тудырады. Оның ұлылығынан

осалдығы басым көрінеді. Мінезінен байқалған бұл əлсіздік патшаны

қыздарынақызмететкізіпқояды.Соныменбіргеосыназараударусəтінде

Лир өзінің құзырында тұрған біреуге жауапты узурпатор (патша тағын

озбыртүрдезаңсызтартыпалғанадам.–Ред.)екенінбірденбайқайды.

Байсалды əрекет етудің орнына ашуға беріледі. Оның ашуы, көрініп

тұрғандай, жалтақ. Корделияны кінəлап, жауапкершіліктен қашу. Сирс

Джейн ескерткендей, Лир «өзінің кінəсінің парқына барып, ұждан отына

өртенген адамдардың əрекетін сипаттайтын қиянатшыл мінезбен»

13

жауап

береді. Лирдің құмарлығының азғын қисыны, шамамен, былай көрінеді:

«Сен менің ашуыма тидің, демек, сен жаза бастың. Егер мен қылмыскер

болсам, өкінер едім. Керісінше, мені ыза кернеп тұр, бұл – əділетсіз

көзқарасқа берілген шынайы жауап. Мені осындай халге жеткізген сенің

эмоцияларың. Дəл сол эмоция менің құрбандық екенімді дəлелдейді.

Ендеше, мен мұның есесін алуым керек». Нағыз қаһарлы ашудың кəріне

мінген король Корделияға деген жеккөрінішін растайды. Оның ашуының

қарқыны опасыздығының өлшемі де. Бұл оның сезілген жауапкершілікті

елемеуүшінқандайқадамғадабараалатынынкөрсетеді.ЕгерЛирөзінің

өзімшіл əдетін жалғастыруды қаласа, жауапкершілік сезімін жойқын

ашуыменығыстыруытиіс.

Олдегеніненқайтпайды.Бір жағынан, Лир қызыналастайды жəне оны

мұрасыз қалдырады. Бейне бір əкеліктен бас тартып, жауапкершілігін де

терістейалатынсияқты.АлайдаКорделияоныңқызыжайлымəртебесінен

айырылып қалса да, өз əкесінің алдында «Басқаның алдындағы «Біреу»

бірінші(primary)этикалықбайланыскүйіндетұруынжалғастырады.Оның

тікбақай əрі жалаңаш келбеті – тұрақты жазғыру, Лир тіктеп қарай

алмайтынөтекүштікөзқарас.«Бұданбылайкөзімекөрінбе!»депақырады

ол (1.1.122). Өзіне артылған міндеттен тайқып кету үшін Лир оның

келбетінентерісайналады:

Ендеше,Франциямырзасы,болсынбұлқызсіздікі,

Мағанендіол–шірігенбіржұмыртқа,

Түр-келбетінқайтакөрмесболайын.(1.1.260–62)(М.Т.)

Кенттің «Жақсылап ойлан, Лир» деген ақылына құлақ асудың орнына,

королькенжеқызыныңжүзінмəңгіліккетəркетеді(1.1.156).Сыншыларға

осы көріністің қайталанған сілтемелерін көру мен көрегендік жайлы

ауқымдыойларынтропішіндетілгетиекетуінетуракеледі.ƏйтседеПол

Алперстің бізге осы пьесаға үңілудің, бəрінен бұрын, қабылдау емес,

байланысформасыекенінескертуішындық.Біреугеүңілу,демек,онымен

байланысқатүсудегенсөз.ОсылайшаЛирдіңКорделиядантерісайналған

кездегіəрекеті–дерексізморальдықақиқатемес,«моральдықміндеттерді

тудыратын шынайы адамдық қатынастар».

 Король өз қызына қарағысы

келмейді,өйткеніолқызыныңкелбетіненқұрбұйрықтыкөреді.

Корделияменбіргеорнағанжайтөз-өзіненбеташаркөріністіңөнбойында

қайталанады.Корольөзгерістерменбетпе-беткелгенкездеөзінеұсынылған

міндеттенқашуғаталпынады.Алдымен«Басқаға»кəрінтөгеді,соданкейін

өзініңнемесеқызыныңортаданжоғалуынталапетеді.Мəселен,Кентөзін

«сенің көзіңнің ағы мен қарасындаймын» деп таныстырғанда, Лир оған

қарамауғатырысады(1.1.157).ОлКенткеараласпауынбұйырады(«Жоғал

көзімнен!»[1.1.155]),сосыноныөлімменқорқытып,қуыпжібереді.Кейін

ГонерилменРеганжалғанкелбеттерінлақтырыптастап,шынайыжүздерін

көрсеткенде,Лироларғақарғысжаудырады.Олбұлжолықыздарынқұптай

алмайды. Олар мұнымен бірдейміз деген мəймөңкесін доғарады. Бірақ

корольбұлкездеасатаяғынберіпқойған,сондықтанКентпенКорделияға

істегені сияқты оларды қуып жібере алмайды. Ақыры, өзі қуылады.

Басқаларға бағынудың орнына, Лир жапан түзге бет түзейді. Левинас

«тақуаныңқұтылуы»

депатағаннəрсенііздепəуреленеді.Лирбасқаның

билігінетүспейтұрып,«Басқасыз»болуғатырысады.Бейнебірерік-жігері

арқылы қиялдағы «Басқаның» қолыжетпейтін биіккекөтерілетінсияқты,

өзқалағанынжүзегеасыратынсияқтысезінеді.

Бұл – сəтсіздікке ұшырап тынатын ақылсыз бұйрық. «Басқасыз»

«Меннің» де болуы мүмкін емес. Ол арқылы Шекспир король оқшау

қалғанда бірте-бірте өзі мен əлеміне деген билігін жоғалтып алатынын

меңзейді. Қанша тырысса да, Лир оны бірге ұстап тұра алмайды. Оның

жан-жағы ыдырай бастайды. Көз жасы төгіледі. Қайғысы арта түседі.

Жүрегіжүзмыңдағанағаттықішіндебөлінеді.МаргретадеГрациясияқты

материалист сыншы үшін бұл құлдырау ерте замандағы жандардың да

қазіргі адамдардың «меншігімдегі нəрсе маған тəуелді нəрсе» деген

сипаттағы мүлікке байланған деңгейін көрсетеді.

16

Осылайша өзінің тəжі

мен тағын табыстап берген егемен адам ешкімге немесе ештеңеге

айналады.Сайқымазақтыңкекесінмен«О,тұлдырсыз»дегеніндейболады

(1.4.158). Осы талдау сұңғыла һəм нанымды болғанымен, біздің Лирдегі

объективті байланыстың бірегейлік əсерлері үшін берген бағамыз

тұлғааралыққатынастыңмаңызынакөлеңкетүсірмеуітиіс.Əсіресе,Лирдің

өзініңұстанымыоныңбасқаларғажақындығыменөтетығызбайланысты.

Лир барлық байланыстан тысқары өмір сүруге тырысқан кезде, ол өзінің

ақылынаналжасабастағанынсезеді.БұлЛевинастың«Мен»бірөзіжалғыз

өмір сүре алмайды, өзінің дүниеде «Бірдейлік» (sameness) онтологиясы

шегінде өмір сүруінен мəн таба алмайды»

 деген мəлімдемесіне театр

көрінісін үстейді. Лир өзімен біте қайнасқан жауапкершіліктен

қашқандықтан,өзінəспеттейтінəріайқындайтынқасиеттендешегінеді.Ол

жауаптыадамның«кемелмəртебесі»мен«ажырағысызбірегейлігінен»бас

тартып, «Лирдің көлеңкесі» деп саналатын біреудің масқарасы мен

жасырын сипатына ұмтылады (1.4.196). Бұдан бөлек, Лир өзінің сыртқы

сипатының шартынабаланатынөзгешеліктен(alterity) шегінетіндіктен, өз

əлемін өз-өзінен күйреуге мəжбүрлейді. Жапан түздегі дауыл оның жан

дүниесіндегідауылменүйлеспейді.ӨйткеніЛирəрнəрсегетұрпатпенмəн

беріп, ішкі əлемін сыртқы дүниеден бөліп тұрған «Басқа» адамнан теріс

айналды. Жапан түздегі Лир əлемінің өткір шындығы – оның өз əлеміне

басқаныендіруденбастартуыныңтікелейсалдары.

Əрине, Лир шынымен де «Басқаға» деген бұрынғы көзқарасына орала

алмайды («Басқа» əрқашан эгодан бұрын тұрады). Бірақ Лир осы

мүмкіндікті қиялдайтындықтан, бұл, тұспалдап айтқанда, бірегейлік пен

сыртқысипатты (exteriority) өзара байланыстыруға деген ойға жетелейді.

«Мен»жəнеəлем«Басқасыз»жоғалыпкетуімүмкінекенінмеңзейді.Лир

өзініңшарттысолипсизмінде(жекебірегейсананыдербесжəнекүмəнсіз

шындық ретінде мойындаумен һəм қоршаған əлемнің объективті

шындығынтерістеуменсипатталатынфилософиялықдоктрина.–Ред.)

субъективті сипатынан айырылған һəм өзін жұтып жіберетіндей

қорқынышты–түпсіз,түрсізəлемгебеталған. Пьесадакөрінгендей,егер

ол артқа қайтуға тиіс болса, мұны тек «Басқа» адам арқылы ғана жүзеге

асыруы мүмкін. «Басқалар» – қалтыраған Сайқымазақ, жалаңаш тіленші,

соқыр əке, жəбірленген қызметші, қорланған қыз – бұлардың əрқайсысы

Лирдіқайтаданөзміндетінешақырып,керіоралуғамəжбүрлейді.

Көбісі Левинастың еңбегімен байланыс сəттерін құрайды, мұнда өзара

байланыс«Менді»тұлғасызөмірсүруүрейіненқұтқарадыдепайтылады.

Левинас «бар» (фр. «il y a») (ағ. «there is») ретінде осы болу-болмау

жағдайын меңзейді. Оны дүрбелең дүниемен һəм қорқынышпен

астастырады. Алайда ол адамның «Менін» көрсету арқылы, бірақ өзін

«құлаған патшалардың жағдайына» түсіру арқылы «болмыстың жасырын

əрі мəнсіз дүңкілінен» қашып кете алмайтынын қолдайды.

 Осы құлау

идеясы Шекспирдің пьесасы үшін айқын маңызға ие. Шындығында, Лир

қос құлау (Бұл жерде тақтан тайдырылу деген мəнде айтылып тұр. –

Ред.)түріарасындаайналыпжүргендейкөрінуімүмкін:оныңбірі–саяси,

екіншісі–этикалыққұлау.Саясиқұлау,бұданертерек,Лирөзініңтағынан

бас тартып,Гонерил мен Реганоның сақтап қалған шектеулі мəртебесіне

қол сұғуды ойластырған кезде жүзеге асады. Алайда Лирдің этикалық

құлауы–мүлдембасқамəселе.Дегенменбұл–біздіэгоныкүйретудіңһəм

«Басқамен» риясыз байланысқа түсудің не екенін ұғынуға итермелейтін

пьесадақозғалғанмақсаттыңбірі.

Бірқатар сыншылар пьесадағы өзара байланыстарды зерделеу ізденісіне

назар аударды. Олардың ішіндегі сұңғыласы Стэнли Кавелл болды. Ол

Лирдің өзін шынымен де жақсы көретін Кент пен Корделия сияқты

кейіпкерлерден не үшін теріс айналғанын ұғынуға талпынды: «Ақыр

аяғында, кəрі патша олардың сүйгенін қаламайды. Сүйікті болып жүре

алмайды,өйткенісүйіспеншілікоғанөзінталапретіндекөрсетеді.Егерол

басқалардың сүйіспеншілігін мойындаса, король оған лайықты болып,

жауап беруге тиіс болады. Бірақ бұл жүктің салмағы ауыр сияқты.

СондықтанЛирсүйіспеншілікбайланысыменоныұсынғандарданқашуға

тырысады».

 Бұл уəж керемет əрі бұл менің жеке түсіндірмеммен

үйлесетіндейкөрінеді.ДегенменменКавеллдіңЛирдегісүйіспеншілікпен

жауапкершілік қатынастарын түсіндіру үшін қолданған қалтқысыздық

принципіне қосылуды əлі құптай қойғаным жоқ. Тұлғааралық міндетті

сүйіспеншілікті ұсыну жəне қабылдаумен байланыстырып, Кавелл

корольдің «Басқаның» əрекетіне қатысты жауапкершілігін əсерлі түрде

көрсетеді. Лир өзін сүйетіндерді сүюге міндетті, бірақ оны сүймейтін

жерде корольдің міндеттері айқын емес. Басқаша айтқанда, Кавеллдің

талдауы Лирдің міндетін тек өзін сүйетіндермен ғана шектеп, оның

үйлесімді əрі өзара күшейтуші талаптар шеңберіндегі жеке

жауапкершілігіншектейді.КорольКорделияүшінқамжеугеміндетті.Бірақ

олРеган,ЭдмундпенКорнуоллгесоншалықтықарыздаремес.

Мен Шекспирдің пьесасын бұған қарағанда əлдеқайда терең деп

санаймын. Егер біз қатаң байланысқан қисынды трагедиялық əрекетке

қолданатынболсақ,Лирдіөзінсатыпкеткенқыздарынжеккөрудентежеу

қиын. Бірақ мен Лир Гонерилді, содан кейін Реганды аяусыз қарғап-

сілегенде, тітіркенуге тиіспіз деп ойлаймын. Олардың əкелеріне деген

нашар пиғылдары корольдің қыздарына деген теріс ниетін ақтайды.

Шындығында,егерпьесадағыеңізгікейіпкерлердіңəрекетібізгебірнəрсе

үйрететін болса, онда бұл міндеттің бақай есеппен я болмаса шартпен

ортақтұсыболмауытиіс.Сайқымазақ,Кент пенКорделиябəріадалбола

тұра,лайықтыбағасыналаалмағанжандарғабаланады,нақосысебептен

олардың əрекеті құпталады. Егер біз пьесаның өте маңызды кейіпкерлері

мен сəттеріне тиісті мəн бергіміз келсе, онда олардың бойындағы ортақ

қасиетті мойындауымыз керек. Бұл – өзара байланыс жайлы барлық

ойлардан һəм барлық айырбас жүйесінен мүлдем ерекше шартсыз

альтруизм(адамсүйгіштікқасиет.–Ред.)сезімі.Бұғанменпьесаныңбізді

ұйытыптұрғанэтикалықстандартыдепсенемін.

Мұндай асқынған өзімшілдік, бəлкім, біздің əділдік пен теңдік жайлы

түсінігімізге қайшы келеді, бірақ Левинас үшін бұл – жалғыз этикалық

жауап.Олменің«Басқаға»дегенқатынасымныңесесі(quidproquo) емес

дегенкөзқарасқамықтапбекіген.

Левинасқақарағанда,менің«Басқаның»

алдындағы міндетімнің, оның маған деген көзқарасына ешқандайқатысы

жоқ. Бұл ол маған бұйрық беретін өзара қатынасымыз, ол алда əрі өзі

қабылдайтын барлық əрекеттерден тəуелсіз. Бұл үндеу туабітті

болғандықтан, «Мен» «Басқамен» байланыста тұрғандықтан, менің оның

алдындағы міндетім шексіз. Қандай жағдай болмасын, «Менің осы

істегенімдежетер»немесе«Менөзүлесімдіорындадым»яки«Менкүнə

жасамадым, керісінше, мені күнəға батырды» дегенде де мұны шектей

алмаймын.

ТүсініктіболуүшінЛевинасəділдікпентеңдікұғымдарынтерістемейді.

Керісінше, Левинас «менің басқалар алдындағы міндетім (тек қана дəл

қазіралдымдатұрған«Басқа»емес)бəсекелесмүдделерменəділдікүшін

күрес арасында төрелік жасауғамəжбүрлейді» деп ұйғарады.Дəлосылай

араға түсіп тіпті мен үшін əділдік талап ететін түсініктер де бар. Бірақ

басқалар үшін əділдік іздеуге міндетті. «Мен» мұны ешқашан өзі үшін

жасай алмайды. Өйткені «Мен» үшін өзінің жеке мүдделеріне мəн беріп,

басқалардың мүдделеріне қарсы шығу мүмкін емес. «Басқаның» келбеті

мағанбұйрықберсе,дəлосылайменіңкелбетімдеоғанəмірінжүргізеді.

Оныңмағанартқанталаптарыменіңоғанартқанталаптарымментеңеседі

деп күту ақылға қонымды болып көрінгенімен, Левинас «Мен» оның

сырттан келетін өзара байланысын симметрия немесе қалтқысыздық

ретінде сезіне алмайды деп түйеді. Левинас жиі айтатын «Басқаның»

келбетімағанзаңғар«биіктен»яболмаса«жоғарыдан»тілқатады.Олжəне

«Мен»ешқашанбірдейжағдайдаемеспіз.«Басқаның»алдындаменөзімнің

міндетімненбасқаештеңенібілмеуіммүмкін.

Левинасқа сүйенсек, осы радикал үйлесімсіз (asymmetrical) байланыс

«Менді» болмыстың ішіне əкеледі. Бірақ кейбіреулер, бұл «Менді»

құрдымғажіберуідетиісдепқарсышықты.ПавелРикер,мəселен,«Мен»

ешқашан«Басқамен»теңболаалмайды»дегентұжырымөзіненбезінугеде

əкелмей қоймайды деп түйіндейді. «Мен» бəрін «Басқаға» беруі керек»

деген түйінсөз, əлбетте, оның өзінің жойылуына жеткізеді» деді.

Маңыздысы,бірқатарəдебисыншыларШекспирдіңпьесасыносыбағытқа

жетелеуші деп санаған Гальперннің сөзіне қарағанда, трагедияның өз

кейіпкерлеріне осындай мүмкін емес тұлғааралық талаптарды жүктейтіні

сонша,күйреужалғызөміршеңжауапқа айналады. Оныңпікірібойынша,

Лирдіңкейіпкерлерінөлдіксомадағыэкономикада(zero‐sumeconomy)өмір

сүредіжəнеқозғалады,бұлрационалдысақтауғамүмкіндікбермейді.Ақыр

аяғында, «пьесаның» тапшылық (scarcity) пен күрес əлеміне мейлінше

сəйкес жауап ретінде таңдаған нəрсесі – бар жиған-тергендерін төгіп-

шашудан туындайтын «түбіне жететін шығындар». Егер біз Гальперннің

түсіндірмесіне сенсек, «Король Лирдегі» барлық ишаралар агрессивті

күйреудікөздейдідептүйіндеуімізкерек.

Дегенмен Левинас суицид жауапкершілікке берілген жауап емес деп

тұжырымдайды да, жалпылама түрде былай деп кеңес береді: «Менің

баршасыүшінжауапкершілігімсоныменбіргеөзін-өзішектеудедекөрінуі

тиіс».

 Қайшылығы сол, осы өзін-өзі шектеу үшін қажетті негіз – менің

жауапкершілігімніңшексіздігі.Егер«Мен»үздіксізмəңгілікішінетаралған

əрібасқалардыңшексіздігінқамтығанжауапкершіліккеқолдауболса,олөзі

үшін де қам жеуі керек. «Мен» бір нəрсені иеленуі тиіс болса (бірінші

кезекте)якиберуін жалғастыруытиісболса(екіншікезекте)өзінсақтауы

һəм қолдауы қажет. Немесе Джейми Феррейра айтқандай, біз күйреуді

талап етпей-ақ, жанпидалық жайлы айта аламыз. Өйткені «БƏРІН

БЕРУДІҢ қарсысында ƏРҚАШАН БЕРУ тұрады».

 Егер жауапкершілік

шексізболудепұғынсақ,ондаолосысəтаясынантысқарытұраалмайды.

Ондабұлсəттіңқандайдабірəсерініңболуымəселегежатпайды.

Əрине, Шекспирдің пьесасында бірқатар əсерлі сəттер бар. Лирдің

бастапқы«Басқаға»тапберу,қуғындаужəнеодантерісайналуəрекеттері

өзііздегентыныштықтытаппағаннанкейін«түбінежететіншығындарға»

бет бұратыны айқын. Оның 1-көріністегі жалтару əрекетіне қарамастан,

король өзін жалаңаштығы мен мұқтаждығымен билеп тұрған көршісінен

қашып кете алмайды. Тіпті жапан түздегі көрініске Лир айқын

шақырылады. Эдгарсахнаға шығакелгенде,Лир: «Біз бен сіз шетімізден

жасанды, шетімізден жалғанбыз, тек бұл ғана шынайы. Нағыз адам

дегеніміз–өнбойындалыпасыжоқосыбірекіаяқтыхайуанныңнақөзі»,

– деп мойындайды (3.4.95 – 97).

 Бейшара Томның халінен əсерленген

Лиргеосылайша ағынан жарылуға тура келеді. Бірақ бұл жолы ол ашуға

беріліп, қуғындамайды. Дұрысы, ол алқын-жұлқын шешіне бастайды,

құдды бір бақытсыз сезімнен арылуға тырысатын секілді. «У-у-һ, У-у-һ,

сенқұрбандықсың!–депайқайлайдыол.–Əй,ағытыпжібертүймемді!»

(3.4.97–98). Лирдің торығып шешінуі оның ашуы мен жатсыну сезімінен

ерекшеленетінтəрізді.АлайдаЛирдіңөзін-өзіəшкерелеуіжалтаруданбасқа

түк емес, өйткені корольдің Эдгарды құтқару үшін емес (оған тастаған

киімдерінбермейді), өзінжеңілдетуүшіншешініпжатқаны анық.Лирдің

ашуланған сəтіндегідей, оның шешінуі тағы да бір айла, яғни маңызды

қызметтің орнына мелодрама қойып беруге талпыныс тəрізді. Бейне бір

король өзін алдындағы кедей сияқты бейшара күйде көрсетіп, міндетінен

құтылыпкететіндейсезінеді.Ол,құддыбір,өзұлыөзінкүйрететінишара

жасап, өзін жауапкершіліктен өмір-бақи құтқарып алатындай ойлайды.

Өзіне бағынудың орнына, Лир таңғаларлық түрде өзін жалаңаштауға

тырысады.

ДəлосылайГлостердеоныңқұзырынақұлдықұруданқашуғатырысады.

Соңында,өзінетаудайжекежауапкершілікжүктелгенГлостер,солжүкпен

теңесугетəуекелетедідеөзініңжүгінжеңілдетудішешеді.БұлЛирдіңбір

таңғаларлық, өзін қинайтын сəтте өз киімдерін лақтырып тастағанына

ұқсайды. Бар байлығын кедейге тарту етіп, ол өзін (өзі ойлағандай)

жартастан тастап жібереді. Глостер мұны барлық адамзат бөлігіне деген

қарсылықты білдіретін мақсатты суицид ретінде танытса да, мұндай

құрбандықөзіненбасқаешкімгепайдаəкелмейді.Гамлеттің«тынышқана

өз ісіңді жасай бер / жалаңаш қанжар жаныңда» деген сөзін (3.1.77–78)

ауызға алып, Глостер өлім құшағына өз есебін төлеу немесе терістеу

мақсатыретіндеұмтылады.

Олмүлдемжоғалуғаталпынып,текөзөміріне

ғанаемес,өзжауапкершілігінеденүктеқоятынынасенеді.

Алайдабізосы көріністергеқарайтынболсақ,Шекспирдің пьесасының,

Левинас айтқандай, шынайы берілудің орнына өзін құрбандыққа шалуға

жолбермейтінінкөреміз.Лиршешініп,Глостержартастанқұлағанкездегі

олардыңəрекеттерініңпайдасызəріжөнсізекеніайқын.Оларжасбалалар

мен цирк сайқымазақтарының қылжағыныңашуына қаттыберілгенкезде

пьесада «таңдалған», осы өзін күйретуші əрекеттердің ағаттығы байқала

түседі.

ТіптіГлостерменЛирдаңқұшқынынатабынғысыкелседе,пьеса

оғанрұқсатбермейді.Өзінқұрбандыққашалуяболмасашығынданусоңғы

жауап ретінде берілмейді. Осы қайғыға ұшыраған жандардың əрқайсысы

өзіналыпшығып,алғаұмтылаберуітиіс.

Шындығында,пьесағаосындай

өткір жəне өте күшті қасиет дарытқан нəрсе – нақ осы аяусыз тəсіл.

Глостер мен Лир олардың əмірін елемей кетпес үшін (тіпті олар елемей

кетсе де) бұл толассыз басқаның қамын жеуге үндеп тұрады. Пьеса

кейіпкерлері қайта-қайта басқалармен бетпе-бет соқтығысып,

трансцендентті(шексіз)қасиеткеұмтылып,тоқтамайалғажылжибереді.

Осы үзілген жол əдетте жанашырлық пен бауырлас сезімнің өзегі

арасындақұрылған.ХристиандықжəнегуманистікталдауларШекспирдің

Лирі кешірімге қол жеткізді деп санайды. Өйткені оның азабы басқалар

сезінген нəрсені сезуге баулиды.

 Осы түсіндірмелерде айтылғандай,

пьесаның 3.2-бөлімінде король Сайқымазаққа аяныш білдіргенде, өзін

тануғаһəмқұтылуғадегенбіріншіқадамынжасайды.Қамқорлықкөрінісі

бетбұрыс сəт сияқты көрінеді. Біз жапан түздеміз. Король өзімшіл ашу

қасиетімен шайқасады. Оған ақырзаманға тəн жойылуды үндеу күмəнсіз

жүзегеасатындай.БірақосыкездеоныңкөзіСайқымазаққатүседі.Терісі

жұқа,қалтыраптұрған баланыңкөрінісіЛирдің жүрегінтүйрепөтеді.Ол

айқайын тоқтатып: «Ақылымнан алжаса бастадым», – дейді. Көбісі осы

жолдардықырсыққабастарсəтдепжарияласада(Лирқазіршыныменде

өзін жоғалтып алды!), одан кейінгі істері ақымақтың тірлігі емес. Лир

пьесада алғаш рет өзінің қарақан басының қайғысын жиыстырып қойып,

«Басқаның»мұқтаждығыназерсалады:«Достым,сағаннеболған?/Иегіңе

тимейтұрғойиегің./Қылжақбасым,азболғандайөзқайғым,/Аяптұрмын

сені де» (3.2.66 –67). Ол Сайқымазақтың халі жайлы сөз еткенде, Лир

бұрын-соңды болмаған кейіпте терең ақылы мен мінезін көрсетеді.

Сонымен бірге ол дауылдан бас сауғалар жер іздегенде, жеткілікті

түсіністіккедеиеболады.ОлСайқымазақтылашыққабастапəкеліп,оны

ішке кіруге шақырады, тіпті өзінен бұрын кіруді де ұсынады: «Ішке,

алдымен,сенкір,балақайым»(3.4.26).Соданкейіндекірекетудіңорнына,

Лирмінажатетуүшінсырттабөгеледі.Батпаққабелшесіненбатыптұрып,

корольбаспанасыздарменаштарғаарнап,жүрегініңшерінтөгеді,«жарлы-

жақыбайлардыңхалін сезінуге»,«олардың қамыменайналысуға» (3.4.26–

34) өзіне ант береді. Бұл – пьесаның өткір сəті. Көбісі оны пьесаның

адамзатқа «тек жанашырлық қана бізді емдей алады» деген жолдауын

көрсетуүшіналған.

Дегенмен Левинас жанашырлық жетістік емес дегенге мүлдем қарсы.

ОныңбауырлассезімдісынауыбізгеЛирдіңөзінбасқаларментеңестіруге

дегенжаңақалауынқарсыалып,түсіндірмелержайлықайтаойлануғанегіз

береді. Левинастың сөзіне қарағанда, өз жақыныңды өзіңдей көру – оған

жауап беру емес, оны өзіңнің түсінігіңе мысал ретінде қолдану үшін

тұтастандыру. Бұл мəндегі жанашырлық – тек «эгология». «Басқаны»

«Меннің» көшірмесі етуге талпыныс. Левинас айтқандай, «бірдейлікті»

арқау еткен осы өткір пьеса ешкімге еркіндік бермейді. Мұны біз

ШекспирдіңкороліЕсерсоқТомғаекінші«Мен»немесеқайғыдағыжолдас

ретіндежабысқанынанбайқаймыз.

Бейшара Том сахнаға шыға келген кездегі оның тағылығы мен

жабайылығы тым таңғаларлық сипатта. Алайда Лир маңызды

ұқсастықтарды нақтылап, бейтаныс пен өзінің арасындағы

айырмашылықтыжабуғатырысады.Эдгардыңөзгешекүшінмұқалтуүшін

Лирміскінніңхалінөзіментеңестіреді.

Сендеекіқызыңабөліпберіпбарыңды,

Делқұлыболдыңбаосындай?

………………

Бұлбайғұстықыздары

Қандайкүйгежеткізген!

Бəрінбөліпберіп,өзіңе

Қалдырмаппаедіңештеңе?(3.4.47–48,59–60)(М.Т)

КентБейшараТомныңқыздарыжоқдепқарсылықбілдірседе,Лироның

сөзіне тоқтамайды. Ол Эдгардың жағдайының өзінің күйінен асып түсуі

мүмкін екеніне келіспейді: «Өлім келсін, опасыз! Қаныпезер қыздардан

басқа / Мұндай күйге жеткізетін кім мұны?» (3.4.65-66). Шын мəнінде,

Лирдің көзқарасы қате. Эдгардың қасіретін өзінің жағдайымен бірдей

түсініп,Лир,ісжүзінде,оныңерекшелігінтерістейдіжəнеоныбарлықбəле

үшін үлгі қылып алады. Осылайша Лирдің эмпатиясы нацизмге қатты

ұқсайды.

 Бұл – лайықсыз іс, сондықтан Лирді осы пьесада ақымақтық

ретінде көрінетін болмыстың жалғыздығынан алып шығу үшін ештеңе

істей алмайды. Лир Бейшара Томға белгілі бір мөлшерде жабыса түскен

кезде, оның ақыл күйі айтарлықтай төмендейді. Кейін ол барлық киімін

шешіп тастайды; бұл – Шекспир заманындағы айқын ақымақтық

нышаны.

КейінЛиртекэмпатияжағындаедідегенқарапайымкөзқарасқа

түзету ретінде, король басқаларды өзімен бірдей деген ойға келсе де, біз

оның жазылуы үшін мұның жеткіліксіз екенін мойындауға тиіспіз.

Шынымен де, жанашыр сезімге түскен кезде Лир тыр жалаңаш шешініп

тастайды.Жағымсызəрекеті«олжынды»дегентүйіндідəлелгежетелейді.

Бұл – эмпатия Шекспирдің пьесасында еш мəнге ие емес дегенді

білдірмейді(Лирдіңэмпатиясыэгоистіксипаттаболуымүмкін,дегенменде

ол, жоқ дегенде, байланыс құруға деген талпыныс). Алайда эмпатияның

шектеулері барлық жерде білінеді деуге болады. Джонатан Долимор

ескерткендей,«жексұрынекенінсезгеннен»кейінөзін«терезесізкедейлік»

жағдайына ұшыратқан король, бауырмал сезімде əлеуметтік əділетті

іздеудіңқиынекеніненазараударады.Егеркорольжұртының«қамынжеу»

үшін олардың қайғысын бөлісуге тиіс болса, ұлылық аш-жалаңашпен,

міскінмен, кемтармен байланыста тұруы тиіс.

 Ақыр аяғында,

жанашырлық этикалық қоғам құра алмайды, тіпті этикалық емес

байланыстыдаеңсеругеқауқарсыз.Левинастыңтүсіндіргеніндей,эмпатия

жаман əрекеттердің алдын алуға қабілетсіз. Өйткені біз кей адамдар

«шынымен» де бізбен бірдей емес, енді біреулері біздей кемел емес деп

өзімізді көтермелеп айтқан кезде, оның этикалық əсерлері төмендейді.

Нацистердің еврейлер жайлы айтқаны жəне Лирдің «құзғын қыздары»

(3.4.70)туралыуəждеріосығансаяды.ЛирРеганменГонерилдіқорлауды

ұсынып, өзін ақталғандай сезінеді, өйткені олар адам емес, жыртқыштар

(қасқырлар, түлкілер, жыландар, тəрбиесіз) деп шешеді. Ол Корольдің

қалтырауынан көрінгендей. Сосын: «Өлтір, өлтір, өлтір, өлтір, өлтір,

өлтір!»(4.5.177)дегенэмпатиядаэтикаүшінүйлесімсізнегіз.Өйткеніол

өтеоңайшектелгеннемесетерістелген.ЕгерЛирэтикааясынаəлдеқайда

толықтайкіруітиісболса,одандакөпнəрсеталапетіледі.Көршіменөзге

«Мен» (тең назар аудару керек) ретінде жүздесудің орнына, Лир оны

«Басқа»ретіндеқарсыалуыкерек(барлығыүшін).Жанашырлықемес,бұл

жердеқорқынышкерек.

Егер біз Лирдің басқа адамдармен сенімді байланыс құратын сəттеріне

қарасақ, онда мұның жанашырлық та, түсіністік те емес, терең абыржу

тіпті ұят екенін көреміз. Король «Басқаны» жақын, тату яки көпшіл деп

көрген кезде, өзін басқалармен бірге еркін сезінетін қасиеттен жырақ

тұрады. Дегенмен ол өзін жаншылған, күйрей жеңілген адам сезінгенде,

оның байланыстары өзі не айтып, не қойғанын білмейтіндей мазасыз,

тұйыққа тірелген һəм бəрінен айырылған күйге түскенде пьесаның

идеалына өте жақын келеді. Осы этикалық абыржу 4-бөлімдегі оның

Корделиямен жүздескен сəтінде айқын көрінеді əрі нақ осы себеппен

олардыңбірігуіЛирдіңөрлеусəтіретіндедұрысбағаланады.

Нəзікүнніңжұмсақəуенменүйлескеніндейелжірететінкөрініспьесадағы

кез келген басқа сəттен ерекшеленеді.

 Алайда оның кейбір элементтері

таныс.ЛирұйқыданоянғанкездеКорделияоғанөзінтаныстырады.Мұны

олбұданбұрынмахаббатəуресіндеəкесініңкөзқарасынаудартыпəріоған

бағынған кезде жасаған еді. «Мырза, сіз мені танисыз ба?» (4.6.41) жəне

«О, маған қараңыз, мырза» (4.6.50). Лир Корделияның өзін жек көруінің

көптеген себебі бар екенін мойындап, кері шегінеді. Оның нəзік жауабы

сыбырдан басқа түк емес: «Себебі жоқ, себебі жоқ» (4.6.68). Беташар

бөлімдегі өзі қайталайтын «ештеңе» сөзіне ұқсас Корделияның «себебі

жоқ» деген сөзі де терістеу немесе жоққа шығарудың сөзбе-сөз əрекетін

көрсетеді. Алайда оның сөздерінің мəні лингвистикалық қызметінен де

асыптүседі.

ТалдауларəрдайымКорделиясөзініңтолықеместігінсезеді,

өйткеніоныңмəні,Левинастыңайтатынындай,Сөзде(ledit)емес,Лебізде

(le dire) жатыр. «Себебі жоқ» нені білдіреді десек, оның мағынасы өзі

жеткізетін мазмұнды ғана емес, өзі жандандыратын көзқарасты да

танытады. Оның сөзі əрдайым түсіндірмеден жоғары тұрады. Өйткені

Корделия Левинас «мағынаның терең мəні»

 деп атаған тұрақты көрініс

пентолассызұсыныстыңдискурсқатынасында өзін əкесіне табыстап,өзі

таңбатудырғанымен,таңбалардықолданбайды.

Корделияның 1-көріністе өзін көрсетуі Лирді қатты ызаландырса, енді

бұл4-көріністеоғанбасқашаəсеретеді.Біздіңендікөретіннəрсеміз–ашу

емес,жауапкершілік.Корделияоныңризалығыналмақболып,тəжіметкен

кезде, Лир билеушіге тəн ишара ретінде оның қолын алмайды, бірақ

алдында мойынсұнған күйде тұрады. Бұл əрекет, Ричард МакКой

көрсеткендей, Лирдің қызынан азық-ауқат, төсек пен киім сұрап, ажуалы

күйдетізерлегенбұданбұрынғыжағдайынескетүсіреді.Олжердеəрекет

өте күлкілі һəм осындай сөгіс күйінде болды (Жақсы мырза, керек емес.

Мұндай арзан айлалар) [2.2.321–22]). Бірақ Лирдің осы 4-көріністегі

тізерлеген сəті шынайы сияқты көрінеді.

 Оның мойынсұнуының əсерлі

əрібиікболғанысонша–А.К.Брэдлибұлкөріністі«қауышуүшінқадірсіз

(profanity)дейтіндейcəт»

депсанайды.

Маргрета де Грация осы көрініске қараған кезде, бақытсыз күйі

бірегейлігіненайырғанадамдыкөреді.«Тұлдырсыз»халінде,–депжазады

Грация, – Лир «жоқтыққа» сіңіп (жоғалып) барады.

 Алайда Левинас

мəселені басқақырынанкөреді.ЛевинасүшінКорделияныңалдындатізе

бүккен король «жоқтыққа» сіңген жоқ, бірақ «болмыстың шегіне» қарай

қозғалды.Ол«Басқаға»айналабастағандықтан,бұлайістеуденбойтартқан

жоқ.Бұл–Лирменоныңойыныбасынанбастапіздестіріпжатқанберілу

(self-surrender) күйі. Бұл – эмпатиядан да, өзін құрбан етуден де,

сүйіспеншіліксезімінендебиікқасиет.Эдгароны«кемелдік»(5.2.11)деп

атайды, бірақ оны Левинас «енжарлық» (passivity) дейді, ол мұнымен

инерция яки апатияны емес, «Басқаның» еркімен жүруге дайындықты,

«Басқаның» талабын білмей я болмаса болжамай оның құзырына келуді

білдіреді.

 Бұл енжарлық, Адриаан Пеперзак жазғандай, «алдын ала

жоспарланбаған, бірақ сезілген мойынсұну мен адалдық ішінде өмір

сүреді». Бұл – трансценденцияның жолы, сонымен бірге қасіретке

ұшырататын да жол. Басқалар үшін өмір сүру – қайғыға ұшырау жəне

тіптен себепсіз, мағынасыз, қараптан-қарап қасірет шегу. Тек осындай

құштарлық қана трансцендентті енжарлықтың таңдаусыз, мүлдем риясыз

сипатынжүзегеасырады».

Кент, Корделия мен Сайқымазақ басынан бастап осы азапты этикалық

кеңістікте өмір сүріп жатқандай көрінеді. Олар, Левинастың тілімен

айтқанда, «Басқаның» тұтқыны: тəуелді, қайғылы, жаралы, ауыр жүк

арқалаған жандар. Бірақ Лир жайлы не дейміз? Трагедияның жолы оның

этикалық аймаққа кіруге деген күресімен өрбиді. Бірақ ол осы «тар жол,

тайғақкешуді»соңынадейінжүріпшықтыма?Бұл–жанғабататынсұрақ,

өйткені 4-көріністегі трансцендентті жүздесуден кейін 5-бөлімде Лирдің

алдында айтылған енжарлығын аяусыз сынақтан өткізетін қатаң

қақтығыстарорыналады.Кейдекорольөзініңескіəдетінебасқансияқты

көрінеді.Корделия,мəселен,қосқызды–өзініңекіəпкесін–көргісікелген

кезде Лирдің мазасызданып: «Жоқ, жоқ, жоқ, жоқ» (5.3.8), – деуі оның

алдыңғы көріністегі «Басқаның» келбетінен теріс айналуға деген

талпынысын еске салады. Басқа кездері оның жауапкершілігі Корделияға

қатты байланғандай көрінеді. Лир кенжесіне көмектесу үшін ештеңеге

бөгелмейтінболсада,олКентпенГлостертəріздібасқаларғаайқынапатия

мен сезімсіз күйде көңіл бөле алады. Тіпті оның Корделияға барынша

адалдығының өзі адамды қобалжытады. Сол сəтте Лирдің оған деген

көзқарасы адалдық пен иемдену сезімі арасында теңселіп тұрады. Соңғы

көрінісбіздіЛиршынымендеөзінэтикалыққатынасқабердіме,əлдежай

ғана Корделияның махаббаты мен ықыласын меншіктеу үшін əлдеқайда

нəзікəдістергежүгіндімедепсұрақтарқоюғамəжбүрлейді.

