













ӘОЖ 94









Жоба жетекшісі 



Аудармашылар – 





Әдеби және жауапты редактор 



Пікір жазғандар  



 

Х-23   





           

        

        



       

          

          



          



ОЖ 94

КБЖ 63.3

ISBN 978-601-7943-76-9 © «Ұлттық аударма бюросы» ҚҚ, 2019






































































ажетсіз ақпарат талаи ды шатастырған қазіргі әлемде

нақтылық – ықпалды күш. Теория жүзінде адамзаттың болашағы

туралы пікірталасқа әркім үн қоса алады, бірақ нақты болжамды

баи қау қиын. Біз тіпті пікірталастың жүріп жатқанын, оның басты

мәселесі қандаи екенін білмеуіміз де мүмкін. Көбіміздің оны

қазбалауға мүмкіндігіміз де жоқ, өи ткені жұмыс істеу, бала бағу,

қарт әке-шешеге қарау сияқты күнделікті күи кі тірліктің

күи беңінен қолымыз тимеи ді. Иә, солаи екен деп тарих

маңдаи ымыздан сипамаи ды. Қаи тсем бала-шағамның тамағын

тоқ, көи легін көк етем деп жүргеніңізде адамзаттың тағдыры

сізсіз-ақ шешілер, бірақ оның салдарынан сіз де, олар да қашып

құтыла алмаи ды. Бұл, әрине, әділетсіз, бірақ тарихта әділет бар

деп кім аи тты? Мен тарихшымын, сондықтан жұртқа киім, тамақ

бере алмаспын. Есесіне жаһандық ұлы ои ында адамдардың

мүмкіндігін аз-маз теңестіру үшін олардың түсінік-ұғымын сәл де

болса бекіте түсуіме болады. Осы қадамым арқылы тағы біршама

адамды болашақ туралы пікірталасқа қатысуға ынталандыра

алсам, демек, жұмысымды дұрыс атқарғаным.

Sapiens деп аталған алғашқы кітабымда адамзаттың өткенін

шолып, ештеңесімен ерекшеленбеген маи мылдың қалаи ғана Жер

ғаламшарының билеушісіне аи налып кеткенін аи тқанмын.

Homo Deus деген екінші кітабым алыс болашақты зерделеп,

адамдардың құдаи ларға қалаи аи налатынын, білім мен ақыл-ои

түптің-түбінде қандаи ұшпаққа шығаратынын сөз еткенмін.

Ал бұл кітапта дәл қазір, дәл осы жерде болып жатқан

оқиғаларға көз жүгіртсем деи мін. Басты нысанам – адамзат

қоғамының қазіргі жағдаи ы, оның жақын болашағы. Дәл қазір не

болып жатыр? Бүгінгі күні қандаи сын-қатерлерге кезіктік?

Қандаи таңдау жасау керек? Неге назар аударуымыз қажет?

Балаларымызға не үи ретуіміз керек?

Әрине, жеті миллиард адамның жеті миллиард паи ымы бар,

оның үстіне бұрын да аи тқанымдаи , не нәрсеге де кең ауқымда

қараи тын кезіміз сирек. Лашығына беттеген мумбаи лық

жалғызбасты әи ел екі баласына кешкі тамаққа не беремін деп бас

қатырады, Жерорта теңізінің ортасында қалт-құлт еткен

қаи ықтағы босқын жердің шеті көріне ме деп көкжиекке үзіле көз

тастаи ды, ал Лондондағы ығы-жығы ауруханада хал үстінде

жатқан адам тағы бір мәрте тыныс алмаққа бои ындағы бар күш-

қаи ратын жинаи ды. Олардың бәрінің жаһандық жылыну мен

либералдық демократия дағдарысынан да өзекті өз мәселесі бар.

Ешқандаи кітап бұл жаи ттарды аи қын-әділ шешіп бере алмаи ды.

Оның үстіне мұндаи жағдаи басын қатырған жандарға не аи та

аласың? Бар болғаны олардан сабақ алуға тырысамын.

Кітапта жаһандық мәселеге ден қои дым. Бүкіл әлемдегі

қоғамдарға өзгеріс әкелген және тұтас ғаламшардың болашағына

ықпал етуі мүмкін деген басты күштерге зер салдым. Өмір мен

өлімнің ортасында шапқылаи жүгірген жандарды климаттың

өзгеруі толғандыра қои мас, бірақ ол өзгеріс түптің түбінде

Мумбаи жатақтарын адам тұрғысыз мекенге аи налдырып,

босқындардың Жерорта теңізі арқылы жөңкілген көшін

ұлғаи тып, дүниежүзіндегі денсаулық сақтау жүи есін дағдарысқа

ұшыратуы ықтимал.

Шынаи ы жағдаи құрау-құрау жаи ттардан тұрады, ал кітаптың

мақсаты – бәрін қамтуға тырыспаи -ақ, жаһандық қиындықтардың

түрлі аспектілерін сипаттау. Бұл кітаптың Sapiens пен Homo Deus-

тан аи ырмашылығы – тарихи баяндау емес, сабақтар тізбегі

ретінде жазылуында. Бұл сабақтар қарапаи ым жауаппен

шектелмеи ді, терең ои лануға, заманымыздың ең маңызды

тақырыптары төңірегіндегі кеи бір пікірталастарға оқырманның

қатысуына жол ашады.

Кітап оқырманмен әңгіме-дүкен құру сипатында жазылған.

Тараулардың көбі оқырмандардың, журналистер мен

әріптестерімнің сұрақтарына берілген жауаптардан құралған. Кеи

бөліктерінің бұрынырақтағы нұсқалары түрлі формада

жарияланғандықтан, оқырман пікірін жинақтап, аргументтерімді

салмақтаи түсуіме мүмкіндік берді. Кеи бөлімдер технологияға

тоқталса, енді бірі саясатқа, басқалары дін, мәдениетке мән береді.

Бір тарауда адамзаттың даналығын аспандатсақ, келесісінде оның

ақымақтығының шешуші рөлін баяндаи мыз. Бірақ жалпы сұрақ

біреу: «Әлемде қазір не болып жатыр және бұл оқиғалардың түп

мәні не?».

Дональд Трамптың өрлеуі нені білдіреді? Феи к жаңалықтар

легіне не істеи аламыз? Либералдық демократия неге дағдарысқа

ұшырады? Құдаи қаи та оралды ма? Жаңа жаһандық соғыс таяп

қалды ма? Қаи өркениет әлемге үстемдік етпек: Батыс па, Қытаи

ма, әлде ислам ба? Еуропа иммигранттарға есігін аи қара ашуы

керек пе? Теңсіздік пен климаттың өзгеруі мәселелерін

ұлтшылдық шеше ала ма? Терроризм туралы не деуге болады?

Кітап жаһандық перспектива тұрғысынан жазылғанымен, жеке

адамды да ұмытпаи ды. Керісінше, заманымыздың ұлы

революциялары мен жеке адамдардың өмірі арасындағы

баи ланысқа көбірек ден қоюға тырыстым. Мысалы, терроризм –

жаһандық саяси мәселе, сонымен бірге ішкі психологиялық

механизм. Терроризм – санамыздың түкпіріндегі үреи түи месін

басу және миллиондаған адамның жеке қиялын жаулап алу

арқылы кең таралды. Сол сияқты, либералдық демократия

дағдарысы парламенттер мен саи лау учаскелерінде ғана емес, ми

неи рондары мен олардың баи ланыстарында қалыптасты. Жеке

нәрсенің саяси мәселе екені таптаурын сөз ғои , бірақ ғалымдар,

корпорациялар мен үкіметтер адам миына хакерлік шабуыл

жасауды үи реніп жатқан заманда ақиқат бұрынғыдан да үреи лі.

Сондықтан бұл кітап жеке адамның да, қоғамның да іс-әрекетін

бақылаудың нәтижелерін ұсынады.

Жаһандық жағдаи іс-әрекетіміз бен адамгершілігімізге сын

болып тұр. Әрқаи сысымыз күллі әлемді шырмап алған өрмекші

торына маталғанбыз, бұл, бір жағынан, қимыл-қозғалысымызды

шектесе, екінші жағынан, сәл ғана тербелісіміздің өзі шалғаи

жерлерге деи ін теңселтіп өтеді. Күнделікті тіршілігіміздің жер-

жаһандағы адамдар мен жан-жануардың өміріне ықпалы мол.

Тунистік Мұхаммед Буазизидің өзін-өзі өртеуінің «Араб

көктеміне» ұласқаны, жыныстық бопсалауға ұшыраған

әи елдердің бастан кешкен оқиғаларының #MeToo

қозғалысын тудырғаны сияқты, кеи бір жеке іс-әрекетіміз күллі

әлемді отқа ораи салады.

Жеке өміріміздің жаһандық деңгеи дегі мәні не? Ол саяси және

діни сыңаржақтылығымызды, нәсілдік және гендерлік

үстемдігімізді, институционалдық тұрғыдан қысым жасауға

еріксіз қатысып отырғанымызды аи парадаи әлемге ашық

аи тудың маңызын көрсетеді. Бірақ шынымен солаи істеи аламыз

ба? Менің көкжиегімнен тысқары жатқан, адамзатқа мүлде

бағынбаи тын және барлық құдаи лар мен идеологияларға күмән

келтіретін әлемде мықты этикалық негізді қалаи табамыз?

Кітап қазіргі саяси және технологиялық қиындықтарды

шолудан басталады. ХХ ғасырдың соңында фашизм, коммунизм

мен либерализм сияқты идеологиялар арасындағы күрес

либерализмнің сөзсіз жеңісімен аяқталды. Демократиялық саясат,

адам құқықтары мен еркін нарық негізіндегі капитализм күллі

әлемді жаулап алатындаи көрінген. Бірақ тарих әдеттегідеи шалт

бұрылды: фашизм мен коммунизм күи реи құлаған соң,

либерализм де тұи ыққа тірелді. Сонда біз қаи да беттеп барамыз?

Оның үстіне ақпараттық технология мен биотехнологиядағы қос

революция адам баласына бұрын-соңды болмаған қатер төндіріп

тұрған тұста, либерализмнің сенімнен аи ырылуы бұл мәселенің

салмағын тіпті ауырлата түседі. Ақпараттық және биологиялық

технологиялардың бірігуі миллиардтаған адамды жуық арада

еңбек нарығынан ысырып, еркіндік пен теңдіктің іргесін

шаи қалтуы мүмкін. Big Data алгоритмдері бүкіл билік шағын

элитаның уысына түсетін, ал халықтың көпшілігі қанаудан емес,

одан анағұрлым үреи лі нәрсе – қажетсіздіктен жапа шегетін

цифрлық диктатура қалыптастыруы ықтимал.

Ақпараттық және биологиялық технологиялардың бірігуін

мұның алдындағы Homo Deus кітабымда да жан-жақты

талқылағанмын. Дегенмен ол еңбек ұзақ мерзімнің –

ғасырлардың, тіпті мыңжылдықтардың биігінен көз жүгіртсе, бұл

кітап иек астындағы әлеуметтік, экономикалық және саяси

дағдарыстарға назар аударады. Мұндағы мақсатым – ақыр

соңында тіршіліктің жои ылатынына емес, бақуатты мемлекет

ұғымына, Еуропалық одақ сияқты жекелеген институттарға қауіп

төнетініне назар аудару.

Кітапта жаңа технологиялардың барлық әсерін қамтуға

тырыспаи мын. Технология керемет мүмкіндіктер ұсынғанымен,

оның қауіп-қатеріне көңіл бөлгім келді. Технологиялық

революцияның тетігін ұстаған корпорациялар мен бизнесмендер

өз өнімдерін мақтауға беи ім, сондықтан оларға қателікке

итермелеи тін жолдарды көрсетіп, дабыл қағу –

әлеуметтанушылардың, философтардың және мен сияқты

тарихшылардың міндеті.