Жүрегі жараланбай тұрған кезде Лир бізге оның бұйрығына шынайы

жауап береді деп сенуге негіз береді. Біз мұның əсерлі этикалық

көзқарасымызды тудыруға деген пьесаның табыстары туралы куəлік

беретініне сенеміз. Корольдің Корделияның салғырт күйіне сенуі, Майкл

Холахан көрсеткендей, этикалық түйсік пен жауапкершіліктің көрнекті

мысалыболаалады.

МейнардМактыңЛирөз-өзіненазараудармайөледі

дегенішындық.Олөзініңақтықдемінде«болмысын«Басқаға»арнаумен»

тыныстайды,

яғнибасқаныңқамынжепжатыпдүниеденөтеді.Дегенмен

Лирдің осы альтруистік күйін соңғы сөздері бұзады, олардың кейбірі

адасушылық («Үкілері қозғалды. Кеткей-дағы тіріліп») [5.3.239], кейбірі

салғырттық(«Аулақəрі»)[5.3.242]тағыбіріашудың(«Өлімкелсінбəріңе,

өңшеңжендет,сұмырайлар»)[5.3.243]нышанынбілдіреді.Пьесаэтикалық

байланыс пен абсолютті жауапкершілік идеалына қарай бастайды, бірақ

король оған қаншалықты жақын келді? Бəрі айтылып һəм жасалып

қойғанымен, біздіңкуəболғанкөрінісімізжұмбақ күйде қалады. Ырыққа

көнбейтін «Басқа» сияқты трагедия – біз, оның мазмұнын тақырыпқа

айналдыруғаяболмасаоныңмəнінұғынуымызғақарсылықбілдіреді.

Бірақпьесабіздіңұғымымыздыбұзсада,жауабымыздықажететеді.Бұл

талап Корделияның жағдайында өткір сезіледі, өйткені король онымен

жүзбе-жүз кездескен жалғыз жан емес. Драма аяқталар кезде Лир

театрдағы барша адамды қызына көз тастауға шақырады: «Көрдіңіз бе?

Қараңызшыоған.Қараңызшыерніне/Қараңызшы,қараңызшы»

(5.3.285–

86). Лирді сомдайтын актер ойын кезінде жүзін бұрып, Корделияның

жансыз денесін көрермендерге көрсету үшін айналдыра көтеріп, осы

жолдарды отырғандарға тікелей бағыштайды. Көрініс дұрыс жасалған,

өйткені соңғы жолдарда король қызының өлі тəнін кезінде Корделияға

араша түсіп, қайта-қайта өзіне ұсынған адамдарға (Бұл жерде Корделия

əкесінің қаһарына ұшырағанда, араша түскен һəм оған тілеулес болған

Кент,ЭдгарменАлбанигерцогінайтыпотыр.–Ред.)көрсетеді.Дегенмен

біз Лирдің өтінішін орындап, қызына қарасақ, нені көреміз? Біз, бəлкім,

жан тəсілім еткен сүйікті перзентін, сонымен бірге Корделияша киініп,

оныңкейпінеенгенактердікөрередік.

«Көрермендерден оның өмірден өткенін көруді сұрайды, – деп жазады

Холахан.–Өйткенібұл–əріКорделия,əріолемес.Оныңкейпітекөткен

өмірдегі актердің ым-ишарасында, яғни өлім мен театрлық қиялдың

таңғажайып бірлігінде ғана көрінеді».

 Біздің ойымыздағы Корделия –

театр құрылымындағы драмалық кейіпкер бетпердесін киген адам. Олай

болса,бізқандайдəрежедеЛирдіңсоңғыəмірінемойынсұнааламыз,осы

ізгі қызды сүюге ме, қарауға ма, əлде жоқтауға ма? Тіпті біз үшін осы

арада,өзіміздіалдарқатумүмкінбе?

Кавелл осылай екеніне сенеді. Тіпті ол біздің Корделияны əлі толық

танымауымызмүмкінекенінмойындасада,театркейіпкерінмойындаумен

шынайыадамдымойындауарасындағыайырмашылықтыбəсеңдетеді.«Екі

жағдайдада,–дейдіол,–қиындықөзінбасқаларғамойындатумен,оларға

бұйрық берумен түйінделеді». Драмалық кейіпкерлер бізді мойындамаса

да, тіпті мойындай алмаса да, осы өзін көрсету, əсіресе театрда қиын

сияқтыкөрінеді.БірақКавеллмəселеніңəрбірбайланысқатиесіліекенінде

қолдайды. Біздің өз эгомызбен байланысты, мен сізбен ешқашан да бір

жақты көзқарас ұстанбаймын. Театр ішінде өтіп жатқан нəрсе – оның

сыртындағы да дүние. Біздің өзімізді театр кейіпкерінің орнына қоя

алмайтынымыз анық. Бірақ біз өзімізді шынайы адамның орнына қоя

аламыз.Алайдаменөзімдісіздіңорныңызғақояалмағаныммен,менөзімді

сіздің кейпіңізде елестете аламын əрі мен мұны сіздің бейнеңізді өзіме

икемдеп, иеленіп барып жасаймын. Мен өзімнің эгоистік көзқарасымды

тежеп яки бір сəтке сізге беріліп, кейпіңізді жасай аламын. Өзімді оның

орнына қоя аламын. Біз басқа адамды əсіресе Корделияны да осылай

мойындаймыз.

Кавелдіңуəжініңмəнібар,бірақолактердіңдаусынқұбылтуына(elision)

тəуелді. Егер біз өзімізді Корделияның кейпіне енгізуіміз жайлы айтсақ,

көпше түрде сөйлеуіміз керек. Неге десеңіз, Корделия біздің алдымызда

тұрғанкездеқос«кейіп»танытады.Ондаөзəкесінекөмектесугетырысып

жүрген қыздың кейпі жəне еншілеген рөлін жандандыруға тырысып

жүргенактердіңбейнесібар.Бізбірбейненіекіншісінсізжасайаламызба?

Біз актер болмаса, Корделияға назар сала аламыз ба? Актердің «кейпі»

біздіңқиялқұшағынақалайбатқанымызғатəуелсізтүрдесақталуымүмкін.

Егерактермүдіріпқалсанемесежөтелсеяболмасаоғашбірнəрсесөйлесе,

біз бірден Корделияның емес, оның «кейпін» көрер едік. Бұл көріністе

Корделияны тұрақты елестеткендегі біздің болжамымызды растау

деңгейінде актер көрінбейді. (Яғни, біздің қиялымыздағы Корделия

бейнесімен сəйкес келгенде актердіңойынынемес, Корделияны көреміз).

Бірақ ол біздің «Корделия кім?» жəне «Корделия қалай көрінуі керек?»

дегенойымызданасыптүссе,қиялымыздысусепкендейбассаякиөзгертіп

жіберсе, актер мен оның ойыны бірден ойда қалады. Егер біз актер мен

оның əрекеттерін тұрақты бақылап отырсақ, ол бұл көріністе қалай

көрінбейкетеалады?

Көрермендер ретінде біз өзіміз толықтай Корделияға беріліп кетуіміз

мүмкін.Дегенменбірқатарымызəрдайымактергемұқиятқарапқадағалап

отыруымыз да ғажап емес: оның қайғыны кейіптеу шеберлігі (Бұл

қаншалықты нанымды?), оның бізді таңғалдырудағы табысы (Қандай

кереметойын!),тіптіоныңфиналбөліміндегіқауіпсіздігі(Лирдіойнайтын

актердің оның қауіпсіздігін мойнына алуға күші жете ме?) əрдайым

назарда.Сондаоқиғаныңжасандылығықалқыпортағашығады.Олбіздің

назарымызды бөледі жəне бізге екі тараптан қарауға жол ашады. Мұның

еліктеу ойыны (simulation) ғана екенін қаперде ұстап, өзіміз сахнадағы

кейіпкерлерге толық беріліп кете алмаймыз. Біз олардың қайғысы мен

дертін сезінуіміз мүмкін, бірақ біздің бұл тəжірибемізді «ол əншейін

еліктеді деген ой» əлсіретіп тастайды. Осылайша «Король Лир» біздің

жауабымызды талап етеді əрі оны шектеп тастайды. Пьеса этикалық

ашықтықтыңмаңызыннасихаттайды.Алойынбізгеоныкөрсетеалмайды.

Лир сахнада Корделияның жансыз денесін көтеріп, теңселіп жүргенде,

біздің жауабымыздың сəйкессіздігіне назар аударады. Ол көрермендерді,

соныменбіргеөзжағындағыактерлерді/кейіпкерлердікінəлапсөгеді:

Бай,бай,бай,бай!Өкіріңдер!Бақырыңдар!Ұлыңдар!

Тастанбетербедірейгенөңшеңсұм.

Көздеріңментілдеріңді

Өзімжұлыпаларем,

Дүниеніңберсетағыбилігін.(5.3.231–33)(М.Т.)

МарианнаНовибайқағандай,ешбіркөрерменоғансəйкесіншежауапбере

алмайды,оғанқоса,біздіңдəрменсіздігімізжандықаттықинайды.Новиге

қарағанда, осы мазасыздандыратын кемшілік біздің əрқайсымыздың

ішімізге оқшаулану сезімін дарытады. Біз Лирдің өкпесін өртеп, жүрегін

жалынға ораған сəтін үнсіз тамашалап отырған кезде, сахнадағы

кейіпкерлерден ғана емес, өзіміздің серіктес-көрермендерден де бірден

оқшауланғанымызды сезе бастаймыз. Дегенмен Нови осы оқшаулану

сезімі, ақыр аяғында, біртұтас болып біріккен сезімге жол береді деп

түйіндейді. Сен жəне менің бір нəрсені сезінгенімізді біле алмаймын,əрі

мен біздің ешқайсымыз жеткілікті деңгейде сезінетінімізді терістей де

алмаймын. Бірақ қарапайым факт мынау – біз екеуміздің де сезінген

нəрсеміз(бұлнеболсада)негізгібайланыстыңбарекеніндəлелдейді,ақыр

соңында, бізді қамқоршы бірлестікке бейімдейді. «[Шекспирдің] пьесада

һəм театрда ұсынған жалғыз жұбанышы – (бұл маңызды нəрсе) біздің

негізгі байланысымыздың себебінен бір-бірімізді жоғалтып алғанымызды

сезінуіміз». Біздің «Король Лир» трагедиясына деген эмоциялық

жауабымыз ешқашан лайықты деңгейге дейін жете алмаса да, бұл, жоқ

дегенде, Новидің зерттеуінде бізді бір-бірімізге байлап-матау үшін

жеткілікті.

АлайдаНовикөргенбайланыстысахнаданкөруқиын.Пьесаныңсоңында

аман қалған кейіпкерлер азапты да ебедейсіз түрде бір-бірінен жырақ

қалады.Албаниқандайдабірқауымдастықтүрінқұрастыруғатырысады.

Кейін оның Кент пен Эдгар бірлесіп басқаратын патшалық туралы

ұсынысыкүйрейді.Кентөзінеқолсалуғаойыбұзылады,алЭдгарболған

жайттардың жауабын беруге құлықсыз. Патшалықты кім билейді жəне

оның жағдайы не болады деген сұрақтар басы ашық күйде қалады.

Шығарманыңосытұсытіптіпьесаныңсоңғысөзіндегідəйекпеншатасып

кетеді. Оған сəйкес, əдетте корольдің мұрагері кім дегенде, бұл мəртебе

тұрақсыз түрде кварто нұсқада Албаниге, ал фолио нұсқада Эдгарға

телінеді.

 Белгілі бір мəнде осы көмескі көріністің де айтары бар. Ол

«Патшабилігітарапкеткенде,жаңакорольтағайындаудыңмəніболақояр

маекен?»дегенойдымеңзейді.Албани–ендіқауымдастықемес,өгейəрі

қорланған, көптеген бөлшектенген адамдардың өкілі. Олардың ыдырауы

күйзеліс тудырады һəм бұл бізді этикаға, əлеуметтік өмір мен саясатқа

қатысты бірқатар күрделі мəселелерді қарастыруға итермелейді. Басқаша

айтқанда, бізді этикалық байланыс саяси байланыспен бірлесе ме, əлде

тіпті селбесіп өмір сүре ме, деген сұрақ қызықтырады. Пьеса əлемінде

тұлғааралықякитұлғажауапкершілігінеартылғансалмақсаясатемеспе?

Лир, бəлкім, теріс жауап береді, өйткені саясат, пьесада айтылғандай,

шексізжауапкершіліктішектейді.ТіптіЛирдіңрежимісубъектігеөлшеусіз

міндетсезіміндарытсада,осыміндеттіңкөрінісі(шынайыма,жоқпа)өте

тар. Барлықадалдықресми түрдедербес«Басқа»ретінде,айбарлы даусы

басқа үндеулерді естіртпейтін адам ретінде таққа отырған корольге

бағытталған. Король сарайына деген жауапкершілікті шектеу арқылы

Лирдіңмонархиялыққұрылымыөмірсүруінтоқтатып,өзіненбасқалардың

(патша емес) мұқтаждығын елемес еді. Оның үстіне, альтруизмді сарай

қызметінің айқын анықталған жəне жақсы тұтынылған шарттарына

бағыттап, пьесаның саяси жүйесі өзінің мүшелерін этикалық маңызды

құрайтын беймəлім енжарлықтан бөлектейді. Сарай адамдары өте қатал,

олар ашықтық пен шынайылықтың орнына жасанды түрде үйлескен

(choreographed)мінездерменсеріліккөріністергемəнбереді.

Корольдің патша лауазымы оның «Менін» осылайша «Басқаға» дейін

«көтерілуге» емексітетіндіктен, оған өзінің алдындағы «Басқаға»

физикалық дене һəм қан ретінде жауап беруге кедергі келтіретіндіктен,

Лирдіңөзімонархиялықүлгіменқаттышектеліп қалады.Патша–«Мен»

емес, «Біз», ал оның келбетінің метафизикалық алуандығы «Біреу Басқа

үшін» деген этикалық позицияға бекуіне кедергі келтіреді. Бұл қиындық

беташаркөріністе-ақбайқалады.Əдегеннен,Лиржекеталабынжариялау

үшін король «Менін» пайдаланып, үшінші адамның кейпіне кіреді, көп

ұзамай одан қайта шығады.

 Оның билігін бейберекет қолдануы, өзін

асатаяғынан бөліп қарауға қабілетсіз екенін көрсетеді. Бұл қабілетсіздік

корольдің «Басқамен» сұхбатына нұқсан келтіріп, оған жақындауын

қиындатады. «Басқамен» шынайы байланыс құру үшін король өз

сарайынаншығуытиіс:оғанбіріншіболыпсөзбастауғатуракеледі.Генрих

V Азенкур түбіндегі шайқас (Англия мен Франция арасындағы Жүз

жылдық соғыс кезінде 1415 жылы 25 қазанда болған. Бұл шайқаста

ағылшын əскерлерінің саны үш есе аз болғанына қарамастан, француз

қосынын күйрете жеңген. – Ред.) қарсаңында бір шешім қабылдауға

тырысты, бірақ ол саяси жағдайда мүмкін емес жайтпен бетпе-бет келді.

Байланысқа түсу үшін король патша шапанын киюмен ғана шектеліп

қалмаса игі. Ол «Басқаның» алдында өзін құлатуы керек, бұл, Лирдің

жағдайында, елін патшасыз жəне мемлекеттік биліксіз тастап кету деген

сөз.

Саймон Кричли этика мен саясат тең емес дегенді жоққа шығарып,

керісінше, дербес жауапкершіліктің этикасы «саясат мүддесі үшін» өмір

сүреді деп мəлімдейді.

 Бұл шындық болуы мүмкін, бірақ Шекспирдің

трагедиясы мұның неліктен бұлай болатыны жайлы жақ ашпайды.

Анархияның зұлматынан бөлек, пьеса монархияның баламасы бола

алмайды. Қанға бөккен елгеқарай беталып, оны құтқаруға дайындалып,

қанатын қомдап отырған таза этикалық-саяси жүйе мұнда жоқ. Дербес

жауапкершілікжүзегеасатынһəмсақталатынсаясижағдайдысуреттеудің

орнына «Король Лир» жай ғана саясаттан мүлдем бас тартады. Король

жарлықтары мен сарай салтанатымен басталатын драма тұлғасыз

адалдықпен, тікелей бағыштаумен бітеді. Пьесаның соңында патша да,

патшалықтажоқ,текжауапкершілікқанабар.Этикағатолассызұмтылыс

пьесаны өзінің саяси негіздерінен бөледі, бəлкім, саясатқа бейəдеп

құбылысретіндеқарайды.

БірақЛирдіңдербесжауапкершіліктіəсірелеуібіздібелгілісаясижүйесіз,

сонымен қатар қалыптасқан этикалық жүйесіз де қалдырады. Пьеса бізді

этикалық (l’éthique) аймаққа жетелегенімен, бұл аймақ этика ішінде (une

éthique) шешілмейді.

 Басқаша айтқанда, драма оқиғаның алдындағы

немесесыртындағыоңəрекетбарысынанықтауғақабілеттіортақережелер

жиынтығын бермейді, бəлкім беруі де. Категориялық императивтер

Корделияданмахаббатынбілдірудісұрағанкезде,неЛирдіңүлкенқыздары

опасыздық жасаған кезде немесе Эдгарды өлім алдындағы əкесіне

шағыстырғанда олардың не істеуі тиіс екенін бізге айтпайды. Бұл

кейіпкерлердің басқаларға жауап беруге тиіс екені айқын, бірақ олардың

жауабыныңсапасысолсəткебайланыпқалады.Қағидаларменережелерге

емес, «кемелдік» пен «сезімге» тереңдеп сіңеді. Бұл – пьесаның күрделі

эмоциялық бедері (landscape); кейбір елеулі ерекшеліктерімен (мəселен,

Эдмундтыңсатқындығы,КорнуоллменРеганныңқатыгездігі)бірге,маған

Левинастың ойы сияқты сезілетін көптеген себептердің бірі, яғни ол

туабітті этикалық өсиеттерге бағытталмауы тиіс. Сонымен қатар Кант

сияқтылар этиканы принцип мəселесіне балайды, сондықтан əділдік

тұлғасыз, саналы ережелерді қабылдаудан я болмаса жандандырудан

тұрады.Левинас«Басқаны»немесеменіңоғандегенқарым-қатынасымды

əмбебап үлгілер, жалпы абстракциялар ретінде бағалау оны бейсаналы

түрдекемсіту деп сенеді. «Басқа» үлгі де емес, абстракция да емес: ол–

оның өзі. Олай болса, этикалық тəжірибе принципті емес, адами жəне

нақтыболуықажет.

Левинаспен«Мен»,Лирауқымдыкелісімішіндетұр

депойлаймыз.Егербіреушынайыжауапберугетиісболса,ондабіржақты

императивтерге жүгінбеуі керек. Дұрысы, оның жасауға тиісті нəрсесі –

толық енжарлыққа мойынсұну. Мұнда жауапкершілік «Басқа» үшін

толығыментұтассолсəттеанықталады.

Ақыраяғында,пьесаныңаяқталаркездеталапететіннəрсесі–осы.Эдгар

(немесе бұл Албани ма?)пьесаның соңғыжолдарында тіл қатып,мұндай

жағдайда не «айту керектігі» туралы түсінігіміздің шеңберінен шығандап

кететінауыржауаптыбереді.

Қайғылыуақытқажүгінебіз,көндігугемəжбүрміз,

Несезінсексоныемес,керегінайтсақсөздіңбіз.

Еңкəрісікөрдікөбін.Бізжаспыз,

Таңғалдыраалмайешкімді,пəнидеұзақтұрмаспыз.(5.3.298–302)(М.Т.)

Біз куə болған нəрселер үшін дөрекіліктің маңызы шамалы. Егер біз

алдымыздатұрғандардыңқасіретіменашықтығынақтауғатырыссақ,онда

үйреншікті жұбату сөздерінен де құнды нəрселер ұсынуға тиіспіз. Біз

Левинас «сұхбат» деп, Шекспир «сезінген нəрсемізді айту»

 деп атаған

дискурстыңжазылмаған,өзінжабдықтаушыаймағынабатыленуімізкерек.

Бірақ мен, бастапқыда сауық ретінде жазылған жəне көрсетілген

спектакльгемұндайэтикалықсалмақүстеп,тымəрігекеткенсияқтымын.

Поэзияның қуаныш пен тəлімге деген қабілетіне қатысты ерте заманауи

энтузиазмға қарамастан, өнер мен этика сəйкес емес. Шын мəнінде,

олардың арасындағы арақашықтық, біз «Олар бір кездері алшақ

арақашықтықтатұрама?Өнербіркездеэтикалықмерзімдітудыраалама?»

деп сұрақ қоя алатындай болуы мүмкін. Егер этикалық түсінік радикал

өзгешелікпен жүздесу ретінде саналса, еліктеудің құндылығы қандай

болуы мүмкін? Левинастың бұл мəселеге қатысты ойы екіұшты, тіпті

қарама-қайшы десе де болады. Бір жағынан, ол өнерге қашу немесе

жалтару деп қарап, сенбейді. Өнер бізді эгоистік рақатқа бөлейді һəм

жалған трансцендентті қасиет ұсынып, шынайы əлемнен қашуға жол

береді.Бұлмəніндеөнертабынатынпұтсияқты(idol):жансыз,«Басқаның»

орнына қою объектісі. Екінші жағынан, Левинас Ресей мен Шығыс

Еуропаның ұлы авторларына философиялық тұрғыдан қарыздар екенін

мойындайды һəм өзінің ашық жазбаларында олардың əдеби еңбектеріне

жиі жүгінеді. («Ағайынды Карамазовтардан» алынған үзінді бұған өте

айқын мысал болаалады. Левинасөз еңбегінде оған, кем дегенде,он екі

ретсілтемежасап,оныөзініңұраны(motto)ретіндеқабылдайды).

«Үздік

авторлар, – дейді Левинас, – өнердің пұтқа табынушылық əлеуетін

мойындап, онымен қарсыласып қана қоймайды, сонымен бірге өмірдің

мəні мен адамның мəні тəрізді философиялық сұрақтардың мəйегімен де

күреседі». Осылайша керемет өнер адамды Платон мен Кант тəрізді

авторларды ұғыну үшін дайындай алады. Бұдан бөлек, ол болмыстан

шығудыңжолындабейнелейалады.Левинасқақарағанда,үздікөнерұдайы

өзін тежеп һəм тергеп-тексеру арқылы этикалық дискурс формасына

еліктейалады.

«Король Лир» мұның шыңына жеткен тəрізді. Трагедия бізге беймəлім

тұстан келіп соққы береді. Пьеса бітер тұста біз есеңгіреп, абыржып

қаламыз,қалайболғандадабұлтолқужайлыайтуғамəжбүрміз.Бірақбіз

не дей аламыз? Айтылған мəселеге нақты нүкте қою үшін өз сөзіміздің

шартына қайшы келмейтіндей қандай уəж айта аламыз? Оның

кемсітілгенін,тақырыпқаайналмағандығынтілгетиекетеаламызба?Егер

«КорольЛир»сияқтыұлышығарманыңэтикалықдискурспішінінееліктей

алғанырасболса,ондаəдебисыншылдықтыңдаосылайжасалуымүмкін

бе?Менбұлмақаланыаяқтайындепқалғандықтан,Левинастыңкөзқарасы

«біздің драмадағы тəжірибеміз ғана емес, сыни тəсілімізге де қалай əсер

етуі мүмкін?» деген сұрақты қарастырып, осы мəселені қозғауды қалар

едім. Осылай істей отырып, мен, жалпы алғанда, Левинастың Талмудқа

(Талмуд–Тəураттыңтəпсірінегізіндегіұғым.–Ред.)талдауынəдебисын

үлгісі мен тəсілі ретінде ойлауды ұсынып, пьеса сахнасынан қолжазбаға

қауіптісекірісретіндекөрінетіндүниеніжасаймын.

Левинас өзінің Талмуд жайлы жазбаларын философиялық еңбектерінен

бөлектеугебаркүшінсалғанынақарамастан(мəселен,олардыңəрқайсысын

əртүрлі баспаларда жариялаған), осы екі мақсат тұтастыруға деген

сенімсіздікті сипаттайды. Өсиеттерге келсек, Левинас əдетте

комментатордың міндетінің мəтінді келістіру, шешу немесе тəпсірлеу

еместігіналғатартады.Ол«жаңғырмайды»,сыршертеді.«Талмудшының

өмірі, – деп жазады ол, – еңбекті сананың тезімен ұдайы жаңғыртып

отырудан басқа ештеңе емес».

 Ешқандай зейін мөлшері, тарихи

контекстеу я болмаса сыни білім мəтінге сұрақ қоюға қатысты үздіксіз

жұмыстардыауыстыраалмайды.Өйткеніосыданбөлекбасқанəрсемəтінді

өлі əріптерге, қызықсыз қараңғы жайттарды құрайтын академиялық

жəдігергеайналдыруғаəкеледі.ЛевинасүшінТалмудтыңшындығынұрдан

бетер,əрбірадамоныңсəулесіне малынады. Олай болса, Талмудтың ойы

қарқындытүрдетаралуғамұқтажболуғакерек.Релятивизмдегіқуанышқа

емес, сөздің шексіз тығыздығын бағалауға ұмтылуы тиіс. Ол өзін уақыт

ағынымен көрсету һəм ашу үшін адамдардың сан алуан тобын талап

етеді.

ШекспирсыншылдығыЛевинастыңТалмудтыталдауүлгісіндеөрбуітиіс

деу Шекспирге əуестенудің, Шекспироманияның (bardolatry) нашар түрі

ретінде көрінуі мүмкінболса да, мен дегенмен келісімдіжаңғыртуғажол

ашатынгерменевтикағақызығамын.Мұндайтəсілтолықжауаптыбірнеше

«дұрыс» талдаудың уысына жинақтауға тырысатын жəне барлық білікті

оқырман мен көрермен бірдей жауап береді деген болжаммен даралықты

(individuality)аяқастындатаптайтынаналитикалықтəртіпкеқарсытұратын

болады.Мұндайтəсілосыкелісімменбірлік,мəнменмағынаныңбастауын

суалдырыптастауығажапемес.Оныңорнынбіздібілімніңкемелсезімімен

қауыштырмайтын,керісінше,азаптыəрітылсыммəтінгеқайтажөнелтетін

сан алуандық пен молшылықтың мазасыз салдары басуы мүмкін екенін

мойындайды. Мұндай тəсіл Саймон Кричлидің кейбір басқа контексте

«келісімсіз құтқару тəжірибелері» деп аталатын нəрсесін, яғни консенсус

идиллиясынтолассызбұзуды,консенсусты(немесесыншылдық)аяқтауды

емес, оның шексіз жақсаруына қол жеткізуді еске түсіре бастайды.

Левинастың бізге жөн сілтейтін (жанама түрде болса да) этикалық

мүмкіндіктері, жіктелмейтін, əйтсе де оның қырлары ашылатын əдеби

сындажүзегеасуыкерек.Олөзішығарыпалаалатынмəтінніңбайлығын

жауаптардыңаясыментереңдігіндəлелдеуүшінбіздіңтүсінігіміздібұзуы

тиіс.Мұндайсындогматизмарқылыанықталмайды,олбарлығын–керек

десеңіз, шəкірт пен ұстаздыда толассызтергеуге тəуелді. Бұл сын біздің

жауапкершілігіміздің таңғаларлық тұтастыққа топтаспауына бағытталуы

керек. Ол «мəтіннің сананың тезімен ұдайы жаңғыруына» ұқсас нəрсені

көздеуімүмкін.

Тағы бір айтатынымыз,ешқандайспектакльШекспирдің«Король Лирі»

сияқты жеңіл сынауға келмейді. Біздің тұлғааралық жағдай мен шексіз

жауапкершілігімізді шытырман түрде суреттеуі арқылы пьеса мəтіні бізді

күрделіһəмқиынбайланысаясынаенгізеді.Осытрагедиянысезіну–сан

алуан сұрақтар ішіне сүңгу деген сөз; бір мезетте жарақаттану мен

шақырылудегенсөз.Осыбилікырқы,күмəнсізбізденасыптүсседе,оны

елемейқоюға тағы болмайды.Бізпьеса туралы ерекше қуатпен айтамыз,

кейде жазамыз, өйткені өз жауабымыз арқылы біз мызғымас міндетімізді

қолдай бастаймыз əрі осы мəнерде пьеса жүрегіндегі этикалық идеяға

жақындаймыз.

Əдебисыншылдықэтикалықжауапəрекетіретіндеекенінендіөзіңізде

мойындағанболарсыз?Олайболса,шыныменнесезіндіңіз,айтыңыз.

Ескертпе

Бұлмақаланыңтөркіні1994жылыБригамЯнгуниверситетінде(BrighamYoungUniversity)Ричард

ДюерденменБрюсЯнгтіңжетекшілігіменжазылғандипломжұмысынабарыптіреледі.2007жылғы

АмерикадағыШекспирАссоциациясыкездесуіндеДугласТреворменКристенПулұйымдастырған

семинардаеңбектіңөңделгеннұсқасытаныстырылды.Жұмыстың қазіргіжағдайы көбінесе кейбір

жасырыноқырмандардыңжомарттығыжəнетүсіністігіменбайланысты.

1. EmmanuelLevinas,«Этикаменшексіздік»(EthicsandInfinity).RichardA.Cohen(Pittsburgh:

DuquesneUniversityPress,1985),52.

2. Ibid.,22,пенEmmanuelLevinas,«Шындықжəнеоныңкөлеңкесі»,ауд.Alphonso Lingis, in

TheLevinasReader,ред.SeánHand(Oxford:Blackwell,1989),138.

3. Emmanuel Levinas,«Уақыт пен Басқа». Richard A. Cohen (Pittsburgh: Duquesne University

Press,1987),72.

4. Alphonso Lingis, «Аудармашының кіріспесі» (Translator’sIntroduction), Emmanuel Levinas,

осында:«БолмыстанбөлекнемесеМəнніңарғыжағында»(OtherwisethanBeing:OrBeyond

Essence).AlphonsoLingis(Pittsburgh:DuquesneUniversityPress,2006),xx.

5. Левинас келтірген «Король Лирдің» басқа талдаулары үшін қараңыз: Seán Lawrence,

«КорольЛирдегі»«өлудіңқиындығы»(«TheDifficultyofDyinginKingLear»)EnglishStudies

inCanada31(2005):35–52;жəнеJamesKearney,«Бұлбарлықбөтендіктенжоғары»(ThisIs

Above All Strangeness): «Король Лир», Этика мен таным феноменологиясы» (King Lear,

Ethics, and the Phenomenology of Recognition), Criticism 54 (2012): 455–67. Өзімнің

мақаламдыжазыпболғанғадейін,өкінішкеорай,табаалмағаносыекімақала,еңқызығы,

менікіменбайланысты.ШекспиргеЛевинастыңəсеріменжасалғанқосымшатүсіндірмелер

үшін қараңыз: Geoff Baker, «Басқа капитал: инвестиция, оралу, өзгешелік пен Венеция

көпесі»(«OtherCapital:Investment,Return,Alterity,andTheMerchantofVenice),UpstartCrow

22(2002):21–36;JeremyTambling,«ЛевинаспенМакбеттегіөлімніңжатбейнелері»(Levinas

andMacbeth’s‘StrangeImagesofDeath),Criticismэсселер54(2004):351–72;5DavidRuiter,

«Гарридің(бей)адамикелбеті»(Harry’s(In)Human Face)SpiritualShakespeares, ред.Ewan

Fernie (London: Routledge, 2005),50–72; Steven Shankman,«Еуропа идеясы,Левинас жəне

Шекспирдің«Венециякөпесі»(TheIdeaofEurope,Levinas,andShakespeare’sTheMerchantof

Venice),EngagingEurope:RethinkingaChangingContinent,ред.EvlynGouldжəнеGeorgeJ.

Sheridan Jr. (Lanham, MD: Rowman & Littlefield, 2005), 63–78; жəне Seán Lawrence,

«Лавинияны тыңдау: Титус Андрионикуста Эммануэль Левинастың лебізі жəне сөзі»

(ListeningtoLavinia:EmmanuelLevinas’sSayingandSaidinTitusAndronicus)ThroughaGlass

Darkly:Suffering,theSacred,жəнеtheSublimeinLiteratureandTheory,ред.HollyFaithNelson,

LynnR.Szabo,жəнеJensZimmermann(Waterloo,ON:WilfridLaurierUniversityPress,2010),

57–69.

6. Барлық сілтемелер «Король Лир трагедиясынан (фолио нұсқа)». The Norton Shakespeare:

BasedontheOxfordEditionқайтабасылған,ред.StephenGreenblattetal.(NewYork:Norton,

1997).Менквартонұсқаға (Q) қарағанда, фолио нұсқаға (F) көбірек сілтеме бергеніммен,

мəтін таңдауы талдауыма маңызды əсер етеді деп ойламаймын. (Фолио, кварто нұсқалар

кітаптыңкөлемінбілдіреді.ФолиоА4форматыныңжартысына,квартотөрттенбіріне

тең.–Ред.)

7. EmmanuelLevinas,«Тұтастықпеншексіздік:сыртқыформаэсселері»(TotalityandInfinity:

AnEssayonExteriority.AlphonsoLingis(Pittsburgh:DuquesneUniversityPress,1988),39.

8. Levinas,«Этикаменшексіздік»(EthicsandInfinity),101.

9. Gayatri ChakravortySpivak, «Тагорда этика мен саясат жəне оқытудың айқын көріністері»

(«EthicsandPoliticsinTagore,Coetzee,andCertainScenesofTeaching»)Diacritics32(2002):

20.

10. Барлықсəйкесталдауларғасілтемеберумүмкінемес,сондықтанкейбірөкілдерінкелтірсек

те жеткілікті. Стэнли Кавелл Корделияның жауабын абыржу сəтіндегі сөзі ретінде

көретіндердің арасында. Ричард Хэлперн Корделияның қатал сөзіне мəн беріп, оларды

Гонерил мен Реган əлдеқайда қатыгез кектерімен байланыстырып, кешірімсіз қарайды.

ЕвгенИнгландКорделияныөзəкесінемдеуүшіндерткешалдықтыратынемші/құтқарушы

ретінде бейнелеп, оның сергек жауабын қалпына келтіруге тырысады. Қараңыз: Stanley

Cavell, «Шекспирдің жеті пьесасындағы терістеуші білім»(Disowning Knowledge in Seven

PlaysofShakespeare),толықтырылған;ред.(CambridgeUniversityPress,2003),62–64;Richard

Halpern,«Примитивтітолығупоэтикасы:Қайтаөрлеудəуіріндегіағылшынмəдениетіжəне

капиталшежіресі»(ThePoeticsofPrimitiveAccumulation:EnglishRenaissanceCultureandthe

Genealogy of Capital) (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1991), 248–49; жəне Eugene

England, «Корделия мен Паулина: Шекспирдің шипагер драмашылары» («Cordelia and

Paulina:Shakespeare’sHealingDramatists»)LiteratureandBelief2(1982):69–82.

11. Levinas,«ЭтикаменШексіздік»(EthicsandInfinity),101.

12. «Жалғызадам...дегенне?–депсұрайдыЛевинас.–Егерөсіптұрғанағашөзінкесіпалып

күйрететінінқаперінеалмай, ауа мен күннен нəртартса, бұлжаратылысөз табиғаты мен

маңызыжағынантолықтайақталама?Адамозбырболмаса,ондане?Егерменіңқасымнан

өліктердің табылуы жəне менің жендет ретінде өмір сүруден қорқынышым болмаса...

ұжданның пайда болуы нені білдіреді ...». (Левинас Adriaan T. Peperzak, «Левинастағы

иудаизм мен философия» («Judaism and Philosophy in Levinas») International Journal for

PhilosophyofReligion40[1996]:135).

13. СирсДжейн.«КорольЛирдегі»қайырым»«CharityinKingLear»,ShakespeareQuarterly15

(1964):278.

14. PaulJ.Alpers,«КорольЛиржəне«Көзқарасүлгісі»теориясы»(«KingLearandtheTheoryof

the ‘Sight Pattern») In Defense of Reading: A Reader’s Approach to Literary Criticism, ред.

ReubenA.BrowerandRichardPoirier(NewYork:Dutton,1962),135.

15. Levinas, Adriaan T. Peperzak сілтемесі, «Левинастағы иудаизм мен философия» («Judaism

andPhilosophyinLevinas»)135.

16. Margreta de Grazia, «Артық заттар идеологиясы: «Король Лир» мерзім бөлшегі ретінде»

(«The Ideology of Superfluous Things: King Lear as Period Piece») Subject and Object in

Renaissance Culture, ред. Margreta de Grazia, Maureen Quilligan, жəне Peter Stallybrass

(CambridgeUniversityPress,1996),34.

17. Levinas, M. Jamie Ferreira cілтемесі, «Левинастың «Жүздесу этикасындағы» «тұтас

альтруизм»(«TotalAltruism’inLevinas’s‘EthicsoftheWelcome»)JournalofReligiousEthics29

(2001):462.

18. Осымақаланыңэпиграфынжəнежоғарыдағы1-сілтемегеқараңыз.

19. Cavell,DisowningKnowledge,57–62.

20. Біз Левинастың Кавеллдің талдауының мəйегін құрайтын «махаббат» сөзі жақындық пен

таныстықты білдіретіндіктен, оған сенбейтінін жəне одан өзін аулақ ұстайтынын ескеріп,

ондағы міндеттің мəнін түйсінеміз. Левинас осы «біз жақыныңа махаббат деп атайтын

нəрсенің қатал атынан» гөрі «көршім үшін жауапкершілік» дегенді артық санайды

(EmmanuelLevinas,EntreNous:OnThinking‐of‐the‐Other,ауд.MichaelB.SmithжəнеBarbara

Harshav[NewYork:ColumbiaUniversityPress,1998],103).

21. ПавелРикёр,«БіреуБасқаретінде»(OneselfasAnother),ауд.KathleenBlamey(Universityof

Chicago Press, 1992). Рикёрдің сынының қысқаша мазмұны үшін қара Ferreira, «Тұтас

альтруизм»(«TotalAltruism»)451–52.

22. Halpern,«Примитивтітолығупоэтикасы»(PoeticsofPrimitiveAccumulation),264.

23. Levinas,«Этикаменшексіздік», 121–22, жəне «Болмыстан бөлек» (Otherwise than Being),

128.

24. Ferreira,«TotalAltruism»,454.

25. БұлжолдарданбізЛевинастың«Басқа»əрқашанжəнетекадамүшін»дегентұжырымынан

ерте заманауи негіздемелердің ұштығын таба алар едік. Левинастың антропоөзектік

позициясының байыбына жете алмаған кейбір сыншылар: «Неліктен «Менге»

жануарлардыңтіптіөсімдіктердіңөзгешелігібұйрықбереалмайды?»–депсұраған.Левинас

оғандінитұрғыданжауапбергенімен(«Басқада»(яғниадамда)«Құдайдыңнышаны»бар,ал

өсімдіктерменжануарлардажоқ),Лирдіңсөзіндегіадамныңерекшелігібасқашақұралған.

Лори Шэннон көрсеткендей, бұл – адамзаттың бұлыңғыр жағдайына негізделген теріс

ерекшелік. Жануарлар табиғи түрде «тері жамылса», Лир адам жаратылысы бірегей

жалаңаш, ол өзін арзанқол тері немесе «құрбандық» ішінде қарастыруға мəжбүр.

Левинастың «Басқаның» маңызды жалаңаштығына мəнбергенін ескерсек, Лирдің «пақыр

адамға»көзқарасыосығанжақынкеледі.Шэннонескерткендей,бізпьесадакөретін«нашар,

жалаңаш, екіге бөлінген жануар» адамнан басқа қандай да бір жануарды «жалаңаш» деп

есептеугеболама»дегенсұраққояды.Қараңыз:LaurieShannon,«Poor,Bare,Forked:Animal

Sovereignty, Human Negative Exceptionalism, and the Natural History of King Lear»,

ShakespeareQuarterly60(2009):168–96.

26. 3-көріністегі«У-у-һ,у-у-һ,сенқұрбандықсың! Əй,ағытыпжібертүймемді!» 5-көріністегі

Лирдің серіктеріне «Шыдай алар емеспін. Ағытыңдар түймемді! Рақмет, мырза» (5.3.84).