Алда тұрған сын-қатерлерді түгендеп шыққан соң, оларға

берілетін жауаптарды кітаптың екінші бөлімінде кеңінен

талдаи мыз. Facebook инженерлері адамзаттың бостандығы мен

теңдігін қорғаи алатын жаһандық қауымдастық құру үшін

жасанды интеллектіні паи далана ала ма? Бәлкім, оған жауап беру

үшін жаһандану көшін кері бұрып, ұлттық мемлекеттерді

күшеи тетін шығар? Одан да әрі тереңдеп, ежелгі діни

дәстүрлердің сарқылмас қаи нарынан даналық пен үмітті қалқып

алу керек пе?

Кітаптың үшінші бөлімінде технологиялық сын-қатер тым үлкен

екенін аи тамыз, саяси алауыздық өршіп тұрғанда үреи ді жеңсек,

әрі көзқарасымызды білдіруде баи салдырақ болсақ, адамзаттың

биік белесті бағындыратынына көз жеткіземіз. Бұл бөлімде

терроризм тажалынан, жаһандық соғыс қаупінен және мұндаи

кикілжіңдерге себеп болатын сыңаржақтылық пен өшпенділіктен

қалаи құтылуға болатынын аи тамыз.

Төртінші бөлімде жалған шындық кезеңінің анықтамасына

тоқталып, жаһандық дамуды қаншалықты түсінетінімізге,

қателікті әділдіктен ажырата алатынымызға көз жүгіртеміз. Homo

sapiens өзі жасаған әлемнің мәнін түсінуге қауқарлы ма?

Шынаи ылықты қиялдан бөліп тұрған шекара әлі де бар ма?

Бесінші бөлімде және қорытындыда барлық ои -паи ымды құрақ

көрпе секілді құрастырып, ескі паи ымдар келмеске кетіп, олардың

орнын басар жаңа аңыз паи да болмаи тұрған алмағаи ып заманға

тағы бір мәрте көз салдық. Біз кімбіз? Бұл өмірде не істеуіміз

керек? Бізге қандаи дағдылар қажет? Ғылым, құдаи , саясат пен дін

туралы білетініміз бен білмеи тінімізді таразыласақ, бүгінгі

өмірдің мәні туралы не аи та аламыз?

Асыра аи тты демеңіз, бірақ Homo sapiens енді қол қусырып қарап

отыра алмаи ды. Философия, дін мен ғылым – барлығы уақыт

көшінен қалып барады. Адамдар мыңдаған жыл бои ы өмірдің

мәні туралы пікір таластырып келеді. Бұл пікірталасты шексіз

жалғастыра алмаи мыз. Апатты экология дағдарысы, жаппаи

қырып-жою қаруының қаупі, жаңа жои ғыш технологияның

таралуы бұған жол бере қои мас. Ең бастысы – жасанды интеллект

пен биотехнология өмірді қаи та қалыптап, қаи та құрудағы билік

тізгінін адамзаттың қолына беріп отырған болар. Таяу арада

өмірдің мәні туралы аи қын не бұлыңғыр түсіндірмеге сүи енген

әлдекім бұл билікті қалаи паи далану қажет екенін таразылап,

шешім қабылдаи ды. Философтар шыдамды ғои , бірақ инженерлер

сабырсыздау, ал инвесторлар – төзімі тез сарқылатын жандар.

Өмірді қаи та қалыптау үшін не істеу керегін білмесеңіз,

нарықтағы күш жауап табуыңызды сұрап, мың жыл күтіп отыра

алмаи ды. Нарықтың көзге көрінбес ықпалы өз жауабын күштеп

сіңіреді. Табыстар туралы тоқсандық есептерге болашағыңызды

баи лап бергіңіз келмесе, өмір туралы нақты түсінік қалыптастыра

біліңіз.

Біздің түр туралы қои ылымның шымылдығы жабылып, мүлде

жаңа драма басталар алдында Sapiens-тің бір өкілі ретінде оның

екінші бір өкілімен әңгімелесе отырып, жеке пікірімді ең соңғы

тарауда аи тамын.

Осы интеллектуалдық саяхатты бастар алдында бір маңызды

жаи тқа назар аударғым келеді. Кітаптың көп тұсында либералды

көзқарас пен демократиялық жүи енің олқылықтарын сөз етемін.

Либералдық демократияның мәселесі шаш етектен көп жүи е деп

санағандықтан емес, керісінше, қазіргі әлемнің проблемаларын

шешуде адамзат ои лап тапқан ең сәтті әрі ең әмбебап саяси

модель деп есептегендіктен осы қадамға бардым. Қоғам

дамуының күллі кезеңдері барлығына оңтаи лы бола қои маған

шығар, бірақ басқа баламалармен салыстырғанда, қоғамдар мен

жағдаи лардың көпшілігінде либерализм өзінің паи далы екенін

дәлелдеді. Сондықтан алдымызда тұрған жаңа сын-қатерлерді

бажаи лағанда либералдық демократияның олқылықтарын

ескеріп, оның қазіргі институттарын қалаи беи імдеп, жақсарта

алатынымызды саралауымыз керек.

Өкінішке қараи , бүгінгі саяси реңктегі либерализм мен

демократияға қатысты кез келген сыни паи ымды адамзаттың

болашағы туралы ашық пікірталасқа емес, либералдық

демократияны қаралауға тырысқан автократтар мен

иллибералдық қозғалыстар өз ыңғаи ына қолдануы мүмкін. Олар

либералдық демократияның проблемаларын аи туға ерекше

құлшынғанымен, өздеріне қарата аи тылған сынға мүлдем

төзбеи ді.

Сондықтан автор ретінде өте ауыр таңдау жасауға тура келді.

Ои ымды ашық аи тып, автократияның қанат жаюын ақтағысы

келетіндер сөзімді контекстен жұлып алып, өз паи дасына

асыруына жол беруім керек пе? Әлде өзіме-өзім цензура жасасам

ба екен? Иллибералдық режимдер өз шекараларынан тыс аи мақта

да сөз бостандығын шектегісі келеді. Мұндаи режимдер қаптап

кеткендіктен, адамзаттың болашағы туралы сыни тұрғыда

ои лаудың өзі қауіпті болып барады.

Өзімді біраз зерттеп барып, ішкі цензурадан гөрі еркін

пікірталасты жөн көрдім. Либералдық модельді сынамасақ, оның

олқылықтарын түзеи де, алға жылжи да алмаи мыз. Дегенмен

адамдар өз қалауы туралы салыстырмалы түрде еркін ои лап,

ои ындағысын еркін жеткізе алса ғана қолдарыңыздағы еңбекті

жазу мүмкін екенін ескергеи сіз. Демек, бұл кітапты бағаласаңыз,

пікір білдіру бостандығын да бағалауыңыз керек.

Бірінші БӨЛІМ











    





1-ТАРАУ



Иллюзияның өшуі

Тарихтың соңы кейінге қалды

Адамдар факт, сан немесе теңдеумен емес, идея арқылы

ои лаи ды, ол идея неғұрлым қарапаи ым болса, соғұрлым жақсы.

Әр адамның, топтың және ұлттың өз ертегісі, аңызы бар. ХХ

ғасырдың өн бои ында Нью-И орк, Лондон, Берлин мен Мәскеудегі

жаһандық элита өткенімізді түсіндіріп, күллі әлемнің болашағын

болжаи ды деп сенгенімізде, фашизм мен коммунизм және

либерализм туралы өз идеяларын ұсынды.

Фашистік идея – әлемді түрлі ұлттар арасындағы күрес деп

сипаттап, басқалардың бәрін өзіне күштеп бағындыратын үстем

топ керек деп түсіндірді. Ал коммунизм идеясы әлемді таптар

арасындағы тартыс деп суреттеді және жаһандағы бар адам

еркіндігінен аи ырылса да, теңдікке қол жеткізер орталықтанған

қоғамдық жүи еге бірігуі керек деді. Либерализм идеясы тарихты

еркіндік пен тирания арасындағы текетірес деп әспеттеді,

біршама теңсіздік орнаса да, адамдар орталықтың бақылауынсыз

өзара тең әрі беи біт жағдаи да ынтымақтасатын әлемді

қалыптастыруы қажет екенін аи тты.

Екінші дүниежүзілік соғыс фашизм идеясын топалаң асырды,

сөи тіп, 1940 жылдардың соңынан 1980 жылдардың басына деи ін

жер шары коммунизм мен либерализм атты екі идеяның шаи қас

алаңына аи налды. Коммунизм идеясы құрдымға кеткен соң,

либерализм адамзат өткенінің басты гиді, ал болашағының

бірегеи жолбасшысы болды немесе әлемдік элитаға солаи көрінді.

Либерализм идеясы еркіндіктің құны мен күш-қуатын

ұлықтаи ды. Оған сенсек, мыңдаған жыл бои ы адам баласы саяси

құқық, экономикалық мүмкіндік және жеке бас еркіндігінен ада,

озбыр режимдердің езгісінде қалған еді. Ол режимдер

адамдардың, идеялар мен тауарлардың қозғалысына қатаң

шектеу қои ды. Бірақ адамдар бостандық жолында күресе берді,

сөи тіп, біртіндеп еркіндік өз тұғырына көтерілді. Зұлым

диктатуралардың орнын демократиялық режимдер басты. Еркін

сауда-саттық экономикалық шектеулерді бұзып-жарды. Адамдар

көрсоқыр діндарлар мен ескірген дәстүрлерге көзсіз бағынуын

қои ып, өз бетінше ои ланып, жүрек қалауымен таңдау жасады.

Бекініс пен ордың, тікенек темірлі қоршаудың орнын даңғыл жол,

кең көпір және құж-құж қаи наған әуежаи лар алмастырды.

Либерализм әлемде барлығы ои дағыдаи емесін, аттап өтуді

қажет ететін кедергілердің қазір де көп екенін мои ындаи ды. Жер

шарының кең шалқарында әлі де тирандардың «ақ дегені – алғыс,

қара дегені – қарғыс», тіпті ең либералды елдердің өзінде

кедеи лік пен зорлық-зомбылықтан, қысымнан жапа шегіп

жатқандар көп. Бұл мәселелерді шешу үшін не істеу керегін

білеміз: адамдарға бостандықты көбірек беру қажет. Адам

құқықтарын қорғап, әркімнің дауыс беруіне мүмкіндік жасап,

еркін нарыққа жол ашып, адамдардың, идеялар мен тауарлардың

жер-жаһанда мүмкіндігінше еркін қозғалуына жағдаи жасауымыз

керек. Либерализмнің дәруі саналатын бұл идеяға сәи кес (оны

аздаған аи ырмашылықпен кіші Джордж Буш та, Барак Обама да

қабылдаған) саяси және экономикалық жүи елерімізді

жаһандандырып, либералдандыра берсек, күллі ел мен жұрт

беи біт өмір кешіп, гүлдене түседі

Дәуірлеудің осы бір тоқтаусыз салтанатына қосылған елдер таяу

арада мамыражаи өмірге қол созады. Ал бәрібір болмаи

қои маи тын оқиғаларға қарсы шыққан мемлекеттер ақылға келіп,

қоғамын, саясаты мен нарығын либералдандырып, шекараларын

аи қара ашқанға деи ін қиындықтың салдарынан зардап шекпек.

Бұл біршама уақытты алуы мүмкін, бірақ күндердің күнінде

Солтүстік Корея мен Ирак та, Сальвадор да, Дания мен Аи оваға

ұқсас елге аи налмақ.

1990–2000 жылдары бұл идея жаһандық мантраға аи налды.

Бразилиядан Үндістанға деи інгі аралықтағы мемлекеттердің бәрі

тарихтың толассыз көшінен қалып қои мау үшін либерализм

ережелерін қабылдады. Бұл көшке ермегендер көне дәуірден

қалып қои ған динозаврлардаи көрінді. 1997 жылы АҚШ

президенті Билл Клинтон саясатты либералдандырудан бас тарту

арқылы тарихтың соқпағынан шығып қалды деп, Қытаи

басшылығын ашық сынады

Алаи да 2008 жылғы қаржы дағдарысынан кеи ін бүкіл әлем

жұртшылығының либерализмнен көңілі қала бастады. Бекіністер

мен кедергілер қаи та сәнге аи налды. Иммиграция мен сауда

келісімдеріне наразылық өршіді. Демократиялық болып көрінетін

үкіметтер сот жүи есінің тәуелсіздігіне қарсы шығып, сөз

бостандығын шектеп, оппозиция атаулыны «сатқын» деп атаи

бастады. Венгрия, Түркия сияқты елдердің авторитарлық

басшылары иллибералдық демократия мен нағыз диктатураның

жаңа түрлерін араластырып, эксперимент жасауға көшті. Қазір

Қытаи Коммунистік партиясы туралы «тарихтың соқпағынан

шығып қалды» деп кесіп-пішіп сөи леи тіндер қатары кемде-кем.

Brexit туралы референдум өткен, Дональд Трамп саи ланған

2016 жылы либерализмнен түңілудің толқыны сол идеяның

өзегі – Батыс Еуропа мен Солтүстік Америка елдеріне де жетті.

Бұдан бірнеше жыл бұрын америкалықтар мен еуропалықтар

Ирак пен Ливияда қарудың күшімен либералдық принциптерді

енгізуге тырысса, қазір Кентукки мен И оркширдің көп тұрғыны

либералды идеяларды зиян әрі қол жетпес көкжиек санаи ды. Бұл

елдердің кеи бір тұрғыны бұрынғы иерархиялық әлемнің

қолаи лылығын еске түсіріп, нәсілдік, ұлттық және гендерлік

артықшылықтарынан бас тартқысы келмеи тіндерін аи та

бастады. Енді біреулері либералдану мен жаһандану үркердеи

ғана элиталық топтың өзге жұрттың есебінен артықшылыққа ие

болуына мүмкіндік беретін көзбояушылық (орынды әлде

орынсыз) екенін алға тартады.

1938 жылы адамзат үш жаһандық жобаның бірін таңдаи алатын,

1968 жылы олардың екеуі қалды, ал 1998 жылы олардың бірі ғана

жеңіске жеткендеи болған. Енді, міне, 2018 жылы жаһандық

жобаның өзі түгілі, ізі де жоқ. Соңғы онжылдықтарда бүкіл

әлемнің түгелге жуық бөлігіне өктемдік етіп келген либералды

элитаның есеңгіреп, дағдарып қалғаны таңғалдырмаи ды. Бір ғана

идеямен өмір сүру өте ыңғаи лы, себебі бәрі анық әрі түсінікті. Ал

идеясыз қалу қандаи қорқынышты. Барлығы мәнсіз көрінеді.

1980 жылдардағы Кеңес өкіметі сияқты, либералдар да өздері

салып қои ған жолдан тарихтың неге ауытқып кеткенін түсінбеи

қалды. Олардың бұл жағдаи ды түсіндіретін балама теориясы жоқ.

Жолынан жаңылған либералдар қиямет-қаи ым

категорияларымен паи ымдаи бастады: адамзат либералдар

болжаған бақытты болашаққа қараи жүрмесе – онда жақсылық

пен жамандықтың ақырғы шаи қасы болатын алаңға қараи

зымырап бара жатқаны. Ми қазіргі шынаи ылықты қорыта алмаса,

ақырзаман сценарии іне қараи ои ысады. Бастың қатты ауырғаны

мидағы ісіктің белгісі деп шошитын адам сияқты, либералдардың

көбі Brexit-ті және Дональд Трамптың билікке келуін адамзат

өркениетінің ақыры деп паи ымдаи бастады.

        

Технологиялық прогрестің жеделдеуі адамзатты одан әрі

абдыратты да, таяп қалған апаттан үреи лену сезімін одан әрі

өршітіп жіберді. Либералдық саяси жүи е отарбаны, мұнаи өңдеу

зауыттарын және телевизияны басқару үшін, яғни индустриялық

заманда қалыптасқан. Оған биотехнология мен ақпараттық

технологияның дамуынан басталған үздіксіз революциялық

өзгерістерге беи імделу қиынға соқты.

Саясаткерлер де, саи лаушылар да жаңа технологияның қауіпті

қуат-күшін реттемек түгілі, оны толық түсіне алмады.

1990 жылдардан бері әлемді интернеттен артық өзгерте алған

басқа құбылыс жоқ шығар, бірақ интернет революциясын саяси

партиялар емес, инженерлер басқарды. Бұрын-соңды интернетке

дауыс беріп көріп пе едіңіз? Демократиялық жүи е әлі де өзіне

кімнің соққы бергенін түсінуге тырысып бағуда, әрі оның

жасанды интеллектінің дамуы және блокчеи н революциясы

сияқты жаңа тербелістерге даи ын емес екені анық.

Компьютерленген қаржы жүи есі күрделенгені сондаи , оның

қалаи жұмыс істеи тінін түсініп жатқандар кемде-кем. Жасанды

интеллект дамыған саи ын қаржыны түсінетін бірде-бір адам

қалмаи тын күи ге түсуіміз әбден мүмкін. Бұл саяси процестерге

қалаи әсер етеді? Алгоритмнің бюджет не салық реформасын

мақұлдауын жаи барақат күтіп отырған үкіметті елестетіп көріңіз.

Блокчеи н мен биткоин сияқты криптовалютаның

орталықсызданған желілері қаржы жүи есін өзгертетіні сондаи ,

салық жүи есін түбірімен реформалауға тура келуі мүмкін.

Мәселен, транзакцияның көбі ұлттық яки басқа кез келген

валютаны жөнелтпестен, ақпарат жіберумен ғана

шектелетіндіктен, салық салу мүмкін болмаи қалуы ықтимал. Ол –

ол ма, үкіметтерге, аи талық, ақпарат салығы сияқты салықтың

жаңа түрін ои лап табуға тура келеді. Ол салықты да біз доллармен

емес, апаратпен төлеи міз. Ақшасы таусылмаи тұрып, саяси жүи е

бұл дағдарыстан шыға ала ма?

Бірақ бұдан да маңызды жаи ттар бар. Ақпараттық технология

мен биотехнологияның қос революциясы экономика мен қоғамды

ғана емес, тәніміз бен ақыл-ои ымызды да өзгертуі мүмкін. Бұған

деи ін біз, адамдар, аи нала дүниені өзгертсек те, тәніміздегі

өзгерістерге ықпал ете алмадық. Бөгет салып, өзендердің арнасын

бұруды үи ренсек те, тәннің қартаюын тоқтатуға шамамыз

келмеді. Суару жүи елерін жобаласақ та, миымыздың құрылысын

түсінбедік. Маса құлақ түбінде ызыңдап, ұи қы бермеи тұрып алса,

оны өлтіре салуға асықтық, ал сансыз ои сананы торлап, ұи қыны

қашырса, одан қалаи арылуды білетіндер аз болды.

Биотехнология мен ақпараттық технологиядағы серпіліс ішкі

әлемімізді басқаруға, тірі ағзаларды жобалауға және жасап

шығаруға мүмкіндік береді. Миды құрастырып, өмірді ұзартып,

қажетсіз ои лардан арылуды үи ренеміз. Бірақ оның салдары

қандаи боларын ешкім білмеи ді. Адамдарға қаруды ақылмен

паи даланғаннан гөрі, оны жасап шығару әлдеқаи да оңаи болған.

Бөгет тұрғызып, өзеннің арнасын бұру жеңіл, бірақ бұл

құрылыстың экология жүи есіне залалы қандаи болатынын

болжау қиын. Сол сияқты, санадағы ои дың ағынын тежеуден гөрі,

оның адам психикасына және жалпы қоғамдық жүи еге әсерін

болжау күрделірек.

Күшті болғанымыз сондаи – сыртқы дүниені басқарып,

ғаламшарды өзгерте аламыз, бірақ жаһандық экологияның

ықпыл-жықпылын білмеи міз, сондықтан экологиялық жүи ені

білмеи , қаламаи бүлдірдік, ал қазір экологиялық апат алдында

тұрмыз. Алдағы биотехнология және ақпараттық технология

ғасыры ішкі әлемімізді басқарып, өзімізді өзгертуге мүмкіндік

береді, алаи да санамыздың қаншалықты күрделі екенін

білмеи міз, сондықтан бұл өзгеріс ои лау жүи есін күи ретуі мүмкін.

Ақпараттық және биотехнологиядағы революцияны

инженерлер, кәсіпкерлер мен ғалымдар жасап жүргенімен,

қадамдарының саяси салдарына бас қатырып жатқан жоқ, әрі

олар ешкімнің атынан әрекет етпеи ді. Ал бұл іске парламенттер

мен партиялардың құзыреті жүре ме? Дәл қазір ол мүмкін емес

сияқты. Технология дамуының қиратқыш салдарлары маңызды

саяси мәселелер тізіміне кірмеи ді. АҚШ-тағы 2016 жылғы

президент саи лауында революциялық технологиялар көбіне

Хиллари Клинтонның поштасын бұзып кіру мүмкіндігі

тұрғысынан қарастырылды, әрі жұмыс орындарының қысқаруы

туралы көп аи тылғанына қарамастан, автоматтандырудың бұл

процеске ықпалы туралы кандидаттардың бірде-бірі пікір

білдірмеді. Дональд Трамп саи лаушыларды «жұмыс орындарын

мексикалықтар мен қытаи лар алып қояды, сондықтан

Мексикамен шекарада бекініс тұрғызу керек»

деп қорқытты.

Алаи да ол «америкалықтардың жұмыс орындарын алгортимдер

алып қоюы мүмкін» демеді және Калифорния шекарасында

желіаралық қорғаныш экранын орнатуды да ұсынған жоқ.

Батыстағы либералдық елдердің өзінде саи лаушылардың

либерализм идеясы мен демократиялық процеске деген сенімнен

аи ырылып жатқанының бір себебі (және бұл жалғыз себебі емес)

осы болса керек. Жасанды интеллект пен биотехнологияның

мәніне бои ламаған қарапаи ым адамдар келешек қасымыздан өтіп

барады деп ои лаи ды. 1938 жылы КСРО-ның, Германияның және

АҚШ-тың қарапаи ым халқы бақытсыз болса да, оларды «сіздерден

мықты ешкім жоқ, болашақ сіздерге тиесілі» (бірақ бұл

«қарапаи ым адамдар» евреи не африкалық болмауы керек) деп

сендіре берді. Қарапаи ым жұрт әдетте кеншілер, темір

балқытушылар мен үи шаруасындағы әи елдер қаһарман

кеи іпкердің суреті бар үгіт плакаттарынан өздерін көріп: «Мына

суреттегі – менмін! Мен – болашақтың қаһарманымын!» – деп

сенді

2018 жылы қарапаи ым адамдар өздерін қажетсіз сезіне бастады.

TED конференциясындағы баяндамаларда, үкіметтің зерттеу

орталықтарында және ғылыми-техникалық семинарларда

жаһандану, блокчеи н, гендік инженерия, жасанды интеллект,

машиналық оқыту сияқты түсініксіз сөздер көп аи тылды.

Қарапаи ым адамдар «бұл сөздердің бізге еш қатысы жоқ» деп

күдіктене бастады. Либерализм тарихы – қарапаи ым адамдар

тарихы. Киборгтер мен желілік алгоритмдер әлемінде ол неге

өзекті болып қалуы керек?

ХХ ғасырда қалың бұқара қанауға қарсы шығып, өзінің шешуші

экономикалық рөлін саяси күшке аи налдыруға тырысты. Ал қазір

қалың бұқара қажетсіз болып қалудан қорқады, сондықтан кеш

болмаи тұрғанда қолдарында бар саяси тетіктерді паи даланып

қалуға асығады. Brexit те, Трамптың билікке келуі де дәстүрлі

социалистік революцияларға мүлде қарсы траекторияны көрсетіп

тұрғандаи . Ресеи , Қытаи және Кубада экономикаға басты ықпал

еткен, бірақ саяси билігі болмаған адамдар революцияға шықты.

Ал 2016 жылы Трамп пен Brexit-ті, негізінен, қолында саяси билігі

бар, бірақ экономикалық мәртебесінен аи ырылып қалудан

қорқатын адамдар қолдады. ХХІ ғасырдағы революция адамдарды

қанаи тын экономикалық элитаға емес, оларды қажетсінбеи

қалған экономикалық элитаға қарсы бағытталатын шығар

. Олар

бұл шаи қаста жеңіліс табады-ау. Қанауға қарсы күрестен

қажетсіздікке қарсы күрес анағұрлым ауыр.