Осыүзінділердіңсоңғыкөрінісінде,алдыңғыталабынəлдеқайдабайсалдысөзбенқайталап,

король өз мінезінің өзгергенін меңзейді. Егер біз Лирдің өзі үшін емес, Корделия үшін

өтінішжасапжатқанынескерсек,бұл өзгерістіңмаңызыжоғары.Көптегенқойылымдарда

король осы сөздерді айтқанда қылғындырған жағасын тартқыштап тұрады, бірақ ол

Корделияны көтеріп тұрғандықтан да, демігіп, абыржи сөйлеген болуы мүмкін. Ақыр

аяғында,олқызынтірілтугетырысады,бірақтүйменіңболуыбұғанкедергікелтіреді.Егер

қойылым осындай болса, көрініс өткір, бірақ айқын ауысымды көрсетер еді. Бір кезде

жауапкершіліктенқашуүшін«шешініптастауға»тырысқанадам,ендібасқаныңкөмегімен

билігіненайырылыпжатыр.

27. Ерте заманауи дəуірде есептелген жазбалар Quietus est («демалуға жатты») деп

белгіленетін.НортонныңредакциясыГамлеткеберілгенсілтемедеосылайкөрінеді(1706ж.

9).

28. ДжанетАдельманЛирдіңəрекетінен«аласталғанбаланыңашуын»көреді.Г.УильсонКнайт

корольдің «ұлы жаны» «баланың санасымен үйлесімсіз» екенін айтады. Кнайттың сөзіне

қарағанда, «Лирдің санасы баланікі; құштарлығы Титандікі». Жан Котт үшін Лирдің де,

Глостердің де трагедиялық кейіпкер болуы «өте күлкілі», олар – өздерінің сайқымазақ

екенін білмейтін сайқымазақтар». Əсіресе бұл Глостердің өзіне қол салуға деген

талпынысынанайқынкөрінеді.Котт:«Суициджасауғатырысу»–«цирктіңбосалаңындағы

сальто ғана… сайқымазақтықтың классикалық үлгісі», – дейді. Қараңыз: Janet Adelman,

Suffocating Mothers: Fantasies of Maternal Origin in Shakespeare’s Plays, «Hamlet» to «The

Tempest» (New York:Routledge, 1992), 118;G. WilsonKnight, The Wheel ofFire: Essaysin

InterpretationofShakespeare’sSombreTragedies(London:OxfordUniversityPress,1930),177,

179;жəнеJanKott,ShakespeareOurContemporary,trans.BoleslawTaborski(GardenCity,NY:

Doubleday,1964),90,177,117.

29. Осытұрғыда,тағыдақараңыз:Lawrence,«DifficultyofDyinginKingLear».

30. Поль Сигел христиандық көзқарасты кейіптейді, ал Венделл Берри болса гуманистік

көзқарастың үлгісі ретінде көрінеді. Джонатан Долимор Лир мен басқаларының

қайғысыныңжаңсақжұмбағыүшінəрқайсысынтерістемейтұрып,«Радикалтрагедиядағы»

(Radical Tragedy) христиандық жəне гуманистік талдаулардың екеуін де пайдалы шолу

ретіндебереді.Қараңыз: Paul N. Siegel, «Adversity and the Miracle of Love in King Lear»,

Shakespeare Quarterly 6 (1955): 325–36; Wendell Berry, «The Uses of Adversity», Sewanee

Review 115 (2007): 211–38;and JonathanDollimore, RadicalTragedy:Religion, Ideologyand

PowerintheDramaofShakespeareandHisContemporaries(UniversityofChicagoPress,1984),

189–95.

31. Бұлмəселебойыншатағыдақараңыз:Kearney,«ThisIsAboveAllStrangeness»,458–59.

32. Қараңыз:MichaelMacDonald,MysticalBedlam:Madness,Anxiety,andHealinginSeventeenth‐

CenturyEngland(CambridgeUniversityPress,1981),130.

33. Dollimore,RadicalTragedy,191.

34. Қараңыз:HilaryPutnam,«LevinasandJudaism»,inTheCambridgeCompaniontoLevinas,ed.

SimonCritchleyandRobertBernasconi(CambridgeUniversityPress,2002),35.

35. Қорқыныш пен жанашырлықтұрғысынан Жан Мэрсденнің еңбегі ой саларлық. Ол XVIII

ғасырдың екінші жартысындағы ағылшын мəжбүрлі жанашырлық идеясы Лирді кеңінен

талдауға алып келгенін айтады. «Біз мұнда, – деп жазады Мэрсден. – Шекспирді

жанашырлық патшалығына жетелеу сарынын, оның трагедиясын қорқыныштан емес,

керісінше, «жанашырлықтан» əсерленген формада қайта жасауға деген талпынысты көре

аламыз» (Jean Marsden, «Shakespeare and Sympathy» in Shakespeare and the Eighteenth

Century,ed.PeterSaborandPaulYachnin[Aldershot:Ashgate,2008],29).

36. Кварто(Q) нұсқада əуенанық көрсетілген.Доктор:«Əуендіқаттықойыңдар!» – дейді(Q

4.21.23).

37. АльперсКорделияның«тілсіздерлікишаралар–қарапайымфизикалықбайланыстыңсөздік

баламалары»(«KingLear»andtheTheoryofthe«SightPattern»150)сөздерінкелтіріпотыр.

38. Левинас,OtherwisethanBeing,5.

39. RichardC.McCoy,«LookuponMe,Sir’:RelationshipsinKingLear»,Representations81(2003):

50–51.

40. A. C. Bradley, Shakespearean Tragedy: Lectures on «Hamlet», «Othello», «King Lear», and

«Macbeth»,2nded.(London:Macmillian,1905),285.

41. DeGrazia,«IdeologyofSuperflousThings»,21.

42. Мен бұл сөздерді Кэтрин Чэлирден өңдеп алдым. Catherine Chalier, «The Philosophy of

Emmanuel Levinas and the Hebraic Tradition», осында Ethics as First Philosophy: The

Significance of Emmanuel Levinas for Philosophy, Literature and Religion, ed. Adriaan T.

Peperzak(NewYork:Routledge,1995),8.осындаEthicsasFirstPhilosophy,191.

43. AdriaanT.Peperzak,«Transcendence»,inEthicasFirstPhilosophy,191

44. ЛирдіңмінезіменКорделияныңміндетініңтүсініксіздеутұстарынайқындайтынталдаулар

үшін, қараңыз: Adelman, Suffocating Mothers, 121–29; and Maureen Quilligan, Incest and

AgencyinElizabeth’sEngland(Philadelphia:UniversityofPennsylvaniaPress,2005),213–35.

45. MichaelHolahan,«Look,HerLips’:SoftnessofVoice,ConstructionofCharacterinKingLear»,

ShakespeareQuarterly48(1997):406–31.

46. MaynardMack,«KingLear»inOurTime(Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1965),100.

47. Бұл «Король Лирді» «Басқамен» теңестіру емес. Бұл «Басқаның» осы үзіліс құрылымы

«Лирге»қатыстысезіміміздіңүзілісідегендіғанабілдіреді.

48. БұлжолдартекФолио(F)нұсқадағанабар.

49. Holahan,«Look,HerLips»,412.

50. Қараңыз:Cavell,DisowningKnowledge,97–110.

51. MarianneNovy,Love’sArgument:Gender Relationsin Shakespeare (Chapel Hill:Universityof

NorthCarolinaPress,1984),163.

52. Заманауи сыншылар Эдгарды əлдеқайда сəйкес келетін мұрагер (фолио (F) нұсқада

меңзегендей) ретінде көруге бейім, бірақ Ричард Даттон мен Том Клейтон бұл орынға

соныменбіргеАлбанидіңделайықекенінкөрсетеді.Қараңыз:RichardDutton,«KingLear,

The Triumphs of Reunited Britannia and «The Matter of Britain», Literature and History 12

(1986):146–47;жəнеTomClayton,«TheInjuriesThatTheyThemselvesProcure’:JusticePoetic

andPragmatic,andAspectsoftheEndplay,inKingLear»,in«KingLear»:NewCriticalEssays,

ed.JeffreyKahan(NewYork:Routledge,2008),198–203.

53. Қараңыз:JerryWasserman,«AndEveryOneHaveNeedofOther:BondandRelationshipinKing

Lear»,Mosaic9(1976):22

54. SimonCritchley, «Five Problems in Levinas’sViewof Politics and the Sketch of a Solution to

Them»,PoliticalTheory32(2004):182.

55. Мен l’éthique мен une éthique арасындағы айырмашылықты көрсетіп бергені үшін Джон

Ллеуелингеқарыздармын.Қараңыз:JohnLlewelyn,«IntheNameofPhilosophy»,Researchin

Phenomenology28(1998):39.

56. Кант пен Левинасты салыстырғанда, мен, негізінен, Хилари Путнамның идеялары мен

сөздерінесүйенемін.Қараңыз:Putnam,«LevinasandJudaism»,54–55.

57. «Əңгімеде«Басқаға»жақындау–оныңөзсөзінедегенайқындылық,кезкелгенжағдайдаол

идеяданбастауалатынойларынжарияетуімүмкін.Олайболса,бұл–«Меннің»қабілетінің

ар жағында жатқан «Басқадан» алу... «Басқамен» немесе сұхбатпен байланыс жағымды

байланыс,этикалықбайланыс»(Levinas,«ТұтастықпенШексіздік»,51).

58. «Біз бəрі үшін һəм бəрінен бұрын барлық адам үшін кінəліміз жəне мен басқаларына

қарағандаəлдеқайдакінəлімін»(ФедорДостоевский,«АғайындыКарамазовтар»,264).

59. Левинастыңөнержайлыпайдалытұжырымдарыүшінқараңыз:Франкфуртмектебі,«Theory

and Society 31 (2002): 238–39; жəне Gerald L. Bruns, «The Concepts of Art and Poetry in

EmmanuelLevinas’sWritings»,inCritchleyandBernasconi,CambridgeCompaniontoLevinas,

206–33.

60. ДжиллРоббинсөзініңЛевинаспенəдебиетжайлытаңғаларлықзерттеуіндекөрсеткендей,

Левинастың ойы мен тəжірибесінен əдебиет сыншылдығыныңтізбекті теориясын шығару

мүмкін емес. ОныңТалмуд жазбаларына қарап отырып, мен жағдайды оңтайландырамын

жəне кешірімсіз параллельдерге назар аударамын. Дегенмен мен бұл тəсілдің көп

мағыналығы оның ақылға сыймайтындығы үшін жасалған деп үміттенемін. Қараңыз: Jill

Robbins,AlteredRealities:LevinasandLiterature(UniversityofChicagoPress).

61. Emmanuel Levinas, Nine Talmudic Readings, trans. Annette Aronowicz (Bloomington: Indiana

UniversityPress,1990),79.

62. БұлпараграфКэтринЧэлирденалынған.CatherineChalier,«LevinasandtheTalmud»,trans.

AnnetteAronowicz,CritchleyменBernasconi,CambridgeCompaniontoLevinas,103–4.

63. Кричли Левинастың пікірталасында да, саясатта да осы терминді қолданады. Үкімет

тиранға айналған кезде өзінен кейін ештеңе қалдырмайды; Кричли Левинастың этикалық

идеяларының «сезімсіз құтылу тəжірибесі» формаларын дамыта алатынын, «жағдайдың

консенсуалды идиллиясына қарсы» əрекет ететінін көрсетеді («Five Problems in Levinas’s

ViewofPolitics»,183).

ОНЫНШЫТАРАУ

Тәжірибежүзіндегітеория.Сәбинемесескрипка:ЭлисМанро

әңгімелеріндегіэтикаменәйелдікқасиет

НаомиМоргенштерн

НаомиМоргенштерн–Торонтоуниверситетіағылшынтілібөлімініңағаоқытушысы.ОлУилла

Кэсер,ТониМоррисон,ЭдгарЛоренсДоктороушығармашылығыжөніндежәнефеминистікһәм

психоаналитикалықтеорияларжайындамақалаларжариялаған.

Мұны ізгілік атымен, тіпті «Басқаның» игілігі үшін жасау бізді тек

кінəданғанаемес,ішкікүйзелістердіңбарлықтүрінендесақтайды.

ЖакЛакан

Ааааа!Ақылгөйсужоқ.Ендіешқашанақылгөйсуболмайды!

ЭлисМанро

1982 жылғы сұхбат кезінде «Өзінің əңгімесіне ақыл айтуды енгізді ме,

жоқ па?» деген сұрақ қойылғанда, Элис Манро «жоқ» деп ашық айтты

(Hancock,223).Бұлайдеп айтуыныңдажөні бар.ӨйткеніешкімдеЭлис

Манроны мораль жазушысы деп атағанды қаламайды. Оның

баяндаушылары (narrator) мен бас кейіпкерлері оқырмандарды этикалық

байланыстардысипаттайтынкүрделіəрімүмкінемесжайттарменбетпе-бет

қалдырып, соңғы пайымдау əрекеттеріне қасақана қарсы тұрады.

 Дерек

Аттридж жақында ғана жазылған бір əңгімесінде: «Мораль «нəтижелерді

барынша көрегендікпен бақылауды талап ететін əлеуметтік контекстегі

нақты ситуацияларды басқаратын айқын міндеттерге» жатады. Ал

этикалықталаптарболса,«жауапкершілік» пен«міндетті»,соныменбірге

«болжалсыздық пен тəуекелді» де қосып алады», – деп жазды (28).

Манроның əңгімелері тіпті бізге «жеке міндеттер» мен «нақты

жағдайлардан» өзге нəрсе бермейді деп саналатын этикалық қауіптерді

(«Басқаның» үндеуі сəйкес келмеуі мүмкін; «Басқаның» бөтендігі оған

қатысты жауаптармен үйлеспеуі мүмкін; этикалық басқыншылық

субъектісіөзінешқашантүзетеалмайдыдегенқауіп)көрсетеді.

Мəселен, жақында шыққан «Діңгек пен бөрене» (Post and Beam)

əңгімесін алайық. Екі баласы бар, тұрмыстағы жас əйел Лорнаның үйіне

жағдайы нашарлап, қиналып жүрген бөлесі Полли қыдырып келеді.

Жауапкершіліктен қашып, іштей одан жалтаруды ұйғарған Лорна Полли

мен төркініндегі өзге туыстарын «өзі білетін əрі жақсы көретін, бірақ

жауаптыемес»(103)жандарретіндеойлауғатырысады.«Өмірсіздікі!Сіз

өз өміріңізді сүруіңіз керек», – дейді ашуланған Лорна, жасы үлкен

бөлесінежекисөйлеп(100).КөпұзамайЛорнамеймандыүйдеқалдырып,

отбасымен бірге демалысқа кетеді. Бірақ «Полли біз жоқта өзіне-өзі қол

жұмсап жүрмесе болғаны ғой…» деген уайым (өте айқын бейнеде) оның

жанынжегідейжейді.«Поллидібəлегеұшырататынболдым;олендіменің

қоңырауыма жауап бермеуі мүмкін» деген ойлар ызыңдап, Лорнаның

санасынан кетпей қояды. Лорнаның түсінігінде, егер біреу өзгелер үшін

жауапкершілік арқалаудан (бұл, əрине, жай ғана мəселені қиындатады,

кейде оқиғаны) бас тартса, олар бір бəлеге ұшырайтындай көрінеді.

Машинамен үйге қайтып келе жатқанда Лорна Полли үшін мойнына

жауапкершілік алмаудың жолдарын қарастыруға тырысады. Жол бойы

ойланған ол, ақыры: «Полли ересек; ал менің балаларым бар, олардың

қамынжасауымкерек»,–дегеншешімгекеледі.Бірақосыуəжінорынды

деп тапқан кезде өздері ашпақшы болған сыртқы есіктің ар жағынан

салбыраптұрғанжансызөліденеесіккесоғылыпжатқандайболады.«Өлі

мүрде,сұрғылттəн.МүлдеештеңеболмағанПоллидіңденесі»(105)сияқты

салқынойсанасынсызыпөтеді.

Лорнаныңбөлесіүшінқамжеуденқұтылудыойлауғадегенталпынысын

сезімнентысқарыпішіндепаталатынқасиетбұзады.Олуəжінорындыдеп

тапқан кезде мынадай ойға кетеді: «Үйге жетіп, есікті өздері ашуға

тырысып жатыр. Бірақ ар жағынан адамның дыбысы естіледі» (105).

Манроның сөзі мұқият қарауды талап етеді. Бұл арада Лорнаны

жауапкершілікке үндеу өліктің есікті қағып жатқан кезінде шыққан

қорқынышты«тықылы»ретіндесезіледі.Оныңүстіне,бұлөліксубъектіні

жауап беруге шақырып жатқандай (есікті ашып). Түптеп келгенде,

Поллидіңобразы(қиялдамəйітболыптуындағаноныңжалбарынуыболса

да) жауапкершілікке шақыруды сыртқы үндеу ретінде көрсетіп тұр. Тіпті

Лорна денені қозғалтуға тырысып, есікті қатты итерсе де, Поллидің өлі

денесі Лорнаның пайымын терістеп, есікті тықылдатып жатыр. Лорна өз

үрейлерінің «невротикалық», «жабайы» балалық сипаты мен тіпті өзінің

мазасын қашырған, басқалардың бөтендігін бағаламауға бейім пиғылы

екеніндежақсыбіледі.Дегенменолтеңселіптұрғанөліктіқозғайалмайды.

Сондықтан үйге қайтар жолда «келіссөз» жасауға бекінеді (109). Полли

өзінің опасыздығына кешіріммен қарау үшін Лорна нені құрбандыққа

шалуы керек?.. Шындығында, Лорна үйіне келгенде, Поллидің жағдайы

əлдеқайда жақсы еді. Ол өте жайбарақат, ешкімге кіріптар емес кейіпте

көрінді. Тіпті еш уайымсыз жандай «отбасының досы» Лайонелмен

əңгімелесугекіріседі.АлЛорнаүшінжауапкершіліктен қашуғаталпыныс

көлеңкелііскежалтаруғадегенмүмкіндікретіндекөрінеді(106).Лорнаның

түсінгені–басқалароныңқиялдағыөміріменпсихикалықэкономикасынан

тəуелсіз өмір сүреді деген ойға саяды. Ол артқы ауладан өзінің күйеуі

Бренданға, Поллиге, Лайонелге, қызы Элизабетке, олардың үйреншікті

байланыстарына, өзгешеліктеріне, олардың бөлек екеніне, бұл сəтте

бақыттыекенінесырттайқараптұрады. Бұл – əрікеремет,əріқарапайым

ақиқат:«Бұлқалайболғаны?..Көрініссиқырлысəттегідейөте қарапайым

əрітаңғажайыпеді.Бəрібақытты»(108).

«Діңгекпенбөрененің»соңындаавторосыныңбəрібұрынболыпкеткенін

(біз əңгімені оқып отырғанда білетін əрі білмейтін жайттардың), бұдан

кейін де Лорнаның əлі келіссөз жасай беретінін бізге тебіреніспен

жеткізеді. Басқаша айтқанда, ол өзгелер үшін қайта-қайта өзін қинайтын

болады:«Бұлбұрындаболғанеді.ОларСолтүстікВанкувердедіңгекпен

бөренеденсалынған(бұлəңгімеорыстіліне2015жылы«Каркасныйдом»

деген атпен аударылған.– Ред.)үйде тұрған кезде орын алған-ды. Оның

жасыжиырматөрттеəрікеліссөздердіжаңабастағанкезіболатын»(109).

Содансоңбізде«Манроныңəңгімесінде«Басқа»«Меннен»тысқарыөмір

сүредідейтінэтикалықтүсінікқайталануыкерекпе?Неліктенолөзінүзбей

ұстап тұра алмайды?» деп сұрақ қоюға итермелейді? Мен Манроның

əңгімелерінің бізге бірнеше жауап ұсынатынын дəлелдеймін. Біріншіден,

оларбізөзімізайтқанəңгіменіңішіндеөмірсүреалмаймыздепұйғарады.

Ал егер өмірді əдеби əңгімемен шатастыру қате дер болсақ, онда оның

болатыны анық (Манроның əңгімелері мұны қайта-қайта шегелейді).

Еріксізжəнеқайтатуатын субъектпенол өмірсүретінəлем–Манроның

əңгімелеріндегі қайталанатын үдеріс. Бірақəңгімелер бізге оны тоқтатуға

келісімбереқоймас.Əріэтикалықтүсініктіқолдаудамүмкінемес.Өйткені

«Басқа» – мүлдем бөтен деген қарапайым ақиқат, сонымен қатар жалған.

Осы себептен көпшілігі этика «мүмкін емес» немесе «парадокс» деп

түйіндейді («Бұл нақты мүмкіндіктер туралы ойлардың негізінде, – деп

жазадыДжиллРоббинс,–этикалықойұғынықтыболатүседі»xv).Біреу

«Басқаны» «Мен» түсінігінің ішіне сыйдыруға талпынған кезде

өзгешелігіне зиян келтірмей, онымен қалай сұхбат құра алады?

Өзгешелікпен жүздесу қарсы алдыңдағы субъектіге («Этикалық

жауапкершілік, – деп жазады Эммануэль Левинас,– айнымас кепілдік…

ретіндесубъективтіқасиеттіталапетеді.Меніңболмысымөзімеғанаемес,

«Басқаға»датиесілі».(Кинанғасілтеме,20)зиянынтигізбей,қалайжүзеге

асады?

Егеролқұрылымдықөзгешеліксубъектісіболыпүлгермесе,онда

этикалық үндеуге қабілетті бола ала ма? «Егер менің саналы əлемімнің

қалыптасқанүлгілері,–депжазадыДерекАттридж,–«Басқаны»шынайы

қарсы алатындай азат болса, менің субъективті қасиетім кейбір дəрежеде

өзгереді. Олай болса, мұндай оқиғалардың жинақтаушы (cumulative)

əсерлері есепке алынса, «Менді» де «Басқаның» жаратылысы деп айтуға

болады» (21). «Діңгек пен бөренеде» Лорна өз өмірінің тұйық еместігін,

келіссөз бітімге келу мен бас тартудан тұратынын түсінеді; ол «Басқа»

арқылы өмір сүреді. Біреудің өмір хикаясында тəуелділік пен

жауапкершіліктентысқарыуақытпенкеңістіктітабуғаүміттенугеболама

өзі?

Лорнаның жауапкершілікке үндеуінің абсолютті сыртқы сипатының

хикаясы мен «Басқаның» мүлдем бөтендігін (барлық басқаларды

адамдардың жауапкершілігі драмасындағы кейіпкерлер деңгейіне түсіру)

мойындаудан бас тартуының арасында алға-артқа жылжуы этикалық

күрделілікке қатысты мызғымас байланысты анықтайды. Абсолютті

сыртқы сипат тəжірибесі сияқты бөлек, осы мəнінде жеке дамитын

(heteronomous) тəжірибе ретінде қайшы… «Басқаға» қарай қозғалысы

бірегейлікте жаңғырмайтын, бастау сəтіне оралмайтын нəрсенің болуы

мүмкін бе?» – деп сұрайды Левинас» («Басқаның белгісі» (Trace of the

Other, 348). Манроның кейіпкерлері этикалық дағдарысты ыңғайлы

орналаспаған яки үйлесімді берілмеген талаптары бар жүздесу ретінде

бастанкешіреді.Бұл–олардыңүндеуіменшеберлігініңбірбөлігі(«Əрине,

біздіңкімніңалдындажауапкершілікарқалайтынымызəріосыжағдайдағы

жауапкершілігіміз–менібейжайқалдырмайтынсұрақтардыңбірі»,–деп

жазады Аттридж (27). «Бейболмыс шегіндегі осалдық» – Левинастың

біреуді жауапкершілікке шақыруды сипаттау деп тапқан тəсілдерінің бірі

(Шексіздік,258), бірақ Манроның əңгімелерінде этикалық жауапкершілік

арқылы орнаған байланыс экономикалық айырбастың, мұқтаждық пен

оның өтелуінің кедергісіне ұшырайды. Білім мен ұғым екі мақсаттың

арасында тең серіктестер ретінде көрінеді. «Діңгек пен бөренедегі»

«Басқаның»үндеуі«Мен»арқылыəсерететінкүшпентығызбайланысты.

Осы тұрғыда, əңгіме этикалық жауап мүмкіндігі «Басқаның» бөтендігін

«Мен» құрылымының ішінде құрауға деген талпыныстың күштеуімен

байланысты дегенді меңзейді. Бірақ Жак Дерриданың Левинастың

мақаласыжайлыпікіріндеатапөткеніндей,«Басқамен»байланыстыңбітіп

болмасқиянаты,біржағынаналғанда,қиянаттаемес,өйткеніол«Басқаға»

байланысесігінашады»(«Зорлық»(Violence),128–29).

Элис Манроның этикалық дағдарысты арқау еткен əңгімелері

кейіпкерлердің екіұшты мақсаттары мен мəнсіз ойлары арқылы

анықталатын жауаптарын не жауапсыз қалуын суреттейді. Механикалық

жəнеадамдық,психологиялықəрімақсаттыяболмасапсихиканыңсырты

менішіарасындағышектеулердетеңселіптұрғанүндеулержауаптарғатіл

бітіреді, сұрақ астына алады. Əрі қарай мен Манроның көркем

туындыларындағы этика мен тұлғааралық қасиет арасындағы өзара

байланысжайындаегжей-тегжейлібаяндағымкеледі.Олүшін менсөзбе-

сөз, адами қасиеттен ада, қысымға ұшыраған жанайқайлар үшін

жауапкершілік арқалайтын арманшыл əйел жайында екі əңгімеге назар

аударамын. «Менесетундегі» («Meneseteung») долы, арсыз əйел жəне

«Анамның түсіндегі» (My Mother’s Dream) баяндаушы ретінде көрінетін

айқайшыл бала. Манроның шығармаларында армандар əдетте тұлғаның

бейсанасына бастайтын «патша жолы» ретінде қабылданса да, мен

армандар бірден «Басқаның» бөтендігін бейнелейді деп ұйғарамын.

«Менесетун»мен«Анамныңтүсін»біргеталдағандаментағыдаэтикалық

қайшылықтағы олардың арнайы көрінісін нақтылаймын. Бұл əңгімелер

этикалық байланыстардан туған этикалық мүмкін еместік (impossibility)

пен жауапкершілік жанайқайларын зерделейді. Бұлар «неліктен осы

этикалық түсініктер «Меннен» тысқары «Басқа» жаратылыстарда

қайталануға мұқтаж» деген сұраққа бағытталады. Бұдан бөлек, мен бұл

əңгімелердіңгендерліксубъективтілік дағдарысы мен этикалық жүздесуді

қалай суреттейтініне айрықша назар аударғым келеді. Манроның

əңгімелерінде жыныстық айырмашылық ешқашан көзден таса қалмайды.

Əрі ол жай ғана «Мен» жəне «Басқа» арасындағы қайшылықта

кескінделмейді. «Менесетун» бізге əйелге тəн қасиет пен онымен бірге

жүретін шектеулі һəм есепшіл жомарттық əрекетіне қауіп төндіретін,

этикалық «бірінші көрініс» деп атайтын нəрсені көрсетеді. Ал «Анамның

түсі» болса жоғалған, кемшін объектілер мен гендер субъектілері

арасындағы өзара байланысты зерделейді. Манро классикалық

психоаналитикалық жазбаны қайтадан талдап, «феминизмді» қайта қарау

байланыстыңөзіменүйлесуімүмкіндегендаулыойдыалғатартады.Мен

бұлардың этикалық мəселелер туралы шынайы өмірден жырақ нəрселер

ретінде ойлаудан қайта-қайта бас тартқан феминистік əңгімелер екенін

дəлелдеймін (əрине, бұл денені іске қосу арқылы кез келген қарапайым

жауапқақолжеткізесіңдегендібілдірмеседе).МенМанроныңəңгімелерін

əрекеткеқатысуметафизикасыарқылыжүзегеасатынөзгешелікұғымдары

үшіншешушімəнгеиемистикалықһəмбатылкөркемəдебиетті(əйелмен

еркек «қарама-қарсы»жынысретінде)əшкерелеуіүшіноқуғаболадыдеп

ойлаймын.

Таяуда сыншылар Манроның өзі теоретик болмаса да, оның жазбалары

феминизмменəдебиеттеориясынаайрықшаықпалетедідегенпікірайтқан

болатын. Олардың сол көзқарастарымен келісе отырып, мен Манроның

əңгімелері заманауи əдебиет пен этика жайында ойлауға ден қоюға көп

үлес қоса алады деп бағалаймын.

 Магдалина Редекоптың Манроның

əңгімелеріне қатысты зерттеулері «жауапкершілік» сөзін тұрақты

қайталаумен аяқталады (постскриптумды қоспағанда). «Менесетун», –

дейді ол, – заманауи əйел жазушының өткен заман сарынына айқын

жауапкершілігінанықтайды».Дегенменбұлжауапкершілікжазушыныңөз

кəсібіне…дегенжауапкершілігіменбайланысты.Өзкезегінде,жазушының

жауапкершілігіМанроарқылы«Менесетун»(228;көлбеужазуменікі)деп

аталатын өзенді құрайтын шынайы əлемдегі біздің жауапкершілігімізбен

тоғысады. Сондықтан бұл тұжырым Элис Манроның əңгімелеріндегі

гендерменэтиканықарастырудыңбастамасығана.

«Менесетун»

«Менесетунде» беймəлім баяндаушы XIX ғасырдағы канадалық əйел

ақын,«Ұсыныстар»(Offerings)дегенқарапайымғанабіржыржинағының

авторыАлмеда Роттың хикаясын əңгімелейді. Кітабы жарық көргеннен

кейін бес жылдан соң Альмеда өзінің көршісі, жесір Жарвис Пултермен

некеге тұрып, «екі жарты, бір бүтін болудың» мүмкіндігін қарастырады.

Бірақ бірде Альмеда ұйқысынан шошып оянып, сұмдық шуды естиді.

Сыртта мас еркек пен əйел арасындағы төбелес, жанұшыра көмекке

шақырған дауыс шығып жатады. Бір нəрсе істеуі керек екенін біле тұра,

Альмеда ұйқысын қимай жата береді. Алайда ол қарғаның «қан көрген»

қарқылынан тағы оянып кетеді (505). Оның үйінің артындағы қақпа

алдындаəйелдіңденесіжатыр.Альмедаəйелөліпқалғандепойлап,өзінің

жауапкершілік арқалауда мүлт кеткенін біледі. Көмек сұрап, Жарвис

Пултергебарады.Бірақəйелəліөлгенжоқеді.Əлгіəйелетпетіненжатқан

күйі, əлсіз үнмен дыбыстай бастайды. Ақыр аяғында, Пултер мырза оны

ауладаншығарыпжібереді,олАльмеданың«Басқамен»жүздесуінтерістеуі

яболмасажүзегеасыруымүмкінеді.Бұл–«барыншаесепшілрухқа»ие,

жеке жəне «өнімді» субъект. «Қараңды батыр. Қазір үйіңе құры. Өзіңнің

үйіңе бар», – дейді ол əйелге (513, 507). Егер əйел Альмеданың

«меншігіндегі»өзінің«жатқанжеріне»(тіптіосыаллегориялықəңгіменің

өзіненде«Басқа»көрінеді)қайтабарса,өмірбойыөкінуменөтереді.

XIXғасырдыңтағыбірақыны«бірігу» (УолтУитменнің«Кім бірігуден

қорқуы тиіс?» (31) һəм «Мен» жəне «Сеннің» бір-бірін алмастыруы

(«Менің ойлағанымды сен де ойлайсың» (25) деп атаған нəрсені

қабылдамайтұрып,біркездері«БатысКанаданыңжабайыларында»өткен

Альмеданың күнделікті өміріндегі қатал да бөлектеу құрылымдарын

тудырады:

«Альмеда Роттың үйі Дафферин-Стритке қараған. Бұл көше айтарлықтай беделге ие. Көше

бойында саудагерлер, диірмен қожайындары мен тұз өнеркəсібі кəсіпкерлерінің үйлері

орналасқан.БірақоныңүйініңартқытерезесіменартқықақпасықарайтынПерл-Стрит–өзінше

бірбөлек хикая.Жұмысшылардыңүйлеріоныңтұрағымен жалғасып жатыр.Шағынболғанмен

жинақы, қатар тізілген үйлердің бəрі сəнді. Дегенмен осы үйлердің соңын ала орналасқан

баспаналарсиықсызданатүседі.Алкелесі,оданкейінгіүйлертіптіұсқынсыз.Соңғысымүлдем

үйден гөрі лашық деуге келетіндей, жарықтан жұрдай тасқараңғы бір тұрақ. Өте кедей,

абыройсыз һəм құрметсіз міскіндерден басқасы осы бір, Перл-Стрит батпағы деп аталатын,

шалшықтың(олбүгіндеқұрғапкеткен)маңайындатұрмайды.Қалыңəрібиікарамшөпөскенол

жердесүреңсізлашықтарбойкөтерген.Қоқыспенсынықүйіндісіненаяқалыпжүргісіз.Ара-тұра

асырсалыпойнағанбіртопбала,есіктерденсыртқақарайшашылғанқалдықтаркөзгешалынады.

Қала басшылығы мұндағы тұрғындарды əжетхана тұрғызуғамəжбүрлеуге тырысып əлек,бірақ

оларбөксесіағараңдап,өздеріүйреніпқалғанбұтаныңішінеқарайкетеді...Қалаəкімініңөзісенбі

күнітүндеПерл-Стриттіңбойыменжүрмейдідейдібілетіндер»(497).

Бұл үзіндіде төменгі тап пен оның қызметтеріне, қажеттіліктері мен

қалауларына («батпақ», «шалшық, «қалың да биік арамшөптер», «асыр

салған балалар», «қалдықтар») қарсы қойылған мəртебенің келбеті

сипатталады. Манро мұнда біреудің жеке көрінісін терістеу мен

«Басқалардың» адам кейпінен айырылуы (бұл – танымал əрі қолайлы

психосаяси тəсіл; бұған сəйкес, «Басқаларда» ғана тəртіпсіз, көбейетін,

таралатын жəне өлетін денелер бар) арасындағы байланысты түйіндейді.

БірақбұлбүкілəлемтекАльмеданыңжанкөрінісіғанадегендібілдірмесе

керек. Сонымен қатар мен «Менесетун» барынша нанымды деп түйген

болар едім. Өйткені бұл психологиялық əңгіме емес. Дұрысы, ол мұндай

оқиғажелісініңқажеттішектеулерінкейіптейді.Мұныңорнынабаяндаушы

бізге Альмеда Роттың артқы қақпасының «басқа əңгімеге» («шындық»

емес), бірақ жаңа орталыққа, өзіндік келісім мен қабілетсіздікке де емес,

дұрысы, келісімнің бір нұсқасын күйрете алатын əлемге ашылатынын

əңгімелейді. Осы дағдарыс орын алғанда, жабық жүйе үзілгенде біз

мəтінніңэтикалықсəтінтабааламыз.

«Менесетундегі»біріншіэтикалықкөріністіқұрайтынАльмедаменесімі

аталмағанəйеларасындағыжүздесуосы.Оныңүстіне,бұлбіріншікөрініс,

бір жағынан, бастапқы көрініс те, өйткені ол таныс психоаналитикалық

бастапқыкөрініскесүйенеді(Альмедабірмезеттежасырынэротикалықəрі

зорлық сипатында қабылданатын ер мен əйел арасындағы жұмбақ

жүздесуді көріп, қиялдайды), «Басқаның» бөтендігіне қарап, субъект

ретінде құрылымды барынша нақты анықтайды. Бұл Манроның көркем

туындыларындағы этиканы зерттеу үшін «қайнар көз» бола алады. Егер

бастапқы психоаналитикалық көрініс балалық құпияны түсіндіру үшін

классикалық бір «шешім» болса, онда этикалықбастапқыкөрініс–тілге,

бірегейлікке һəм таныс əлеуметтік қатынастарға нұқсан келтіретін

дағдарыс. Бейтаныс əйел Альмеда əлемінің табалдырығында жатыр жəне

Альмеда білетін əрі беріп үйренген нəрседен басқаны талап етуде. Егер

Альмеда«Басқаның»бөтендігінекөзтастасаболды,солқалпыұзақтұрып

қалады. Адамға тəн емес «үндеу» тұлғасыз қасиетпен (Левинас

«өзгешеліктің тағылық сипатын» жазған еді («Басқаның» белгісі (345)

шектеледі. Альмеданың субъектісі бұл жүздесуде «кепілге алынады».

Альмедаендіқайтыпбұрынғыдайболмайды.

«Менесетун»радикал«сыйлық»сұранысыжайындабаяндайды.Альмеда

Роттаноныңберугеəдеттенгендəстүрліəйелұсыныстарынанасыптүсетін

нəрсені тарту етуді сұрайды. Альмеда «Ұсыныстар» кітабының

кіріспесіндеөзөлеңдерініңкестелісөзорнындатұрғанынжазады.Бізгеол

өзінің«ғажайыптоңазығанбəлішпенəшекейлітортқадегенқұштарлықты»

бастанкешіріпжатқанынайтады(500).Тамызайыныңшіліңгірыстығында,

сенбі күні ол «жүзім шырынын кішкентай құтыларға құйып отырады».

Өйткені олар «керемет Жаңа жыл сыйлықтары немесе сырқат жандарға

үлестіретін мерекелік тарту» болмақ (503). «Менесетун», яғни бізге XIX

ғасырдағы Онторионың күнделікті өмірінің гендерлік экономикасын

күйрететін тіпті одан асып түсетін этикалық талапты (мен ұсыныс деп

емес, сыйлық деп атаған нəрсе) көрсетеді. Альмеданы «Басқа» үшін

жауаптыболуғашақырады.Бұл–оныңболмысы–«Мен»,бұлжердедаулы

түрде, осындай лингвистикалық/символдық тəртіптің желісіндегі

күйзелістің негізін қалайды (Бланшо былай деп жазады: «Менің

«Басқаның»алдындағыжауапкершілігімқарсылықтыбілдіреді,яғниолтек

«Менің» мəртебемдегі өзгеріс, уақыттағы жəне, бəлкім, тілдегі өзгеріс

арқылыбелгіленуі мүмкін.Меніөзтəртібімнен,бəлкім,барлықтəртіптен

əрітəртіптіңөзіненшығарыпалатынжауапкершілік–меніөзімненбөлетін

жауапкершілік...» (25). Альмеда ешқашан, ешқашан формаға енбейтін

шедевржазабастайды.Олбірсəттеөзікөмектесеалмаған«Басқамен»біте

қайнасып, «Басқаның» жағына өтеді. Ақын, ақыр аяғында, əлеуметтік

келісімменөміршеңдіктіңаражігінеқарайбеттүзейді.

Осы əңгімедегі жауапкершілікке үндеуді ерекшелеп тұрған нəрсе (жəне

Манроның басқа əңгімелеріндегі ұқсас құрылымдарды еске түсіреді) –

этикалық дағдарыс субъектісі жауапкершілікке үндеуді сезінетін межелік

күй.Осылайшабұл–ұйқылы-ояуһəмжартылаймасаңхалдеАльмедаРот

өзгеəйелменжүздескенкездебастан кешірген жағдай.СолтүніАльмеда

үйінің артындағы бала кезінде жататын төсегінде ұйықтап жатқан. Оның

терезесіПерл-Стритжаққақарайтын.Тамыздыңтымырсықжайсызтүнінде

жүзімшырынынжасауғаəзірліктіпысықтапболғансоң,Альмедатерезесін

ашып, ұйықтауға жатады: «Ол оянған кезде түнгі ыстық тынысын

тарылтып, қараңғылық қапырық тұтқынында тұр екен. Тұла бойы терге

малшынғанһəмсолсəт–құлағышалғанпышақ,араменбалтадыбыстары,

яғнибарлықсуыққаруларсанасынтіліп,кесіп,шапқылапжатқандайкүйге

енді.Бірақбұлжалған»

(504).Альмеданыңсанасығанакүңіреніпжатқан

жоқеді.Бейсанасысыртта.Көрінісбірте-біртеөзінжыныстықжақындасу

мен зорлықтан «қиналған» əлдеқайда таныс бастапқы жүздесу ішінде

бейнелей бастады. «Алыстан қисалаңдап екі адам келе жатыр. Олар бір-

бірін ұстап алып, жұлқысады, аяусыз бір-бірін соғады. Ақырында бірі

Альмеданың үйінің қоршауының алдына құлап түседі. Олардың қатты

қиналған дауыстары шыға бастады: қырылдаған, құсқан, қорсылдаған,

тарсылдаған үндер көбейді. Содан кейін ұзақ, дірілге толы, тұншыққан

азапты үнге ұласты. Бір-бірін жəбірлеп балағаттаған, күйінген дыбыстар

алма-кезек,кейдеқабаттасашығабастады»(505).