   

Либерализм идеясы сенім дағдарысына алғаш ұшырап тұрған

жоқ. ХІХ ғасырдың екінші жартысында жаһандық ықпалға ие

болғалы бері ол оқтын-оқтын дағдарысқа тап болды. Жаһандану

мен либералданудың алғашқы дәуірі Бірінші дүниежүзілік

соғыстың қанды қасабымен аяқталды, онда империялық саясат

жаһандық дәуірлеу салтанатын тои тарып тастады. Сараевода

эрцгерцог Франц-Фердинанд өлтірілген соң, ұлы державалардың

либерализмнен гөрі империализмге көбірек сенетіні, еркін де

беи біт сауда негізінде әлемді біріктірудің орнына, қара күшті

паи даланып, жер-дүниенің көбірек бөлігін жаулап алуды жөн

көретіні белгілі болды. Дегенмен либерализм Франц-Фердинанд

өлімінен соң да аман қалып, бұл аласапыраннан бұрынғыдан да

күшеи іп шықты, сөи тіп, «бұл барлық соғысты тоқтату жолындағы

соғыс болды» деген үміт отын жақты. Адамзат бұрын-соңды

болмаған қанды қырғыннан сабақ алып, империализмнің адам

баласына қаншалықты қасірет әкелетінін түсініп, еркіндік пен

беи бітшілік принциптеріне негізделген жаңа жаһандық тәртіпті

қалыптастыратындаи көрінді.

Одан соң Гитлердің таңы атты. 1930 жылдары және 1940

жылдардың басында фашизм жеңілмеи тіндеи көрінген. Бұл қауіп

сеи ілген соң, оның орнын өзгесі басты. Че Гевараның аи ы оңынан

туған 1950–1970 жылдары либерализм хал үстінде жатқандаи ,

адамзаттың болашағы коммунизмнің уысында қалғандаи көрінді.

Соңында коммунизм де қирады. Супермаркет ГУЛАГ-тан

әлдеқаи да ықпалды болып шықты. Одан да маңыздысы –

либерализм идеясы басқа баламаларға қарағанда анағұрлым

икемді, динамикалық секілді көрінді. Ол империализмнің,

фашизмнің, коммунизмнің ең жақсы идеялары мен тәжірибесін

сіңіріп, оларды жеңіп шықты. Мәселен, либерализм

коммунизмнен жанашырлық танытатын адамдардың ауқымын

кеңеи туді және еркіндікті ғана емес, теңдікті де құндылыққа

жатқызуды үи ренді.

Әу баста либерализм идеясы көбіне ақнәсілді ерлердің орта

табының еркіндіктері мен артықшылықтарына назар аударды да,

жұмысшы таптың, әи елдердің, азшылықтың және еуропалық

еместердің ауыр жағдаи ына көңіл бөлмеді. 1918 жылы соғыста

жеңіп шыққан Ұлыбритания мен Франция еркіндік туралы

құлшына аи тқанымен, өз отарларының тұрғындарына назар да

аудармады. Мәселен, 1919 жылы Үндістан өз мәртебесін анықтау

мәселесін көтергенде, ағылшындар Амритсарда қырғын салып,

британ әскері жүздеген қарусыз демон-

странтты атып тастады.

Тіпті Екінші дүниежүзілік соғыстан кеи ін де Батыс либералдары

өздері жалпыға бірдеи деп атаған құндылықтарды Батыстан өзге

халыққа қатысты деп есептемеді. Мәселен, 1945 жылы

нацистердің бес жыл бои ғы қатаң оккупациясынан босаи сала,

голландтар бірден әскерін жиып, жердің қиыр шетіндегі бұрынғы

отары – Индонезияны қаи та басып алуға аттанды. 1940 жылы

Нидерланд неміс басқыншыларына төрт күндеи ғана қарсыласқан

еді. Сөи те тұра, Индонезияны тәуелсіздігінен аи ыру үшін төрт

жылға созылған аса ауыр ұрыстан бас тартпады. Жаһанның

түкпір-түкпіріндегі ұлт-азаттық қозғалыстар «еркіндікті

қорғаушымыз» деп өзіне-өзі аи дар таққан Батыстағыларға емес,

коммунистік Мәскеу мен Беи жіңге үміттене қарағаны сондықтан.

Дегенмен либерализм идеясы біртіндеп көкжиегін кеңеи тіп,

теория жүзінде болса да, барлық адамның құқықтары мен

бостандықтарын мои ындады. Еркіндік шеңбері кеңеи ген саи ын

либералдар коммунизмге тән әлеуметтік бағдарламалардың

маңызын түсінді. Белгілі бір дәрежеде әлеуметтік қауіпсіздік

орнамаи ынша, құр еркіндіктің құны көк тиын. Социал-

демократиялық мемлекеттер демократия мен адам құқықтарын

мемлекет қаржыландыратын тегін білім мен денсаулық

сақтаумен сабақтастырады. Тіпті капитализмді діңгек еткен

Америка сияқты елдің өзі адам еркіндігін қорғау үшін белгілі бір

дәрежеде әлеуметтік қамсыздандыруды үкіметтің жүзеге асыруы

керегін түсінді.

Аш балада еркіндік қаи дан болсын?

1990 жылдардың басында ои шылдар мен саясаткерлер «тарих

аяқталды» деп жариялады. Өткеннің барлық саяси, экономикалық

мәселелері шешілді деп сенген олар адамзаттың жалғыз үміті –

демократия, адам құқықтары, еркін нарық пен мемлекеттік

әлеуметтік қамсыздандырудан тұратын жаңарған либералды

«дорба» екенін аи тты. Бұл «дорба» барлық кедергілерден өтіп,

бүкіл ұлттық шекараларды жои ып, дүниежүзіне таралып,

адамзатты біртұтас жаһандық қоғамдастыққа аи налдыруы керек

болып көрінді

Бірақ адамзаттың тарихы аяқталмады. Франц-Фердинандтың,

Гитлер мен Че Гевара дәуірлерінің орнын Трамп дәурені басты.

Бірақ бұл жолы либерализм идеясына империализм, фашизм не

коммунизм сияқты ұи ымдасқан идеологиялық қарсылас аи бат

шеккен жоқ. Трамп дәуірі анағұрлым нигилистік табиғатымен

ерекшеленді.

ХХ ғасырдың басты идеологиялық қозғалыстары әлемдік

үстемдік, революция және бостандық сияқты бүкіл адам баласына

ортақ дүниетанымды сипаттаса, Дональд Трамп мұндаи ештеңе

ұсынбаи ды. Керісінше, ол жаһандық дүниетанымды

қалыптастыру – Американың шаруасы емес екенін аи тады. Brexit-

ті қолдаған британдықтардың да «Бөлшектенген корольдіктің»

болашағына қатысты қандаи да бір жоспары жоқ, ал Еуропа мен

жер-жаһанның тағдыры оларды мүлде толғандырмаи ды. Трамп

пен Brexit-ті қолдап дауыс бергендердің көбі либерализм

құндылықтарынан толық бас тартпаи ды, олар бар болғаны оның

жаһандану деген бөлігіне сенуден қалған. Жұрт демократия мен

еркін нарыққа, адам құқықтары мен әлеуметтік жауапкершілікке

бұрынғыдаи бас шұлғиды, бірақ бұл керемет идеяларды

мемлекеттік шекараның аясында ғана жүзеге асыруға болады деп

санаи ды. Есесіне олар И оркширдегі не Кентуккидегі еркіндік пен

бақуатты өмірді сақтап қалу үшін шекараны шегендеп,

шетелдіктерге қатысты иллибералды заңдар қабылдау керек деп

есептеи ді.

Серпінді держава – Қытаи мүлде кері сценарии мен жүріп келеді.

Ішкі саясатын либералдауға батылы жетпесе де, сыртқы әлемге

анағұрлым либералдық ұстаныммен қараи ды. Еркін сауда мен

халықаралық әріптестік мәселесіне келгенде, Си Цзиньпин іс

жүзінде Обаманың нағыз мұрагері сияқты. Марксизм-ленинизмді

екінші орынға ысырған Қытаи либералдық әлемдік тәртіпке разы

сияқты.

Қаи та жанданған Ресеи өзін либералдық жаһандық тәртіптің қас

дұшпаны санаи ды, дегенмен әскери әлеуетін күшеи ткеніне

қарамастан, идеологиялық тұрғыда ол дегеніне жете алмас.

Владимир Путин Ресеи де, әлемнің әр түкпіріндегі түрлі оңшыл

күштер арасында танымал болғанымен, оның жұмыссыз

испандарды, ызалы бразилиялықтарды, Кембридждегі арманшыл

студенттерді еліктіретіндеи жаһандық дүниетанымы жоқ.

Ресеи либералдық демократияға балама модель ұсынып отыр,

бірақ ол біртұтас саяси идеология моделі емес. Керісінше, ол –

үркердеи ғана олигархтар тобы елдегі билік пен баи лықтың көп

бөлігін монополиялап алған саяси тәртіп, олар іс-әрекетін

жасырып, билігін одан әрі бекіте түсу үшін ноқтаулы медианы

паи даланады. Демократия Авраам Линкольннің «бүкіл адамды аз

уақыт, аз ғана адамды үнемі алдаи аласың, бірақ бүкіл адамды

үнемі алдау мүмкін емес» деген қағидасына сүи енеді. Үкімет

жемқорлыққа батып, халықтың тұрмысын жақсарта алмаса,

күндердің күнінде мұны азаматтардың көбі түсініп, ол үкіметті

ауыстырады. Бірақ үкіметтің медианы басқаруы Линкольннің

логикасын бұзады, себебі бұл адамдардың ақиқатты білуіне

мүмкіндік бермеи ді. Медиаға монополия орнату арқылы

олигархия өзінің барлық кемшіліктерін өзгелерге жауып, шынаи ы

я ои дан шығарылған сыртқы жауға назар аударта беруі ықтимал.

Олигархия орнаған елде денсаулық сақтау мен табиғаттың

ластануы сияқты «қызықсыз» оқиғалардан әлдеқаи да салмақты

әлдебір дағдарыс не басқа жаи ттар бар. Сырттан шабуыл қаупі

төнсе немесе елді әлдебір құбыжық қиратпақ болса, адам толы

аурухана мен ластанған өзенді ои лауға кімнің мұршасы келеді?

Ешқашан бітпеи тін дағдарыстар тізбегін туғыза беру арқылы

жемқор олигархия өмір бои ы билік құра бермек

Іргесінің мығымдығына қарамастан, олигархия моделі онша

тартымды көрінбеи ді. Өз дүниетанымын масаттана жариялаи тын

басқа идеологиялардан аи ырмашылығы – олигархия өз әрекетін

мақтан ете қои маи ды, есесіне басқа идеологияларды бетперде

ретінде паи даланады. Сондықтан Ресеи өзін демократиялық ел

етіп көрсеткісі келеді, ол олигархияға емес, орыс ұлтшылдығына

және православ шіркеуіне адалдығын ұдаи ы аи тып жүреді.

Франция мен Британиядағы оңшыл экстремистер Ресеи ге арқа

сүи еп, Путинге табынуы мүмкін, бірақ олардың саи лаушылары

жаппаи жемқорлық жаи лаған, мемлекеттік қызмет сапасы сын

көтермеи тін, заң үстемдігі жоқ, шектен тыс теңсіздік орнаған

Ресеи сияқты елде өмір сүргісі келмес еді. Кеи сараптамаларға

қарасақ, Ресеи – дүниежүзіндегі тең құқық сақталмаған елдердің

бірі, онда баи лықтың 87%-ы 10%-ды ғана құраи тын бақуатты

адамдардың қолына шоғырланған

. Франциядағы «лтты

майданды» жақтаи тын жұмысшы табының қаншасы өз елінде

баи лықты бөлісудің осы жүи есі орнағанын қалар еді?

Адам аяғы басқысы келмеи тін жерлер бар. Әлемді аралап

жүргенімде АҚШ, Германия, Канада, Австралия сияқты елдерге

көшкісі келетіндерді көп кезіктірдім. Қытаи не Жапонияға көшкісі

келетіндер де болды. Бірақ Ресеи ге қоныс аударуды армандап

жүрген бірде-бір адамды әлі ұшыратқан жоқпын.

Ал «әлемдік исламға» келсек, ол көбіне осы діни ортада дүниеге

келгендерді елітеді. Ол Сирия мен Ирактағы кеи бір адамдарға

немесе Германия мен Британияда «жетім қозының» күи ін кешкен

мұсылман жастарға ұнауы мүмкін, бірақ Канада мен Оңтүстік

Кореяны аи тпаған күннің өзінде, Грекия мен ОАР да өз мәселесін

шешу үшін әлемдік халифатқа қосылуды қалаи ды деген ои үш

ұи ықтасаң да, түсіңе енбеи ді. Бұл жағдаи да да халықтың аяғы ол

жаққа тартпаи ды. Ислам теократиясы орнаған елде өмір сүруді

қалап, Германиядан Таяу Шығысқа кеткен бір мұсылманға Таяу

Шығыстан либералдық Германияға барып, жаңа өмір бастағысы

келетін жүз мұсылманнан келетіні анық.

Бұл жағдаи дан қазіргі сенім дағдарысы бұрынғы

дағдарыстардаи ауқымды емес екенін ұғамыз. Либералдар соңғы

жылдардағы оқиғаларды ои сүзгісінен өткізіп, 1918, 1938 немесе

1968 жылдары жағдаи ларының қаншалықты нашар болғанын

еске түсіргені дұрыс. Олар, «саи ып келгенде, адамзат либерализм

идеясынан бас тартпаи ды, себебі бұдан басқа балама жоқ» деп

ои лаи тын шығар. Ызалы жұрт жүи енің маи лы жерінен бір тебуі

мүмкін, бірақ басқа амалы жоқ болғандықтан, сол жүи еге бәрібір

қаи тып оралады.

Қазіргі өзгерістерді түсіну қиын, себебі либерализм ешқашан

бірбүтін болған емес. Либерализм еркіндікті әспеттеи ді, бірақ

түрлі контексте еркіндік әркелкі мағынаға ие. Сондықтан бір адам

үшін либерализм – еркін саи лау мен демократияландыру болса,

өзге біреу үшін ол сауда келісімі мен жаһандануды білдіруі мүмкін.

Ал үшінші кісі либерализмді гомосексуалдардың бас құрауы және

абортпен баи ланыстырады. Либерализм экономика, саясат пен

жеке өмірде, ұлттық және халықаралық деңгеи дегі іс-әрекетте

әртүрлі жолды нұсқаи ды. Төмендегі кесте либерализмнің түрлі

компоненттерін сипаттаи ды.

    

    

Экономика

саласы

Еркін нарық,

жекешелендіру, салықтың

аз мөлшері

Еркін сауда, жаһандық интеграция, төмен

тарифтер

Саясат

саласы

Еркін саи лау, заң үстемдігі,

азшылықтың құқықтары

Беи біт қарым-қатынас, көпжақты

ынтымақтастық, халықаралық құқық және

халықаралық

ұи ымдар

 



Еркін таңдау,

индивидуализм, әркелкілік,

гендерлік теңдік

Еркін көші-қон, кедергісіз миграция

Соңғы жылдары күллі әлемде үстемдік құрған либерализм

идеясы жоғарыдағы алты компоненттің арасында өте тығыз,

маңызды баи ланыс бар деп сендірді. Біреуінсіз екіншісіне қол

жеткізу мүмкін емес, себебі бір саладағы прогресс басқасындағы

ілгерілеуді қажет етеді, әрі оған серпін береді. Мәселен, еркін

нарық қалыптастыру үшін еркін саи лау өте маңызды, демократия

болмаи ынша, нарық тамыр-таныстық пен үкіметтегі

жемқорлықтың жемтігіне аи налады. Гендерлік теңдік

халықаралық ымыраға алып келеді, себебі соғыс отын әдетте

патриархалдық құндылықтар мен «мачо-саясаткерлер»

тұтандырады. Ал жаһандық экономикалық интеграция жекелеген

тұтынушының еркіндігімен қатар жүреді, ел ішіндегі 3 брендтің

емес, халықаралық 100 брендтің арасынан таңдау жасаи алсаң,

адамның еркіндігі деген – сол. Тізім осылаи жалғаса береді. Демек,

әлдебір мемлекет либерализмнің «кешенді мәзірінен» бір

тағамды жегісі келсе (аи талық, экономикалық либерализмді), ол

басқа тағамдардың да дәмін татуға міндетті.

Қазіргі популистік және ұлтшыл қозғалыстарға ортақ бір

ерекшелік – олар өздерін «антилибералиспіз» деп сипаттаса да,

ешқаи сысы либерализмнен ада-күде бас тартпаи ды. Олар

«кешенді мәзір» тәсілін қаламаи ды, оның орнына еркін жүріп,

либералдық «швед үстелінен» қалаған асын таңдап жегісі келеді.

Содан да Трамп көпжақты ынтымақтастықты, тіпті еркін сауданы

ысырып тастап, еркін нарық пен жекешелендіруді қолдаи ды.

Қытаи еркін сауданы қалаи ды, оның «Бір белдеу, бір жол»

бастамасы – бұрын-соңды болмаған ірі жаһандану жобасы, есесіне

ол еркін саи лауды қажетсінбеи ді. Британиядағы «брекзитшілер»

демократияны ұстанады, әрі индивидуализмге мүлде қарсы емес,

алаи да олар халықаралық ынтымақтастық идеясын

жақтырмаи ды және халықаралық ұи ымдарға тым көп билік

беруге наразы. Виктор Орбан азшылықтың құқығы, әралуандық

және индивидуализм құндылықтарын қолдамаи -ақ Венгрияда

еркін саи лау өткізуге болады деп, өз режиміне «иллибералдық

демократия» деп аи дар тақты.

Жұрттың барлығы бірдеи , тым құрығанда, теория жүзінде

қалаи тын жалғыз «ас» – халықаралық беи біт қарым-қатынас.

Бұл – либералдық «швед үстелінің» шоколад қосылған

балкүлшесі. Ал ешкім дәмін татқысы келмеи тін жалғыз тағам

(аи талық, балдыркөк) – иммиграция. Демократияның,

индивидуализм мен көпжақты ынтымақтастықтың ең үлкен

жақтастарының өзі ел ішінде иммигранттарды қаптатуға үзілді-

кесілді қарсы шықты.

Дегенмен «швед үстелі» тәсілі жұмыс істеи ме, жоқ па, ол жағы

әзірге белгісіз. Тағаммен салыстыра сараптау тым қисынсыз

болуы мүмкін. Меи рамханалардағы «кешенді мәзір» алуан түрлі

тағамдардың еркін таңдалған тізімінен құралады. Ал либерализм

идеясы либералдық жүи ені бір-біріне тәуелді мүшелердің тірі

ағзасы деп түсіндіреді. Сорпаны десерттен бөліп алу оңаи -ақ

шығар, алаи да жүректі өкпеден ажырату мүмкін емес. Трамп

жаһандық еркін сауданы жоққа шығарып алып, Американың өз

ішінде еркін нарықты күшеи те ала ма? Қытаи Коммунистік

партиясы саяси либералдануға қараи аттап баспаса да,

экономикалық либералданудың жемісін жеи бере ме?

Венгриялықтар жеке еркіндіксіз-ақ демократия орната ала ма

немесе Орбанның «иллибералдық демократия» дегені

«диктатураның» әдемірек атауы ма? Шекарадағы бекіністер

биіктеп, сауда соғыстары өршіп тұрған тұста халықаралық

ынтымақтастықты сақтап тұруға бола ма? «Швед үстелі» тәсілі,

ақыр соңында, ұлттық және халықаралық деңгеи дегі либералдық

жүи елердің толық қирауына алып келуі ықтимал.

Ендеше, либерализм идеясын қандаи балама алмастыруы

мүмкін? Бір әдіс – ортақ бір әлемдік идея болуы керек деген ои дан

толық бас тартып, оның орнына жергілікті ұлтшыл я діншіл

ертегілерден қорған табу. ХХ ғасырда ұлтшыл қозғалыстар аса

маңызды саяси ои ыншы болды, бірақ олар дүниежүзін тәуелсіз

ұлт-мемлекеттерге бөлуді қолдағаннан басқа, жаһанның

болашағына қатысты мардымды көзқарас ұсына алмады.

Индонезия ұлтшылдары голландтардың үстемдігіне қарсы

күресті, ал вьетнамдық ұлтшылдар азат Вьетнам құрғысы келді,

бірақ вьетнамдық не индонезиялық біртұтас жаһандық идея

болмады. Есесіне, Вьетнам, Индонезия және басқа да азат елдер

бір-бірімен қалаи қарым-қатынас жасауы керек, адамдар

«ядролық қару қаупі сияқты

мәселелермен қалаи күресуі керек» деген сұрақтарға келгенде,

ұлтшылдар ои ланбастан либералистік я коммунистік идеяларға

бет бұрды.

Бірақ либерализм мен коммунизмнің екеуі де беделінен

аи ырылған қазіргі заманда адамзат баршаға ортақ әмбебап идея

туралы ои дан бас тартуы керек шығар? Оның үстіне бұл

жаһандық идеялардың барлығы, соның ішінде тіпті коммунизм де

Батыс империализмінің өнімі болған жоқ па еді? Вьетнамдағы

қара шаруа Трирден шыққан неміс пен манчестерлік

индустриалистің ои лап тапқан ертегісіне неге сенуі керек? Әр ел

өзінің ежелгі дәстүрі негізінде ешкімге ұқсамаи тын, дара жолын

тапқаны жөн шығар? Батыстықтар да әлемді алға жетелеу туралы

ои ын бір сәт ұмытып, өз ішіндегі өзгерістерге үңілуі керек болар?

Либерализмнің бұзылуынан паи да болған вакуумды, әркімнің өз

алтын ғасырын аңсаған сартап сағынышқа толы қиял толтырды

ма екен? Иә, жер-дүние қазір сағыныштың әнін салып тұр.

«Американы қаи тадан ұлы елге аи налдырамыз!» – деп уәде

берген Дональд Трамп АҚШ-ты оқшаулауға одан саи ын үндеи

түсті. «1980, тіпті 1950 жылдары АҚШ керемет қоғам болған, ХХІ

ғасырда соны қаи та қалпына кетіреи ік», – деді. Ал брекзитшілер

әлі де Виктория патшаи ым заманында өмір сүріп жатқандаи және

интернет пен жаһандық жылыну дәуірінде «паң оқшаулану» ең

оңтаи лы саясат бола алатындаи , Британияны дербес державаға

аи налдырғысы келеді. Қытаи лар Батыстан жұқтырған, күмәнді

марксистік идеяға қосымша, болмаса оның орнын басатын ои

ретінде өз империясы мен Конфуции мұрасын еске түсірді.

Ресеи де Путиннің басты ұстанымы – жемқор олигархия құру емес,

кешегі патшалық империяны қаи та тірілту. Большевиктер

революциясынан бір ғасыр өткен соң, Путин Балтық теңізінен

Кавказға деи ін құлаш жаи ған, орыс ұлтшылдығы мен православ

діндарлығына арқа сүи еген, автократиялық үкіметі бар, бұрынғы

патшалықтың құдіретін қаи таруға уәде беріп отыр.

Ұлтшылдық пен діни дәстүрлер араласқан осындаи сағынышқа

толы армандар – Үндістан, Польша, Түркия және басқа көп елдегі

режимдердің тірегіне аи налды. Мұндаи қиял жаулап алған өңір –

Таяу Шығыс. Онда исламшылдар Мұхаммед паи ғамбар осыдан

1400 жыл бұрын Мединада құрған жүи ені көшіріп алғысы келеді.

Ал

Израильдегі ортодоксалды иудеи лер исламшылдардан да асып

түсті, олар 2500 жылға кері шегініп, Библия заманына оралуды

көздеи ді.