Бұл бастапқы көріністен мүлдем бөлек, бірақ, бұл көрініс бір мезетте

фантастикалықұрып-соғуменшынайымекіренгензорлықкөрінісісекілді:

«Қосдауысбірте-біртебір-біріненерекшеленеді.Көтеріліп-басылғанайқай

үні мен жəбірленудің тұрақты төменгі деңгейі анық байқалады. Бұл

Альмеда қауіппен, азғындықпен, қолайсыз иіспен жəне жексұрын

көзқараспен байланыстыратын барлық сөздерді құрайды». Біреу «Өлтір

мені! Дəл қазір өлтір мені!» деп жанұшыра айқайлаған адамды соққыға

жығыпжатыр. Бірəйелтаяқ жепжатыр…Дегенменоныңайқайындабір

ызалы мысқыл, уытты леп бар. Қандай да бір театрға тəн сарын бар»

(504).

 Міне, осыдан Альмеда əрі-сəрі күйге түседі: «Шынымен, бұл

естігені өлім даусы ма? Не істеу керек, не істей алады? Ол шамды жағу

керек,олүшінтөменгетүсіп,шамдытабуыкерек,олаулағашығуыкерек

болғандықтан, алдымен төмен түсуі керек. Аулаға. Шам» (505). Альмеда

өзініңнеістеуі«керегін»біледі,дəлосымəніндеқайшылықжоқ,шынайы,

содансоңолұйқығажатады.

Келесі күні таңертеңгі уақытта Альмеда «жағымсыз, бірақ оғаш үнмен

қарқылдап жатқан» «үлкен қарғаның» дауысынан оянады... «Оян да,

қоларбаныитер»,–депкүңкілдейді.Олмұныңарбаданбасқабірнəрсені,

ласəріқайғылынəрсенібілдіретінінтүсінеді.Кейінолоянадыһəммұндай

құстың жоқ екенін көреді» (505).

 «Менесетун», басқаша айтқанда,

«Басқаның»үндеуінтіптіұйқығабасқойғанкездедемұнысанаданбөлек

нəрсеніңестиалатынынмеңзейді.Біреудіңөзəңгімесінің«аржағындағы»

нəрсені ести алатынынкөрсетеді («Ұйқыда жатқан адамның оянуы деген

ненəрсе?–депжазадыЛакан.–Расындада,түстегішындықбасқашама?»

(58).Альмедатерезеденқарайдыда,«денені»көреді.Маңыздысы,Альмеда

дененіңкелбетінкөреалғанжоқ. Басқаəйелбөтенсубъектретіндепайда

болмайды, керісінше, бұл дене барлық денені, барлық жаратылысты

меңзейді.Бұл–гротеск(Мүңкігенқұсық, зəр, арақ,құсық»(506),алайда

жиіркенішті эстетикалық сипат («əйел санының күнбағыстың көлеміндей

көгерген жері» (506). Альмеда жəрдем сұрап, Пултердің үйіне қарай

«ұшады». «Ана жақта əйелдің жансыз денесі жатыр», – дейді ол (506).

ПултерменАльмедасұлқжатқанəйелдікөруүшінРоттыңауласынакіреді.

Оның өмір сүруі Альмеданың қиялында елестеуі мүмкін қандай да бір

фантастикалық қажеттіліктен де асып түседі. «Əрине, дене əлі сонда.

Жартылай ашық-шашық қалпында құлаған күйі бүктетіліп жатыр» (507).

Альмеданыңқоршаудыңсыртындажатқанəйелдіңесінентанғаныннемесе

өліпқалғанынайтуғамəжбүрекенінсезінуі,қандайдабірдеңгейде,оның

жауапкершілігіне жатады. Пултер бейтаныс əйелге қатысты ешқандай

ұждан азабын сезінбейді. Мақұлыққа қарағандай, барынша жеккөріп,

жиіркенішпенкөзтастайды.Бірақосыкездеəйелөз-өзіне«тілқатады»:

«Бұлтаңғаларлықнəрсе болды.Дене төрттағандап,етпеттегенкүйі басын көтерді.Шаштары

қан мен құсыққа əбден былғанған əйел басын Альмеда Роттың қоршау шарбағына аямай соға

бастады.Басынсоққансайындаусынкүшейтіп,ашықжанайқайынкүшпеншығарабастады.Бұл

азаптыңсыртқашыққанрақатысындыестілді»(507).

Осы сəтті («ол басын соққылай бастады, ол даусын күшейтті»)

феминистік талпынысқа пародия ретінде я болмаса Уитменнің «жабайы

айқайының»қараңғынұсқасыретіндеоқуғаболады.Осыдансөйлеушіһəм

тұрақты денеге орныққан мазохистік рақаттың даулы сəті көрінеді.

Альмедамұныталапетеалмайдыжəне«атап»таөтеалмайды(Уитменнің

«Менөзімдіатапөтемін»дегеніндей).Мен«басынсоғабастаған»əріұрған

сайын «даусын күшейткен» əйелдің ішкі күйзелісін символдық күйде

көрсетіп жатқанын дəлелдеймін. Соққыдан алған жарақатын ауырсынып,

ыңырсығанəйелшектеудеөмірсүретінтұтастықты(entirety)көрсетеді;ол

басын қос əлемді бөліп тұрған нəрсеге, яғни қоршауға соғып жатыр.

Сондай-ақосытұтастықөзінедененіəсіресеəйелдіңденесінқосыпалады

(бұл жүздесу Альмеданың етеккірінің келе бастауын да білдіреді), əр

қырынансипатталатынөмірлержəнеауруданрақатсезінбейтіносыдаулы

сексуальдысипатбасқаəңгімелердедекөрінуімүмкін.Олсоныменбірге

«Басқаның»үндеуін,«Басқа»үшінжауаптыболуғадегенүндеуді,біреудің

жекеболмысынбұзатыннəрселердімойындаудыдақосыпалады.

1929жылыВ.Н.Волошиновадамдаусыныңмағынағадейінассоциалды

депатауғаболатынбірғанақолданысыбарекеніндəлелдеді:«Жануардың

жанайқайы – акценттен жұрдай ағзадағы кеселге деген таза жауап; бұл –

таза табиғи құбылыс. Мұндай айқай үшін əлеуметтік атмосфераның мəні

жоқ,сондықтанолқалыптасатынтаңбалардыңдəнегіндеқұрамайды»(21–

22). «Керісінше, – деп түйіндейді Волошинов, – барлық таңбалар

идеологиялық сипатта болады, «дербес сана» «идеологиялық жолға,

сонымен бірге кəдімгі жолға» айналады» (22). Бірақ «Менесетун» бізді

мұндайбинарлыайырмажасамайтұрып,тебіренугешабыттандырады:бір

жағынан, аурудың айқайы; екінші жағынан, адам мəнінің тұтастығы

ВолошиновтыңайқайыМанроның əңгімесіндегі дауыссияқтысимволдық

сипатты тұрақсыздандырады. Оның айқын жабылуы – жай ғана

кездейсоқтық. Егер дене мүшелері сөйлесе, тілдің де денесі болуы тиіс.

Сондықтанабсолюттібірегейдауыстыңболуымүмкінемес(біреудіңжеке

даусын табудың идеалы жүзеге асуы үшін көп нəрсе қайта жаңғырудан

басталады). Бұдан бөлек, осы мызғымас тұрақсыздықтан арғы жақтан

əрқашантағыдабіржаңа,тағыдабірбелгіленбегендауысшығады.

Егер

Манроның əңгімелері таза материалды сипат ішінде тілдің ықтимал

қақтығысын (адам мен жануар, адам жəне машина, өлі мен тірі шегінде

өтетінқақтығыс)зерделесе,оларсонымен қатарбұлкеңістіктітудырушы

əрі этикалық кеңістік ретінде мойындайды. Сананың арғы жағынан келіп

жатқанайқайбірмезеттетілдіңішкішегінен,тілдегіпрецедентсізнемесе

дайындықсыз,дегенментілдегіүйденкеліпжатқанайқайболаалады(əрбір

келісімнен бұрын берілген яки алынған, бөлінген, кеңейтілген үйдегі,

«сенімненбұрынкелетінборышанахронизміндегі»(Деррида,Адиу,99).

Құлап жатқан əйелді көргеннен кейін Альмеда үйіне кіреді, «жүйкені

тыныштандыратын дəрінің» бірнеше тамшысын шайы мен «Сары түсті

қағазды» еске салатын жазбаға (нақұрыстық, еркіндік пен басқалар жəне

«Мен»үшінжауапкершілікжайындабасқабірəңгіме)тамызады.Солсəтте

оның көзіне елестер көріне бастайды: «Көп нəрсеге қарау керек. Осы

үлгілердің, əшекейлердің əрқайсысы өмірсүйгіштікке толы; қозғалысқа,

ағыспенөзгеріскедайынсияқтынемесежарылуымүмкінсияқтыкөрінеді.

КүнібойғыАльмедаРоттыңəрекеті–олардыбақылау»(510).Біркездері

əшекейлі, өрнекті əрі əйелге тəн көрінген нəрсе жарылып кетердей

қорқынышты (бізге əңгіменің бас жағындағы бойдақ еркек өз үйін

ешқашан əшекейлемейді деген жерді еске салады). Енді Альмеда «бəрін

қамтитынөтеүлкен поэмажазуды»қиялдайды…Жұлдыздарменгүлдер,

құстарменағаштаржəнеқардағыперіштелерменымырттағыөлібалалар–

оның жартысы емес. Сіз Перл-Стритте шыққан шуға һəм Жарвис

Пултердіңетігініңжылтырағанөкшесіменоныңқаракөкгүлдерменбірге

жұлынған тауығының санын көруге тиіссіз» (510–11). Оның «Шалғын

жапырақтары»(LeavesofGrass)«Менесетун»болареді:«Мұныңбəрінеол

тек өлеңге айналғанда əрі сөздер үйлескенде ғана төзугеболады,өйткені

өлеңніңаты«Менесетун»депаталады».Поэмааты–өзенніңатауы.Жоқ,

шынмəнінде,Менесетунөзенідегеніміз–поэма.(511).Альмедаəріқарай

«осы əйел үшін не істеуге болатыны» жайында ойланбайды (сөздер мен

көзқарастар мұнда шешуші мəнге ие), сонымен қатар ол өзін Жарвис

Пултердіңəйелісанайды,«Оныңкешкіасынжылытып,ұзынішкиімдерін

жіпкеіліпжүреді»(511).Оныңосықатынастаржайындамүлдемойламай

кеткеніАльмеданыңəлеміншектеп,формаберетінтəртіппенкикілжіңнің

тоқтапқалғанын білдіреді.Біз үйдегітамақəзірлеу қамыменкіржуудың

һəм дəстүрлі жанқияр əйелдік қасиеттен тысқары тіпті жауапкершіліктің

есепшіл үлгісінің (басқалар үшін істеу) арғы жағында тұрмыз. Альмеда

«дəстүр,бұйрық,православия,ереженемеседоктринатұрғысындаөзгеше

жəнежасампазүзіліс»кеңістігіндеөмірсүредідепайтуғаболады.Басқаша

айтқанда,бұлкеңістіктежауапкершіліктітабуғаболады.

Шын мəнінде, Альмеда таңғажайып «Басқаға» айналып қойған тəрізді.

«Ас үйге барарда ол жүзім шырынының хауызы арқылы өтеді. Ол мұны

сүртіп тазалауы керектігін біледі, бірақ дəл қазір емес. Өзінің күлгін із

қалдырып əрі күні бойы жабық бөлмеде отырған əйелдің денесінің қаны

мен қолаңса аралас тері иісінен қашқанын сезініп, сатымен көтеріледі»

(511).Бірақонымазалағанəлгіжағдайда,өзініңмең-зеңкүйідеемеседі.

«Өйткені ол өрілген раушандар ағып кетеді я болмаса құлпытастар

көшемен асыға жөңкіледі деп ойлаған жоқ. Ол шындық жолында

қателеспейді.Ешкімонышындықжолындақателестірмейдіде.Осылайша

ол өзінің ақылды екенін біледі». Бірақ сау, ақылды болу, əрине,

шынайылыққа жету жолында үйреншікті тəртіптен көз жазып қалумен

бірдей. Осы тұрғыдан алғанда, ақылсыздық этикалық қатынас

мүмкіндігіментығызбайланыстатұр.ТіптіАльмедабасқаəйелдіңалдында

жаза басса да, оның күйзелісін этикалық деп атау керек болар. Қалай

болғанда да, тұйық тарих тоқтады, мəдени келісім тоқтады, оларсыз

этикалық жүздесу орын алады деп айтуға болмайды. «Менесетундегі»

этика қарақанбасыңның ақымақтықпен ақылыңнан тысқары тұрумен

бірдей.

Көңілдері жараспай қалғаннан кейін Альмеда Рот пен Жарвис Пултер

бөлек өмір сүре бастайды. Соңында бір-бірінен жырақта өлім құшады.

«Видетте»аймақтықгазетіАльмеданыңқазасынбылайшахабарлайды:

«Олөзініңбұрынғытəкаппарлығыменкербездігінұмытқанжандардыңкөзалдындатаныста

оғаштіптімұңдыдакөңілдібірбейнегеайналды...Оныңсоңғыдерті,бақытынаорай,тезбітті.

Ол Перл-Стрит батпағында серуендеп жүріп, суға малшынғаннан кейін суықтап қалады. (Су

ішінде бірнеше кірпі оның ізінен қуалады деп айтылады. Біздің кейбір жастарымыздың

немқұрайдылығы мен қаталдығы жəне олардың осы əйелді бей-жай бақылап тұруы осылай

өрбиді»(Əңгіметолықаяқталмаған;512).

МұндаАльмеданыңқалайтолығымен«Басқаға»,Перл-Стриттіңмүлдем

ерекше емес кейіпкерлерінің біріне айналғанына көңіл аудару керек.

Альмедаақыраяғында,кəрі,маскүнем«Аггиханшайымын»(QueenAggie),

сонымен бірге атаусыз, келбетсіз, күңіренген бейнені есіне алып, қайта

оралмау үшін өзінің артқы қақпасынан шығып кетті. «Басқадан» бас

тартудың,«Басқаны»тыңдамайқоюдыңорнына,оныаластауғанегізделген

келісім жасай отырып, Альмеда əлдеқайда Уайтманға тəн «шешімді»

(«Мен еркекпін, Мен қасірет тарттым, Мен сонда болдым») таңдайды.

«Басқаға» айналуды,кейбіреулер этикалық депатауды қаламайтынболса,

Манроның əңгімесі этикалық қасиетті тілдегі, əлеуметтік құрылымдағы

жəнедербесболмыскелісіміндегідағдарысретіндебелгілеугетырысады.

Альмеда жауапкершілікке бір емес, бірнеше рет тартылады: «Оян да,

қоларбаны айда!», – дейді қарға. Бірақ оқырман түс пен мұқият оқуды

айырып үйренгендіктен, Альмеданы шақырған осы үйлесімсіз белгінің

оның жеке жан қатпарындағы сол күнгі оқиғалардан бастау алып

жатпағанын аңғарады. Ол, керісінше, «Видетте» аймақтық газетінің

əңгімесінен немесе баяндаушы құрастырған тарихтан келеді. Бізге «Агги

ханшайымы»əңгімесініңбасында:«Оларəйелдіарбағасалғанкүйі,бүкіл

қаланы аралап шығады, содан кейін оны мастығынан айықтыру үшін

арыққа лақтырып тастайды» (496). Бұл жерде «Арба» басқа əйелдің

бөтендігі мен қорланған бейнесін білдіру үшін метонимия ретінде тұр.

Бəлкім, бұл – баяндаушының сенімсіздігін көрсететін тағы бір «кілт»; ол

«Басқаның» «көрген түсін» (Альмеданың) өз түсіне айналдыру үшін өзін

құрбан етеді. Бірақ мен ең тартысты сəт деп арбаның Альмедадан

«тысқары»тұруынайтаредім.Бұлбіздің«əйелөзгешежекетұлға»деген

қиялымызды жоққа шығарады. «Мені айыптайтын жауапкершілік менікі

емес, – деп жазадыБланшо,–жəнеолəріқарайменіжетелемейді»(13).

«Арба» (сөздің өзі) Манроның əңгімесінің ішіндегі этикаға үндеуді

білдіретінегеменсубъектініңкедергігеұшырағанынжеткізеді.

«Анамныңтүсі»

ЭлисМанроныңжалғыз«Менесетун»əңгімесіндеғанакейіпкертүскөріп

жатып, жауапкершілікке тартылмайды. Егемен субъектілер ретінде

көрінетінқоскейіпкер(олар«монстрлар»депаталады)арасындашиеленіс

тудыратын «Анамның түсі» де өзіне осы үндеуді қосып алады. Түсінде

шақалақ сəбиді өз анасының тастап кеткенін көреді («бəлкім, бұл сəбиді

тастап кететін бірінші түн емес, апта немесе айлар бұрын да ол жағдай

қайталанған болуы мүмкін» (294) жəне үндеу, таңғаларлығы, үнсіз түрде

келеді(осытүскедейінсəбиештеңеістемеген,текжылаған,тіптісəбиөз

анасын осы айғаймен «кепілдік» етіп ұстады деуге болады). «Анамның

түсінде» орын алатын этикалық жүздесуді оқығанда, мен бұл əңгімедегі

жүздесу сексуалды ерекшеліктің пайда болуымен сəйкес келеді деген

нақты жорамалға айрықша назар аударғым келеді. Манроның əңгімесі,

меніңойымша,этикалыққатынастардызаманауижыныс/гендержүйесінің

феминистіксыныменүйлесімдіөрбітудетабысқажеткен.

Фрейдтің сексуалды ерекшеліктің шығуы жөніндегі мифінде бала мен

қыз жоқтық күйзелісін сезінуі тиіс. Бала үшін уақыт – тығырықтан

шығатын жол. Ол енді рақаттана алмайды, бірақ бұл сезімді кейінге

қалдыра алады: бір кезде ол өз əкесіне ұқсайтын болады һəм өз анасы

сияқты махаббат объектісін иеленеді. Сонымен əңгіме басталды. Екінші

жағынан,қыздыңтығырықтаншығаржолыжоқ.Ол«шындықты»терістеуі

я болмаса еркек қасиетін еншілеуге тырысуы мүмкін («Ештеңеге

қарамастан, бір кезде еркектік мүшеге ие болып, еркекке айналуға деген

үміті əбден қартайғанша сақталуы мүмкін һəм оғаш əрі түсініксіз

əрекеттерініңмотивіболуыықтимал»(Фрейд,«Кейбірпсихикалықсалдар»

(Some Psychical Consequences, (337); ол жарақатқа ұшырауы мүмкін яки

басқа əйелдерге жиіркенішпен, жеккөрінішпен қарауға жол ашатын еркек

бірегейлігінқабылдауыдакəдік.Əрине,мұнда«шынайы»əйелдікпозиция

жоқ. Феминистер сол үшін Фрейдті жек көрген. Олар мұны Фрейдтің

еңбектеріндегі өте көреген ой деп тапқан (Фрейд Джулия Митчеллдің

ықпалды тұжырымымен жəне өнімді бұрмалауымен феминизм үшін

қолданылды: психоанализ – ұсыныс емес, дұрысы, патриархалды

бейсананыңсипаттамасы).Олайболса,бізшығындықалайқабылдаймыз?

Ақыр аяғында, Фрейд айтқандай, біз терең консервативті жаратылыспыз.

Біздің субъект ретінде дамуымыз, таңғажайып түрде, өткенді жаңғырту

желілеріне деген «қызу талпыныстан» тұрады («Нарциссизм жайында»

(«On Narcissism», (95). Біз өте алапат қарсылықсыз рақаттан, қанағаттан,

объектіденбастартпаймыз.

«Жоғалтуға қарсылық өте қарқынды болуы мүмкін, – дейді Фрейд, –

шындықтан теріс айналу жəне галлюцинаторлық қалаушы психоздың

дəнекер болуымен объектіге жабысу орын алады» («Азалау мен

меланхолия» (Mourning and Melancholia, (253). Осылайша Фрейд

сипаттаған əйелдік қасиеттің жұмбағын мен кемшін сезіну жұмбағы

(enigma of lack) деп түсіндіремін. Əйелдер бұған қалай төзеді? Олар

шынымен де нені қалайды? Менің жазбамда айқын қысқарту болса да

(«Басқаны» жоғалту мен өзін жоғалту немесе толығуды яғни өзара

байланысты (interrelatedness) жоғалту), бұл айқын жоғалған əрі кемшін

объектінің өзара байланысы Элис Манро «Анамның түсінде» терең

сипаттағаноқиғаларыментоғысатынындəлелдеймін.

Жақындақалыптасабастағанпсихоаналитикалықтеорияныңфеминистер

мен гомосексуалистер жайында зерттеулері дербес һəм мəдени үстем

теңгерімдінұсқайотырып,Фрейдтіңжазбасынқайтаталдады:«Мен»жəне

«Басқа» арасындағы оппозиция жыныстар арасындағы оппозициямен

бірдей деп ұғынылады. Джудит Батлер былай деп сұрақ қояды: «Бірақ

неліктен сексуалды айырмашылық біздің психикалық өміріміздегі

жоғалтудыңбастыкепілдігіболаалады?Соныменқатарбарлықбөлумен

жоғалту құбылысы əлемде бізге сексуалды қасиет дарытатын қарсы

жыныстың жоғалту құрылымынан тамыр тартып жатыр ма?» (164–65).

Осығанұқсас,МайклУорнердебылайдепсұраққояды:«Неліктенжыныс

біздің өзгешелікке бастайтын жалғыз жолымыз болып саналады?» (200).

«Жыныстық айырмашылықтың феноменологиясы дейтін ұйғарым...

таңғаларлықтай қарабайыр шатасу ретінде көрінеді» (200). «Анамның

түсінде»МанродаФрейдтіңсексуалдыбірегейліктісипаттайтынəңгімесін

қайта баяндайды. Бірақ «Анамның түсі» əйелдік қасиетті жоғалтумен

байланыстыра отырып, сонымен бірге «əйелдің» жоғалту мен кемшілікті

«таңдауы»өміржолына,тіршілікетугежақынтаңдаудегентүйінжасайды.

Біржағынан,жойылужəне,екіншіжағынан,триумфəлдеқайда«еркекке»

тəн таңдауларды білдіреді.

 Əйелді өліммен астастыратын ең ескі

мисогинист (misogynist – əйелді жек көру. – Ред.) түсінік, шынымен де,

«Басқаның»анықкемшінсубъектретіндеөмірсүруқабілетінетөзімсіздікті

білдіруі мүмкін. «Анамның түсінің» мүмкін болмайтын позициядан

баяндалатынын тілге тиек етуім кездейсоқ емес. Баяндаушы «оның»

құрсақтағы тіршілігін һəм «оның» субъектіге айналмаған тілсіз кезіндегі

өмірін баяндайды, тым құрығанда, сол жайында біледі. Шындығында,

əңгімеөзбаяндаушысыныңөлісəбиболуыəбденмүмкіндептопшылайды.

Бірақ Манро дəл осы əңгімеде осы мүмкін емес жағдайдан субъектінің

(sexed) тууы мен адам байланысының шығуын (этикалық) жандандыра

аладыдепүміттенемін.

Түстегіəңгімеденбастайық.ТүскөрушіДжиллқарбасқан(«қаржаздың

ғажаптүніндежауған»(293)биік,кеңүйінентысқақараптұрады.Олбір

нəрсені ұмытып қалғанын сезеді. Сыртқа шығады, сəлден соң есіне

түсіреді: «Қар жаумай тұрып, ол баланы бір жерге тастап кеткен» (294).

Оның бойын үрей билейді. Сонымен бірге «бейне бір» түстің ішіндегі

түстен оянғандай болады. Бұл жолы «өзінің жауапкершілігі мен қателігін

біліп»оянады(294).Олтүскөріпжатып,екіншіретоянады(шынмəнінде,

ояуһəмұйқыдағыхалібасынанбастапбұлыңғыркүйдеберілген).Баланың

тірі екенін, өз төсегінде ұйықтап жатқанын байқайды. Бала «оның» өз

баласынаайналады:«Өзімүлдемқаперсіз,кінəсіз,алаңсызбейғамкүйде.

Құдай-ау, сəбидің жирен шаштарына дейін өз шашынан аумайды, айна-

қатесіз өз көшірмесі» (295). Түс дегеніміз – бір мезетте арман-қалаудың

орындалуы (біреудің ешқандай талабын алмау, ешбір жауапкершіліктің

болмауы, баламен ешқандай байланыстың болмауы) жəне Джиллдің

сұрапылүрейініңсезілуі; олбаланы өлтіреді;осылайша оның өміріүшін

жауапкершіліктенбіржолатаəрімəңгігеқұтылады.Фрейдбізөзімізсүйетін

жандардыңөлімітуралытүстердіегжей-тегжейліжазады,бірақМанроның

əңгімесінде бұл өлім тілегі «махаббатқа» жол ашады. Бұл анасының

бірінші рет өз баласын жоғалтып алу жағдайымен жүзбе-жүз келгенде

көрінеді.Фрейдбаланыңдамуыменмахаббатобъектісітуралы:«Объектіні

табу, шын мəнінде, оны қайта табу деген сөз», – деп жазады («Үш эссе»

(Three Essays) 145). Манро баланың дамуымен байланысты емес осы

парадоксті зерттеді деуге болады. Екінші жағынан, біреудің «иелене»

алатынжалғызобъектісі–«жоғалған»жан.

Шынмəнінде,əңгімеқасақана

түрде қос балама жолмен өрбиді, бала өледі. Содан соң əңгіме оқиғаны

өлгенбаланыңаузыменбаяндайды.Бұл–қиял(жəнежанныңаржағынан

келетін үннің түбегейлі түрленуі), мұны əңгіменің аяғы біресе елемейді,

біресеқолдайды;соңындабаяндаушыөзін«елес»депатайды.Осыбалама

нұсқадаананыңтүсішіндегібірінші«оянуы»шынайыболады.Аналардың

арасындағы ең қалыпты саналатын осы ана кейін жендетке айналады.

Манрода түстер осылайша «Басқа» үшін жауапкершілікті меңзей алады

(Фрейд айтқандай, альтруистік түске ұқсайтын нəрсе жоқ екенін ескеру

керек;балағаұқсайтынтүстертолығыменэгоистіксарында).Бұл–жекелей

алғандағы кейіп, өйткені олар «сырттағы» бейсананы зерттейді. Альмеда

Рот«Перл-Стриттегі»шудан«ояныпкетсе»,Джиллкейінөзініңжеңгесіне

«түстіңқатебөлігінетүскенін»(329)білдіреді.Манроныңтүстері,басқаша

айтқанда, этикалық парадокстарды қайталайды. Түстің эгоистік түрде

аяқталуы бір мезетте «Басқаны» кездестіруге болатын кеңістікті ашуы

мүмкін.

«Анамның түсі» ана мен нəресте арасындағы тартысты арқау етеді;

түстіңөзі–тартыстыңшырқаушегі.Манроныңəңгімесініңбаяндаушысы

былайдейді:«Бізбір-бірімізгеқұбыжықболдық.ДжиллжəнеМен»(321).

«Менің құбыжығым/Менің өзімде». Барбара Джонсон пікірін білдіреді:

«Ана өзінің сəбиін жек көруі, одан қорқуы һəм бас тартуымүмкін деген

идея таяуға дейін тапталған психоаналитикалық тұжырымдардың бірі

болыпкелді;өйткеніолЭдипжайындағыəңгімедеайтылыпқойған.Онда,

ата-аналарысəбитуасалысымен,оныөлімгеқияды»(149–50).Манроның

əңгімесіндеанаменбала«Басқаны»табуүшінфантастикалыққұдіреттен

бас тартуы тиіс; өлім (таңғаларлығы, əлдеқайда радикал байланыс –

«Басқа» үшін абсолютті жауапкершілік) – жалғыз ғана таңдау. Осылайша

Фрейд бізге мұны сексуалды айырмашылықтың шығуымен бірге жеткізу

қажетдепсанаса,Манробізге«тектабиғи»сипаттағышығутөркінін,яғни

аналық қасиетті ұсынады. «Анамның түсі» – Манроның ана тілегінің

табиғилығын жоққа шығарып, сынға алатын əңгімелерінің бірі.

 Бірақ

Джиллиқандайана?Тіптіанаеместешығар,əлдетұмса(pre-mother)əйел

ме? Əрине, оның қалаулары бар жəне олар жүзеге асатын қалаулар емес

(əйел өмірінің дəстүрлі патриархалды гетеросексуалды жолында). Джилл

тұрмыс құрғаннан кейін құймақтар мен шошқаның сүр еті жайында

қиялдайды. Күйеуінеұқсап гамбургермен майонезді армандайды. Манро

оральды (orality) қасиетті (Фрейдтің психоанализіндегі маңызды

ұғымдардың бірі. Сəби 0–2 жас аралығында «Оралды кезеңді» бастан

кешіреді. Яғни осы кезеңде ана сүтін емгендей, барлық нəрсені аузына

салыпкөругетырысады.–Ред.)əйелгебейімдейдіжəнеəдеттетамақтыана

мен қыз арасындағы эротикалық айырбас құралы ретінде көрсетеді

(ертеректе жазылған «Корольдің жазасы» («Royal Beatings») əңгімесінде

орыналғансөзбеназғырукөрінісінекөзжүгіртугеболареді).БірақМанро,

мен ойлағандай, «Əйел нені қалайды?» деген дəріптеуші сұрақты қайта

қоюмен бірге сөзді ойнатып тұр. Егер əйел классикалық түрде жұмбақ

болса («Сан ғасыр бойы адамдар əйел табиғатының құпиясын ойлап бас

қатырған,–депжазадыФрейд(«Үшэссе,146),МанробіздіДжиллдіңжай

ғана «басқатырғыш» екеніне жəне ол жайында мазасыздана

ойлайтындарды оның «топас» біреу екеніне сендіріп бағады. Джиллдің

басқа бір қалауы – өзінің скрипкасы. Оның сəбимен емес, скрипкамен

айқынтабиғибайланысыбар»(«Олөзіменскрипканыңтабиғитағдырмен

байланысқанына əрі ешкімнің көмегінсіз бірге жүретініне сенді» (310).

Сəби бірінші болып анасын тəрк еткен кезде («Мен анамның омырауын

емуденбастарттым.Менқұлақтыжарашыңғырдым.Үлкенқаттыемшек

бетімді жұлып түсетін жирен жыртқышқа айналып кетуі де мүмкін еді»

(314) анасы да қарсылық білдірмеді. Шын мəнінде, оның нөмірде

қабылдаған «жауапкершілік» кейпіндегі сəбиден ерекшелігі – өзінің

скрипкасынадегенқатынастысезінуі.

Сəбиөзініңанасынтабандытүрдетерістепжатқанкезде,оныңаспабына

датаңғажайыпқарсылықкөрсетіпжатыр(анасыныңтілегіменменшігінің

белгісі немесе үні). Бұл бала оның тортын алып, жегісі келеді. Ол əрі

анасынан бас тартып, əрі оған абсолютті талап қойғысы келеді. Нəресте

дүниеге келгеннен кейін Джилл скрипканы қайтадан ойнауға тырысады:

«Менешқыңқылсызояндым.Ешқандайескертусіз,тез-ақтұрыпкеттім…

Бұрын-соңдыестімегенерекшешиқылүйгежетті.Дүниенітас-топанымен,

азаптаукамераларыныңтерезелеріненатылғаншертасқыныменжазалаған

тосын қайғы мен қасіреттің жаңа ағынынан құтылып шықты» (317–18).

Сөйтіп,сəбибаяндаушыөзініңтілішықпайтұрғанкездегіниетінбілдіреді:

«Менің іңгəм – оның өмірінен пайдасыз нəрсенің бəрін кесіп тастайтын

пышақ.Иə,мағанпайдасызнəрсені»(319).Соныменбірге,қыздыңбаяндап

жатқанын Джиллмен үйлестіру қиын. Сəбидің талабы шексіз (барша

сəбилердіңталабысекілді);олар«жою»үшінжасалатын«шабуыл»сияқты

көрінеді («Жауапкершілік, – деп жазады Джилл Роббинс, – егер этика

болмаса,қуғынсияқтысезіледі»(16).Ешқандайəсірелеусізбұлмəтіндегі

сəбибалтасыбарпсихопатжендетретінде,соныменбіргекөбелекбейнелі

комбинезон шалбар киген, əлжуаз, тілі тəтті, шашы үлпілдеген кейіпте

суреттеледі.

Əңгіменің соңы сəби мен скрипканың бір жерде, диван астында

жатуымен аяқталады. Джилл қайтадан скрипкамен кəсіби жəне өте

табысты түрде өнер көрсете алатынына қарамастан, алдымен сəбиді

құтқаруға бел байлайды. Джилл, менің білуімше, өзінің сəбиін қалайды

жəнетүсіндебаланыжоғалтып,азаптартқаннанкейінғанамейірімдіанаға

айналады.Джиллдіңкүйеуінжоғалтуы(үйленесалысыменмайданғакетіп,

Екінші дүниежүзілік соғыста ажал құшқан) «таңғажайып керемет

əшекейлерге толы шұғылалы бөлменің жалғасын» жоғалту секілді

сипатталады.БаланыжоғалтуДжиллдіңішкіқұрылымдықкеңістігінеқауіп

төндіреді:«Баланыңорнынтолтыраалар,басқанəрсеүшіноныңкөңілінде

ешқандайорынжоқ»(306,295).

Оныңүстіне,анасысəбижайында(оның

анасы өзі екенін де білмейтіндіктен) қатты қасірет шегеді: «Менің анама

келгенуайымбаланыкүтуқайғысыеді.Олөзініңсəбидікүтіпжүргенінде

білмейтін еді. Бұл – осының бəрін ұмытқан кездегі жалғыз ғана үміті

болатын. Тіпті көзін қарықтырған ақшағыл қардан да теріс айнала

алмайтын, сондай қорғансыз кішкентай ғана жас сəби. Анасының

қайғысынан солықтай демалуы да мүмкін» (293–94). Нəресте – қанішер

менқұрбандықарасындатұрғансубъект.Алайдабұл–сəбидіңөзініңжеке/

басқа айырмашылығын қалыптастырғандығынан емес, дұрысы,

айырмашылықтың абсолютті қауіпті екендігінен. Оның іңгəсі немесе

кемшін сезінуі – адамға тəн қасиет емес. Бланшоның Левинастың

жауапкершілігі жайында айтқан пікірі анаға жəне жекелей алғанда

«Анамныңтүсіне»денқоюғатүрткіболады:«Жəрдемсұрапжанұшырған

айқай, атап айтқанда, маған да, басқа біреуге де арналмаған. Бірақ бұл

көмектесе алатын адам ретінде маған тиісті. Жалбарынышын елемегенім

үшін кешірім сұрау дегенге келе қоймайтын менің құпия кейпім, маған

тікелей қатысты» (22). Манро əңгімесіндегі осы мəннен маңызды

бірегейліккеліпшығады:анаалапаткінəнісезінгенкездеонынəрестесінен

алыстату – қиынның қиыны (ол «Басқаның» алдындағы жауапкершілікті

оятатындықтан, күрделі сипатта болады). Мəселен, кім «оның қайғысына

қамығып,ауыркүрсінеалады?»

Сөйтіп, Манро оның аналық сезімі оянуы тиіс деп түйіндейді, жоқ

дегенде,оянғандайболуыкерек.Аналықсубъективтілікжайғана«табиғи»

қасиетке теліне салмайды əрі өз-өзінен түсінікті нəрсе ретінде

қабылданбайдыда.Өйткені,біздіңбілуімізше,«табиғи»қасиеткетелінген

нəрсе кері оралады. Құбыжық сынды ізімізден қалмайды. Сондықтан

Джиллдің«Ана»болуышешушімəнгеие.Ол«Мен»мен«Басқаның»(бір

мезетте «Басқа» жəне «Мен») арасын бітістіруі керек. Дегенмен, менің

ойымша,мұндабаламажолдабар,соныменқатармұндамаңыздыүшінші

ойыншы да жоқ емес (бірақ бұл əке емес). Осы басқа жолмен бірге

қалыпты(əлдеқайдажақсы)анаменжендетбір-біріналмастыраалатындай

жақын.

Баладүниегекелгенненкейін,өзанасынтаңдайалмайды.Керісінше,бұл

– сəбидің «таңдалған үйіне» айналатын Иона тəтейдің дəрменсіз «ызалы

күйзелісі»(314).Ионақұрметтіанаретінде«үйдегіелеусізғанаадамнанең

сыйлы жанға» айналады» (315). Ол – басқаларды сəбидің ықтимал

күйретуші айқайынан сақтап қала алатын жалғыз адам. Баланың ойы:

«Ионаемес(non-Iona)арқылықозғалып,ұйқысырайсөйлеп,менжыладым.

Ұйқыға жатқаныммен, Иона тербетпегендіктен, өзім əбден сілем қатып

қалжырағаншажыладым.Содансоңонминуткөзіліп,оныменбіргеқайта

кетуге дайын болып ояндым. Менің жайбарақат уақытым да, əбігерге

салынған тынышсыз мезетім де болған жоқ. Менде Иона-уақыт жəне

Ионаменөткенуақытқанаболды.Бұлар,əй,жаманғой,жаман»;Бұлар–

«Басқа» адамның уақыты көбінесе Джиллдің уақыты (315). Джилл –

«шын»ана,олсəбилержайындағыкітаптардыоқиды.Оныалмастырушы

Иона əсерлі ана кейпіне енеді. Манроның өзге əңгімелерінде де

қайталанатынбұлқұрылымананыңталассызбіріншілігінеүндеутастайды.

МұндаалмастырушыИонабіріншітұрады.

Бірақ, ақыр аяғында, күткен қорқынышты күн де келіп жетеді. «Басқа»

қайын əпкесінің азғыруымен Иона түн ортасында қыдыру үшін үйден

шығыпкетеді.Джиллсəбиіменоңашақалады.Өксікатажылап,солықтаған

сəбиді қалай жұбатарын білмеген Джилл, ақыр соңында, скрипкасын

шығарады: «Кейде ол маған абырой береді. Басқа ешқандай жасанды

жұбатушы жоқ, бұдан əрі бесік жырымен де алдамаңыз я болмаса іш

ауруын уайымдамаңыз, не болып қалды деп те қайғырмаңыз. Мұның

орнынаолМендельсонныңСкрипкаконцертінойнайды»(323).Түнортасы

ауған уақыт. Джилл жындануға шақ қалған əрі əбден шаршаған. Ол бас

аурудың қандай да бір күшті дəрісін іздейді. Ақыры арнайы рұқсатпен

берілетіндəрінітабады:«Меніңайқайымоғансарқырағанөзенмаңындағы

жыртқыш құстар шаңқылындай естіледі… жəне ол «иə» деп ойлайды»

(327). Дəрі мөлшерін тағы да еселеудің орнына Джилл бір түйір дəріні

сүтке салып жібереді. Дəріден кейін ұйқыға кеткен Джилл əңгімеге

тақырып болған түсті көреді. Өзінің түсінде өлген, кейін өлмеген болып

шығатынсəбиіжайындағытүс.Аққар–шаң-тозаң.

Егер Джилл өзінің сəбиін өлтіріп қойса ше (оның істемеген бұл ісі

кездейсоқнемесеапат)?Иона«өлген»сəбидікөруүшінүйгекеледі.Манро

ана орнындағы психикалық сəйкестікті, өзара күйзелісті керемет

суреттейді. Иона үйге ерте қайтады. Ол анасы сəбиді «жоғалтты» деп

мазасызданған (бұдан былай Джилл өзінің тəрбиесіндегі баланың анасы

болаалады).Соныменбіргеоныңөзбасындағыжанауыртарлықжоғалтуға

қатысты қорқынышы Джиллді бала өліміне кінəлау күйіне ауысады.

Мұныңарасында,əрине,Джиллжендетболуғажақынқалған:

«Ионаоныңжанынантезөтіп,сатыменжоғарықарайжүгірежөнелдіде,айқайғабасты:«Өлді!

Өлді! Қанішер!». Ол дəрі жайында ештеңе білмейді. Онда ол неге «Қанішер» деп айқайлап

жатыр? Бұл – жамылғы. Ол жамылғының дəл менің басыма дейін жабылғанын біледі... Ол

«өліден»«қанішерге»дейінжетуүшінбаланыбірсəткедеұстағанжоқ,жартысекундтаұстаған

жоқ.Бұл–тікелейсекіріс… Иона оған: «Сен менің баламды өлтірдің»,–депайқайлапжатыр.

Джиллонытүзетеалмады,олбалаМенікідепайтаалмады»(328).

Джилл мен Ионаның қиялындағы осыған ұқсас құрылым, олардың

қақтығысқан үрейлері мен қалауы (Джилл сəбиді «жоғалтып» қайта

тапқысыкелсе,Ионанақосысəбидіжоғалтуданқорқып,азапшегеді)ұйқы

(қиял)менояну(шынайылық)арасындағыжеңіл айырмашылықтыайқын

тұрақсыздандырады. Шынында да, Джилл баланы тапқан кезде Иона

қорқыныштан не істерін білмей жасырынып қалады. «Түсіндегі сияқты

былқ-сылқеткенжұмырбастымəйітпенемес,өңіндеолтірібаламенбетпе-

беткеледі»(333).Ионаəңгіменіңсоңындаессізторығуғаұшырағанкейіпте

бейнеленеді.АлДжиллдіңаналықсезімі,тірібалағадегенжауапкершілігі

оянады. Алайда, бір қызығы, Ионаның түйсінген сезімін жоққа

шығармайды:

«Ол өзін жайсыз сезініп тұрғанын айтты. Сосын: «Жайсыз емес, бір түрлі ауыр сезініп

тұрмын»,–деді.«Өтеауыр»,–дедіол;бірденменітіріболуымүмкінемесдепойлады.Жансыз

жалғыз өлі дене. Осында бір нəрсе бар деп ойладым. Мен өзімнің өлгеніме немесе өлілер

арасынан оралғаныма сенбеймін, бірақ қайтып келуім де, келмеуім де мүмкін арақашықтықта

болдым-аудептопшылаймын.Меннəтижеайқынемесəрідəлосығанбайланыстыболмадыдеп

ойлаймын.Бұлмағанбайланысты,меносылайяболмасабасқашакетеберудіойлаймын»(337;

көлбеуменікі).

Бұл – мен осы пікірталастың басында айтқан қызықты «таңдау». Сəби

өмірді«таңдайды»;махаббатпенанамейірімінің«тоғысын»таңдайды.Ол

мұны Ионаның кемелдігінен алады. Шын мəнінде, баяндаушы əрі қарай

жалғастырады. Дəл осы сəтте, ол анамен шарпысудан бас тартқан кезде,

өзініңжыныстықбірегейлігінтапқанынайтады:

«Ментексолкездеғанақызғаайналғандайсезіндім.Менбұлмəселеніңтуындамайтұрғанда

шешіліп қойғанын білемін əрі өмірімнің басынан бастап барлық нəрсеге ғашық болдым. Бірақ

мен,қайтаоралудышешкенсəтте,өзанамменкүрестен(бұлшайқасолтолықтізебүккенгедейін

созылды)бастартқанкездеболдыдепсанаймын.Мен,шынмəнінде,жеңіскежеткентіршілікті

таңдағанкезде(өлімжеңілболуымүмкінеді)өзімніңəйелтабиғатымментабыстым.Иə,қандай

дабірдеңгейдеДжиллоғанқолжеткізді.Қайғылыəріқайырымдыкүйде,тіптіөзініңжаңағана

жүгіріпкелгеніжайындаойлауғатəуекелететінжағдайдатұрғанынақарамастан,олменіжақсы

көреді.Өйткенісүюдіңбаламасы–апатқаұшырау(337–38).

Манроныңжыныстықбірегейліктікөрсететінбіріншікөрінісіндеəйелдік

қасиетжайындағытұжырымыоқырманныңкөзалдындаеркексізөтеді.Бұл

біздітаңғалдырмауытиіс,өйткеніФрейд,əрине,жыныстықерекшеліктітек

бірдей болуға деген қиялдың негізінде тұжырымдай алады. Басқалар

сияқтыолда–субъект.Олоныеркекдегенұйғарымнанбастады.Бірақ,ең

маңыздысы, Манро жыныстық бірегейлік ана мен қыздың арасында

өлшенетінінаңдатады.Анаменқызыбастартып,ойларындағыжыныстық

ауытқушылықты жоғалтуүшінөзтаңдаулары бойынша көп ұзамайнағыз

əйелдерге айналады. Бұл сонымен бірге өмір таңдауы да бола алады.

Олардың екеуі де кемшілікті қабылдайды. Ал бұл олардың арасында

қарым-қатынасөрбитінінбілдіреді(«Бұлжаратылысбіргежүреді,өйткені

бөліну қоғамнан, ұжымнан, қауымдастықтан бұрын жүреді немесе одан

жоғары тұрады»,–депжазады Деррида(«Күшкөрсету», 95.«Violence»).

Шындығында,осыөзаракемшіліктіңөзгермейтіндігіқарым-қатынастарды

мүмкінқылады.СондықтаносыжердеанаменқызыныңарасындаМанро

бізгекүрделіэтикалықжүздесугежолашыпбереді.

Алайда«Анамның түсіне» кірмейқалып кеткен (олқылық) Джиллге де,

оныңқызынадатиесіліемес(егеролқылықтыоғантəнменшікретіндесөз

етерболсақ)басқабірбейнебар.БұлбейнеИонағатиесілі.Бастапқысəтте

Ионаның шокотерапия емдерін алғаны жайлы айтылады. Бұл «оның

тəнінде бір саңылау қалдырған» (шамамен айтқанда, осы алған емдері

Ионаға кері əсер етіп, оны бұрынғысына қарағанда, көп күйгелектене

беретін, өзін бақылай алмай қалатын күйге түсірген) (314). Иона баланы

жоғалтқан кезде біз оның осы олқылығымен қайта жүздесеміз: «Ол мені

жұмарлап-жұмарлап, денесінің арасындағы қорқынышты жаңа бір

саңылауға тығып жіберуге тырысатын тəрізді» (328). Манро осы

«саңылаумен» тұспалдай келе, егер əйелдің қасиеті олқылықпен немесе

жоғалтумен астастырылса, онда əңгіменің бірден көп нұсқасы болар еді

дегендімеңзейді.Егеркейбірəйелдерəлеуметтікқалыптасқантəртіптегіөз

орындарына айырбас ретінде өзін-өзі жоғалтуды таңдайтын болса (бұл

жерде Ионаның санасында пайда болған саңылау жайында да ойлануға

болады), онда екінші жоғалту сезімі (интерсубъективтік) орналасқан

жалғызжолдаболады.

Қорытынды

«Анамның түсі» күрделі теориялық мəселе ретінде көрініс табады. Бұл

анаға айналған əйел жайында (жəне біз бірінші ана ретінде ойлайтын

алмастырушы табиғат), жыныстық бірегейлік пен өлім үстінде өмірді

таңдаужөніндегіəңгіме.

ЭлисМанроныңкөркемтуындысындағыанамен

бала арасындағы этика мен қарым-қатынастың құзіреті туралы бұдан да

көп нəрсе айтуға болады («табиғи емес» ананың Манроның

парадигматикалықэтикалықсубъектісіекеніндəлелдеугеболареді).Оның

кейіпкерлерінің алдындағы жазушыға тəн жауапкершілікке

қызығушылығындазерттеугеболады(мəселен,«Материал»əңгімесіндегі

жауапкершілігі жоқ адам – жазушының бұрынғы күйеуі. Оған этикалық

жеңіскежетудіңсəтітүседі).Тіптіинтертекстуалдыэтиканыдасынғаалуға

болады (басқа жағдайлар арасында Манроның О’Коннордың «Жақсы

адамды табу қиын» (A Good Man is Hard To Find) əңгімесінен əсерленіп

жазған «Əже» (The GrandMother) əңгімесіне қарау арқылы). Алайда мен

бұл жерде субъектінің байланысы сырттан келетін сұрақтарға алынатын

нақтыэтикалықкүйзеліскөрінісіненазарсалуғатырыстым.«Менесетун»

мен «Анамның түсінде» (сонымен бірге «Діңгек пен бөрене» жəне

басқаларында) этикалық жүздесу мəннің ескірген шегімен жүздесуден

ажырағысыз (бұл шекті біз ұғынықты қарым-қатынастың əлеуметтік

келісім-шартының«арғыжағында»орналасқандейаламыз,бірақсонымен

қатар оны əрқашан ұғынықты қасиеттің ішінде сипаттай аламыз) күйде.

МанроəңгімелеріндегіосыбөлінбейтінқасиетДжиллРоббинстің«ойдың

жауапкершілігі із қалдырудан көрінеді» дейтін тұжырымын еске түсіреді

(31).Осыəңгімелерсырынашуғакөмекберетінжұмбақ–субъектмəселесі,

яғни осы қызу əрі беймəлім айқайларға жауап беруге деген қабілеттің

болмауыорнытолмасшығынретіндеқабылданатынболады.

Алайда Манроның əңгімелері күрделі этикалық талдаулар жасауға

мəжбүрлесе, олардың сықағы мен ерекшелігі кез келген өте өршіл

сипаттағы жазбаны біршама төмендетеді. Мəселен, «Қынада» (Lichen):

Стелланың бұрынғы батыл күйеуі Дэвид өзінің қартайғанын жоққа

шығаруға тырысып, жастау əйелдерді іздеп табады. Ол өзі үшін қорлау

сияқты көрінетін ажалды пенде екенін терістеу үшін басқаларды ойлап

табады. Осы кейіпкер үшін сексуалды айырмашылық этикалық қатынас

мүмкіндігін ығыстырады я болмаса оның алдын алады. Бірақ осы

əңгімедегіөмірініңсоңғыжылдарынсүріпжатқанДэвидүшінқолайсызы

əйелемес – Стелланыңтоқсанүшжасар əкесі. Стелланыңəкесі сырттан,

адамғатəнемесəлемненкелетін«Басқаның»үндеуініңқайнаркөзі.

«Оныңəкесі:«Дэвидпе?»–деді.Дауысоныңауызқуысыныңтереңіненқұмығыпжеткендей,

еріндерінеде,жақтарыментілінедежанаспайшықты...Осыкөмейжақтантағыбірдыбыстар,

сөзгетартқанұсыныстар шығып жатты.Бұл айналасындағыдауыссыздар арқылы əрең дегенде

формағаенгенқұрғақдауыстыларсекілдікөрінгенəрбуынныңмəйегіболды».(380-81)

Бірақ ол білетін əрі білмейтін нəрселерге («Дэвид не істеп жатқанын

біледі.«Мұныңқызықжері,–депойладыол,–солойындауыстапайтты»

[379]) Дэвид берілмейді. Ол ең соңғы ойын айту үшін телефон үйшігіне

жүгіреді.Əйеліменсөйлесугекүшіжетпей,оныңбұрынғыжігітінеқоңырау

шалады. Тіпті телефоннан өзі даусын жасырып тұрғанын да елестетеді.

Дэвидтеңселеді,терлейді,жалбарынады,бірақсондадажауапжоқ.Дэвид,

ақыраяғында,арғыжақтантелефоноператорыныңадамғатəнемесдаусын

естиді:«Мырза?Тағыдақайталағыңызкелеме?»(380).Мұндайсəттердегі

Манроның жетістігі мəнсіз. Ол сөз механикалық қайталау мен күшті

өткірлікарасындағышекарадатеңселіптұратынпафоспентілдіңмысқылы

ретінде көрінеді. Мұндағы жауапкершілікке үндеудің (немесе

жауапсыздығы нақты құрғақ шақыру: «Тағы да қайталағыңыз келе ме?»)

материалдық сипаты оның қатысуына нұқсан келтіріп тұрған дауыстан

келеді.Оператордың сөзінің «кездейсоқ»мəнісықақпенішкікүйзелістің

маңызын білдіреді. Олар болмаса, этика үшін ешқандай мүмкіндік те

қалмаседі.

Ескертпе

1. Мəселен, «Балалардың қалуында» (The Children Stay) Паулина өзінің сүйіктісімен қашып

кетуүшінжасқыздарынтастапкетужөніндегішешімінескесалады.Оныңбалаларыөсіп

қалған. Олар мұны жек көрмейді. Бірақ кету не қалу керек. Кетер болса, олар мұны

кешірмейді.Бəлкім,ешқашандакешірмеседі,бірақоныңбасқабірсебебібар(олар,ақыр

аяғында,өзаналарынкешірмейді).Бірақ,қалғанжағдайда,олардыбұлкүйретіпкетереді.

Алайда пайымдаудан бас тарту мына жайтпен қиындай түседі: біз олардың көрегендігін

немесе соқырлығын не баяндаушыға, не болмаса өз-өзінен көрініп тұрған субъектіге

еншілейалмаймыз.(Паулинаныңойларыбізгеморальдықтүсініккесенімдіқарсылықұсына

манемесебұланасыныңкөңіліндегікінəмшілдікталпынысыма?)

2. Тағықараңыз:Buell,Newton,andRobbins.

3. «Мағыналы материалды қасиетті өзі білдіретін материалды қасиетпен шатастыру сəтсіз

болареді,–депжазадыПолДеМан,–бірақ«əлемгеемес,ойданшығарылғаннарративке

тиесілі уақыт пен кеңістік сызбаларымен сəйкестікте өзінің өткен жəне болашақ өмірін

елестетпеуөтеқиын.Бұлойданшығарылғаннарративтерəлемменшындықтыңбөлігіемес

дегендібілдірмейді;олардыңəсеріжайлылықүшінөтежақсыболуымүмкін»(11).

4. Роббинс Левинас еңбегіндегі этиканың дамып отыратын концепциясы жайында құнды

тұжырымұсынады:«Тұтастықпеншексіздік»«Мен»жайындағымəселеніБолмыстыңөзін

əрқашанөңделген,жараланғанжəне«Басқа»арқылыменшігіненайырылғаннəрсеретінде

сипаттағанынан гөрі «Басқаның» қатысуымен сипаттайды. Кейінгі жазған еңбектерінде

этика өз-өзінен я болмаса субъект арқылы пайда болмайды. Бой көтеретін жауапкершілік

пен этика ұғымы кездейсоқ емес əрі айқын емес. Мен оны таңдамай тұрып, ол мені

таңдайды.(XV)

5. Манро əңгімелерінің теориялық талдаулары мен оның көркем туындылары жəне əдебиет

теориясыарасындағыөзарабайланысжөніндеəлдеқайдажалпытүсінікалуүшінқараңыз:

Хебл,Хауэллс,ХьюстонменРедекоп.Редекоп:«Манродаашықфеминистіккүнтəртібіжоқ

жəне ол əдебиет теориясы тілінде сөйлей алмайды, дегенмен оның əңгімелерінде бүгінгі

теоретиктер үйренетін көп дүние бар», – дейді (xii); Хебл «Манро əдебиет теориясының

алдыңғышебіндетұрдепойламайтынын»ескертеді...Қалайболғандада,оныңəңгімелері

бізгеолардыңайқынтілкөрінісітуралымифтерденбастартатынынайтады»(13).Хьюстон

«Менесетун» əңгімесін кемшілікті толықтырып, жабатын Лакан сарынындағы əңгіме

ретінде талдайды, ал Хауэллс Дерриданың əңгімесіне Манроның көркем туындысына

жасаған шолуына қосымша ретінде қарайды: «Қосымшаны соңына қоюдың орнына

(ХауэллсМанроның1980жылдардағыжинақтарыныңстиліндеорыналдыдептүйіндейтін

ауысымдар жайында жазып отыр), толықтырушылық бүкіл əңгіменің өн бойын көктей

өтеді..,əңгіменіңəрбірбаяндалусатысындақозғалады»(11).

6. Заманауи сын мен теориядағы əдебиет пен этика арасындағы өзара байланыс жайында

жалпы мəліметтер үшін қараңыз: Буэлл мен Харфам. Буэлл этика «1970 жылдардағы

мəтіншілдік пен 1980 жылдардағы тарихшылдықтың парадигма-анықтаушы тұжырымына

айналды»(7)жəнеХарфам«егерəдебиеттеориясыпікірталастарыэтиканыңойыналаңында

жеңіске жетсе, бұл мынаған байланысты: өйткені əдебиет – теория, тегінде, оксюморон

сияқты өзіне əрқашан «Басқаның» жауапкершілігін қабылдаған. Дəл осылай, əдебиеттің

өзінетілменəлемарасындағықақтығыстыбасқаружүгіартылған»(404).

7. Сыншылар Манроның реалистік фантастикасы өзіне қайта-қайта нұқсан келтіретінін

зерттейбастады;жəнеосыүзілістерді,меніңшамалауымша,оныңеңбегініңэтикалыққыры

деп атауға болады. Қараңыз: əсіресе Хебел мен Хауэллстің Манроның əңгімелерінде

суреттелетін «күйреу» жөніндегі ойларын. Хебел «Манроның дəстүрлі еліктеуші

реализмненжырақтауын»зерттейтінсыншылардыбіршолыпшығудыұсынады(15–17).

8. «Саймонның бақыты» («Simon’s Luck») əңгімесінің соңында да тағы бір «үзіліс» орын

алады. Мұнда Роза Саймонныңөлімін ести сала, есеңгіреп қалады.Ол өзінің Саймонмен

махаббаткикілжіңіненқашады,онытастапкетумүмкіндігіненқашады,ендіғанаол,шын

мəнінде,өзініңқашқынекенінұғады.Ешқашандақорқыныштынəрсеболмайтынтелевизия

шоуында танылған Роза актриса ретінде өзінің жеке өмірінің хикаясында да басты рөлде

ойнайды. Өз күшін қолданған адамның рөлінде ойнай жүріп, ол байланысқа түсуге

дəрменсіздігінен сергек қорғануы тиіс: «Көріп отырған адамдар өздерінің ықтимал

апаттардан қорғалғанына, сонымен қатар сұрақтарға ашық сюжет желісін құратын

акценттерауысымына,жаңаойларменшешімдердіталапететінжағдайларғаназарсалады

һəм ұмытылмайтын орынсыз көріністерге терезелерін ашып тастайды. Саймонның өлімі

Розаныосындайжағдайдаесеңгіретіпкетеді.Мұндайақпаратбөлігініңқалдырылуыжөнсіз

əрі əділетсіз болды жəне Роза тіпті осы соңғы мерзімде өзінің шынымен де күшін

жоғалтатынжалғызадамекеніжайындаойланаалды».(212–23)

9. «Менесетун»УолтУитменнің «талпынғыш,дөрекі,мистикалық, жалаңаш» дене мен «бұл

қолтықтардыңиісі–мінажаттандаөткірлеуиіс»...депмəлімдейтінақынжаныныңдамұнда

бола алмағанын арқау еткен шығарма ретінде талданады. Егер мен қандай да бір нақты

нəрсеге табынсам, бұл менің тəнімнің таралған жері болуы мүмкін» (Whitman 43, 49).

Альмеда Джойнт Роттың Уолт Уитменнен ерекшелігі – үнсіз халық пен өзінің меңіреу

бөліктерін қосып алатын радикал демократия жайында жаза алмауы. Ротт мұны жасай

алмайдыжəнекогерентті(əйелдік)субъектретіндетіршілікетугедежоқ.Басқаларынбылай

қойғанда, тігісін жатқызып жеткізер болсақ оның бойында, Уитменнің барынша айтып

жүргенəйелдіксипатқаиеқабілеттерідебайқалмайды.

10. «Менесетун» «жоғалған» əйел жазушыны қалпына келтірудегі «англо-американ»

феминистік сынға сілтеме келтіреді, бірақ сонымен бірге «француз» феминистік

теоретиктері жəне жазу мен түсінік арасындағы байланысты зерттеумен де айналысады.

Шын мəнінде, бұл екіұштылық жоғалған мəтіннің (көрініп тұрғандай, Альмеда – Роттың

ешқашанжазылмаған,ешқашанбасылмағанүздіктуындысы)атауынаайналғанəңгіменіңөз

атауынаорныққан,бірақ«естілгендауыс»немесе«сөздіңқаны»тəріздіболыпаударылады:

meneseteung=менструация+тіл.

11. «Түс пен бастапқы сахна» (The Dream and the Primal Scene) ұқсастығын еске түсіруге

болады. Мұнда Фрейд алғашқы қауымдық өмірді өте ауқымды зерттейді, əрине, бұл

этиканыңбастапқысебебіболаалмайды.Вольфманныңəйгілітүсі–аяқастынаноянужəне

терезеніңсыртындағынəрсеменқамалыпқалужайындағытүс.

12. Шынайы зорлық көріністері ретінде (жəне ықтимал сексуалды) сипатталатын шайқастың

фантастикалықкөріністеріжайындаегжей-тегжейлімəліметалуүшінМанроныңертеректе

жазылған«Корольдіңжазасы»əңгімесіноқыңыз:мұндабалада,əкедедүрегеұшырайды.

Бала мəңгілікəріүйреншіктіқазіргіөмірде,əкесі бұрын əңгімеленген,қайтаданайтылған

баяндаудасоққыжейді.

13. Редекоп«Менесетун»«Қарғаны»(225)меңзейкетеді.БізосығанорайПоның«Композиция

философиясы»(ThePhilosophyofComposition)шығармасыныңмаңызытуралысұрақтыда

қарастыра алар едік. Манроның əңгімесі «əдемі» əйелдің қайғылы өлімін өткір жəне

мысқылменқайтажазады:«Сеніңөлімтігіңсондакетті!»–депайқайлайдыЖарвисПултер

(біздіңмас,соққығаұшыраған,жəбірленген«кейіпкер»əйеліміздіауладаншығарыпжіберіп

тұрып). Алайда мен «Менесетуннің» XIX ғасырдағы Америка жайындағы Мелвиллдің

мазмұныөтемаңызды«ЖазғышБартлби»(Bartleby,Scrivener)əңгімесіменүйлесетінінайта

кеткім келеді. Өйткені Манро сияқты Мелвиллдің əңгімесінде жұмбақ «Басқа»

ұйымдастырушы сананың, түптің түбінде, əрбір адамның егемен субъективтілігі туралы

сұрақ тастайтын мүмкін емес этикалық талап тудырады («Ах, Бартлби! Ах, адамдық!»)

«Менесетундегі» есімсіз əйел сияқты «Бартлбидегі» «үндеу» мəнсіз жандарды

абыржытады.ҚосəңгімедеЛевинастың«этикалық»сəттіталдауыменүйлеседі:«Егермен

келбеттің үндеуін естімесем немесе оны ұмытсам, яғни мен оның міскіндігі үшін

жауапкершілік арқалауды тоқтатсам, ол маған жабысады. Сана өзінің бірінші орнын

жоғалтады»(Левинас,«Басқаныңбелгісі»,352).

14. «Анықтама бойынша егер «Басқа» басқа болса, егер барлық сөз «Басқаға» арналса,

ешқандай логос абсолютті білім ретінде диалогті һəм басқаға деген қатынасты ұғына

алмайды.Бұл –мызғымастық,логостыңыдырауы;бұл –иррационализмніңбастауы емес,

сөздібастайтын,сосынкезкелгенлогостынеəрбіррационализмдімүмкінқылатынжарақат

яболмасашабыт»(«Күш»,98).

15. Қараңыз:Деррида,TheGiftofDeath27.

16. КораллЭннХауэллсАльмеданыңкөргенкөрінісі(оныңүйініңартқытерезесініңсыртында

өткен «төбелес») – күнəсіз, жас Викториан кейіпкері оқи алмайтын сексуалды бастапқы

көрініс; «күнəсіз кейіпте Альмеда секс дыбыстарын қанқұйлы жанжал… деп түсіндірді»

(109–10). Бірақ бұл əңгімені ол «Басқа» əйелді бөтен күйде қалдыру үшін талдау керек.

«Менесетуннің» этикалық əңгімесі «жай» психологиялық емес жəне əсіресе сексуалды

нəрсегеқатысыжоқ.Альмедаөзініңжауапкершілігініңбарекенінсезінеді,оныңəйелдіңтірі

екеніндебілмегеніұят.

17. Көне ағылшын сөзі (беран) «barrow» (арба), «bear» (тасу), «born» (туу) жəне «bier»

(зембілше)мағынасынбереді.Тағыдабірмəнібар:«Менесетун»этикалықжауапкершілікке

шақыружайындабілетіндейкөрінеді.

18. Осы көріністегі өлім үндеуі таныс тарихқа шақыру ретінде көрінеді. Мэри Шеллидің

«Франкенштейн» шығармасындағы еркек дағдарысына назар аудара отырып, Фрэнсис

Фергюсонбылайдепжазады:«Менді»жоятынелесжоғарығакөтерілгенкезде,тіптімұндай

жоюкезкелген«Мен»үшінқажеттітұрақтыдамуменбіргеүйлесімгекелетінсияқты.Ол

оныңназарыменбейімінеəртүрліталаптардыұсынуғатырысады»(111).

19. «Кімбөтендісүйеді?Оданбасқакімдісүюгеболады?»(Деррида,Adieu,105).

20. РедекоптыңМанроныңкөркемшығармаларындағы«суррогатанабейнелерініңалуандығы»

жайындаайтқанынақараңыз(4).

21. «Өзінің шектеулі табиғатында ойластырылған шығарма біреудің «Басқаға» өтуі үшін

түбегейлі жомарттықты талап етеді. Сол кезде бұл «Басқаның» жақсылықты

бағаламаушылығын талапетеді. Алғыс айту оның түп-төркініне қарай қозғалыстың қайта

оралуыболареді»(Левинас,«Белгі»349).

22. Сəбидің іңгəлаған даусына жауап бермей, оны жоғалтып алу ананы орынсыз қалдырады

деген ой, бізге Левинастың «Басқамен» қарым-қатынас мені сұраққа алады, мені өзімнен

босатадыжəнеменіңбойымнанқандайдабіржаңаресурстарашып,меніжібермейді»деген

ұйғарымын түсінудің басқа бір тəсілін ұсынады («Белгі», 350). Оны жоғалту Манроның

анасынорынсызқалдырғанболареді(кемшіліктіңжоғалуы).

23. Шын мəнінде, Манро оларды бөлектейтін кездейсоқтық қана болуы мүмкін деген ойды

ұсынады. Қараңыз: «Miles City, Montana»: Мен, – дейді Эндрю, – сенің сигналды қалай

алатыныңдыбілеалмаймын.Бұланалардағанаболатынқандайдабірқосымшамəнболуы

тиіс. Мен жарым-жартылай өзімнің қосымша сезімімнен шабыттану үшін осыған сенуге

тырыстым. Мен бұған үміттенбеу үшін жартылай оны ескертуге, бəрін ескертуге

тырыстым» (407). Манроның көркем туындысы бізді жауапкершілік пен түбегейлі

көрінбейтінжағдайларжайындаойлауғамəжбүрлейді.

24. Сонымен қатар бұл – түс көру туралы əңгіме. Іс жүзінде «Анамның түсі» Фрейдтің

«өртенген бала» (əкенің қайтыс болған ұлы үшін жауапкершілікті сезінуі жəне сыртқы

стимулдар мен қиялдағы өмір жайлы) туралы əйгілі түсіне сілтеп, оны қайта жазып

көрсеткендей. Сондай-ақ ол Лакан, Зизек, Шенгольд, Фельман, Карут жəне басқалар сөз

еткен осы «қарапайым» түсті (шынында да, Фрейд айтқандай, оның алып бара жатқан

ештеңесі де жоқ) талдап берді. Ұлынан айырылған əке қайғыдан əбден қажып, көрші

бөлмеге барып ұйықтап қалады. Мəйіттің қасында шам жағып күзету үшін жасы үлкен

басқаерадамқалады.Оныңбіруақыттакөзіілініпкетіп,шамөліктіңүстінеқұлапкетеді.

Өрт шыққанын естімей, білмей ұйқыға батқан əкесі түс көреді. Түсінде баласы қасына

келіп:«Əке,меніңөртеніпбаражатқанымдыкөрмейтұрсыңба?»–дейді(«ThePsychologyof

Dream Processes» 653). Бұл – түсінде ұлының сөзін əкесі өз жауапкершілігіне, баласын

құтқарыпалумүмкіндігінебалауы.Оғанқарағанда,Манроныңанасыныңжолыболды.Ол

баласынан айырылмаудың амалын тапты, бұл –əйелге тəн қасиет. Кэти Карут былай деп

жазады: «Бұл түсте баласын жоғалтқан əке сана-сезімімен ұлын тірідей қайта көруді

соншалықты қалап, өртке қарамастан ұйқыға қайта кетеді. Бұның оның қайғыға төзе

алмағаныменбайланыстыекенінаңғаруғаболады...»(103).

25. Манро жақында ғана жарық көрген əңгімесінде тағы да əрі-сəрі дауыстар (адамшылыққа

жататынжəнежатпайтын,қасақананемесемеханикалықсипаттағы)тақырыбынқозғап,оны

этикамен көркем шығарма жазу арасындағыбайланысты ашыпкөрсету үшін қолданады.

«Отбасы» романының жас жазушы кейіпкері əкесі жағынан бір туысқан əйелдің дүние

салғанынестігенде,көңілбөлгенбіржайттыайтады:«Соныестігенбойдабірдеңеболды.

Ойымнансол сөздеркетпейқойды. Олардыңмаған не қатысыбарекенінтүсінбедім. Сол

ойдан айырылған кезде таза ауа жұтқандай болдым. Менің осындай күйде болғанымды

басқа ешкім сезіне қоймас» (74). Осыны бізге əңгімелеп отырған адам естіген хабарды

толық зерделеп, аңғара қоймаған болса да, оның жазушылыққа бет алған кезі дəл осы

хабардан бастау алады. Əңгіме соңында осыған ұқсас тағы бір дауыс естіледі. Кейіпкер

дүкен артындағы радиоқабылдағыштан шыққан бейсбол ойынының дыбыстарын естіген:

«Альфрида туралы əңгіме жазу ойыма келмепті. Бұл өзі əңгіме құрастыруға қарағанда,

жоқтанбаржасауғаұқсайтынжұмыссияқты.Ойынғажиналғандардыңайқайымағанқатты

əсеретті»(77).Бұлəңгімедежауапсыздықпенжауапкершіліктоғысатынкездербар(басқа

біреудімүлдеелемеуменөзгеадамныңдаусынтануарасындағыайырмашылықбайқалмай

қалады).Манроеңбектерінеэтикалықжəнешектідауысмəселесіжиіарқауболады.

Сілтеме

Attridge,Derek.«Innovation,Literature,Ethics:RelatingtotheOther».PMLA114(1999):20–31.

Blanchot,Maurice.TheWritingoftheDisaster.Trans.AnnSmock.Lincoln:UofNebraskaP,1986.

Buell,Lawrence.«Introduction.InPursuitofEthics».PMLA114(1999):7–19.

Butler,Judith.ThePsychicLifeofPower:TheoriesinSubjection.Stanford:StanfordUP,1997.

Caruth, Cathy. Unclaimed Experience: Trauma, Narrative, and History. Baltimore: JohnsHopkins UP,

1996.

DeMan,Paul.«TheResistancetoTheory».TheResistancetoTheory.Minneapolis:UofMinnesotaP,

1986.3–21.

Derrida,Jacques.AdieutoEmmanuelLevinas.Trans.MichaelNaasandPascale‐AnneBrault.Stanford:

StanfordUP,1999.

Derrida,Jacques.TheGiftofDeath.Trans.DavidWillis.Chicago:UofChicagoP,1995.

Derrida,Jacques.«ViolenceandMetaphysics:AnEssayontheThoughtofEmmanuelLevinas».Writing

andDifference.Trans.AlanBass.Chicago:UofChicagoP,1980.79–153.10.Ferguson,Frances.Solitude

andtheSublime:RomanticismandtheAestheticsofIndividuation.NewYork:Routledge,1992.

Freud,Sigmund.«TheDreamandthePrimalScene».FromtheHistoryofanInfantileNeurosis.1918

[1914].Trans.JamesStrachey.London:Hogarth,1955.Vol.17ofTheStandardEditionoftheComplete

PsychologicalWorks.24vols.29–47.

Freud, Sigmund. «Mourning and Melancholia». 1917 [1915]. On Metapsychology. Vol. 11 of The

PenguinFreudLibrary.Trans.JamesStrachey.NewYork:Penguin,1991.245–68.

Freud,Sigmund.«OnNarcissism:anIntroduction.»1914.OnMetapsychology.Vol.11ofThePenguin

FreudLibrary.Trans.JamesStrachey.NewYork:Penguin,1991.59–98.

Freud,Sigmund.«ThePsychologyofDreamProcesses».TheInterpretationofDreams.1900.Vol.4of

ThePenguinFreudLibrary.Trans.JamesStrachey.NewYork:Penguin,1991.652–783.

Freud,Sigmund.«SomePsychicalConsequencesoftheAnatomicalDistinctionBetweentheSexes».On

Sexuality.Vol.7ofThePenguinFreudLibrary.Trans.JamesStrachey.NewYork:Penguin,1991.

Freud,Sigmund.«ThreeEssaysontheTheoryofSexuality»OnSexuality1905.Vol.7ofThePenguin

FreudLibrary.Trans.JamesStrachey.NewYork:Penguin,1991.45–169.

Hancock,Geoffrey.«AliceMunro».CanadianWritersatWork:InterviewswithGeoffHancock.Toronto:

OxfordUP,1987.187–224.

Harpham,GeoffreyGalt.«Ethics».CriticalTermsforLiteraryStudy.Ed.FrankLentricchiaandThomas

McLaughlin.2nded.Chicago:UofChicagoP,1995.387–404.

Heble, Ajay. The Tumble ofReason: Alice Munro’s Discourse of Absence.Toronto: U of Toronto P,

1994.

Houston, Pam. «A Hopeful Sign: The Making of Metonymic Meaning in Munro’s ‘Meneseteung».

KenyonReview14.4(1992):79–92.

Howells,CoralAnn.AliceMunro.Manchester:ManchesterUP,1998.

Johnson,Barbara.«MyMonster/MySelf».AWorldofDifference.Baltimore:JohnsHopkinsUP,1987.

144–54.

Keenan, Thomas. Fables of Responsibility: Aberrations and Predicaments in Ethics and Politics.

Stanford:StanfordUP,1997.

Lacan, Jacques. «Tuchè and Automaton». The Four Fundamental Concepts of Psycho‐Analysis. Ed.

Jacques‐AlainMiller.Trans.AlanSheridan.NewYork:Norton,1978.53–64.

Levinas, Emmanuel. Totality and Infinity: An Essay on Exteriority. Trans. A. Lingis. Pittsburgh:

DuquesneUP,1969.

Levinas,Emmanuel.«TheTraceoftheOther».Trans.A.Lingis.DeconstructioninContext.Ed.MarkC.

Taylor.Chicago:UofChicagoP,1986.345–59.

Melville,Herman.«Bartleby».1853.BillyBudd,SailorandOtherStories.NewYork:Penguin,1986.1–

46.

Mitchell, Juliet. Psychoanalysis and Feminism:Freud, Reich,Laing andWomen.New York: Random

House,1974.

Munro, Alice. «Alice Munro». Canadian Writers at Work: Interviews with Geoff Hancock. Toronto:

OxfordUP,1987.187–224.

Munro,Alice.«TheChildrenStay».TheLoveofaGoodWoman.Toronto:McClleland,1998.181–214.

Munro,Alice.«FamilyFurnishings».TheNewYorker23July2001.64–77.

Munro,Alice.«Lichen».SelectedStories.Toronto:Penguin,1998.362–85.

Munro,Alice.«Material».SelectedStories.Toronto:Penguin,1998.100–18.

Munro,Alice.«Meneseteung».SelectedStories.Toronto:Penguin,1998.492–514.

Munro,Alice.«MilesCity,Montana».SelectedStories.Toronto:Penguin,1998.386–407.

Munro,Alice.«MyMother’sDream».TheLoveofaGoodWoman.Toronto:McClleland,1998.293–

340.

Munro,Alice.«PostandBeam».TheNewYorker11Dec.2000.96–109.

Munro,Alice.«RoyalBeatings».SelectedStories.Toronto:Penguin,1998.119–42.

Munro,Alice.«Simon’sLuck».SelectedStories.Toronto:Penguin,1998.190–213.

Newton,AdamZachary,NarrativeEthics.Cambridge:HarvardUP,1995.

Redekop, Magdalene. Mothers and Other Clowns: The Stories of Alice Munro. London: Routledge,

1992.

Robbins,Jill.AlteredReading:LevinasandLiterature.Chicago:UofChicagoP,1999.

Volosinov, V. N. Marxism and the Philosophy of Language. 1929. Trans. Ladislav Matejka and I. R.

Titunic.NewYork:Seminar,1973.

Warner, Michael. «Homo‐Narcissism; or, Heterosexuality». Engendering Men: The Question of Male

FeministCriticism.Ed.J.A.BooneandM.Cadden.NewYork:Routledge,1990.190–206.

Whitman,Walt.LeavesofGrass.1855.Ed.MalcolmCowley.NewYork:Penguin,1986.

ГЛОССАРИЙ

Автономия (autonomy) – Италияда жұмысшы табын капитализмнің ықпалынан қорғау үшін

құрылғанқозғалыс. Радикалсолшылсипаттағыбұл қозғалыстың стратегиясыкапиталистертаңып

отырғанжұмыстəртібіненбастарту,институционалдыжұмысшытапқозғалысыныңреформаталап

ететінін білдіру, сондай-ақ жұмысшылардың жұмыс берушіден тəуелсіз, дербес болуын талап ету

еді. Карло Тронти, Антонио Негри сияқты ғалымдар ойлап тапқан «Автономия теориясында»

капитализмнің дамуы əр жұмысшының өз жұмысына шығармашылық көзқараспен қарап,

ыждаһаттылықпен орындауына байланысты десек, тиісінше əрбір жұмысшының капиталда үлесі

болуытиісдеген.Капиталистеролардыңбұлүлесінмойындамаса,əржұмысшыжұмысістеуденбас

тартуға құқылы дейді. Қозғалыс стратегиясында кəсіподақтардан қолдау таба алмаған «жабайы»

ереуілдердісаботаж ретінде тиімдіқолдана білді. Анархистеравтономия идеясыннарықтық жəне

капиталистікэкономикағажатпайтынавтономдыаймаққұруүшінпайдаланған.

Айырмашылық(distinction)–мəдени талғамныңадамдардыэкономикалықтапбойынша қалай

ажырататынытуралыПьерБурдьеніңтермині.

«Айна» кезеңі (mirrorstage).Жак Лаканның тұжырымдауынша, біз бəріміз кейіннен бөлектену

ментұлғаланупроцесікезіндебұзылыпкететіншат-шадыманбірліксəтінанамызбенбіргебастан

кешеміз.Мұндай біргеөткізетінкезеңерекшеліктерініңбірі– баланың анасынаеліктейтін«айна»

процесі. Психологиялық бірегейлік имитация (ұқсату) мен импритинг (көшіру) арқылы

қалыптанады.

Актант (actant) – нарратологиядағы көркем əдебиет кейіпкерлерінің жолдаушы/қабылдаушы

немесе көмекші/қарсылас сияқты қарама-қарсыжұп рөлдерін білдіретін термин.Қазіргікезде бұл

терминді əлеуметтік ғылымдарда кез келген əрекет жасаушы нысанның атауы ретінде де кеңінен

қолданыпжүр.

Аллегория, тұспалдау (allegory) – ежелгі əдеби формалардың бірі, шығарма кейіпкерлері мен

оқиғаларыəбденқалыптасқантұрақтытұспалданғанмағынанымеңзейді(түлкі–қу,қасқыр–озбыр,

қоян – қорқақ т.б. – Ред.). Мысалы, Эдмунд Спенсердің «Ғажайып ханшайым» туындысындағы

«күлкілі», «аңқау» немесе «ержүрек» кейіпкерлер мен оқиғалар сияқты. Бұл термин, бұған қоса,

мағынасынақтытарихижағдайларданемес,көпшіліккетаныстұғырнамадантуындайтынкезкелген

хикаялардысипаттауүшіндеқолданылады.

Аллитерация(alliteration)–поэзиядағыбуындардыңқайталануы(өлеңтармақтарыныңбірыңғай

дауыссыздыбыстанбасталуы.–Ред.).

Аллюзия (allusion) – əдеби шығармаға сілтеме жасау. Мысалы, Дантенің «Құдіретті

комедиясында»Інжілгесілтемежасалады.