Израильдің биліктегі коалициясы қазіргі Израильдің шекарасын

Библия дәуіріндегі Израильдің аумағындаи кеңеи туді, Библия

заңдарын қаи таруды, Иерусалимдегі әл-Ақса мешітінің орнына

ежелгі Яһве ғибадатханасын қаи та салуды ашық талқылап

жатыр

Либералды элиталар бұл жаи ттарға үреи лене қарап, апаттың

алдын алу үшін адамзат дер кезінде либералдық сүрлеуіне

қаи тып оралады деп үміттенеді. 2016 жылы қыркүи екте БҰҰ Бас

ассамблеясында сөи леген сөзінде АҚШ президенті Обама

«қаи шылыққа толы әлемге, ұлттық, таи палық, нәсілдік және діни

негіздегі ескі кикілжіңдерге қаи тып оралу қаупі бар» екенін

тыңдаушыларға ескерткен. Ол: «Ашық нарық, жауапты

мемлекеттік басқару, адам құқықтары және халық-

аралық құқық нормалары принциптері... бұл ғасырдағы адамзат

дәуірлеуінің бұлжымас негіздері болып қалады», – деген

Обама біршама кемшілігі болса да, либералдық жүи енің басқа

баламаларға қарағанда жетістіктері анағұрлым көп екенін меңзеп,

орынды пікір аи тты. Адамзаттың көп бөлігі ХХІ ғасырдың

басындағы либералдық замандағыдаи беи біт те бақуатты өмір

сүріп көрмеген. Адамзат тарихында алғаш рет инфекциялық

аурудан өлгендер саны кәріліктен көз жұмғандардан азаи ды,

семіздіктен жапа шеккендер саны аштықтан бұратылғандардан

көбеи ді, көлденең кесапаттан өлгендер саны өлтірілгендерден

кеміді.

Бірақ либерализмнің экологиялық апат, технологиялық күи реу

сынды алдымызда тұрған ең күрделі мәселелерге қаи тарар нақты

жауабы жоқ. Либерализм күрделі әлеуметтік және саяси

шиеленістерді сиқырдың күшімен шешеді деп, үнемі

экономикалық өсімге арқа сүи еи ді. Либерализм «жіліктің маи лы

басы» беріледі деп әрқаи сысына уәде етіп, пролетариатты

буржуазиямен, діндарларды атеистермен, жергілікті тұрғындарды

иммигранттармен, еуропалықтарды азиаттармен табыстырды.

«Жіліктің маи лы басы» таусылмаған тұста ешқандаи мәселе

болмады. Алаи да экономикалық өрлеу экожүи ені сақтап қала

алмаи ды, керісінше, экологиялық дағдарыстың себепкері соның

өзі болды. Дәл сол сияқты, экономикалық өсім де технологиялық

күи реу мәселесін шеше алмаи ды, себебі ол қиратқыш жаңа

технологияларды үздіксіз ои лап таба беру керек деп санаи ды.

Либерализм идеясы және еркін нарыққа негізделген

капитализм логикасы адамдарға үлкен үміт сыи лаи ды. ХХ

ғасырдың соңында Хьюстонның, Шанхаи дың, Стамбұлдың және

Сан-Паулудың әрбір жаңа буыны алдыңғы буынға қарағанда

сапалырақ білім алды, денсаулық сақтау мен табысқа кенелуде

озық болды. Алаи да алдағы уақытта экологиялық апатпен

жапсарласқан технологиялық күи реудің кесірінен жағдаи

нашарламаи , осы қалпын сақтаса, өскелең ұрпақ соған разы

болатындаи жағдаи ға келеді.

Демек, алдымызда жер-әлемге жаңартылған идеяны таныстыру

міндеті тұр. Индустриялық революцияның бұлқынысы ХХ

ғасырдың жаңа идеологияларын тудырғаны сияқты,

биотехнология мен ақпараттық технологиядағы алда болатын

революциялар жаңа дүниетаным қалыптастыруды қажет ететін

шығар. Сондықтан алдағы онжылдықтар қаи тадан тынымсыз

ізденіп, жаңа әлеуметтік-саяси модельдерді өмірге әкелетін кезең

болмақ. Либерализм 1930, 1960 жылдардағы дағдарыстар

кезіндегідеи жаңарып, бұрынғыдан да тартымды бола ала ма?

Әлде дін мен ұлтшылдық либералдар қашқақтап жүрген

сұрақтарға жауап бере ме, олар жаңа дүниетаным қалыптастыру

үшін өткеннің даналығын паи далана ма? Бәлкім, өткенмен ат

құи рығын үзіп, ескі діни доктриналар мен мемлекеттердің

шеңберінен шығатын, еркіндік пен теңдік құндылықтарымен

ғана шектелмеи тін мүлде жаңа жоба жасаи тын кез келді ме?

Адамзаттың бұл мәселелер бои ынша бір пәтуаға келуіне әлі

ерте. Біз әлі күнге ескі идеялардан жерініп, жаңа идеяларды

қабылдаи қои маған, ауырсыну мен торығудың нигилистік

кезеңіндеміз. Әрі қараи не болмақ? Алдымен ақырзаман туралы

сәуегеи лікті бәсеңдетіп, баи баламды доғарып, таңырқау кезеңіне

өтуіміз керек. Баи балам – менмендіктің бір түрі. Ол өркөкіректік

сезімінен туындаи ды, мұнда адам құрдымға кетіп бара жатқанына

өте сенімді болады. Ал таңырқауда қарапаи ымдылық, демек,

ерекше көрегендік бар. Өзіңізді көшеге түсіп алып, «Ақырзаман

келіп қалды!» деп аттандап бара жатқандаи сезініп тұрсыз ба?

Онда бір сәт дамылдап: «Жоқ, әсте олаи емес. Мен тек жер-

жаһанда не болып жатқанын түсінбеи тұрмын», – деп таңырқап

көріңіз.

Келесі тарауларда таңырқататын жаңа мүмкіндіктерді анықтап,

олардың қалаи паи да болатынына тоқталамыз. Бірақ адамзаттың

алдындағы тығырықтан шығар жолды саралаудан бұрын,

технологияның төндіріп тұрған қатерін түсініп алуымыз керек.

Ақпараттық технология мен биотехнологиядағы революциялар

енді басталып келеді, сондықтан қазіргі либерализм дағдарысына

олардың қаншалықты қатысы бар екенін білмеи міз. Бирмингем,

Стамбұл, Санкт-Петербург және Мумбаи тұрғындарының көбінің

жасанды интеллектінің қалаи дамып жатқаны, оның өмірлеріне

қалаи әсер етері туралы аздап хабары бар (мүлде хабары болмауы

да мүмкін). Дегенмен алдағы уақытта технологиялық

революцияның екпіні күшеи іп, адамзат бұрын-соңды болмаған

ауыр сынақтарға кез болары анық. Жұртты баурап алғысы келген

кез келген идея биотехнология мен ақпараттық технологиядағы

қос революция тудырған мәселелерді шешу мүмкіндігіне қараи

қанат жаяды. Либерализм, ұлтшылдық, ислам және кез келген

жаңа наным 2050 жылы әлемді өзгертуді мақсат тұтса, оған

жасанды интеллектінің, Big Data алгоритмінің және

биоинженерияның қажет екенін мои ындап қана қои маи , оны

әрқаи сысы өзінің жаңа, баи ыпты әңгімесінің өзегіне аи налдыруы

керек.

Технологиялық сын-қатердің табиғатын түсіну үшін, әңгімені

еңбек нарығынан бастаған жөн болар. 2015 жылдан бері әлемді

аралап, үкімет өкілдерімен, бизнесмендермен, қоғам

белсенділерімен және оқушылармен адамзат тап болған тығырық

туралы сөи лесіп жүрмін. Олар жасанды интеллект, Вig Data

алгоритмдері, биоинженерия туралы әңгімелерді жаратпаи не

жалыға бастаса, «жұмыс» деген бір ғана сиқырлы сөзді аи та

қоямын. Таяу арада технология миллиардтаған адамды еңбек

нарығынан ысырып тастап, аса ауқымды «қажетсіз тапты»

қалыптастыруы мүмкін, жои қын әлеуметтік әрі саяси

бұлқыныстарға алып келетін бұл мәселені қалаи шешу керегін

қазіргі идеологиялардың ешқаи сысы білмеи ді. Технология,

идеология туралы әңгіменің бәрі тым абстрактілі, тым алыс

болып көрінуі мүмкін. Бірақ жаппаи жұмыссыздық немесе нақты

өзіңнің жұмыссыз қалу ықтималдығың ешкімді беи жаи қалдыра

қои маса керек.





Жұмыс

Есейгенде жұмыс таппай қалуың мүмкін

2050 жылы еңбек нарығының қандаи болатынынан еш

хабарымыз жоқ. Машиналық оқыту мен роботтандыру и огурт

шығарудан бастап и оганы оқытуға деи ін – барлық саланы

өзгертуі мүмкін деген пікір бар. Дегенмен алдағы өзгерістердің

табиғаты мен оның орындалу мүмкіндігіне қатысты қарама-

қаи шы көзқарастар көп. Біреулер 10–20 жылдың ішінде

миллиардтаған адам экономикаға керек болмаи қалады деп

санаи ды. Енді біреулері, тіпті ұзақ мерзім тұрғысынан алғанда да,

автоматтандыру жаңа жұмыс орындарын қалыптастырып,

жұрттың бәріне бақуатты өмір сыи лаи тынын алға тартады.

Сонымен, біз, шынымен, үреи лі өзгерістердің алдында тұрмыз

ба, әлде мұндаи болжамдар луддиттердің ессіз есірігінің бір түрі

ме? Тап басып аи ту қиын. Автоматтандыру жаппаи

жұмыссыздыққа әкеледі деген болжам ХІХ ғасырдан бері аи тылып

жүргенімен, ол жорамал бірде-бір рет орындалған емес.

Индустриялық революцияның бастапқы кезінен бері машина

ығыстырған әр мамандықтың орнына кемінде тағы бір жаңа

мамандық паи да болды. Ал адамдардың орташа өмір сүру деңгеи і

жылдам өсіп келеді

. Дегенмен бұл жолы бәрі басқаша,

машиналық оқыту ои ын ережесін мүлде өзгертеді деп аи туға

болады.

Адамдардың физикалық және когнитивті деген екі қабілеті бар.

Бұрынғы машиналар әдетте адаммен қара күш жағынан бәсекеге

түскен, ал интеллектуалдық салада адамның артықшылығы көп

еді. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпте қол еңбегін

автоматтандырған соң, қызмет көрсету саласында адамдарға ғана

тән қасиет – ои лау қабілетін қажет ететін мамандықтар паи да

болды. Ол – оқыту, сараптау, қарым-қатынас орнату және адам

эмоциясын түсіну сияқты мамандықтар. Алаи да қазір жасанды

интеллект осы қабілеттердің біршамасында, соның ішінде адам

эмоциясын түсінуде адамның өзін жолда қалдырады

. Физикалық

және когнитивті әрекеттен тыс, адамның позициясы өзгермеи тін

үшінші бір сала бар-жоғынан хабарсызбыз.

Жасанды интеллект саласындағы революция компьютерлерді

жылдам әрі ақылды ете түсетінімен ғана баи ланысты емесін

түсіну өте маңызды. Оны сондаи -ақ жаратылыстану және

әлеуметтік ғылымдардағы серпілістер де қуаттандырып отыр. Біз

адам эмоциясының және қалауы мен іс-әрекетінің негізінде

жатқан биохимиялық процестердің механизмін жақсырақ

түсінген саи ын компьютерлер адамның іс-әрекетін саралап, оның

шешімдеріне дәлірек болжам жасаи алады. Сөи тіп, олар көлік

жүргізушілерін, банкирлер мен заңгерлерді алмастырады.

Соңғы онжылдықтарда неи робиология мен мінез-құлық

экономикасы салаларындағы зерттеулер адам миына «хакерлік

шабуыл» жасап, олардың шешімді қалаи қабылдаи тынын

жақсырақ түсіне бастады. Тағамнан бастап өмірлік серігімізге

деи ін кез келген таңдауда ерік-жігер деген жұмбақ құбылыс емес,

ықтималдықты қас-қағым сәтте есептеи тін миллиардтаған

неи рондардың әрекеті маңызды екен. «Адам түи сігі» деген

мақтаулы құбылыс бар болғаны «образдарды тану» болып

шықты

. Кәсіби жүргізушілер, банкирлер мен заңгерлердің көлік

аи дауға, инвестиция мен келіссөздерге қатысты сиқырлы түи сігі

жоқ. Қаи таланбалы схемаларды тани отырып, олар аңғырт

жүргіншілерді, сенімсіз несие алушыларды және сужұқпас

алаяқтарды баи қап, олардан аулақ жүруге тырысады. Оның үстіне

адам миының биохимиялық алгоритмдерінің онша керемет емес

екені де анықталды. Олар эвристикаға, шағын ортаға, биік

мұнаралы орман-қалаға емес, Африка саванналарына көбірек

беи імделген ескірген жүи ке баи ланыстарына тәуелді. Кеи де ең

шебер деген жүргізушілердің, банкирлер мен заңгерлердің ақылға

сыи ымсыз қателік жіберетініне еш таңданбаңыз.

Демек, «түи сікті» қажет ететін тапсырмаларды орындауда да

жасанды интеллект адамнан асып түсуі мүмкін. Жасанды

интеллект мистикалық сәуегеи лікпен жарысқа түсе алмаи тындаи

көрінуі мүмкін. Ал оның санау мүмкіндіктері мен заңдылықтарды

түи сінуде неи рон желілерімен бәсекелесуі адам нанғысыз оқиға

болудан қалғалы қашан.

Мәселен, жасанды интеллект баса адамдарды іс-әрекетіне

қатысты түи сікті қажет ететін тапсырмаларды жақсы орындауы

мүмкін. Жұмыстардың көбі (аи талық, жүргіншісі көп көшеде көлік

аи дау, беи таныс адамдарға несие беру, іскерлік келіссөздер

жүргізу) басқа адамдардың эмоциялары мен қалауын дұрыс

бағалау қабілетін қажет етеді. Мына бала көшеге жүгіріп шыға ма?

Қымбат киім киген мына кісі менен ақша алып, таи ып тұрмаи ма?

Мына заңгер аи тқанын істеи ме, әлде жаи ғана қорқытып отыр

ма? Мұндаи эмоция мен қалау адамның материалдық емес жан

дүниесінен шығады деп жүрген кезімізде компью-тер кәдімгі

жүргізушіні, банкирді және заңгерді ешқашан алмастыра алмаи ды

деп ои лап келдік. Машина адамның жан дүниесі мистикалық

түрде қалыптастырған ои ды қаи дан білуі мүмкін? Бірақ эмоция

мен қалау – биохимиялық алгоритмдер әрекетінің нәтижесі болса,

компьютер оларды шешіп бере алмаи ды деуге еш негіз жоқ, тіпті

олар кез келген тапсырманы Homo sapiens-тен жақсы шеше алуы

мүмкін.

Жүргізуші жаяу жолаушының ниетін аңғарғанда, банкир несие

алуға келген адамның сенімділігін болжағанда, заңгер келіссөз

үстелінде жағдаи ды бағамдағанда, сиқыршыдан көмек

сұрамаи ды. Бірақ олардың миы кісінің бет-әлпетін, дауыс

ырғағын, қол қимылын, тіпті дене иісін саралау арқылы

биохимиялық ерекшеліктерді баи қағанын ешкім елеп-екшеп

жатпаи ды. Лаи ықты сенсорлармен жабдықталған жасанды

интеллект бұл істі адамға қарағанда анағұрлым нақты әрі сенімді

түрде орындаи алады.

Сондықтан жұмыс орындарынан аи ырылу қаупі тек ақпараттық

технологиядан туындап тұрған жоқ. Ол – ақпараттық

технологияның биотехнологиямен бірігуінің нәтижесі. МРТ

сканерінен бастап еңбек нарығына деи інгі жол ұзақ та бұралаң

болуы мүмкін, бірақ оны бірнеше онжылдықта өте шығуымыз да

ықтимал. Бүгінде миды зерттеушілердің мидағы бадамша пішінді

дене мен мишық туралы қол жеткізген ақпараты 2050 жылы

компьютерлердің психиатр мен оққағарлардан да жақсы жұмыс

істеуіне жол ашатын шығар.

Жасанды интеллект хакерлік шабуыл жасап, осыған деи ін

адамға ғана тән болған қабілет жағынан бізді басып озып қана

қои маи ды. Компьютердің адам бои ында жоқ ерекше қабілеті де

болуы мүмкін, жасанды интеллект пен адам арасында сандық

қана емес, сапалық та өзгешеліктер баи қалады. Жасанды

интеллектінің адамдарға тән емес екі маңызды ерекшелігі –

жалғана алуы мен жаңара алу мүмкіндігі.

Әр адам дара тұлға болғандықтан, оларды бір-біріне жалғауға

және әрқаи сысының заманға саи жаңаруын қадағалауға

мүмкіндік жоқ. Есесіне, компьютер дара тұлға емес, оларды

оңтаи лы бір ортақ желіге жалғап қою оңаи . Біздің алдымызда

миллиондаған жұмысшыны миллиондаған жеке роботтармен

және компьютерлермен алмастыру қаупі емес, жеке адамдардың

орнын интеграцияланған желілер басу ықтималдығы күтіп тұр.

Автоматтандыруды аи тқанда, жалғыз жүргізушіні бір ғана

пилотсыз көлікпен; дәрігерді жалғыз жасанды интеллектімен

салыстыру түбірімен қате. Оның орнына жеке адамдар тобының

мүмкіндіктерін интеграцияланған желінің қабілетімен

салыстырған жөн.

Мәселен, жүргізушілердің біразы жол ережелеріне енгізілген

соңғы өзгерістерді білмегендіктен, тәртіпті көп бұзады. Оның

үстіне әр көлік жеке басқарылатындықтан, екі көлік бір қиылысқа

таяп келгенде, жүргізушілер бір-бірінің ои ын әртүрлі түсініп,

соның кесірінен соқтығысуы мүмкін. Ал қиылысқа тақап келген

пилотсыз көліктің әрқаи сысы жеке басқарылмаи ды, олар – ортақ

алгоритмнің бір бөлігі. Сондықтан бір-бірінің ои ын түсінбеи қалу

ықтималдығы өте төмен, демек, жол апаты да аз. Көлік

министрлігі жол ережелерін өзгерту туралы шешім қабылдаса,

пилотсыз көліктерді сол сәтте беи імдеуге болады. Бағдарламаның

бір жерін ғана өзгерту жеткілікті, ол әрі қараи жаңа ережелерді

бұлжытпаи орындаи ды

Дәл сол сияқты, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұи ымы жаңа

аурудың шыққанын хабарласа немесе зертхана жаңа дәрі жасап

шығарса, жер шарындағы барлық дәрігерді бұл өзгеріске беи імдеу

мүмкін емес. Ал егер сізде әрбір адамды жеке бақылап отырған 10

миллиард жасанды интеллект-дәрігер болса, олардың бәрін қас

қағым сәтте жаңалыққа беи імдеи аласыз, әрі олар жаңа ауру

немесе дәрі туралы пікірлерін бір-біріне аи та береді. Жалғана алу

мен жаңара алудың артықшылығы көп екені сондаи , кеи бір

жұмыс орындарында тіпті кеи қызметкерлер машинадан жақсы

жұмыс істесе де, бкіл адамды компьютермен алмастыру

қажеттілігі тууы ықтимал.

Жеке адамдарды компьютер желісімен алмастыру арқылы әр

кісіні жеке қарастыру мүмкіндігінен аи ырылып қаламыз деп

қарсылық білдіруіңіз мүмкін. Мысалы, бір дәрігер қате диагноз

қои са, ол жер бетіндегі барлық науқасты өлтіріп тастамаи ды және

барлық жаңа дәріні әзірлеу ісін тоқтатпаи ды. Бірақ бүкіл дәрігер

біртұтас жүи еден тұрса және әлгі жүи е жаңылысса, оның ақыры

жои қын апатқа алып келуі мүмкін. Ал іс жүзінде

интеграцияланған компьютерлік жүи елер жеке қарастырудың

артықшылығын жоғалтпаи -ақ, жалғана алудың артықшылығын

еселеи ді. Бір жүи еде түрлі алгоритмдер орындалады. Соның

арқасында қалың жыныс джунглиде тұратын адам смартфонның

көмегімен бір ғана беделді дәрігермен емес, жұмысы үнемі

салыстырылып отыратын жүздеген медициналық жасанды

интеллект жүи елерімен баи ланысады. IBM дәрігердің аи тқаны

ұнамады ма? Ештеңе етпеи ді. Килиманджаро тауында қалып

қои саңыз да, Baidu дәрігерімен тілдесудің еш қиындығы жоқ.

Мұның адамзат қоғамына паи дасы көл-көсір болатын тәрізді.

Медициналық жасанды интеллект жүи елері миллиардтаған

адамды, соның ішінде қазір дәрігерге қарала алмаи жүрген

науқастарды сапалы да арзан медициналық қызметпен

қамтамасыз етеді. Оқыту алгоритмдері мен биометрикалық

сенсорлардың көмегімен нашар дамыған елдегі ауылдың кедеи

тұрғыны қалалардағы ең озық емханаларда, қазір әлемнің ең баи

адамдарына көрсетілетін қызмет сапасынан еш кем емес сапалы

медициналық көмек алады

Сол сияқты, пилотсыз көліктер де жұртқа жақсырақ қызмет

көрсетеді, әсіресе жол апаты кесірінен өлім-жітім азаяды. Қазір

жол апатынан жылына 1,25 миллион кісі опат болады (бұл соғыс,

қылмыс және терактілерден қаза табатындар санынан екі есе

көп)

. Сол апаттың 90%-ы адамның кінәсінен: біреу қызып алып

рөлге отырады, басқасы көлік жүргізіп бара жатып телефонмен

хабарлама жазады, келесісі рөлде ұи ықтап кетсе, өзгесі жолға

қараудың орнына қиялдап кетеді. Жол қозғалысы қауіпсіздігі

жөніндегі ұлттық басқарманың дерегі бои ынша, 2012 жылы адам

өмірін жалмаған апаттардың 31%-ы – алкогольден, 30%-ы –

жылдамдықты асырудан, 21%-ы – аңғырттықтан болған

Пилотсыз көлікте мұндаи жағдаи ға кезікпеи сіз. Олардың да өз

мәселесі мен шектеулері бар. Әрине, ешкім де кеи апаттардың

алдын ала алмас, бірақ барлық жүргізушілерді компьютермен

алмастыру жол апатындағы кісі өлімі мен жарақаттануды

шамамен 90%-ға деи ін азаи туы мүмкін. Басқаша аи тсақ, пилотсыз

көліктерге көшсек, жылына миллиондаи адамның өмірін сақтап

қаламыз.

Сондықтан адамдардың жұмыс орындарын сақтап қалу үшін

ғана транспорт пен денсаулық сақтау салаларын

автоматтандыруға кедергі жасау ақымақтық болар еді. Оның

үстіне жұмыс орындарын емес, адамдарды сақтауымыз керек қои .

Босап қалған дәрігерлер мен жүргізушілердің басқа жұмыс

іздеуіне тура келеді

 

Жасанды интеллект пен роботтар жақын болашақта тұтас

салаларды түгелімен жои ып жібере қои мас. Негізінен,

қаи таланбалы еңбек операцияларын қажет ететін

мамандықтардың шағын тобы автоматтануы мүмкін. Ал

дағдылардың алуан түрін бір мезетте қолданып, болжап біле

алмаи тын ортада әрекет етуді талап ететін шығармашылық

мамандықтарды машинамен алмастыру өте қиын. Мысалы,

денсаулық сақтау саласын алаи ық. Дәрігерлердің көбі

жұмысының басым бөлігін ақпаратты өңдеумен өткізеді:

денсаулық туралы мәліметті жинап, оны сараптаи ды, диагноз

қояды. Ал медбикеге инені ауыртпаи салып, таңылған матаны

ауыстырып, науқасты сабасына түсіру үшін қозғалыс және эмоция

дағдылары керек. Сондықтан сенімді робот-медбике паи да

болардан ондаған жыл бұрын смартфонымызға жасанды

интеллект-дәрігер «орнатылатын» шығар

. Әлеуметтік қызмет

саласы,

соның ішінде науқастарды, балалар мен қарттарды күту шаруасы

ұзақ уақыт адамның құзыретінде қалатын сияқты. Адамдар

ұзағырақ жасап, азырақ бала туып жатқандықтан, қарттарды күту

еңбек нарығындағы сұранысы көп секторға аи налмақ.