Апория(aporia) – oйдың немесе əрекеттің шешімін таппаған дилеммасы; мысалы, екі жолдың

бірін таңдау, қалай болғанда да, бір нəрсені жоғалту. Əуелде бұл термин шешендік өнерде нақты

шешіміжоқахуалдыбілдірген(«Адамдардыңбəріөтірікайтады,мендеадаммын»),алПолдеМан

оныбейнелітілдегімағынанықарапайымсөзбенашыпкөрсетудіңмүмкінемесекенінбелгілеуүшін

қолданған.

Аппарат(диспозитив)(apparatus(Dispositif))–МишельФуконыңқоғамдағыбиліктіұстаптұруға

қолдау көрсететін əдістер, дискурстар, институттар, заңдар, əкімшілік құрылымдар жəне т.б.

жиынтығынатауүшінпайдаланғантермині.

Археология (archaeology). Mишель Фуко бұл терминді өз шығармаларында дискурстардың

көмескі,тереңдегіболжамдарынашыпкөрсетуүшінметафораретіндепайдаланған.

Архетип(archetype).Қазіразқолданылатынбұлтерминмифологиямендіннентаралғантозаққа

түсу немесе өліп, қайта тірілу циклдері сияқты нарративті жəне тақырыптық тізбекті əрекеттерге

қатысты.

Аффект(affect)–көпжағдайдаадамныңтікелейбақылауындаболабермейтінқозғаусалуəсеріне

ағзаныңөзеркінентыстосынжауабы.Солсебепті,аффектсаналы жəнебейсаналыəрі əлдеқайда

жеңілреттелетінэмоцияданөзгешеленеді.

Аффективті адасу (affective fallacy) – oқырманның эмоциялық əсері əдеби шығарманың

мағынасынбереді деп ойлауға бейім тұруы. Жаңакритицизм өкілдері мағына əдебишығарманың

өзінде болады деп санады. Сондықтан шығармадағы тіл мен образдар оқырман мен көрерменнің

эмоциялықəсерініңнəтижесіемес,əдебиталдаудыңтиістіобъектісіменміндетіболыпесептеледі.

Әдейіқателесу(intentional fallacy) –əдеби шығарманыңмағынасыавтордың ниетінен құралған

дегенидея.Солниетшығармадантысайғақтарғасайайқындалған.

Әйел қолтаңбасы (ecriture, ecriture feminine). Бұл термин француздың «жазу» деген сөзін Жак

Деррида ақыл-ойдағы барлықсаналы толғаныстыңнегізіжəнеонықалаушы деп таныған кеңістік

жəне уақыттық дифференциация (differаnce) процесін атау үшін жазудың метафорасы ретінде

қолданғанкезіненбастаптанымалболды.Əсіресе Франциядағы феминист теоретиктербылай деп

болжады: ерлердің дəстүрлі ізденістерінің барлығы айқын бірегейлікті қабылдауға негізделген

абсолютті ақиқатқа қатысты қателіктей көрінеді. Көбіне дифференциацияның осы үрейін бойына

сіңірген əйелдер үміттің шырмауында жүреді. Шындықтың мұндай модельдері ер адамның

танымдық процестерін нығайтып, əйелдің мəртебесін екінші қатарға ысырды. Ақыл əркез

қарапайымсезімменэмоцияданасыптүсіпотырды.ЛюсИригарейменЭленСиксусияқтыкейбір

феминист теоретиктер бұл иерархияны жоққа шығарды. Олар ер адамдардың абстрактілі,

тұжырымдамалы,бірегейабсолюттіидеалдарынтөмендететін,«əйелдік»һəм«аналық»сезімдерге,

эмоциямендифференцияцияғаайрықшаденқояды.

«Әке еркі» (law of the father).Жак Лаканның патроөзектік психоанализ теориясы бойынша, ұл

бала анасының сексуалды объект ретінде тыйым салынғанына мойынсұнуды үйренуі керек. Ол

символдық əке еркіне бағынуы тиіс. Лаканның пайымдауынша, бұл ұл баланың символдық

кастрацияны қабылдауын білдіреді. «Əке есімі» бейне бір адамзаттың əлеуметтік тіршілігінің

діңгегін құрайтын инцестке деген табуды көрсетеді. Бұл табу (тыйым) некенің эндогамды емес,

экзогамды болуы тиіс екенін білдіреді. Патроөзектік психоанализде табу ұл баланың анасымен

жыныстықжақындыққабаруеркінебөгесінболатынəкебейнесіниеленеді.

Әлеуметтік құрылыс/мәдени құрылыс (social construction/cultural construction). XIX ғасыр

соңындағыпрогрессивтідəуірденбастап,прогресшілермінездіқоршағанортақалыптастыратынын

мəлімдейбастады.БастапқыдаолармұныХІХғасырдыңортасындағыкедейадамдардабайлардабар

моральдық қасиет жоқ, осы қадір-қасиетбайлардың бай болуына сеп болды деп есептеп, социал-

дарвинизм түсінігіне қарсы шығу үшін жасады. Мінез байларды кедейлерден ажыратып тұрды.

Прогресшілдер қоршаған орта адамдардың табысқа жету жолында маңызды рөл ойнайды деп

есептеді.ХХғасырдақоршағанортатеориясыадамдарөзмəдениетіненүйреніп,мəденижəнебілім

беру модельдерінің негізінде өмірден өз орнын табады дейтін антропологиялық теориялармен

толықты. Мысалы, феминистер 1950 жылдардан кейін мəдениеттің əйелдерге лайықты, лайықсыз

мінез-құлықты таңып беретін нормаларынан хабардар болды. 1950 жылдары бажайлап қараса,

расында да, əйелдердің бірегейлігі – еркектердің игілігі үшін тыным таппайтын үй қызметшілері

ретінде – еркек үстемдігі салтанат құрған мəдениет арқылы «құрастырылып» шығарылған екен.

Марксистерэкономикалықтаптыңжағдайыөмірдегімүмкіндіктершеңберінкеңейттіде,тарылтты

да, соңында қорытынды бірегейлігі қалыптастырды дей отырып, əлеуметтік құрылым теориясына

тағыдабірүлесқосты.Өзəлемініңмəденитүсініктерінбойынасіңіргенжұмысшытабыөкілдері,

білім алу секілді дүниелерге қатысты əртүрлі мəдени түсініктер үстемдік ететін жоғары таптағы

отбасылардың балаларымен салыстырғанда, өмірде жетістіктерге жетуге барынша бейім болды.

Гендерлікбағыттағытеоретиктербұдандаарыкетті.Олардыңойынша,гендерлікбірегейлік–тек

табиғи сипат қана емес, сырттан таңылған таңба. Гетеросексуалдық көптеген гендерлік

мүмкіндіктердің бірі ретінде қарастырылмай, негізгі норма болып ұсынылып келеді. Көптеген

куирлеросынормаларғабағынуғаөздерінбұрынмəжбүрлісезінген.Олардыңгендерлікбірегейлігі

сырттантаңылды.

Әмбебаптық (universal). Жаңа критицизм өкілдері белгілі бір əдеби шығармалардың жер

жүзіндегі кез келген жанға жəне барлық географиялық жағдайларға қолдануға болатын əмбебап

қағидалар мен идеяларға қол жеткізуге мүмкіндік беретінін айтады. Өзге сыншылар, əсіресе

феминистерменэтностықкритицизмөкілдерімұндай«əмбебаптыққа»қарсышығып,оныақнəсілді

ер адамның үстемдігіне негізделген, империялық жəне гетеросексуалдық менмендіктің симптомы

депбағалады.Осысыншылардыңпікірінше,əмбебаптық–əмбебаптықтыңжоқтығындажəнеəрбір

нақтыжағдайөзінетəнбірегейсипаттарынасайқарастырылуытиіс.Бұданазуақытбұрынкогнитив

жəне эволюция сыншылары эмпирикалық тұрғыдан орныққан əрі адамзатқа тəн когнитивті,

эмоциялық, биологиялық жəне эволюциялық қасиеттермен түсіндірілетін мəдениетаралық

қайталанушынарративтерменбасқадаүлгілербардегендіалғатартқанеді.

Әрекетшіл желі теориясы (actor network theory) – əлем үнемі бір-бірімен мəміле жасайтын

агенттерден (адамдардан, сондай-ақ адамзатқа жатпайтындардан) тұрады деп есептеген Бруно

Латурдыңтеориясы.Олардыңбірде-біреуіөздеріерекшеəріимманентті(кіріккен,орныққан)тəсілде

өмірсүретінаймақтыбұзыпшығатындай(трансцедентті)бірегейліккеиеемес.Бұлтеориябойынша

мəдениеттабиғаттанбөлекемес жəнеадамныңкөбірекартықшылыққаиеболатындайбелсенділік

(актанттар)иерархиясыжоқ.

Базис, қондырма (base, superstructure). Марксизм теориясы бойынша, базис азық-түлік жəне

тауарларсияқтыеңбекқатынастарындақаражұмыскүшінпайдалануарқылыөндірілетінқоғамның

материалдық негізіне қатысты. Осы іргелі материалдық негіздің үстінде пайда болатын үкімет,

əлеуметтікқатынастар,мектеп,бұқаралықақпаратқұралдары,мəдениетт.б.сияқтыөмірдегібасқа

дабарлықинституттық,жекежəнемəдениформаларқондырмағажатады.

Байырғыхалықтар(indigenouspertaining)терминіеуропалықтар отарлағанғадейінгіСолтүстік

жəне Оңтүстік Американың алғашқы тұрғындары секілді ежелгі, алғашқы немесе байырғы

халықтардыңөмірінеқатыстыайтылған.

Басқа,өзгешелік(other,alterity).Өзгешелік–француздыңəйгіліекіойшылыЖакЛаканменЖак

Деррида пайдаланған термин. Лакан бұл терминді анадан даритын бірнеше психоаналитикалық

құралдарды–біздіайқындайтынбейсанажəнемəденисимволдар«құдығын»–атауүшінқолданған.

Деррида болса бұл терминді заттардың бір-бірімен қатынас желісінде қалай тіршілік ететінін

сипаттау үшін қолданған. Сондай-ақ метафизикалық философия соны, түпкі жəне абсолютті

бірегейлікке ие құндылықтарды көрінісіне қарай «сыртқы» деп сипаттайды. Осының ықпалымен

«бар болу» термині барынша күңгірт ойды жеткізу үшін қолданылды. Барлық даралық атаулыға

міндетті түрде орнығатын «басқа» термині «өзгешелік» болады. Мысалы, «бар болу» ақиқат деп

есептелетінқұбылысүшінжағымдытерминəріолəдетте«жоқболуға»,солсияқты«жоқболуға»

жақынмəндегі«елестету»,«қайталау»мен«айырмашылық»секілдікөптегентерминдергеқарама-

қайшы.

Бірақ«барболу»уақытішінде:егеролтұрақтыболып,осышақтақалғысыкелсе,белгіліуақыт

ішінде үнемі қайталанып, сəттен сəтке жалғасып тұруы тиіс. Оның басқаша көрініс беруі –

жағымсызұғым,өйткеніоныңкөрінісетіпұсынғанышынайытүпкізатемес,қарапайымқайталау

ғана, бірақ қайталаудағы көріністің жағымсыз мəндегі сипаты «бар болудың» өзіне тəн. Оның

«басқасы»,былайшаайтқанда,сыртқыкөрінісініңбірбөлшегіғана.Дерридақозғалысиллюзиясын

көруүшінбіреукартанытезсапыраараластырғанкездегі(мысалы,ортасынанашылыпжабылатын

көпірдіңəрбірбөлігініңжоғары-төменқимылдағанысекілді)көріністімысалретіндеалады.Көпір

бейнесініңбарболуыойынкартасынептіқимылменсыреткізгенкездегіқозғалысəсеріменмүмкін

болды,«барболудың»əсерінеұласуүшінəрқайсысыбасқасынатəуелді.

Басымдық(dominant)–формализмменлингвистикалықəдебиетсыныныңбелгілібіркөркемдік

құрал не техниканың əдеби шығармаға басымдықпен кірігетінін білдіретін термині. М.Бахтин

Достоевскийде авторитарлы бір əуездің үстемдігіне ырық бермейтін көп əуезділік (полифония)

басымболыпкелетінінайтады.

Безіну (disavowal). Зигмунд Фрейдтің айтуынша, анасында пенистің болмауы ер баланы

«кастрация» секілді жаңылыс түсінікке ұрындырып, уайымға түсіреді жəне болуы мүмкін

кастрацияданфетишнысанынаұмтылысарқылықұтылуғадегенқалауынтуғызады.

Бейімделу, бейімделген (adaptation, adaptive). Биологиялық эволюция барысында ағзалар

генетикалықмутацияарқылықоршағанортадатіршілігінжалғастыруғақажеттіжаңақасиеттергеие

болады.Мұндайбейімделуағзаныңжаңажағдайғажерсінуінемүмкіндікбереді.

Білік(competence)–белгілібіртілдеайтылғанcөздітолықтүсіну.

Бинарлы оппозиция (binary opposition). Деконструктивті талдау философияның иерархиялық

тəртіпжүйесін қалай құрайтынын зерттейді.Сөзболыпотырған иерархиялық тəртіптебелгілібір

термин аксиомалық, түпкі əрі нормативтік мəртебеге ие. Ал онымен байланысты жəне оған жиі

қарсықойылатынтерминдербағыныштыжəнетуындымəртебегеиеболады.Мысалы,«барболу»–

идеализм үшін шындықтың өлшемі. Ақиқат идеялар тіршілік иесі секілді ақыл-ойымызда

толыққандыжəнебүтіндейөмірсүреді.Тəртіптіңбұлтүрісыртқыкөрініссияқтыкөрінетінəрі«бар

болу» нормасына қайшы келетін «жоқ болу» секілді қасиеттерді, яғни интервал, терминдер

арасындағы артикуляция, жазу сияқты сапаны сипаттайтын терминдердің бағынышты жəне

негативтімəртебеиеленуінеəкепсоқтырады.

Биокүш/биосаясат (biopower/biopolitics). Мишель Фуконың айтуынша, егеменді билік көп

жағдайдақоғамдабиосқа–адамныңтіршілігімендене-бітіміне–үстемдігінжүргізеді.Биосқабилік

жүргізутіршілікті,денені зорлық-зомбылықпен жоюарқылы (өмірлеріникемдеу жəнекөндіктіру)

немесемодернөмірдеадамдардыбақылауүшінбілімдіпайдаланатынғылымизерттеунемесеүкімет

бақылауы сияқты барынша нəзік, ұтымды формалар арқылы жүзеге асуы мүмкін. Оның ең кең

тараған мысалы – гомосексуализм сияқты жыныстық «азғындыққа» арнайы атау беріп, өзінше

категорияға жатқызу. Қазіргі куир теоретиктері биосаясатқа қарама-қарсы түрде гетеронормативті

категорияларды жоққа шығарып, əсіре гетеросексуалдықтан садомазохист сипатты байқап, денеге

қатыстыпрогрессивті,постнормативтісаясаттыалғатартуда.

Бұралаң биология (non-linear biology) – биологиядағы сызықсыздық биологиялық объектілер

динамикалық тұрақты жəне толассыз өзгерудің, дамудың жəне эволюцияның ретсіз (стохастика)

процесінде болады дегенді білдіреді. Адам денесі сияқты күрделі ағзалар əртүрлі элементтер

арасындағыиерархиялыққұрылымдыбілдіреді.Кезкелгенбиологиялықағза–прогрестеалдынала

болжанатын немесе нобайлана алатын көптеген мүмкіндіктері бар жиынтық (мысалы, ДНҚ).

Күрделілік қарапайымдылықтан туындайды. Өйткені қарапайым заттар бірігеді де, жаңа «ағза»

пайдаболады.Мұндайқұрылымсимметрияныбұзадыжəнетермодинамикадағысекілдісебептердің/

ықпалдардыңдəстүрлісызықтықмоделіарқылысипаттауғакөнбейді.Биологиялықөмірəріқарайғы

өзгеруге қауқарсыз гомологикалық тəртіптің көшірмесі емес. Жаратылыстану ғылымдарындағы

зерттеуобъектілерібіртектіболғаннангөріəртектіліккежақын.Білімніңмақсатыағашнемесекарта

сияқты заттар бола алмайды. Бұл, жеңілдетіп айтқанның өзінде, ықтимал математикалық модель

ғана.

Болжалды оқырман (implied reader). Жазушы шығарманы қабылдай алуға білігі жетеді деп

санайтынбелгілібіроқырмантүрінайтыпотыр.

Бриколаж(bricolage). Антрополог Клод Леви-Стросс бұл ұғымды логикалық тұжырым секілді

барынша қатаң əдістің орнына, білімді əртүрлі ұсақ бөліктерден жинастыру əдісін сипаттау үшін

ойлаптапқан.

Гегемония(hegemony)–мəжбүрлеунемесекүштіңəсеріменемес,мектеппеншіркеулерарқылы

жүзегеасатын«жұмсақ»күш(softpower).ИталиялықмарксистА.Грамшидіңпікірінше,қоғамдағы

билеуші топ үстем жағдайын тікелей күшке жүгіну арқылы емес, оның орнына білім мен дін,

демократия (теңсіздікті қолдайтындарды таңдайтын), саяси механизмдер, түрмеге экономикалық

құрбандарды жабуды моральдық ұстаным көрінісі ретінде қарастыратын сот механизмдері мен

табыс теңсіздігін туындатып, қоғамдағы үстем таптарды қалыптастыратын «еркін нарық» сияқты

экономикалық механизмдер арқылысақтап қалды. Үстемдік жүргізу күш қолданбастан, иландыру

арқылыболады,яғнибілімділерменақылдыларөздерініңүстемекенінмойындатады.

Гейз (gaze). Кино теориясында бұл гетеросексуал əйелдің гетеросексуал ер қалауының

скопофилиялық (бақылауды ұнататын) объектісі саналатынын сипаттайды. Гетеросексуал əйел

гетеросексуал ер үшін бала кезіндегі анасына ұмтылу ниетінің, кастрацияға парапар үрейдің

қарымтасын толтыратын фетишке айналады. Скопофилия гетеросексуалды ерлердің кастрация

ықтималдығынан«бастартуына»,яғнисексуалдыкүшсезімінжоғалтудыболдырмауынамүмкіндік

береді. Оның анасына деген қалауы фетишке орын береді, бұл анасының ойсыраған орнын

толтырадыда,осыфетишэкрандағыгетеросексуалдыəйелбейнесіболады.

Генотип(genotype) – aғзаның тұқым қуалаған генетикалық құрамы. Ол ағзаның қоршағанорта

əсерінен жəне генотиптің даму барысындағы өзгерістердің нəтижесі саналатын соңғы формасы –

фенотиптенөзгеше.

Герменевтика (hermeneutics) – көне мəтін тілін қазіргі тілмен түсіндіріп, қайта жүйелеуді

білдіретінинтерпретацияныңөзгебіратауы.

Гетероглоссия (heteroglossia). Михаил Бахтиннің айтуынша, диалогизммен байланысты тілдік

қолданыстың көп түрлілігін білдіретін бұл термин романдық дискурсты поэзиялық дискурстан

ажыратады.

Гетеронорматив, гетеронормативтік (heteronormative, heteronormativity) – барлық мəдениет

гетеросексуалдықты қалыпты жағдай əрі норма деп есептейді. Мұндай пікірлер өмірдің, тілдің,

мəдениетпенойдыңбарлықаспектілеріндекөріністапқан.

Гетеротопия(heterotopia)–МишельФуконыңлагерь,казарманемесетүрмелерсияқтыəлеуметтік

қатынастар ментəжірибелердің алуан түрі кездесетін қоғамнан тыс кеңістіккеқатысты қолданған

термині.

Гибридтік (hybridity) – диалогизммен гетероглоссияның байланысыдискурстардыңбір-бірімен

қалай астасып, өмірде де, шығармада да қандай жолмен бірігіп кететінін анықтайтын термин.

Гибридті дискурс дегеніміз – дискурстың басқа дискурсты өзіне қабылдап, онымен бірігуі. Оған

мысалретіндеадамныңойыменісінажуалайтынсатираныайтуғаболады.

Гиперреал (hyperreal) – музей немесе тақырыптық саябақтар сияқты шынайы өмірге қатты

ұқсайтынмəденимекемелердісипаттайтынтермин.

Гомосоциал (homosocial) – Ив Седжуиктің гомосексуал ер адамдар арасындағы ұйымдасқан

қарым-қатынастыбілдіретінтермині.

Дазайн (dasein) – болмыстың (being) не sein-нің жалпы күйінен гөрі жеке адамның тұлғалық

тіршілігініңерекшехалінбілдіретінМартинХайдеггердіңтермині.

Деконструкция(deconstruction)–ХХғасырдағыфранцузфилософыЖакДерридаойлаптапқан

сыншылдық əдіс. Деррида метафизикалық философия өкілдері шындық деп сенген əртүрлі

бағыттарға талдау жасады. Ол метафизик философтардың мінсіз жəне алынбас шек немесе идеал

(мысалы,санадағытазаформалдыидея)орнатып,осымінсізидеалайналасындабір-бірінеықпалдас

əрі тəуелді терминдер шегіндегі этикалық жəне онтологиялық айырмашылықтардан тұратын

иерархиялық аксиология құрғанын анықтады. Сондықтан барболу (presence) шындықтыңөлшемі

ретінде оған дейінгіден жақсырақ жəне жоқ болудан (absence) жоғары тұрады. Метафизикалық

философия Платоннан Гуссерльге дейін адалдық, бекзаттық, сергектік, табиғилық, толымдылық,

мəн,өздігіненанықталу,адамгершілік,мейірімділік,ұстамдылықсекілдіжағымдықұндылықтарды

жəне сананың ақиқатқа деген шынайы ұмтылысына ақиқат емес жағымсыз құндылықтарды, яғни

технология, көрініс, болмау, өлім, айла, қайталау, айырмашылық, қойылым қою т.б. теліп қойды.

Деррида бұл иерархиялардың сыни пайымға төтеп бере алмайтынын аңғарды. Расымен де,

жағымсыз терминдер жағымды терминдерді терминдердің бірде-бір иерархиясы мүмкін

болмайтындайқамтиды.Мысалы,тіптіжалғаннан(ақиқатеместен)өзгешеақиқаттуралыайтуүшін

деəуелідифференциацияжасауқажет.Сондықтанақиқаттыдифференциациядантыстүсінумүмкін

болмаса,айырмашылықтыақиқатқатəнеместерминдеугеболмайды.Дəлосығанұқсас,Деррида,

Эдмунд Гуссерль сияқты философтар ақиқатты тілдегі мағына механикаларына қатысы жоқ

формалды мінсіз идея ретінде анықтаса да, əсіресе қайталау ақиқат идеясына соншалықты

жағымсыз сипат телісе де, ақиқатты кемел идея ретінде анықтауға қажетті деп түсінгендерін

аңғарды. Мінсіз ақиқат мəңгілікке ұласу керек. Яғни оны қайталап отыру қажет. Ал əр қайталау

санада жанды бар болу ретінде алынған жəне белгінің кеңістіктегі қалыбынан жаттанған күйде

болатынтолыққандыақиқатидеясына,болмашытүрдеболсада,кеңістіктікайырмашылықенгізді.

Метафизикалық дəстүрдегі ақиқатты анықтайтын барлық мінсіз шектерді немесе трансцендентті

құндылықтарды шығарып тастауға болатынын көрсетуге болады. Олар өздері түсінуге жəне

сипаттауғаұмтылғанкүрделіһəмəмбебапқатынастардантысқарыөмірсүреалмайды.

Дене (body) – гендерлік режимдегі перформативтің мəдени ықпалы немесе адамзат мəдениетін

қалыптастырушыбиологиялықағза.Немесеосыекеуіде.

Денотация/коннотация, тура/ауыспалы мағына(denotation/connotation). Денотация – тікелей

сөзгетелінгентурамағына,алконнотация–ауыспалымағына.Журналмұқабасындағыафрикалық

сарбаздың «тағзым ету» ишарасы секілді айрықша əрекеті, бір жағынан, француз отарлық билігі

алдындағы африкалық сарбаздың құрмет көрсетуі болып танылса, шын мəнінде, ол – отарлық

өктемдіктіңкөрінісі.

Диалектика(dialectic). Георг Гегельанализдіңдиалектикалықəдісін жасады. Классикалықгрек

диалектикасы нақты жағдайдан («Сократ – адам» деген сияқты) тұтас немесе əмбебап байламға

(«өлмейтін адам жоқ») ұласатын, содан кейін оларды синтетикалық пайымға біріктіретін

(«Сондықтан Сократтың да өлімі – ақиқат») дəлелдер түрінен құралатын. Тұжырым алдыңғы

пайымдардыңқажеттілогикалықсалдарыболыпкеледіжəнеоларбір-біріменəмбебаптығыменде,

өзіндікерекшеліктерімендеүйлеседі.Гегельақыл-ойдаақиқаттыанықтаукезіндедəлсолайжұмыс

істейдідепойлағанжəнеолəлеуметтіктарихпенматериалдықəлемделогикағасайдептүсінген.

Философиялықақиқатнақтыəріерекше(Гегельше,«анықталған»)пікірлерденбасталадыда,одан

əрі бастапқы қарапайым сөйлемдерде айтылған жалпы немесе əмбебап идеялар бағытымен

қозғалады. Соңында, логикалық эволюция процесі арқылы ерекше нақты алғышарттарды жалпы

жəнеəмбебапидеяларменбіріктіріп,ақылсинтетикалықпайымғаұласады.

Мысалы, Гегельге дейін эмпириктер сезімдік қабылдаулар ақылға идея құрудың алғышартын

жасайды деп есептеген. Олардың ойынша, ең əуелі сезім келген. Ал Иммануил Кант ақылдың

жанамарационалкатегорияларыоғансезімдіктəжірибенітүсінугекөмектеседідепқарсышыққан.

Бұл жерде ақыл бірінші тұр. Гегель екеуін біріктірді. Гегель «Рух феноменологиясын» сезім

тəжірибесінен бастайды (біздің əлемді күнделікті қабылдау əдісіміз). Оның ойынша, сезімдік

тəжірибе классикалық логикадағы нақты, ерекше пайымдауға ұқсайды. Бірақ осындай қарапайым

бақылауларсияқтыоғанбірнəрсежетпейтұрады;жекеөзітолымдыболаалмайды.Бұлолайеместігі

(яғнионыжоққашығаратын)жайлыəмбебапидеяныңқажетекенінбілдіреді.Ерекшежəненақты

болуүшінолəмбебапжəнеабстрактіліболмауыкерек.Терістеукезкелгенанықтамада,кезкелген

ерекше,нақтыпайымдаудатұспалданады.Сөйтіп,əмбебаптықақылменқабылданғаннақты,белгілі,

ерекшеқабылдаутүрлерінбірегейлендірушімаңыздыкомпонентболады.Қабылдаусезіміөзалдына

толымдыболаалмайды.Адамныңкогнитивтітəжірибеденжинап-тергенітекбұлғанаемес.Ондай

жағдайдаəмбебаптықадырақалареді.Бірақəмбебаптықтысаралапқарарболсақ,ондасоғанұқсас

терістеу пайда болады: əмбебаптық тым абстрактілі; оған нақтылық пен ерекшелік жетіспейді.

Əділдік идеясы – оны қоғамда шынайы ететін нақты заңдар мен сотсыз бос əңгіме. Сондықтан,

Гегельдің айтуынша, ақиқат пен білімнің мінсіз идеясы – əмбебап абстрактілі идея мен нақты,

айқындалған,ерекшежағдайлардыңбірігуі.Мысалы,əділдікшынайыақиқатыабстрактілі,əмбебап

идеялардан жəне идеалды əрекетке айналдыратын нақты, айқындалған, ерекше заңдар мен сот

үкімдеріненқұралады.Олосыидеялардымəдениетте, қоғамда,эстетикада,саясаттажəне адамзат

тарихына қатысты қолдануды жалғастыра берді. Адамзат қоғамының түзілуі қарапайым, нақты

логикалық пайымдардың эквивалентінен бастау алады. Бұл ас-ауқатпен жəне баспанамен

байланысты.Бірақдамуыныңшегінеқарайадамзатқоғамыөзконституциясынаəмбебапидеяларды

кіріктіругеқабілеттіболадыда,нақтылықпенəмбебаптықтыүйлестіретінзаңдарындаүкіметжəне

əділдікидеяларындамытады,аталмышзаңдарадамзатқоғамыныңтіршілікетуінемүмкіндікбереді.

КарлМарксдиалектикалықəдістікапитализмгеталдаужасауүшінпайдаланды.Олкапитализмде

дəлсоллогикалыққажеттілікпайымымен(қарапайымпайымтүрлеріміндеттітүрдеəмбебаптыққа

ұласады дегенгебасымдық берді) сипатталады деп есептеді. Жұмысшылар мен капиталистер бір-

бірінжобалапайқындайтынлогикалықпайымдаусекілді(жұмысшыболудегенімізкапиталистболу

дегенді білдірмейді). Бірақ Маркс қарым-қатынастың логикалық пайымға сай дамитынын жəне

соңында жұмысшылар жалдамалы еңбектің шектеуінен құтылып, байлық барынша тең əрі əділ

бөлінетін жаңа əлеуметтік əмбебаптыққажетуі үшін логикалық тұрғыдадамиды деп есептеді.Ол

бұлидеалды«коммунизм»депатады.

Диалогтік, диалогизм (dialogic, dialogism). Орыс сыншысы Михаил Бахтин бұл терминді

романдардағы əрқилы тілдесу, сұхбаттасу ерекшеліктерін сипаттау үшін қолданған. Романдарда

қоғамныңəртүрлі тобындағыкейіпкерлерболады жəне олардыңəрқайсысы əртүрлідиалектілерді,

сөзсаптаулардыроманныңдискурсынаенгізеді.Мысалы,романдазаңнамадискурстары,гендерлік

дискурстар,шағынəлеуметтіктоптардыңəртүрлідискурстарысияқтысаналуансөзқолданыстары

көріністабады.Олардыңəрқайсысыбасқамендиалогкетүседі:сұхбаттасады,араласады,бетпе-бет

келеді,өзараəрекеткетүседіт.б.Романныңмазмұндықболмыс-бітіміосытілдесулербарысындағы

диалогтік қарым-қатынастан құралады. Бахтин романның осы тілдік сан алуандықтан тұратын

мазмұндық ерекшелігін поэзияның лирикалық қаһарманының жеке толғанысына, романтикалық-

монологтіксипаттағыпоэзияғақарама-қарсықойды.

Диахрония/диахронды(diachrony,diachronic)–cөздіңуақытшаөзегінсипаттайтынқұрылымдық

лингвистикатермині.

Диегезис(diegesis) – əсіресе киноға қатысты көп қолданылатын интерьер хикаясы. Диегезис –

ойдан шығарылған əлемнің ішкі интерьері мен сол интерьердің бейнесіне қатысты термин. Көп

жағдайда, фильмді талқылау барысында сюжеттік оқиғалардан пайда болып, дыбыстық

сүйемелдеуге қажетті əуен ретінде алынған (əйгілі «Касабланкадағы» фортепианолардың əуен

тізбегісияқты)жəне«Біздіңөміріміздіңеңкереметжылдары»фильміндегідейсюжеттікоқиғаларға

сырттан қосылған музыка арасында айырым жасалған кезде қолданылады. Бірі – интра-диегетик,

екіншісіэкстра-диегетикболады.

Дезидентификация (disidentification) – экономикалық, идеологиялық жəне гендерлік биліктің

қазіргітəртібітелігенсубъективтібірегейліктенбастартужəнеоныорнынантайдыру.

Дискурс(discourse)–заң,өнернемесеессіздіксияқтыкөптегендүниелергеқатыстыпікірлердің

жиынтығы. Дискурстар қандай ұйғарымның дискурста жоғары мəнге ие екенін анықтайтын

аксиомалық болжамдармен жəне жұмыс ережелерімен сипатталады. Дискурс ережесі дискурстың

заңды объектілерінің қандай екенін анықтайды. Мысалы, Мишель Фуко ессіздіктіңжылдар өткен

сайындискурстаəртүрліанықталатынынкөрсетеді.Бірдəуірлердеолəулиеліктіңбелгісісаналған.

Ал басқа бір жағдайда ауытқушылық деп есептеліп, қоғамнан аласталып, түрмегеқамалды. Фуко

дискурстың ішіндегі мүмкін болатын ұйғарымдарды реттей отырып, дискурстың анық ақиқатын

сақтағанпікірдіқалыптастыруүшінережелерменпроцедуралардыңжүйеліəрікелісілгенжинағын

білдіретін«дискурстыққұрылым»идеясыныңнегізінқалады.

Диспозитив(аппараттықараңыз).

Диссеминация(dissemination)–ЖакДерриданыңəрбірəдебишығармадағыжəнекезкелгентіл

жүйесіндегіүздіксізмағыналықжалғастықты,таратудыбілдіретінтермині.Сондықтанмағынаның

соңыжəнемағынаныңеңсоңғыанықтамасынаөтужайлыайтуқиын,қалайболғандада,келесібір

мағынаға(белгіге)қатысты«із»қалады,бұлдаарықарайжалғастырыпалыпкетудінемесетағыбір

тұжырымдаудыкүтеді.Осылайшексізжалғасады.

Дифферанс, айырмашылық (différance, difference). Фердинанд де Соссюр тілдердің бойында

даралықтың жоқекенінаңғарды.Тіл ішкі бөліктерініңөзара қарым-қатынасынанқұралады. Оның

əрбір бөлігі тіл жүйесіндегі өзге бөліктерменқаншалықты деңгейде байланысты болғанына қарай

бірегейліккеиеболады.Мұндай салыстырмалыбірегейліктүсінігіайырмашылықтынəсілдікжəне

гендерлікдаралықтыңөмірдебарнормативтіһəмиерархиялықидеалдарынақарсыбаламаретінде

қойған.Бұлбағыныштылықтағыайырмашылықтыңшығутегінбілмейтінфеминистерге,гендерлік,

нəсілдіктеоретиктергеқолайлыболды.Айырмашылықтеориясытұрғысынаналғанда,«ақ»–сыртқа

тебу, кемсіту сонымен бірге түсті жоққа шығарудың бəсең нормасы. Дəл солай, айырмашылық

тұрғысынан алғанда, «ақ» – түстің бір ғана реңкі (өзгелерден спектр бойынша дараланатын) ал,

негізінде, өзге кемшін түстердің түрінің нормасын немесе стандартын жіктейтін абсолют жоқ.

Айырмашылық теориясына сəйкес, дəлосы секілді ұзақ уақыт бойы жыныстытүсінудің нормасы

мен стандарты болған ер адамның гетеросексуал даралығы адасу болады. Бұл – басқа гендерлік

талғам мен модуляциядан жоғары немесе бөлек тұратын норма, стандарт емес, бар болғаны,

түстердіңспектрлерібойыншаайырмасыжасалғанмүмкіндіктердіңбіріғана.

ЖакДерридафилософияныңтұжырымдамаларыменидеяларыбіркелкідифференциаланадыдеп

тұжырымдады: табиғат/мəдениет, физикалық/технологиялық, бар болу/қайталау т.б. Əрбір негізгі

тұжырым өзін басқаның анықтауын талап етеді. Ол кеңістік пен уақыттың алғашқы процесін

анықтады,заттарбір-біріненкеңістіктұрғысынанəркелкіжағдайдаболсада,уақыттұрғысынанбір

мезеттетіршілікетсе,олардыңтолыққандыəрітұтастайбарболуысоларменбіруақыттаақылдың

қабылдауынүнемітежейді.Оныңдифферансдегені–белгілібір құбылыстыңақиқатынақатысты

(түсініктің санада толық жəне тұтас түрде орнығуы) толыққанды жəне ақырғы анықтама жасауға

мүмкіндікбермейтінкеңістікпенуақыттағықозғалыс.

Жалғантүсінік(misrecognitionmeconnaissance)–марксизмдегіадамдардыңөздерітұрыпжатқан

шынайы материалдық жағдайды неліктен көрмейтінін сипаттайтын термин. Жұмысшы табының

өмірінқолындабайлығыменкапиталыбарадамдартарапынанеңбектіқанаудыңформасыретінде

көрудің орнына, осындай əлеуметтік жəне экономикалық ахуалдағы адамдар өмірлерін «еркіндік»

дегенсипаттамаменқабылдайды.

Жалпы экономика (Шектелген экономикадан өзгеше) (general economy) (as opposed to a

restrainedeconomy)–ДжорджБатайұсынғантерминдер.ЖакДеррида«Жазужəнеайырмашылық»

еңбегіндедамытқан,бұрынжабықбопкелген(мəселен,бастапқыалғышарттарыəдістүйіндерімен

ақталғандиалектикасияқты)жəнежүйелікфилософияшектеріненфилософияныңжүйеліксипатына

күмəнтудыратын(соңғытүйіндербастапқыалғышарттардыақтамайтындай)ерекшеліктердітабуға

болатынын зерттейтін Дерриданың деконструкциясы тəрізді философиялық дискурстарды

қолданды.

Жанр (genre) – əдебиеттің комедия, трагедия немесе лирикалық өлең сияқты жалпы

сипаттамаларыменшарттарыарқылыанықталатынтүрі.

Жаңакритицизм(newcriticism)–əдебимəтіндердіəсіресеөлеңдерді,олардыңкүрделібейнелеу

тəсілдерін, өлшемдерін т.с.с. егжей-тегжейлі мұқият талдауға мүмкіндік беретін ұстаным. Клинс

Брукс жəне У.К. Уимсет сияқты кейбір «жаңа сыншылдар» əдебиеттегі əлеуметтік əрі тарихи

мəселелерден гөрі «əдеби шығарманың өзі мағынаның бірден-бір көзі жəне зерттеудің жалғыз

нысаны»дегендіалғатартты.Оларəдебишығармалардыңарнайытүрлеріəсіресе өлеңдер,əдетте

алдамшы рухани бағытта сипатталатын жалпылама мағыналарды өз қалыбына сіңіріп алады деп

тұжырымдады.

Жаттану эффектісі (verfremdungseffekt, ағыл. – allienation, effect) – ХХ ғасырдағы неміс

драматургі Бертольд Брехтің өз шығармаларының негізгі мақсатын сипаттау үшін ойлап тапқан

термині. Дəстүрлі театр көрермендерді кейіпкерлер жəне оқиғалармен етене жақындастыруға

тырысты. Ал, Брехт, керісінше, аудиторияны кейіпкерлерден аулақ ұстауға тырысып, шығарманы

кейіпкерəсеріненада,оқиғаныобъективті,тарихитұрғыданбағалапүйренугеүндеді.

Жаттану,реификация(entfremdung,ағыл.–allienation,reification)–жұмысшыкүшіменжасалған

еңбек өнімін капитал қожайындарының иеленуін белгілеу үшін Карл Маркс енгізген термин.

Жұмысшылар өздері жасаған бұйымға бойындағы бар қуатын сарқа жұмсайды. Капиталистік

өндірістікқатынастардабұлбұйымдарнемесетауарларменшікиелерінетиесілі.Жұмысшылардың

өмірлікэнергиясыжаттанады,өзгенікіболады,жаттыңқолынаөтеді.Өндіргенсəттеолардантартып

алынып,меншікиесініңнемесекапиталистіңменшігінеайналады.

Жаһандану (globalization). 1980 жылдары консерваторлар байлықтарын ұлғайту үшін əлемдік

сауданы шектеуді тоқтатуды қолдады. Жұмысшы жəне отандық өнеркəсіп салаларын қорғайтын

саудаережелерініңалыптасталуынəтижесіндетрансұлттықсауданыңжаңадəуірібасталды.Қазіргі

кездетауарлардыМексика,ҚытайжəнеВьетнамсияқтыжерлердеөтеазқаражатқа,жалақысытөмен

жұмысшылардың күшімен өндіруге болады, өйткені күнкөріс деңгейіндегі айырмашылық АҚШ

сияқты өнеркəсібі əлдеқайда дамыған елдермен салыстырғанда, еңбек құнының осы елдерде өте

төмен екенін көрсетеді. АҚШ-тағы жағдайы бар адамдардың жұмыс орындарын шетелге

ауыстыруға, жұмыс күшіне əлдеқайда аз төлеуге, сатылған заттардан соған сəйкес табыс тауып,

əлдеқайдакөппайдағакенелугемүмкіндігітуды.ЖаһандануАҚШсияқтыелдердегіжұмысшылар

санының,табыстыңайтарлықтайазайып,күнкөріс деңгейініңтөмендеуінесебепболды,сондай-ақ

байлықтыкапиталұстаушылардыңаздағанбөлігініңқолынашоғырландырды.Нəтижесіндетеңсіздік

айтарлықтай өсті. ДəлсолкездеҚытай сияқты елдер «алғаш рет жəне дəл осы себептерменжаңа

халықаралық сауда жүйесінен көп нəрсені ұтқан жаңа тап, алпауыт инвестор-өнеркəсіп иелерінің

пайдаболғанын»көрді.Қытайсияқтыелдердежұмысшылардыңкүнкөрісдеңгейіжақсарды,бірақ

бұл АҚШ сияқты елдердегі жұмысшылардың есебінен болды. Бұрын америкалық жұмысшыларға

төленіп келген жалақы ендіқытай жұмысшыларынатөленетін болды. Байлықтыңшығысқа қарай

көшуі, сонымен қатар байлықтың қоғамның жоғарғы бөлігіне қарай ауқымды түрде ауысуына да

себепболды.

Жеріну (abjection) – эгоның (тұлғалық «Меннің») тұтастық көрінісіне қарама-қайшы жағдайда

болатын дене тіршілігіне қатыстыматериалдық құрсауды сана-сезімнен аластау əрекеті. «Жеріну»

термині, сондай-ақ тұлғалық менді (эго) қалыптастыру қажеттілігі туған кезде байланысты үзуді

талапететінанатəніненжерінугеқатыстыдақолданылады.

Жетіспеушілік (lack) – əуелгіде аталмыш термин объектілер қарым-қатынасына арналған

ағылшын психологиясында «басты олқылық» деген атауды иеленді. Ал Жак Лакан бұл терминді

(«manque a etre») тұлғалану процесі барысында ананың денесінен бөлінудің нəтижесінде пайда

болатынсезімдісипаттауүшінқолданды.

Идеализм (idealism) – қазір көнерген, идеялар физикалық əлемнен бөлек сферада болады деп

санағанфилософиямектебі.

Идентификация,бірегейлік(identification)–адамның«Мені»күштіжəнееліктеугелайықбасқа

адамдардыңқасиеттерінішінараөзбойынадарытуарқылықалыптасадыдегенФрейдтіңидеясы.Бір

адам санасында өзге бір тұлғаның мінсіз бейнесін жасап алады да, «өзін» осы идеалға еліктеу

арқылықалыптастырады.

Идеология(ideology)–КарлМарксүшінбилеушітаптыңбилікжүргізуидеялары.Уақытөтекеле

адамдардың экономикалық өмірінің өзгеруіне қарай, байлық пен билікті əділетсіз бөлуді ақтап

алатынидеялардаөзгеріскеұшырады.Иерархияалдындағыборыштарсезімінмойындағанежелгі

діниидеялар«ақсүйек»депқабылданғанəлеуметтіктоптарменбірігіп,қасиеттікасталардыңбилігін

заңдастырды.Кейіназаттықнемесееркіндікидеяларысаудагерлерменөнеркəсіпиелерініңшағын

тобына байлықты шектен тыс жинауды заңдастырып берді. Француз философы Луи Альтюссер

идеологияныжекедаралыққасиетідепсипаттады(адамөзінкапитализмережелерінебағындыратын

мектеп,білімсияқтыинституттаршеңберіндеқоғамменмəдениеттегірөлдерментəртіпережелерін

бойынасіңірушіетіпемес,иллюзияныңарқасындабарыншаеркінадамисубъектретіндесезінеді).

Икон(icon)– семиотикЧарльзСандерсПирстің таңбалықбелгілердібелгіленгензаттардыеске

түсіруүшінқолданғантермині.Мысалы,картанемесепортрет.

ИМҚнемесеидеологиялықмемлекеттікқұрылым(ISAorideologicalstateapparatusaccording).

ЛуиАльтюссердіңойынша,идеологиямектеп,шіркеужəнежұмысорындарысияқтымекемелерге,

адамдарғакапитализмніңүлгілісубъектісіболудыүйрететінинвестицияретіндеқұйылады.

Имманентті, трансцендентті (immanence, transcendence). Имманентті болу деген бір нəрсенің

ішінде болуды білдіреді. Философияда бұл – материалдық əлемнің ішінде болу деген сөз.

Трансценденттідегеніміз–тысқарынемесебелгілібіршектіңаржағындаболу.Философиядабұл–

материалдықəлемніңсыртынданемесеоныңаржағындаболу.

Индекс,индекстік(index,indexicality)–істіңқандайдабіркүйінтікелейкөрсететінкөрсеткіш.

Мысалы, «қазір» деген сөз əңгімелесудің сəтін білдіреді. Киім əлеуметтік топтың немесе

мамандықтыңкөрсеткіші.Соттыңкиімі–институттыбірегейліккөрсеткіші.

Интерпелляция(interpellation) – ЛуиАльтюссердіңтұлғаның даралығы көбінесе экономикалық

класс арқылы анықталатын капиталистік қоғамда адам өзін жеке тұлға ретінде қалай сезінетінін

сипаттайтынтермині.Жекетұлғаретіндемойындауғалайық«назараударту»иллюзиясы,адамның

əлеуметтік тұрғыдан анықталуы төменірек экономикалық кластағы рөлінің айқындалу

ықтималдығын азайтады. Жеке тұлға кедей болса да, өзін еркін əрі бақытты сезінуі мүмкін.

Сондықтан«жаңылыстанылған»біреукапитализмніңқұрсауындатолымсызжекетұлғаəрідаралық

рөлінде қала береді. Адам тіршілігіндегі материалдық жағдайының шынайы орнын байқамайды

жəнеоныңорнынақұлдықтыжаңылыстүсініп,еркіндіккебалайды.

Канон (canon) – белгілі бір саланы таныту үшін көпшілік арасында мойындалған əдеби

туындылардыңжиынтығы.Канонұғымыайналасындағыпікірталасəлітоластамағанмен,«Керемет

Гэтсби»немесеНеллаЛарсеннің«Жүріс»сияқтыбүгіндекөпоқылабермейтінсолдəуірдіңқұнды

кітаптары мен жоғары техникалық шеберлікпен əлеуметтік мəселелерді көтеріп, философиялық

өткір ойлар айта білген Джон Дос Пассостың «Манхэттентрансфері» тəрізді қазір көп оқылатын

жəне кеңінен зерттелетін шығармалар арасындағы айырмашылық осы ұғым аясында

қарастырылады.

Капитал,капитализм(capital,capitalism)–иррационалтұлғалықмүдденіадамзатісіндебірінші

орынғашығарып,қоғамресурстарыншағынтоптыңқолынажинақтауғамүмкіндіктуғызатынжəне

көпшіліктіңеңбегіназшылықтыңбайлығынарттыруғаықпалдастыратынэкономиканыенгізуəдісі.

Капитализм жұмысшыларды байлардың еркіне бағындыру ұстанымына арқа сүйейді. Бұл

бағынушылық идеология (нарықтың бейберекет иррационалдығына ерік беретін «бостандық»

сөзіменбүркемеленгенидеология)сатылықайырмашылықтыкүшейтуүшінкəсібибілім,формалды

теңдіктүріндегітеңсіздіктіқалыптастыратынқұқықтықрежимжəнеполициякүшіарқылы жүзеге

асады.Капитализм«жекеменшік»,«бостандық»,«жекетұлға»сияқтыəпсаналарғақұрылғанжəне

ақша, жол, тіл т.б. сияқты жеке экономикалық қызметтердің қоғамдық, əлеуметтік, коммуналдық

құрылымдарын жоюға мүдделі болады. Ал антикапиталистік социалистер бақуатты өмірді

қамтамасыз ету үшін бағаны жүйелі жолға қою, еңбекақыны жеткілікті, жоғары деңгейге көтеру,

экономикалыққарым-қатынасжариятүрдереттелетінжəнебасқарылатынэкономиканыңөзгерісіне

қол жеткізуге ұмтылады. Тұтастай алғанда, экономиканың мақсаты – ат төбеліндей топты ғана

байытуемес,көпшіліктіңигілігіүшінеңбекету.

Карнавал,карнавалдық(carnival,carnivalesque).Əйгілі«Раблежəнеоныңəлемі»аттыеңбегінде

Михаил Бахтин Франсуа Рабленің шығармаларындағы ортағасырлық мəдениетті жан-жақты

зерделей отырып, оның аяусыз ажуа мен ащы мысқылға толы «Гаргантюа жəне Пантагрюэль»

сияқты шығармаларының стиліне «карнавалдық» мəнерде жазылған деген айдар тақты. Ол

ортағасырлық карнавалдардың ажуалық формалары мен троптарын имитациялайды. Ол дəуір

мəдениетіндеақыреттікөмірдіңрақатынабөленуүшінтəнлəззатынанбастартуғаүндейтінкатолик

шіркеуініңидеологиясыүстемболатын.Арғыдүниедегіаспанпатшалығындалəззатқабөленуүшін

сексуалды тəн қажеттіліктері тұсаулануы тиіс болды. Бірақ карнавал маусымында мұндай ресми

қатаң тыйымдар алынып тасталды. Адамдарға ойын түрінде болса да, тəндік қалауларына шек

қойылмады,шіркеумəртебесінмазақетугежəнебилікқұрыптұрғаниерархияныңбұғауынуақытша

«сыпырып» тастауға мүмкіндік берді. Рабле новеллаларында адам тəнінің материалды қыры

дəріптеліп, сол дəуірдегі билік өкілдерін аяусыз ажуаға айналдырды. Сондықтан егер үстемдік

құрып тұрған иерархияны ажуаласа, дене мен тəнге салынған тыйымдарды жоққа шығарса жəне

табиғаттағы физикалық өмірдің циклды сипатын мерекелейтін болса, ондай əдеби шығармалар

«карнавалдық»элементтерденқұралғанболады.

Кастрация(castration). Зигмунд Фрейдтің айтуынша, барлық ер баланың есі кірмеген шағында

анасыменжақындасуғадегенсезіміболадыжəнеоладамзатқалыптастырғанмəденимəмілетезіне

түскенкездетұншықтырылады,солкездебалазорлықпенкастрацияжазасыныңалдындатұрғандай

үрейдібастанкешетінкөрінеді.ЖакЛаканбұлүрейдісемиотикалықтүсіндірмеменбұрыпəкетті.Ол

ербаланыңбалиғаттықесеюрəсімдеріменбетпе-беткелуінбіздіңқазіргіөркениеттекімекенімізді

анықтайтынөмірсүрусалтыныңрəсімдері(атқою,рөлдерберу,ережелергебойұсынут.б.)іспеттес

мəденимəмілеменрəсімжоралғыларпатшалығынаөтуіменпарапарсанайды.Ербалаанасынадеген

жақындасусезімін тұншықтырып, бейсанаға өтеді, ендіолсанаға қолжетімсізболып, симптомдар

секілді белгі күйінде ғана қалады. s/S алгоритміндегі белгілердің ортасындағы сызық (кіші s

симптомғатеңжəнеүлкенS–бейсананыңэквиваленті)бейсананытүссекілдіайқынсимптомдардан

бөліптұрғанғаұқсайды.Қалаулысының(анасы)жоқтығы–ерадамныңанасыменқиялындақайта

жақындасуды іздеуіне дейінгі барлық қалауының мотиві. Символдық тəртіпке ену жəне

тұншықтырылуғадегенқажеттіліктіқабылдаусимволдықтүрдеайқындалсада,кастрацияғажақын.

Яғни ер бала еркектік сексуалды қуаттың белгісі есептелетін фаллосқа қол жеткізуді құрбан етіп,

мұның əкенің иелігі екенін мойындайды, «əке еркі» еркек үстемдігі бағытындағы адамзат

мəдениетіндеоныанасынаналшақтатады.

Конденсация(condensation). Бейнелікөріністерадамқиялында тұнба тəріздіқоюланадынемесе

сезім мен ойдың əлденеше талшықтарын өріп тұтастырады. Бір атау төңірегіне бірнеше бейсана

себептерменреференттердітоптастыруымүмкін.Фрейдбіркітаптағықұрғақжапырақжайлытүсте

əйел адамның есімі («Флора») мен немістің «бақ» сөзі сияқты көптеген референттердің

қолданылғанынбайқаған.

Констатив(constative).Сөйлеуактісітеориясы бойынша,өмірдегіөзгерістікөрсететін«сіздерді

ерлі-зайыпты деп жариялаймын» деген сияқты тілдік əрекеттер «перформативті сөйлеу» деп

аталады, ал жай ғана белгілі мағлұматты жария еткен мəлімдемелер («Сіздер ерлі-зайыптыларға

ұқсайсыздар»)«констативтісөйлеу»болады(Перформативтіқараңыз).

Констелляция (constellation). Вальтер Беньямин Барокко дəуіріндегі неміс трагедиясы жайлы

зерттеуіндесолдəуірфрагменттерінқазіргібіздіңжағдайымызғасайтұжырымдауғақарсышығып,

дəуірфрагменттерінбір-бірінеқатысытұрғысынанзерттейді.Бенжаминсолдəуірдіанықтанытатын

түсініктерге емес, оны түсінуге мүмкіндік беретін фрагменттерге айрықша назар аударды.

Сондықтан оның талдау əдістері имманентті, тарихи жəне материалистік тұрғыда болды. Əдеби

шығармаларды дəуірдің талқысына салып жіберудің орнына (Дьёрдь Лукач əдебиетті сараптауда

тарихи материалистік əдісті қолдануға бейім болған), Беньямин біртұтас шоғырдың əрбір бірегей

элементтерінжеке-жекезерттеді.

Контекст (context) – бір нəрсенің өмір сүретін жəне оның тұтас немесе толық түсінігін

қалыптастыруды қамтамасыз ететін айналасы немесе қоршаған ортасы; көбінесе тарихи ортасы

маңыздыəдебишығармаларүшінқолданылады.

Контр-гегемондық(counter-hegemonic).Гегемонияүстемжағдайғақатыстықолданылады.Контр-

гегемондықдегеніміз–үстемдіккенемесебиліккеқарсыəрекет.

Коэволюция(coevolution)–eкіағзабір-бірініңэволюциялықдамуынаəсереткенкезде,паразит

пенқожайынныңөзгеруінеқарай,біріекіншісінөзараұтымдыжағдайдаэволюцияғаұшыратуы.

Көлемдінарративтер(grandnarrative).Жан-ФрансуаЛиотардың«Постмодернахуалы»аттыұзақ

баянынан бастап, бұл термин гуманизм сияқты адамзат тарихын хатқа түсіруде қолданатын

«көлемді» баяндауларға қатысты айтылады. Бұған қарама-қарсы шағын əңгімелер қатарына

жұртшылықтыңбелгілібіртобынбейнелейтін,гендерліказшылықнемесеадамныңтүсінеқатысты,

негізінен,ақгетеросексуалдыерлердібейнелейтіншағынхикаяттаржатқызылады.

Куир (queer) – бастапқыда, 1980 жылдары куир сөзін көпшілікке кеңінен таныс гейлерден

ажырату үшін қолданды. Ал қазір куир (queer) ұғымын гендерлік «сұр түстің түрлі реңктеріне»

(gray-scale variety) қатысты қолданады. Куир деп – гетеронормативтік əлемге жат көрінетін, ал

олардыңөздерігетеронормативтікөмірсалтынакүмəнменқарайтынтоптыайтамыз.Яғнисексуалды

тəжірибеніңқұбылмалысипатыменгендерлікдаралыққақатыстыолардыңұстанымыөзгеше.Куир

теориясыныңнегізгіидеясымынандай–куиразшылықтыңжақтаушымүшесіемес.Бұғанқоса,куир

критицизмінің бір жобасы – гетеросексуалды мəдениеттің олар үшін теріс саналатын

гетеронормативтігін мансұқтау. Ал əдебиеттегі куир критицизмі дегеніміз – барша əдеби мəтінде

жасырын жатқан (барлық адамдар ойында да дəл солай) гетеросексуалды емес сексуалды жəне

гендерлікболуымүмкінсипаттардыашу.Психологиялықзерттеулеркөрсеткендей,кейбірадамдар

белгілібірдеңгейгедейінкуиржəнегетеросексуалдықалауғақайшыкелетінқұштарлықтысезінеді.

Дивергенцияны (алшақтықты) шектейтін репродуктивті нормаларды сақтауды қамтамасыз ететін

мəденизаңдардыұстанбағанкезде,гендерлікпен сексуалдық бұданда еркін əріəртүрлі,көптүрлі

жəне полисипатты болуы мүмкін. Қоршаған табиғат əлемінде гетеросексуалды репродукция –

азшылықтың формасы. Белгілі бір деңгейде, куир – биологиялық норма, ал репродуктивті

гетеросексуалдық,керісінше,аберрация(ауытқу).

Кіші «а» объектісі (objet petit a) – Жак Лаканның баланың ана құшағында болған кездегі

нарцистік сезімін қайта қалпына келтіруге деген тілегін сипаттау үшін ойлап тапқан термині.

Мұндай тілек қашан да метаформалық сипатта болады (қиялдағы объектінің орнында – анасы

немесе«үлкенА»,анасыфранцузтілінде–аutre).Оныңүстінебаланыңбасқақайтілегініңобъектісі

дедəланасыныңқұшағындаболуғадегенұмтылысынатеңкелеалмайды,сондықтанбаланыңтілегі

əрдайым қиялындағы бір-біріне ұқсас объектілерден құралған метонимия тəрізді тізбекпен келесі

метонимияға ауысып отырады (кеме «желкенге», бүтін бөлшекке айналғандай, «кіші а» (petit a)

объектісідетеканаға(аutre)дегенұмтылыстыңбірбөлшегісекілдіғанаболады).

Қайта анықтау, қайта анықталған (overdetermination, overdetermined) – санадағы оқиғаның

қалайшабірнешесебебіболатынынақатыстыЗигмундФрейдтіңтермині.Фрейдтүстердісараптау

кезінде түс көрудің сегменттері əртүрлі қайнар көздерде келтірілгенін байқаған. Бұл термин,

тұтастайалғанда,«бірнешеретанықталған»дегенмағынадапайдаланылады.

Қалдық(remainder,incalculability).БұлтерминдіЖакДерридаалғашрет«Глас»еңбегінде(1974)

қолданды. Қалдық кез келген мəтіннің толық жəне тұтастай мағыналық есебінен тыс қалған

семантикалық сілтемелеріне қатысты. Өйткені мұндай есепке алынбай қалғандардың есепке

алынбаушегінденемесешекарасындаайырымы (дифференциация)жасалуы тиіс.Бұл – «қалдық»

құрылымдық,бірақоныигерумүмкінемес.Олесептентысқалады.

Қиялдағы,шынайы,символдық(imaginary,real,symbolic).ПсихоаналитикЖакЛаканүшінэго

(тұлғалық «Мен») деген – елес. Ол өзінің шешімін бейсаналы түрде ұға алмайды. Дегенмен жат

күштер арқылы қалыптасқанына қарамастан, «эго» өзінің жеке жүріс-тұрысын бейне бір тікелей

бағыттап отырғандай көрінетін осы «даралық» деген иллюзияны қолдайды. Лакан үшін мұндай

иллюзия – «қиял». Өйткені баршамыздың ішіміздегі «Менге» толықтай кірігіп кеткен иемденудің

алдамшыиллюзиясыныңкүштілігісонша–өміріміздіқалыптастырып,қалауларымыздыбасқаратын

бейсанакүштердің«шынайы»,терең«құдығына»жанасаалмаймыз.Соданбері«қиял»терминікез

келген сандырақ секілді мəдени жүйені атау үшін жалпылық сипат алды. Мысалы, «ұлттық

мемлекет қиялы» сияқты. Лаканның сөздік қорындағы келесі бір негізгі термин – біздің

даралығымызды құрайтын жəне өмірдегі рөлімізді анықтап беретін əлеуметтік-мəдени саланың

белгілеріне қатысты «символдық» термині. Ер бала анасына қатысты қалауын əкесінің

кастрациясынан қорқып, анасымен сезінген одақты құрбандыққа шалуды үйреніп, бейсана ерік-

күшін тұншықтырып, оны белгімен алмастырған кезде (əрдайым діттелген нысанның жоқтығын

көрсететін белгіге айналады) символдық тəртіп алаңына кіреді. Оның өмірі енді осы одаққа қол

жеткізуде ешқандай табысқа жетпеумен, белгіден белгіге дейін метонимия жəне метафора

айналасында өткен сағынышты мұңмен, яғни белгіден шынайы объектіге ешқашан өтпеумен,

jouissance немесе шат-шадыман күйде анасымен қауышуға ұласуымен айқындалады (əйелдер

тəжірибесінеқатыстымұндайсалыстырумоделінЛаканжасапшыққанжоқ).ФрейдпенЛаканның

айтуларынша, символдық үлгі, сонымен қатар, бəріміз айналысып жүрген психикалық

тұншықтырудың да моделі. Əлеуметтік əлемде қалыпты ережелерге байланған жүріс-тұрыс

тəртібімен өмір сүру үшін біз лəззат алуға деген түйсігімізді жəне зорлық-зомбылыққа деген

ниетімізді тұншықтыруға көніп, орындауға тиіспіз. Мұндай тұншықтыру, Лаканның ойынша,

символдық,өйткенібелгінемесесимволбелгіленгеннысанныңжоқекенінбілдіреді.Белгідегеніміз

– сана мен бейсана (психикамыздағы тұншықтырылған элементтер орналасқан орын) арасындағы

айырмашылықты көрсететін модель. Сонымен қатар, бұл – тұншықтыруды жүзеге асыратын

механизм.Өйткеніөміріміздебелгілерменсимволдарғаназарымыздыбағыттапөтеміз.Оларбіздің

қалауымызды,үрейімізді,сағыныштымұңымыздышағылыстырыпкөрсететінайнаіспеттес.Нақты

бір көлікті меншіктеу əрекетінің өзі біз саналы түрде қол жеткізе алмайтын, сол үшін

тұншықтырылғанэлементтерменсипатталатынэмоциялықкүйдіңсимволынаайналады.

Қоғамдықсала(publicsphere). ЮргенХабермастыңбұл терминіазаматтардыңқоғамның саяси

қимыл-қарекетінеықпалететіндеймежедеталқылауменпікіралмасуғақатысатынқоғамдықталқы

саласына қатысты. Хабермас мұның пайда болуын Батыс Еуропадағы жаңалықтарда, кофе-

мейрамханалармен журналдарда т.б. орындардақоғамдықталқылауларерекшебелеңалған ХVІІІ

ғасырдыңсоңынажатқызады.

Құзыретті қауымдастық (interpretive community) – белгілі бір əдебиетті түсінуге құзыреті

жететіннемесеерекшебіліктілігібаржəнеоқулары мəтіндітиянақтауғакөмектесетіноқырмандар

тобы.ОғанмысалретіндеМилтонның«Жоғалғанжұмағының»(ParadiseLost)алғашқыбасылымын

алсаболады.

Құрама(assemblage). Жил Делөз бен ФеликсГуаттарибұл терминдібірегейəртектіэлементтер

біріктіретін болмыс түрін атау үшін ұсынған. Біздің денеміз де ақыл-ойымыз сияқты құрама

(Assemblage).

Логоцентризм(logocentrism).БұлтерминдіЖакДерридабатысеуропалықфилософиядəстүрінде

ақылды ақиқаттың өлшемі ету үрдісін сипаттау үшін қолданған. Платоннан бастап Гуссерльге

дейінгі идеалистік дəстүрде ақыл немесе логос жаттанған ақиқатты таза идея ретінде тануға

қабілеттібопсуреттеледі.

Матерализм(materialism)–материалдықəлемнентысешнəрсе,əсіресе,руханиəлемжоқдеген

философиялықұстаным.

Мәдени капитал (cultural capital) – əртүрлі экономикалық таптарда туындайтын символдық

тауарлармен артықшылықтар (мысалы,таңдаулыбілім түрінің бірін игеруге қол жеткізусияқты).

Пьер Бурдьенің айтуынша, бұл тауарлар қаржылық капитал сияқты əркелкі дамиды жəне бір

əлеуметтік-экономикалық тапты, оның белгілі бір эстетикалық шешімді қаншалықты жақсы

қолданғандарынақарай,екіншісіненажыратуғакөмектеседі.

Мәдени материализм (cultural materialism). Раймонд Уильямс бастаған бұл əдеби зерттеулер

қозғалысы барлықназардынақтыəдеби еңбекпенолөмір сүріп жатқанмəденитарихқа аударды.

Бұл–материалистікұстаным,өйткеніолжұмыс,сондай-ақэкономикалықтаптардыңшынайылығы

менолардыңөмірімізгеəсерітəріздііргеліфизикалықэлементтержəнеөмірпроцестерінеқатысты

марксистік ұстанымға жақын. Өзінің əйгілі зерттеулерінде Уильямс елдегі жағдайға байланысты

немесе соған қатысты жазылған ағылшын əдебиеті мен қала өміріне қатысты əдебиеттердің

арасындағыайырмашылықтықарастырды.

Мәтін, мәтіндік (text, textuality). Жак Деррида адам əдебиеттегі мəтіннің мағынасына ұласып,

айтылған дүниенің соңына жеткенде, əдеби мəтіннің сөздік құрылымынан шығармадағы идеяға

немесе шығарманың мəніне немесе референтке (мысалы, автордың өміріне) өтер болса, фактілер

текстураныңбір түрінен екіншісіне,референттің біріненекіншісіне өтеді дегенді алға тартты. Біз

мағыналықпроцестерменқұрылымдарəдебишығармашеңберіндеғанааяқталадыдепойлаймыз,ал

оның сыртында тұрған дүниелерді «шынайы», «мəнді», «материалды», «тарихи», «əлеуметтік»,

«семантикалық»,«концептуалды»жəне«биографиялық»т.б.депойлаймыз.Бірақсыртқыəлемдегі

бұлзаттардыңбарлығыныңəдебимəтіндегітекстураданешқандайайырмасыжоқөзіндіктекстурасы

бар.Олардыңбарлығымəтіндегідей бір-біріменбайланыстыжəнеəрқайсысы өз кезегіндесыртқы

көрінісі үшін маңызы зор тағы бір бөлшекпен байланысып тұрады. Əлем əдеби мəтіннен өзгеше

емес.Оныңтекстологиясыбар.Біздифферанциалдықатынастанөтеалшақкейіптесанамыздағана

өмірсүретін«шынайы»ақиқатбардепойлаймыз.Бірақбұл–жаңсақтүсінік.

Медиация (mediation) – диалектикаға сəйкес кез келген ақиқатты тану үшін оны басқа бір

ақиқатпенсалыстыру.Адамсанасыақиқаттытекшектелгентүріндеқабылдайды(немесеөздігінен

қабылдайды). Диалектикалық талдауға сəйкес, ақиқат басқа бір ақиқатпен салыстырғанда немесе

басқабірақиқаттытерістегенкездеғанабірқасиетіненекіншібірқасиеткеиеболады(медиацияға

түседі).Мəселен,сототырысыныңбөлмесібірқарағандақарапайымбөлмеболыпкөрінуімүмкін,

бірақ, шындығында, ол бөлмеде заң құжаттары бар, өзіндік қалыптасқан принциптері мен

тұжырымдарыбар, солзаңдармен тұжырымдардыжүзеге асыратынөзіндік тұтастай қоғамы бар,

яғнибөлмесоларарқылыбірқасиеттенекіншібірқасиеткеиеболыпотыр.Гегельдіңойынша,біз

кез келген ақиқатты тек жалпы əрі тұтастай сипатта түсінуге қабілеттіміз: ол ақиқатты тек бір

қасиетіненекіншібірқасиетінеөткендеғанатолықтүсінеаламыз.

Металепсис (metalepsis) – себеп бойынша ықпалға берілу. Мысалы, кедейлік көптеген

адамдардың крахмал мен қанттан жасалған тағамдарды шектен тыс көп тұтынуға мəжбүрлеп,

олардың толысып кетуіне себепші болады. Ал бұдан соң консерваторлар кедейлерді парықсыз,

жауапсыз,құрдымғакетуінеөздерісебепкер,кедейліккелайықдепсипаттайды.Олардыңденетұрқы

моральдық ұстанымдарының жоқтығын көрсетеді. Сөйтіп, кедейліктің салдары оны ақтап алушы

себепке айналады. Керісінше, бай адамдар жоғары білім алып, көп нəрсеге қол жеткізеді жəне

капитализмнің əртүрлі салаларын басқара алады. Олар өмірде жолы болған жандар ретінде тілге

тиекетіледі.Бұлсəттіліколардыңбайлығынақтапалатынретроактивтіықпалғаайналады.Жақсы

білімнəтижесіндежеткенкəсібиартықшылықтыңықпалыбайлықтыақтапалатынсебепболады.

Метафизика (metaphysics) – «Болмыс» деген не?» деген сияқты басты, өзекті мəселелерді

қарастыратынфилософия.Бұл,сондай-ақ,идеяларматериядантысөмірсүредідегентұжырым.

Метис (mestizo, mestizaje) – испан тілді байырғы халық пен ақ нəсілді халықтың бірегейлік

элементтерінбойынасіңіргенараласэтностықтұлға.

Метонимия/метафора(metonymy/metaphor).Риторикалықметафора–заттыалмастыратынбейне.

Лингвистикадаолкезкелгентерминділингвистикалықтізбектіңкезкелгеннүктесіндеауыстыруға

мүмкіндікберетінвертикалдыөзекпенбайланыптұрады.Метонимия–жақынтерминдергесілтеме

жасау арқылы жасалған бейне. Лингвистикада оны сөз таптарын бір-бірімен тізбек арқылы

байланыстыратынгоризонталдыөзекдепатайды.

Мимесис(mimesis)–шынайыөмірдіөнерденемесеəдебиеттеимитациялау.

Модерн, модерндік, модернизм (modern, modernity, modernism). Əдебиет тарихында Ренессанс

дəуіріненкейінгі,1500жылдан1750жылғадейінгікезеңдіқамтиды.Оныромантизмалмастырды.

«Модернизм»ХХғасырдыңбасындағыЕуропадабəрін«жаңаша»жасауғаұмтылған,түріжағынан,

мазмұны жағынан ХІХ ғасыр əдебиетінен əсіресе «викториандық» парадигмадан түбегейлі

алыстаған əдебиетке жəне əдеби қозғалысқа тəн. Кейбіреулер үшін бұл «қарабайыр» тірлікті

зерттеудібілдірсе,біреулерүшінжурналистикағажақындағдыны,алтағыбіреулерүшінсана-сезім

формасын бірінші жақтан зерттей отырып, ХІХ ғасыр «реализміндегі» үшінші жақтан əңгімелеу

парадигмасынан алыстау болды. «Модернизм» орта ғасырдан бергі тарихи кезеңде пайда болды.

Cондай-ақ бұл кезеңде капитализм мен өкілетті демократия институттарының дамығандығын,

биліктің дін үстемдігінен қол үзіп, ғылым мен зайырлы рационализмге баса көңіл бөлген өмір

салтынаауысқанынайрықшаатапайтқанжөн.

Нарратология(narratology).НарративтізерттеуВладимирПропптың«Ертегіморфологиясынан»

басталды. Пропп халық ертегілерінің сюжеттік құрылымын зерттей келіп, олардың баршасына

«қаһарманныңсапарғааттануы»,«алғашқыерлігінкөрсетуі»,«тосынсыйғаиеболуы»т.б.сияқты

cюжеттік элементтер ортақ болып келеді деген қорытындыға келді. Əдетте оқиғаның элементтері

немесе«қызметі»дəлосындайретпенқұрылады.1960–1970жылдарыЦветанТодоров,ЖерарГенет

жəне Клод Бремонд сияқты еуропалық структурализм сыншылары (структурализмді қараңыз)

шығарма баянын зерттеуді жəне теориялық тұрғыдан пайымдауды одан əрі жалғастырды.

«Тыңдаушы» немесе баяндаушы əңгімелеп отырған кейіпкер əрекеті арқылы нарративтің нақты

элементтеріайқындалды.

Негативтідиалектика(negativedialectics).T.Адорнофилософияəлемніңақиқатынжүйелітүрде

анықтап беретін əмбебап тұжырымдаманы табуға болады деген бағытты ұстанып кетті деп

есептейді. Осылайша заттар əлемінде өзіне тəн қалыпта тұжырымдық мəнге байланбай-ақ,

дөңгеленіп тұрған тіршіліктің шартты, материалды, дифференциацияланған қыры құрбандыққа

шалынды. Олардың тіршілігі даралық ретінде тұжырымға сыймайды, түсіндірілмейді. Aдорно

философия заттардың шартты, негізсіз əрі күрделі материалдық шындығын қандай да бір

тұжырымдамалық түйінге, ортақ заңдылыққа, жалпылама сипатқа немесе даралыққа тіремей

қарастыруғаденқоюытиісдепсанады.

Неолиберализм (neoliberalism) – еркін сауданың немесе «еркіндіктің» (liberty) экономикалық

доктринасы, тұңғыш рет ХІХ ғасырда басымдыққа ие болған (сондықтан «nео» делінеді) бұл

доктрина меркантилизмге немесе мемлекет яки үкімет билігі арқылы монополияларды пайдалана

отырып, экономиканың бөлшектерін басқаруға қарсы қойылды. Абсолютті еркін экономикалық

нарық доктринасы 1970 жылдары қайта жанданды жəне ол капитализмді мемлекет тарапынан

реттеуді қысқартуға, отандық салаларды ғана қорғайтын тарифтер қабылдауға жол бермейтін

халықаралық сауда келісімдерін жасауға, жұмысшылар мүддесін қорғайтын кəсіподақ қызметін

шектейтініс-шаралардыазайтуғамұрындықболды.

Новум (novum). Эрнст Блохтың бұл термині қазіргі қоғаммен салыстырғанда мүлдем жаңа

дүниенісипаттайды.Əдетте,ғылымифантастикасаласындағығалымдардыңшығармашылығындағы

утопияныбейнелеуүшінқолданылады.

Нысаналы қарым-қатынас (object relations) – инстинкттер мен əрекеттердің рөлін төмендете

отырып, мұның орнына тұлғаның қоршаған ортамен əсіресе анасы секілді алғашқы

қамқоршыларменқарым-қатынасынаденқоятынпсихологиялықмектеп.

Оқиға(event)құрылымнанбөлек.Оқиғатекбірретжалтетіпкөрінедіде,жоғалыпкетеді.Оның

болуы– тосын жəне қайталанбас төлтума. Ол тұрақты емес. Керісінше,құрылым өзіншежалғаса

береді, қайталанады жəне тұрақты дамиды. Бұл түсінік постструктурализмнің бар болуы –

табиғатынан тұрақсыз жəне субъекті мен белгілі бір объектіні тану жөніндегі дəстүрлі

философиялық түсінікке жанаспайды деген тұжырымның бір бөлігі. Олардың пікірінше,

шындықтыңөзібірдентанылатынбарболуқұбылысыретіндепайымдалуымүмкін.

Оқшауланғанегемендік (sovereign exception) – ДжорджоАгамбеннің ерекше жағдайлардағы –

лагерьлер, түрмелер тəрізді оқшауланған аймақтардағы – қоғамнан аласталған босқындар,

баспанасыздар,жазағакесілгендерсияқты,егемендіаймақөмірінеқатысуданбас тартқандарүшін

құқықпен байланысты заңды əрекеттер аясын қарастыратын, егеменді үкіметтер құрылымын

сипаттауүшінқолданғантермині.Мұндайаймақтағылардыңешқандаймəртебесіде,жалпықоғам

өміріне қатысы да жоқ.Олар мінез-құлық ережелеріне негізделетін əлеуметтік тəртіп енгізілгенге

дейінгітіршіліктіңтабиғижағдайындаөмірсүреді,былайшаайтқанда,«лыпасызөмірге»(barelife)

түскен.

Оқырманзердесі(readerresponse)–əдебиеттегіоқырманныңмəтіндіқалайқабылдайтынынаден

қоятын жəне оқырманға немесе болжанған оқырмандарға ұсынылатын мəтіндердің аспектілері

туралы теория. Стэнли Фиштің айтуынша, Милтонның «Жоғалған жұмақ» деген ұзақ поэмасы

оқырмандыкейіпкерлеріменжəнеоқиғажелісініңтартымдылығыменбаурапалған.Поэмағибраты

текидеяретіндеғанаемес,оқырмандардыоқуға,ойлануғажəнеөздерінбелгілібірбейнедесезінуге

мəжбүрлеген мəтінмен индукция əрекеті ретінде де берілген. Фиш барлық əдеби шығармалар

мəтіндегі оқырмандарға арналған толғамдарға адекватты жауап беруге қабілеті жеткілікті

оқырмандардың сауатты қауымдастығын меңзейді деген ұстанымнан танбаған. Уольфганг Яусс

əдебимəтіндердіңоқырмандарқойғансұрақтарғажауапберетінжəнеолқылықтардытолықтыруға

қатыстысұрақтарқоятын«босорындары»боладыдеген.Оқу–динамикалық,интерактивтіпроцесс.

РоманИнгартен«оқырманоныоқузердесіне,қиялынасалып«нақтыламайынша»,шығарматолық

игерілген болмайды» деп пайымдаған. Джейн Томпкинс сияқты басқа сыншылар оқырмандарға

əлеуметтікжəнетарихитұрғыданқарастыруғаталпынысжасап,белгілібіртарихисəттердегіəдеби

мəтіндердіңпайдаболуынабайланыстыоқырманзердесініңқалыптасуынзерттеді.

Онтотеология(onto-theology)– Жак Дерриданың діни сана-сезімдегі ақиқатты заттарда немесе

идеяларда болады деп айқындайтын философиялық түсінікке атау беру үшін ойлап тапқан сөзі.

Мұндай сенімнің ерекшелігімынау – барша «бар болуды» тудырып, оны деонтологияландыратын

немесе өзінен бұрынғы ешқандай қолдау мен анықтамаға ие емес өзіндік заттың тұрақты сипат

табуынакедергікелтіретінкеңістікпенуақытқозғалысынқабылдамайды.

Онтология(ontology)– болмысфилософиясы.Бұлкөбінесетрансформация,пайдаболу,өзгеріс

т.с.с.құбылыстардықабылдаудангөріоларғақұрылым,тəртіпорнатуғатырысатынконсерваторлық

ұмтылыспен байланысты философия. Əлеуметтік құрылым нысандарының табиғатына гендерлік

даралықты телитініміз тұрғысынан келгенде, «Онтологияландыру» сыни пікірталас тұрғысынан

қарағанда,жағымсызмағынағаие.

Ориентализм (orientalism) – Эдуард Саидтың Англия тəрізді отарлаушы елдердегі Үндістан

сияқты отарланған елдерге қатысты зерттеулер жиынтығына байланысты қолданған термині. Бұл,

соныменқоса,жатбіреудістереотиптерқалыбынасалыптүсінугебейімғылымиқатынасқакіріккен

ұстанымдарғадақатыстықолданылады.

Отаршылдық (отарлық), постотаршылдық (постотарлық) (colonialism, post-colonialism).

Еуропаелдерініңөзгеелдерменхалықтардыжаулапалып,оларданқантқұрағы,какао,отынжəне

жануарлартерісісияқтытабиғиресурстардыалумақсатындаотарларынаайналдыруыXVғасырдан

басталады.XXғасырдыңаяғынақарайкөптегенбұрынғыотарұлттарменелдертəуелсіздіккеқол

жеткізді.Отарлықтанпостотарлыққадейінгімəдениөзгерістердізерделеу«постотарлықзерттеулер»

депаталады.

Өзгешелеу (остранение; ағыл. – demiliarization, estrangement) – орыстың формалист сыншысы

ВикторШкловскийдіңпоэзияныңқабылдауменойдыңқарапайымқалыптыүлгісінқалайбұзатынын

сипаттайтын термині. Поэзия біздің ырғағымызды немесе əлемді əдеттегі қабылдау үлгімізді

күшейтеді де, таныс заттарды бейтанысқа айналдырады. Шкловский Толстойдың оқиғаны аттың

көзімен,ойыменбаяндаустратегиясынмысалғакелтіреді.

Өзгешелік(alterity).Сөзбе-сөзаударғанда«өзгешелік»дегенгекеледі.Бірнəрсежекемағынағаие

болуүшін басқанəрсемен байланыста болу керекдегенидея. Олардың ұқсастығы салыстырмалы

болады.

Өзек, өзексіздендіру (center,decentered). Жак Деррида сияқты өзексізденген постструктуралист

ойшылдар философияның құндылықтар жүйесінде өзек немесе діңгек іспеттес қызмет атқаратын

елеусізнормалардыңбарекенінбайқаған.Оныңеңбектерімұндайқұндылықтаржүйесіныдыратты,

сондықтан нормаларды «өзексіздендірді». Ол көбінесе философиялық мəтіндердің ұшығынан

елеусізсияқтыкөрінгенметафорасияқтыэлементтертауыпотырды,бірақолнұсқағанэлементтер,

шынмəнінде,айрықшамаңызғаиеболды.

Өндірістіктәсіл(modeofproduction).Марксистерүшінəрқоғам–өндірістіктəсіл.Олалғашқы

тұтыну заттарын өндіруді ұйымдастырудың белгілі бір амалдарынан тұрады. Өндірістің көне

тəсілдеріқұлеңбегіне,ортағасырлықэкономикасенімменжауапкершіліккенегізделіпқұрылды.Ал

капитализм байлықты əділетсіз бөлетін жалдамалы еңбекке арқа сүйейді, сондықтан да өндіріс

тəсілінің экономикалық таптық жүйесі өзін ұлғайтып, тұрақты боп қала беретін секілді көрінеді.

Əрбірөндірістіктəсілрөлдерменсыйақыныəділетсізбөлугенегізделгенжəнеолардыңəрқайсысы

осыəлеуметтікөндірістікқатынастарменанықталатынөзалдынатаптықсипатқаие.

Паноптикон(panopticon).М.Фукоазаматтармінез-құлықнормаларынүйренетінжəнекапитализм

талаптарынқалтқысызсақтауүшінполицияныңараласуынқажететпейтінқазіргіқоғамдысипаттау

үшінтүрменіңосындайидеалмоделінқолданған.Үлгіліпаноптикалықтүрмедекүзетшілердіңбірі

Джереми Бентама камералардың көмегімен, барлық тұтқынды кезек-кезек бақылай алады.

Тұтқындар өздерін қай мезетте бақылайтынын білмегендіктен, өздерін бақылап тұрғандай жақсы

ұстауға тырысты. Капиталистік қоғамда да біз дəл солай айналамыздағы қоғамның нормасына

сəйкескелетінережелердіүйренеміз,өзіміздібақылаймыз.

Парадигма,парадигматика(paradigm,paradigmatic)–лингвистикадабір-бірініңорнынажүретін

сөздержиынтығы.

Перформатив, перформативтік (performative, performativity) – британдық философ Джон

Остиннің «Сіздерді ерлі-зайыпты деп жариялаймын» деген сияқты дүниеге өзгеріс əкелетін

мағынадағытіркестердіатауүшінойлаптапқантермині.Сөздерəлеуметтікинституттардықұрады.

Ол осындай сөздердің ауқымды топтамасын «сөйлеу əрекеті» деп атады. Соған сүйенген Джудит

Батлергендерлікбірегейлікмəденигендерлікидеалдыдаралауғанегізделгенінатапкөрсетті.Гендер,

бір жағынан, сөйлеу əрекетіндегі термин мағынасының, перформативті идеалдың жүзеге асуы;

гендерлікбірегейліккетəнəрекеттіжүзегеасырады.

Постмодернизм(postmodernism)–тарихикезеңəріпостструктурализмніңбасқашаатауы.Екінші

дүниежүзіліксоғыстанкейінгіАҚШ-тағымəденидəуірдесуретшілерменжазушыларжоғарыжəне

бұқаралықмəдениетарасындағышекараныбұзып(мысалы,«сорпабанкаларын»дасуреткесалды),

əртүрлістильдерменжəнеөнердіңəрқилытұжырымдамалықтүрлеріменеркінтəжірибелержасады.

Əдебиеттепостмодернистікжазбаларəдебитехникаларға,бұралаң(сызықтықемес)баяндаулармен

пародиялық əсіре бейнелеулерімен көзге ұратын өзгешеліктерімен көрінді. Оған мысал ретінде

Томас Пинчонның «Лот 49-дың көз жасы», Джон Барттың «Серкебала Джайлс» жəне Дон

Делиллоның«Ақшуыл»шығармаларынайтуғаболады.Кейбірмарксистерпостмодернизмтерминін

АҚШ сияқты дамыған капиталистік елдердегідей жаппайөнім өндіруден қаржылық капитализмге

өтуді сипаттайтын капитализм кезеңін атау үшін қолданады. Олардың ойынша, мəдениет осы бір

өтпелікезеңменастасыпкеттіде,маңызытөмендеп,барыншабаянсызқалыпқатүсті.

Постструктурализм (post-structuralism) – 1960 жылдардың соңынан басталып, ғасыр соңына

дейін жалғасқан, бұрынғы философиядағы беделді ақиқатты танудың дəстүрлі жолына балама

ретіндесемантикалықмүмкіндіктердібелсендіыдырату,дəстүрлібірегейліктүрлерінжоққашығару,

иерархиянықұлату,айырмашылықпенажырауғанақтыанықтамабергенфранцузойлаужүйесіндегі

қозғалыс. Оныңбасты қозғаушысы – Жак Деррида. Оның батысеуропалық философияның негізгі

тұжырымдарының тұрақсыздығына қатысты алға тартқан дəлелдері айналасындағы Ю.Кристева,

ЛюсИригарей,ЭленСиксу,Жан-ФрансуаЛиотар,РоланБартжəнеЖилДелөзсияқтыойшылдарға

айтарлықтайəсеретті.

Реификация (Жаттануды қараңыз) (reification) – жұмысшылардың бойындағы күш-қуатының

еңбек арқылы капиталистерге тиесілі тауарға қалай айналатынын білдіретін марксизм термині.

Осылайшажұмысшылардыңкүш-қуатыобъектіге(res–заттарменобъектілергеқатыстылатынсөзі)

айналады жəне басқаадамдардың иелігіне беруүшін олардантартып алынады. Жұмысшылардың

өмірінақтызатқаайналады.

Ризома(rhizome)– жербедерініңастыңғықабатындакөлбеужатқантамырлыжүйе.ЖилДелөз

бен Феликс Гуаттари мұны материалдық шындықтың қалай əрекет ететінін жəне жазу ісі қалай

жүретінін сипаттау үшін метафора ретінде қолданған. Жазу шындықтың діттегенін жинақтап

бермейді,оныңорнынасемантикалық,эмоциялықжəнематериалдықəсердіөрнектептаратады.

Сектораралық (intersectional, intersectionality) – əйелдердің, гомосексуалистер мен гендерлік

азшылықтың жəне түсі бөлек адамдардың маңызды пікірлерінің сингулярлық еместігіне жəне

қажеттібайланысыменкүрделілігіненазараударатынфеминизмменсынинəсілдіктеорияныталдау

тəсілі.

Семиология,семиотика(semiology,semiotics)–таңбаларжəнеолардыңқалайжұмысістейтінін

зерттеу.

Символдық тәртіп (symbolic order). Жак Лакан ақылымыз жете бермейтін сананың елес

кеңістігіндегі нарцистік, эгоның тұтастық пен кемелдік ауқымын тежеп отыратын сезімдік

қабылдауларға сергектік танытып, төзім беретін инстинкттер мен қозғаушы күштерден

(невротикалық симптомдар секілді мінез-құлық белгілері арқылы білінетін бұл қозғаушы күштер

мен инстинкттер өмір салтымызды қалыптастырады) тұратын нақты физиологиялық табиғатымыз

бен ішкі əлеміміз сыртқы көрінісін табатын дүниені айтады жəне бірегейлігіміз бен өмір

салтымыздағы сырттан таңылатыншарттар, қағидалар, рөлдер менүміттер арқылы қалыптасатын

символдық патшалық арасын ажыратып көрсетті. Көрсетілген тəртіп бойынша, біздің мінез-

құлқымызжоспарменəрітыйымдармен,инцесткеқарсықағидаларменсырттантаңылғангендерлік

даралық шартысекілдірұқсатжəне табуларменшектелген.«Символдықтəртіп»терминікөптеген

жылдарбойысыниеңбектерде«қоғамжекетұлғаларғақалайəсеретеді?»дегенмəселегеқатысты

марксистікəрігендерліктеорияныңмоделіретіндеайналыстажүрді.Бертінкеле,əлемдегіақнəсілді

жəне гетеросексуалдық қалыптарға айтарлықтай сай құрылған прокапиталистік тұрғындардың

арасында тұлғаның өз орнын анықтауын экспрессивті жолмен жеңілдететін һəм репрессивті

(тұншықтыру)түрдеқиындататынсыртқыəлемэлементтерінсипаттауғадейінұласты.

Симулякр (simulacrum) – көшірме деген мағынаны білдіретін грек сөзі. Жан Бодриар қазіргі

мəдениет шынайылықты образбен алмастырған, сондықтан соғыстың қасіреті мен сұмдығы

адамдардың жанын ауыртып, үрей туғызбайды дегенді алға тартты. Керісінше, бейнелердің

шынайыланыпкеткенісонша–бізсоғыстыбұқаралықақпаратқұралдарындағыбейнеарқылыжете

танимызжəнесоларқылы«əсірешынайы»əлемтүсінігіндамытамыз.

Синтагма, синтагматикалық (syntagm, syntagmatic) – cинтагма тілдің сызықтық немесе

уақыттық өлшеміне қатысты термин. Синтагма – синтаксистік жүйемен құрастырылған сөз

таптарының қатары, ал синтагматикалық сөздердің синтаксис ережелеріне сəйкес қиысуына

байланысты.

Синхрондылық,синхронды(synchrony,synchronic)–лингвистикадағытілдіңкеңістіктікөлшемі.

Кезкелгенмезеттетұтастілнақтысөйлеубарысындакөріністабады.Бұлтерминдиахрондыcөйлеу

жағдайындакезкелгенфункцияныатқараалатынмүмкіндіктердиапазонынадақатысты.

Спектакль (ойын-сауық)қоғамы (society ofthe spectacle) –Ги Дебордыңтоғышар тұтынушы

образында көретін, қоғамның шынайы тұншықтырушы сипатын таңғалыс сезімін туғызу арқылы

көлегейлейтінзаманауикапиталистікқоғамбейнесіүшінқолданғантермині.

Спектр, спектрология (specters, spectrology). Жак Деррида өзге міндетті түрде өздігінен

дараланған немесе дəл сондай болуы тиіс дегенді білдіретін əдісті атау үшін енгізді. Өткен шақ

қазіргі шаққа орнығады немесе ізіне түседі, ал қазіргі шақ болашаққа бағдар сілтейді. Өзге

коммуникативтіден бастап, психологиялыққа дейінгі əртүрлі тəсілдермен орнығып алады. Ал

феминистер гендердің материалдық тұрақсыздығын зерттеу үшін «спектрология» терминін ойлап

тапты.

Структурализм(structuralism) – швейцариялық лингвист Фердинанд де Соссюрдің идеяларына

негізделген критицизм мектебі. Құрылымдық лингвистика сөздердің сөз таптары ретінде қызмет

етуіне мүмкіндік жасайтын тіл бөліктері арасындағы қарым-қатынасқа ден қойды. Құрылымдық-

əдеби сыншылар əдебиетті де тіл тəрізді бөлшектер арасындағы қарым-қатынас арқылы əрекет

ететінжүйе ретінде қарастырудыжөн көрді.Мəселен, нарративті көркемшығарманыңдиахронды

немесеуақыттықжəнесинхрондынемесекеңістіктікөзегібар.Баяндаудыңəрсəтімүмкіндіктердің

біреуінтаңдаудантұрады(бұлтаңдауды,былайшаайтқанда,парадигмаларжиынтығыдеугенемесе

ықтималəрекеттерарасындағынұсқалартобыдеугедеболады).

Субалтерн(subaltern) – үндітанушы ғалымдардыңсол елдегі бағынышты халықтардың төменгі

касталарыменəлеуметтіктапмүшелерініңсипаттамасынжасауүшінойлаптапқантермині.

Таңба, таңбалаушы, таңбаланушы (sign, signifier, signified). Таңба – мақсаты мен функциясы

басқабірдүниегебағытталыптұратынбелгілеуші.Барлықтілдыбыспенжазусимволдарысекілді

таңбалардан тұрады. Швейцариялық лингвист Фердинанд де Соссюр вербальды таңбалардың екі

түрлі аспектісін ажыратып көрсетеді: таңбалаушы немесе дыбыстық бейне жəне таңбаланушы

немесементалдытұжырым.Тілдегібарлықтаңбалареркін,бұлдыбыскезкелгендүниегебағыттала

аладыдегендібілдіреді.«Ағаш»(Tree)сөзімаңыраптұрған,жүнібартөртаяқтымақұлықтыбілдіруі

де мүмкін еді. Сондықтан кез келген мағына шартты, мəселе келісімде жатыр. Тілдегі барлық

таңбаның функциясы мен мағынасы болады. «Қой» (sheep) сөзінің мағынасы мен қызметі басқа

емес, дəл осы жануарды білдіруге арналған. Басқа тілдердегі басқа таңбалар, мысалы, француз

тіліндегі«mouton» сөзінің де осындай мағынасы баржəне дəл осындай қызмет атқарады. Барлық

таңбалаушы мен таңбаланушы өзіне жақын элементтерден айырмашылығы айқындалып, даралық

сипатқаиешынжырбойындаөмірсүреді.«Тегіс»(flat),«егеуқұйрық»(rat)жəне«мысық»(cat)тілде

бір-біріненайырмашылығынақарайдаралыққаиеболады.Оларжеке;даралықфункционалдыжəне

мағыналық дарытатын тілдік қатынастың тұтас жүйесінсіз мағынасыз болып қалады. Бұл –

«диакритикалыққағида».

Тарихи материализм (historical materialism) – адамзаттың өмірі тарихи уақытта өтіп жатқан

физикалық процесс ретінде жақсы түсіндіріледі деген марксистік идея. Материалистік түсінік

адамзаттың болмысын сипаттайтын нақты əлеуметтік, саяси жəне экономикалық шарттарға

басымдық береді. Бұл əдіс адамзат тарихы мен қоғамын «еркіндік» немесе «азаттық» сияқты

идеялардың жүзеге асуы ретінде көрсететін идеалистік ұстанымнан өзгеше. Мұндай идеялар

əлеуметтік болмыстың əсіресе марксистер үшін жұмысшыларды еркіндігінен айыратын, жалақы

құлдығының формасы саналатын капитализм кезінде əлеуметтіктіршіліктің нақты формаларымен

қарама-қайшылыққатүседі.

Тауар (commodity) – Маркстің еңбекпен жасалатын өнімді белгілеген термині. Мысалы,

капитализмкезіндегібазардасатылатынаяқкиім.Олшикізаттауарларынтекнарықтықайырбасқа

негізделген пайданың сиқырлы көзі деп есептеді. Ал, шын мəнінде, тауарлардың адам еңбегімен

жасалғаншынайықұндылығыжетебағаланбай,қалысқалады.Пайдажұмысшылардыңсолеңбегін

толықтөлемеуденқұралады.«Тауарфетишизмін»қараңыз.

Тауарфетишизмі(fetishismofcommodities)–КарлМаркстіңкапитализмдебайлықтауарлардың

базарда сатылу сиқырынан пайда болады деген сенім бар дейтін идеясы. Негізінде, тауарларға

құндылықберіптұрғанжұмысшылардыңеңбегіекенінеешкімназараудармайдыжəнебайлықсол

өтелмегенеңбектенқұралады.Нарықбиржасыкезіндебайлықкөзінеайналатын«үстемеқұн»дəл

осыжұмысшылареңбегіарқылыжасалады.

Телос,телеология(telos,teleology).«Телос»əлдененіңсоңыннемеседіттегенмақсаттыбілдіреді,

ал «телеология» белгілі бір істің соңы мен мақсаттың қалай орындалғанын білдіреді. Көбінесе

жағымсыз немесе сыни тұрғыдан қолданылып, зерттеліп жатқан заттың бірегейлігіне құрметтің

жоқтығын, мысалы, оның қандай екенінен мағынасы тым алшақ терминдер негізінде тану

тенденциясынбілдіреді.

Территориализация (territorialization), (детерриториализация – deterritorialization) – Жил Делөз

бен Феликс Гуаттаридің мемлекет сияқты идеологиялық жəне институционалдық режимдердің

адамдардың əлі айқындалмаған қалаулары мен өмірі барысына қалай бақылау орнататынын

сипаттайтын термині. Молекулярлық деңгейдегі қарымта қимылдар осындай билік режимдерін

детерриториализациялайды. Бұл процесс ұшудың азат етуші жолдары арқылы жүзеге асады. Осы

жолдарды Фрейд көрсеткен Эдип драмасындағы сценарийіндегідей жаңа белгіленген формаларда

ретерриториализациялауғаболады.

Терістеу(negation)–диалектикалықталдаутермині.Терістеуидеяментіршілікиесініңлогикалық

дамуынабайланысты.Қабылдаусезіміоныңтерістеуісаналатынəмбебапидеялардыбілдіреді.«Мен

белгілібірсезімдікқабылдауларғағанаденқоямын»деу«менəмбебапидеяларғаназараударамын»

дегенменбірдей.Гегель«əрбіранықтаманыңөзінетəнтерістеуіболады»дейді.

Тұншықтыру(repression).Фрейдтіңайтуынша,балаөркениеттіөміргеқадамбасушартыретінде

өзінкөрсетуінемүмкіндікберетінбірқалауынанбастартуыкерек.Бұлқалаутұншықтырыладыда,

бейсананыңқұрамдасбөлігінеайналады.

Тұрақтықайталаулар(repetitioncompulsion).З.Фрейдтіңайтуынша,бейсаналықалауменүрей

ешқашанбіржолажоғалыпкетпейтіндіктен,шешілмегенпсихологиялыққиындықтарыбарбіреудəл

солбейсаналыдүниекөріністабатынжəнеүнеміқайталанатынжүріс-тұрыспенəрекететеді.

Тұтастық (totality) – нақты заттар «оларға соңғы мағынаны дарытушы «тұтастық» арқылы

толыққандысипаттабатынүлкенірекбірагрегаттыңбөлшегіретіндеқарастырарболсаққанамəнге

иеболады»дейтіндиалектикалықпроцестіңнəтижесінетабантіреушімарксизмтермині.Онореде

Бальзактың əрбір романы XIX ғасырдың басындағы француз өмірінің белгілі бір ықшамдалған

шағын картинасын береді, алайда ол шығармалар шағын тұрпатымен тұтаса келіп, сол қоғамның

толықкөрінісінтануғажолашады.

Тұтынуқұны/айырбасқұны/үстемеқұн(usevalue/exchangevalue/surplusvalue).КарлМаркстің

көзқарасыбойынша,нарықтасатылатынтауарлардыңтұтынуқұныбар(мəселен,көліктіжүргізуге

болады),бірақсоныменбіргеолардыңайырбасқұныдабар.Олардыақшағаайырбастауғаболады

жəнебұлнарықайырбасыныңжүзегеасуынакөмектеседі.Тауарлардыңайырбасқұнынасайкелетін

ақшалай эквиваленті болады. Үстеме құн, Маркстің пайымдауынша, еңбек өнімі саналатын

тауарларғақатыстыжəнекапитализмніңіскеасуыүшінтауарғажұмсалатынеңбектіңқұныарзанға

бағалануытиіс.Жұмысшылардыңтауардағынемесесатылымғатүскентауардағырөліменеңбегінің

құнына аз төлеу арқылы капиталистер үстеме құнды өздеріне алып алады. Үстеме құн –

жұмыскерлерге еңбек құнын толық төлемеудің нəтижесінде пайда болатын құн. Бұл – Маркстің

«еңбек құны теориясы». Ол барынша демократиялы жəне эгалитарлы посткапиталистік қоғамда

жұмысшылар өз еңбек құнының толықтай пайдасын көретіндей болады деп сезінді. Еңбек құны

оларғажеке мүлкіретіндеқайтарылып,капиталистердіңменшігіболуданқалады. Жекеменшіктің

жойылуы ретінде қарастырылатын коммунизм (кеңес дəуірінде Маркстің орысшаға сөзбе-сөз

мағынада аударуының нəтижесі), іс жүзінде, жекеменшікті оның иелеріне толықтай дерлік қайта

орнатыпберереді.

Тылсым(uncanny)–ЗигмундФрейдтіңбейсананыңадамішіндеекі«Менді»қалыптастыратыны

жайлытермині.Ішімізгеорнығыпалған,жақын.Бізмұныөзіміздіаңдыпжүретінқорқыныштыелес

секілді ұғамыз. Оның əсерінің салдарын еріктентыс бір əрекеттергеараласқан кезіміздебіз басқа

біреуменқайтасолбірқарым-қатынасқаоралып,дəлсолəрекетпенжүріс-тұрыстықайталамайтұра

алмағанкезіміздеұғамыз.Тылсым(uncanny)–немістіңunheimlichдеген сөзініңаудармасы.Фрейд

бұл неміс сөзінің ішінде «үй» (home) немесе heim деген сөз бар дейді. Сондықтан бұл сөздің екі

түрлі коннотациясы бар: ол бізге ең жақын нəрсеге, біздің үйімізге немесе өзіміздің «Менімізге»

қатысты.

Тіл/сөйлеу (langue/parole) – Соссюрдің лингвистикасындағы тіл жүйесі мен сөйлеу тілі

арасындағыайырмашылық.

Тілек машинасы (desiring Machine) – Жил Делөз бен Феликс Гуаттаридің адам психикасы

айтарлықтай дəрежеде бейтұлғалық жəне саналы «Меннің» немесе субъектінің бақылауында

болмайдыдегенидеясы.Санадантысмұндайтілекмашинасияқтыавтоматтыжұмысістейді.

Фабула/сюжет(соныменбірге,дискурс/әңгіме)(fabula/syzuhet)(alsodiscourse/story).Нарративті

зерттеудешынайыөміроқиғаларыменəңгімеге(сюжетнемесеəңгіме)өзекетуүшінтаңдапалынған

оқиғалар(фабуланемеседискурс)өзарасалыстырыпсараланады.Шынмəнінде,өмірлікоқиғаларон

жылғасозылуымүмкін,алайдафабуланемесебаяндауоныөзесебінелайықтап,бірнешеминутқа

сыйғызуымүмкін.

Фаллос(phallus).Кейбірфеминизмменгомосексуалтеоретиктеріүшіндененіңбірнешетұтаметі

ғанатүккетұрғысыз,алЖакЛаканүшінолүлкенмаңызғаие.Пенистіңмəдениқалыбысаналатын

фаллос – патроөзектік жыныстық-гендерлік империумда гетеросексуал ерлердің психологиялық

даралығына қажетті сексуалды потенцияның символы. Əкесімен даралық сипат табу жолымен

фаллосқа қол жеткізу барша гетеросексуал ер балалардың мақсаты саналады. Осылай əрекет ете

отырып, олар психоаналитиктер «факультатив» (phallicity) деп атаған, эмоциялық əлсіздікті

терістеугеəріөзкүшінесенудіңидеалынаұмтылуғақатыстыжүріс-тұрысынмоделдейді.

Феноменология (phenomenology) – білімнің түп негізі туралы болжамдарға немесе сыртқы

дүниеге сүйенбей-ақ, санадағы объектілер жайлы танымға қол жеткізуге тырысатын философия.

ФеноменологияГерманияда,Э.Гуссерльдіңеңбектеріненбастауалды.ФранцияменШвейцариядаол

Морис Мерло-Понтидің жəне Жорж Пуленің еңбектерінде қоршаған ортадан қалай тəжірибе

жинайтынымызды зерттейтін сана философиясы ретінде көрініс берді. Оны Альфонсо Лингис

сияқтыфилософтаржалғастыруда.

Фенотип (phenotype) – гендердің айқындалуының қосындысы мен қоршаған орта əсерінің

нəтижесінде ағзаның қабылдайтын формасы. Ағзаның генотипінен немесе тұқым қуалайтын

генетикалыққұрамынанөзгешеболады.

Ферал(feral)– қолғаүйретілгенжəнежабайытүрлердіңарасындағыаралықжағдайғаарналған

биоаймақтықкритицизмтермині.

Фетиш (fetish). Фрейдтің теориясы бойынша, құмарлықтың бір нəрседен беті қайтатын болса,

басқасына ауысуы мүмкін. Сексуалды құмарлығын қанағаттандыру ниеті негізгі құмарлық

объектісіненфетиштіңорныналмастырушығаайналатынкөршінысанғакөшеді.

Фордизм (fordism). Жаһандану дəуіріне дейін капитализм ұлттық деңгейдегі ірі өндірістік

өнеркəсіптің айналасында Генри Форд ойлап тапқан «жинақтау конвейері» сияқты жинақтау

əдістерінжəнекəсібибіліксізжұмысшылардыңшоғырынпайдалануарқылыұйымдастырылды.

Формализм(formalism)–поэзиядағыметафораменкөркемəдебиеттегінарративтіңтехникалық

аспектілерінзерттеу.

Форт/Да (fort/da). Зигмунд Фрейд жіптің ұшына байланатын затпен ойнап жатқан балаларды

бақылады.Балазаттыалысқақарайлақтырып,«Форт!»(«Кет!»)депайқайлайдыда,онықайтадан

«Да!»немесе«Қайт!»депөзінетартыпалады.Фрейдбалаанасыжоқкездемұңнанарылуүшіносы

ойындыойнадыдептопшылады.

Функция (function). Нарратив теориясында функция «қаһарманның үйден кетуі» сияқты

баяндауға тəн қайталанып отыратын оқиғаныбілдіреді.Бұл терминді алғаш ретВладимир Пропп

«Ертегіморфологиясы»еңбегіндеқолданған.

Хронотоп(chronotope)–MихаилБахтинніңромандискурсындароманəлемініңкеңістікпенуақыт

өлшемдері қандай жолмен берілгенін білдіретін термині. Хронос – гректердің уақыт үшін

пайдаланатынсөзі,алтопосгрекшеорындынемесекеңістіктегіорналасудыбілдіреді.

Һабитус(habitus).ПьерБурдьебұлсөздіқоғамныңматериалдықжағдайытуындататынкүнделікті

өміртəжірибесінсипаттауүшінойлаптапты.БастапқыдаБурдьеаспаздықпентоқымаөнерінемесе

қоғамның бұлыңғыр иерархияларын жəне ондағы еңбек бөлінісін сипаттайтын тұрмыстық

тіршіліктің басқа салаларын зерттеді. Бұл тəжірибелер осы иерархиялар мен бөліністің əлем

текстурасыныңбөлігіретіндеқалыптыболыпкөрінуінеəсеретті.Бұл,өзкезегінде,осыиерархиялар

мен бөліктерді қайта құруға көмектесті. Кейінірек, Бурдье дəл сол үлгіні өзі таптық бөлініс пен

таптықмəденииерархиялардытудырушыдепсанағанбілімсаласынадақолданғанеді.

Шектеуліэкономика(restrainedeconomy)(«Жалпыэкономиканы»қараңыз).

Шешімсіздік (undecidability) – бастапқыда есептеу математикасында «иə/жоқ» жауабын тікелей

беретін алгоритмі жоқ есептер үшін қолданылған термин. Бұл термин, сонымен бірге, ішкі жəне

сыртқы жиынтықтардың екеуінде де саналған, нəтижелері шексіз болып кете беретін есептер

жиынтығына да қатысты қолданылады. Сондықтан жиынтық табиғатында толыққанды емес. Жак

Дерридабұлтерминдімағынаныңмағыналықактігеайналу үшінтағыбірсемантикалықлогикаға

қажеттілік сезінбестен, кез келген формалды семантикалық логикада орын иелене алмайтынын

меңзеу үшін алған. Мəселен, көптеген философиялық дəстүр көбіне алғашқы əрі негіз боларлық

терминдерді құруға тырысып, терминдер мен құндылықтардың аражігін ажыратуға тырысады.

Мысалы, алғашқы əрі негіз боларлық термин ретінде ақылды, қарапайым адам санасында орын

тепкенəріайырмашылықатаулыданжоғарытұратындаралықретіндесипаттайды,ал,негізінде,бұл

– «бар болу» мен «жоқ болудың» тұрақсыз ойыны ғана. Бірақ ешбір философия бірінші кезекте

осындай аксиологиялық айырмашылықтарды жасауға көмектесетін дифференциация актісін

ескермейді. Бұл философия – осындай рекурсивтің нəтижесі, табиғатында толыққанды емес,

шешілмегентүйінгетолы.Бірде-бірфилософияалгоритмі«айырмашылықфилософияқарастыратын

алаңныңішіндеме,сыртындама»дегенсұраққатұшымдыжауапбереалмайды.

Дəл осылай санада жанды «бар болу» ретінде сезілетін идеяларға қатысты қабылдау, елестету

əдістеріфилософиядамаңызсыз,екіншікезектегітуындынемесежайғанақосымшабірдүниет.б.

секілді сипатталады. Қабылдау техникалары – ешқашан тіршілік етуші ретінде толыққандылыққа

жетеалмасада,тіптібелгілібіруақытшегіндеғанасезілседе,қарапайымкеңістіктікқабылдаудан

асыптүсетінидеялар.Бұлидеяларкеңістіктегі«барболу»мен«жоқболу»жөніндегіпайымдаудың

бос қайталаулары ғана. Бірақ бұл идеяларды қабылдау үшін қарапайым қайталау боп есептелетін

жазуқажетболады, ол– екінші кезектегітуындыіс. Ешбіридея жазутаңбаларының бір нұсқасы

саналатынтехникалық,графикалыққайтатаныстырулардықолданбастанжарияболаалмайды.Жазу

– жанды тіршілік иесі ретінде идеялардың өмір сүруінің мүмкіндігі, сондықтан философияның

ішінде де, сыртында да оның зат күйінде шешімі жоқ. Философия кемелді идея ретінде немесе

идеялардыңарнайыбірқалыптаөмірсүретінзаткүйінеенбесе,өмірсүреалмайды,мұныңжалғыз

жолыосы–жазу.

Оның үстіне, санада идеялардың пайда болуы үшін кеңістіктік пен артикуляцияның белгілі бір

мөлшерікерек.Кезкелгенидеяныңанықтамасыонықандайдабірбасқаидеяданөзгешелептұрады.

Ойдың мəнінен туындайтын сыртқы техникалық сипатының анықтамасы – оның мүмкіндігінің

шарты. Сондықтан өз пайымыңыздағы түпкі шешімін таппаған мəселелерді алмай, санада айқын

жəне сенімді түрде қабылданған идеяны ақиқаттың идеал моделі деп сенімді түрде мəлімдеуге

болмайды.«Барболу»өзін«жоқболудан»айырымжасауарқылығана,«жоқболу»«барболудан»

өзінығыстыружолыменғанажүзегеасады.Дəлқазіргікездебаржандыидеянышыныменжанды

деп санау үшін өлімді аластату керек. Сондықтан екеуі бірге. Бұлар – артикуляция мен

айырмашылық.

Ығыстыру(displacement).Фрейдтүскөрудіңқызметінбейсананыңжүзегеасуыныңкөрінісідеп

сипаттады. Түс эгоның қорғаныс əрекеті ығыстырған тікелей көріністің орнына сезімді жанама

түрдебейнелеудентұрады.

Із (trace) – Жак Лаканның Э. Левинастан алған, кез келген тұлғаға тəн, оның басқа дүниеге

қатынасынбілдіретін«өзгебіреудіңізіне»қатыстытермині.

Экзистенциализм (existentialism) – пəлсапалықой кешуді əрбіртұлғаның тіршілігі тұрғысынан

қарастыру керек деген көзқарастан бастау алатын, болмыс сияқты ауқымды категорияларға емес

мейілінше шағын мəселелерге ден қоятын философиялық бағыт. Басты назар таңдау еркі мен

тіршіліктіңешқандаймəніменмақсатыболмауымүмкіндегенмəселегеаударылды.

Экспрессионизм (expressionism). Германиядағы бұл қозғалыс (өнерде, театрда, кино мен

əдебиетте) реалистік ұғым-түсінік қалыбын бұзып, оның орнына ашық шендестірілген айшықты

түстер мен көркемөнердің ажуалық формаларын қолдану арқылы ойларын бейреалистік

формаларменберугетырысты.Мəселен,көркемөнердегіəсірелеуфигураларыннемесежемқорлық,

иррационализм мен зұлымдық сияқты сипаттарды бадырайтып көрсететін сахналар мен

кинотаспаларды қолданды. Экспрессионистер неміс қоғамының солшыл сыншылары болған жəне

олардың еңбектері капитализм мен өктем экономикалық тапты айтарлықтай жағымсыз қырынан

көрсетті. Мəселен, Фриц Лангтің «Метрополисі» мен Роберт Виненің «Доктор Калигаридің

кабинетін»қараңыз.

Эпигенетика (epigenetics) – ДНҚ-дан емес, ДНҚ-ға оның айқындылығын өзгертетін сыртқы

факторлардың əсер етуінен пайда болатын белгілерді зерттеу. Гендер олардың қалай көрінетінін

жəне ДНҚ ретін өзгертпестен нені қабылдайтынын өзгертетін ДНҚ-ның нуклеотидті шегінен тыс

факторларға тəуелді болуы мүмкін. Мысалы, метильдену генді басып тастайды да, оның өзін

көрсетуіне мүмкіндік бермейтін метиль тізбегін байланыстырады. Барлық органикалық дамулар

негізгі бағаналы жасушалардың эпигенетикалық реттелуін талап етеді жəне оларды ағзаның əр

мүшесісияқтыəртүрлікөрсетеді.

Эпистема(épistémè). Мишель Фуконың айтуынша, əрбір тарихи дəуір өзіне тəн категориялары

мен объектілерді қалыптау дағдыларына сəйкес белгілі бір əлем бейнесін түзетін білім əдісімен

сипатталады. Мысалы, күмəнсіз діни мазмұнда болған ортағасырлық эпистема айтарлықтай

«рационалды»болғанXVIIIғасырданмүлдемөзгешеəлембейнесінжіктегенеді.

Эпистемология(epistemology)–философияныңтаныммен(білім)айналысатынсаласы.

Эпифания(epiphany)–жандүниеніңнұрлануынемесеаянберілусəті.

Эпохе (epoché). Эдмунд Гуссерльдің феноменологиялық философиясында бұл термин барлық

болжамдарды ысырып тастауға, тоқтатуға қатысты қолданылады. Феноменологиялық философия

аясындабұрынғыережелерді«редукциялау»немесежақшағаалуобъектінісанадааныққабылдауға

мүмкіндікбереді.

Эссенциализм (essentialism). Эссенциализмнің екі түрі бар: бірегейліктер сырттан таңылмаған,

көшірілмеген, ішкі өзекте нық орныққан деген болжам жəне табиғатта немесе əлемде болатын

ақиқатбар,əріолəлеуметтікнемесемəдениқұрылымəрекетініңнəтижесіемесдегенболжам.

Феминистер мен гендерлік теоретиктер əйелдер мен куирлер басыбайлы, маргиналды жəне

мəртебесі үстем гетеросексуалды ер адамдарға қарағанда, құнытөмен ортақ бірегейліктіқұрайды

дегенпатриархаттықежелгігетеросексуалұстанымдарғақарсыуəжайтты.Патриархалдыдискурс

пен идеологияда əйелдер белсенділігі төмен, тəуелді, əлсіз, екінші сатыдағы жандар жəне ер

адамдарға қызметші ғана, ал куирлер азғындар, абберрантты, əдепсіз жəне бұзылған жандар деп

есептелді. Мұндай түсінік əлденеше ғасыр бойына үстем болып келді. Осы эссенциализм соңғы

онжылдықтардасынғаұшырады.Солсияқты,ақнəсілдіадамдардыңқаранəсілдіадамдардыекінші

сатыға қоятын нормативті ұстанымдарын алып тастаған жəне араластырып жіберген этностық

немесенəсілдікэссенциализмдесынтезінетүсті.

Эссенциализм себеп пен салдарды жүйелеп, қайта орналастырады, сыртқы көшірмені

(импринтинг) айқын ішкі сапаға айналдыру арқылы жүзеге асады. Ол бұрын əйелдерге

патриархалды үстемдік кезінде сырттай таңылған (тəуелділік, əрекетсіздік т.б.) психологиялық

ахуалды зерделей отырып, оның себебі мен салдарын ішкі сапаға айналдырып өзгертеді.

Басымдықтыңықпалыарқылыбасымдықтыңоданəріқарайжалғасуынақтапалудыңтəсіліболады.

ЖакДеррида1960жылдарыметафизиканысынайбастағанда,олбатысфилософиясыныңəлемді

иерархиялық тұрғыдан бейнелегенін байқады. Соған орай, олар ақиқатқа анықтама берген кезде,

«бар болу» (presence) сияқты кейбір терминдер позитив құндылықтарға жатқызылды жəне «жоқ

болу»(absence),«қайталау»(repetition),«айырмашылық»(difference)т.б. сияқты басқа терминдерді

бағалаудың өзегі мен негізіне айналды. Олар негатив мəнде сипатталып, философия

құрылымындағықұндылықтаржүйесіненығыстырылды.Бұлнегативтерминдермəн(essential),өзек

(central) немесе түпнегіз (foundational) болмады. Олардың шындықты əлсірету немесе оған қауіп

төндіруменфилософияныңқұндылықтаржүйесінбұзуықтималдығыжоғарыболды.Ақырсоңында,

Дерридажоғарыдааталғанақиқатүшінмейліншеөзекнемесемəнқызметінатқарғантерминдерді

мақұлдаудыақтапалумүмкінемесдегенкөзқарасқатоқтады.Мұндаорынтепкенөзекнемесемəн

жоқ, өзі тəуелді басқа терминдермен байланысы арқылы бұзылмайтын (демек, ол жеке немесе

тəуелсіз күйде өзек немесе мəн бола алмайды) немесе ол бақылайтын құрылым арқылы

анықталмайтын шындықтың негіз боларлықтай өлшемі жоқ (демек, ол түпнегіз бола алмайды,

сондықтаноғандейінгінемесебасқанəрсеоғанқатыстыанықталуүстінде).Шынмəнінде,өзекте,

мəнде,түпнегіздежоқ.Бұл–(барболу,даралықт.б.)шынайылықтыңформалдыстандартынқұруға

талпыныс.Мұхиттыңортасынтабуғатырысқанəрекеткеұқсайды.Біздіңфилософиялықжүйеміздің

бірде-біреуі өзек немесе мəн бола алмайтын желіде немесе терминдер арасындағы байланыстар

желісінде жатыр. Олардың барлығы толықтай дифференциялды жəне еш нəрсеге қатысты

болмайтынбірегейліктіңпайдаболуынсақтауүшінбасқалардыңқолдауынатəуелді.Сондықтанбір

мезетте мəнді бірегейліктің мүмкіндігін бұзатын байланыстар желісінде кемел «бірегейлікті»

елестетумүмкінемес.

«Əйел»яки«адамныңтүсі»немесе«куирлер»сияқтыбірегейліктұрғысынанбилікқұрылымына

саяси сын айтуды үдету қажеттігі кейбір теоретиктерді тұлғаның тұрақсыздығын, берік

позициясының жоқтығын сынауды жалғастыруға мүмкіндік беретін «стратегиялық эссенциализм»

керекдегенпікіргеалыпкелді.

Эстетика, эстетизм (aesthetics, aestheticism) – өнер туындысындағы əдемілікті зерттейтін

философиядағысұлулық жайлыілім. Гректің«эстетика»(aesthetikos)сөзіақылдынемесе сезімтал

деген мағынаны білдіреді. Кейбіреулер үшін эстетика – өнердің техникасы мен түрі, ал басқалар

үшін бұл – өнерді бағалау лəззаты. Эстетизм Англиядағы ХІХ ғасырдың соңында өнердегі жəне

өмірдегімінсізəдеміліккеұмтылғансуретшілерментеоретиктерқозғалысыболды.УолтерПатердің

«Ренессансдəуіріндегізерттеулер»еңбегінқараңыз.

Алғыс.ГрегориКастлменПатрикКолмХоганғаглоссарийдіжинақтауғақолғабысжасағандары

үшінризашылықбілдіремін.

ҚРБІЛІМЖƏНЕҒЫЛЫММИНИСТРЛІГІНІҢТАПСЫРЫСЫ

БОЙЫНШААУДАРЫЛЫПБАСЫЛДЫ

ДжулиРивкинменМайклРайанныңредакциясымен

ӘДЕБИЕТТЕОРИЯСЫ

АНТОЛОГИЯ

РедакторыА.Əліш

КорректорыГ.Құдабаева

Дизайнынəзірлеп,беттегенН.Үмбеталиев

Басуға05.01.2019ж.қолқойылды.Пішімі70х100

1/16

Қаріптүрі«TimesNewRoman».

Офсеттікбасылым.

Көлемі35,5б.т.Таралымы10000дана.

Тапсырыс№