Кісі күтімінен бөлек, шығармашылық процесс те

автоматтандыруға көне бермеи ді. Бізге енді музыканы сататын

адам керек емес, оны iTunes-тен өзіміз-ақ көшіріп аламыз. Бірақ

композиторлар, музыканттар, әншілер мен диджеи лер – ет пен

сүи ектен жаралған адамдар. Біз жаңа музыка шығару үшін ғана

емес, қолда бар сансыз нұсқаның ішінен таңдап алу үшін ғана

адамдардың шығармашылық әлеуетіне сүи енеміз.

Автоматтандырудан бірде-бір сала, тіпті өнер де құтыла

алмаи ды. Бүгінгі заманда өнер, әдетте адам эмоциясымен

баи ланыстырылады. Суретші әлдебір ішкі психологиялық

процестердің сыртқа шығуына мүмкіндік береді. Өнердің мақсаты

– эмоцияларымызды түсіну немесе жаңа сезімдер туғызуға

көмектесу деп ои лауға беи ілміз. Сондықтан өнерді талдаи келе,

оны аудиторияға эмоциялық тұрғыдан ықпал ету мүмкіндігіне

қараи бағалауға тырысамыз. Өнердің негізі эмоция десек, сыртқы

алгоритмдер адам сезімдерін тап басып, оларды Шекспир, Фрида

Кало не Беи онседен артық эмоция тудыра алатын жағдаи ға жетсе

не болады?

Оның үстіне эмоция – әлдебір мистикалық құбылыс емес, бар

болғаны биохимиялық процестердің туындысы. Сондықтан таяу

болашақта машиналық оқыту алгоритмдері тәніңіздегі

сенсорлардың биометрикалық мәліметтерін саралап, көңіл

күи іңіздің өзгеруін бақылап, сізге қаи композицияның, тіпті

қандаи дыбыстың әсер ететінін анықтап бере алады

Өнердің барлық түрінің ішінде Big Data-ны саралауға ең

ыңғаи лысы осы музыка болатын шығар, себебі әуеннің өзі де,

оның әсер ету нәтижесі де нақты математикалық есептеудің

ыңғаи ына келеді. Дыбыс толқындарының математикалық

диаграммалары неи рон дауылына аи налады. Миллиондаған

әуенді сараптаған алгоритм олардың қаи сысы жұрттың қандаи

реакциясын туғызатынын болжаи алатын жағдаи ға жетеді

Жігітіңізбен тап қазір қатты ұрсысып қалдыңыз делік. Үи іңіздегі

аудиожүи ені басқаратын алгоритм эмоциялық тітіркенуіңізді

бірден баи қап, өзінің сіз туралы білетіні мен жалпы адам

психологиясын негізге ала отырып, тұнжыраған көңіл күи іңізге

саи келетін, жан жараңызды жазатын әнді қосады. Бұл әуен басқа

адамдарды тербемеуі мүмкін, бірақ дәл сіздің жеке

болмысыңызбен керемет үндеседі.

Мұңыңыздың ауырлығын сезінуге көмектескен алгоритм күллі

әлемде сізді жұбататын жалғыз әуенді қосып береді. Мұның бір

себебі – түпсанаңыздың оны балалықтың бақытты естеліктерімен

баи ланыстыруы, ал бұл туралы сіз мүлде білмеуіңіз мүмкін. Бірде-

бір диджеи мұндаи қабілет жағынан жасанды интеллектімен

теңесуді тіпті армандаи да алмаи ды.

Бұлаи кете берсе, жасанды интеллект адамның интуициялық

зеректігін жои ып, осыған деи ін ұнатқан және ұнатпаған

әндеріміздің негізінде жасалған тар музыкалық қалыпқа салып

тастаи ды деп қарсылық білдіруіңіз мүмкін. Музыкадағы жаңа

бағыттар мен стильдерді неге баи қап көрмеске? Оның түк

қиындығы жоқ. Алгоритмді әуендердің 5%-ын кездеи соқ таңдауға

оп-оңаи беи імдеи аласыз. Сонда ол күтпеген жерден

индонезиялық гамелан оркестрін, Россини операсын немесе

Оңтүстік Кореяның соңғы хиттерін ои натады. Реакцияңызды

тіркеп отырған жасанды интеллект кездеи соқ таңдаудың ең

оңтаи лы деңгеи ін есептеп шығарады, сөи тіп, оның деңгеи ін 3%

түсіруі, болмаса 8% көтеруі мүмкін.

«Алгоритм эмоциялық мақсатты қалаи межелеи ді?» – деп

қарсылық білдіруіңіз мүмкін. Жігітіңізбен ұрсысып қалсаңыз,

алгоритм сізді мұңаи туы керек пе, әлде көңіліңізді көтергені жөн

бе? Ол «жақсы» және «жаман» эмоциялар шкаласына көзсіз

бағына ма? Өмірде мұңның паи далы болатын кездері де бар емес

пе? Бұл сұрақтарды музыканттар мен диджеи лерге де қоюға

болады. Дегенмен алгоритмнің де бұған қатысты қызық

шешімдері бар.

Бір шешім – барлығын қолданушының еркіне қалдыру. Қажет

эмоцияларды таңдасаңыз, алгоритм қалауыңызды орындаи

береді. Кеи де мұңға батып, үи де жатқыңыз келеді, ал кеи де

қуаныштан төбеңіздің көкке сәл-ақ жетпеи тұрғанын қалаи сыз.

Алгоритм сізге сөзсіз

бағынады. Тіпті өзіңіз де сезімдеріңіздің баи ыбына бармаи

тұрғанда, оны алгоритм түсіне қояды.

Егер өзіңізге сенбесеңіз, онда алгоритмге өзіңіз құрметтеи тін ең

мықты психологтың кеңесіне жүгінуге тапсырма бересіз.

Жігітіңізбен аи ырылысып кетсеңіз, алгоритм мұңның бес

сатысымен алып өтеді: алдымен Бобби Макферриннің «Don’t

Worry, Be Happy» әнін қои ып, болған жаи тты жоққа шығаруға

көмектеседі, одан соң Аланис Мориссеттің «You Oughta Know» әнін

ои натып, ашуыңызды үдетеді, сосын Жак Брельдің «Ne Me Quitte»

пен Пол Янгтың «Come Back and Stay» әуендерін қои ып, сабырға

шақырады, Адельдің «Someone Like You» және «Hello»

композицияларымен күи зелтеді, соңынан Глория Геи нордың «I

Will Survive» әуенін қосып, болған жаи тты қабылдауға

көмектеседі.

Алгоритмнің келесі қадамы – әндер мен әуендерді клиенттің

сұранысына беи імдеу үшін аздап өзгерту. Жақсы әннің бір тұсы

ғана ұнамаи тын шығар. Жаныңызға жақпаи тын жерін

тыңдағанда жүрек қағысыңыз өзгеріп, окситоцин деңгеи і сәл

төмендеи тіндіктен, алгоритм мұны сезіп қояды. Ол көңіліңіз

қаламаған ноталарды өзгертуі не қаи та жазуы мүмкін.

Кеи інірек алгоритмдер пианиноның клавиштері тәрізді, адам

эмоцияларын тап басып, тұтас әуен жазуды үи реніп алуы

ықтимал. Тіпті биометрикалық мәліметтеріңізді паи далана

отырып, ол сіз ғана түсініп, сезіне алатын, тек сізге арналған

музыка жазуы мүмкін.

Адам өнерден өзін көретіндіктен, сол өнерге қызығады деген

сөзді жиі естиміз. Бұл, мәселен, Facebook-тің сіз туралы білетін

бүкіл мағлұматының негізінде тек сізге арналған шедевр жазуы

сияқты таңғаларлық әрі қорқынышты нәтижелерге жетелеуі

мүмкін. Жігітіңіз тастап кетсе, Адельдің әлде Аланис Мориссеттің

жүрегін жаралаған әлдебір беи таныс туралы емес, сізді ренжіткен

дәл сол «оңбаған» туралы ән ои нап, көңіліңізді аулаи ды. Ән тіпті

екеуіңізге ғана аян өміріңіздегі шынаи ы оқиғаларды есіңізге

салуы мүмкін.

Әрине, жеке адамға арналған өнер көп тарала қои маи тын да

шығар. Жұрт бұрынғыдаи көпшілікке ұнаи тын танымал хиттерді

тыңдап жүре беруі де ғажап емес. (Тек сіз ғана білетін әнді

достарыңызбен қалаи бірге аи тасыз? Ол музыкаға қалаи бәрі

бірге билеи ді?). Дегенмен жеке адамға арналған музыканы жазуға

қарағанда, әлемдік хиттерді жазуға келгенде алгоритмдер ерекше

икемділік танытуы ықтимал. Миллиондаған адамның

биометрикалық мәліметтерін қолдана отырып, болашақ хит

дүниежүзінің бүкіл би алаңдарын жаулап алу үшін қандаи

биохимиялық «нүктеге» басу керегін алгоритм анықтаи алады.

Өнер – адамда эмоция туғызу (яки оны басқару) үшін қажет болса,

онда адам-музыканттардың алгоритммен бәсекеге түсуі қиын,

тіпті мүмкін емес шығар, себебі олардың өздері ои наи тын ең

басты аспабы – биохимиялық жүи ені терең түсінуге шамасы

жетпеи ді.

Бұдан ұлы өнер паи да бола ма? Өнерге қандаи анықтама

беретінімізге баи ланысты осы сұраққа жауап табамыз. Әуездің

ғажап сипаты тыңдаи тын адамға баи ланысты болса, әрі

клиенттің аи тқаны әрдаи ым заң десек, онда биометрикалық

алгоритмдердің тарихтағы ең ұлы шедевр тудыру мүмкіндігі бар.

Ал өнер – адамның эмоциясынан да терең жатқан ерекше құдірет

десек, әрі ол біздің биохимиялық тербелістерімізден бөлек

әлдебір ақиқатты жеткізеді деп сенсек, онда биометрикалық

алгоритмдерден жақсы өнерпаз шыға қои мас. Адамдардың да бәрі

музыкант емес қои . Музыка нарығына шығып, көп композитор

мен орындаушыны басып озу үшін алгоритмге

Чаи ковскии дікінен де керемет әуен жазу міндетті емес. Алдымен

Бритни Спирсті басып озса да жақсы.

 

Өнерден бастап денсаулық сақтауға деи інгі түрлі салалардағы

дәстүрлі мамандықтардың біразы жои ылғанымен, жаңа

мамандықтар олардың орнын ішінара толықтырады. Белгілі

аурулардың диагнозын қои ып, таныс дәрілерді жазып беретін

отбасы дәрігерінің орнын жасанды интеллект басатын шығар.

Есесіне, дәл осының арқасында революциялық зерттеу жүргізіп,

жаңа дәрі шығарып, операция жасаудың соны әдісін ои лап табуға

дәрігерлер мен зертхана қызметкерлеріне көбірек ақша қалады

Жасанды интеллект басқа жолмен де жаңа мамандықтар

қалыптастыруға түрткі бола алады. Компьютермен бәи геге

түсудің орнына, адамдар оны жөндеп, жетілдіріп отыруға күш

салуы керек. Мәселен, ұшқыштың орнын дронмен алмастырған

соң, оның орнына техникалық қызмет көрсету, қашықтықтан

басқару, мәлімет өңдеу, киберқауіпсіздік сияқты салаларда жаңа

жұмыс орындары паи да болды. Сирия аспанында ұшатын Predator

және Reaper дрондарының әрқаи сысын басқару үшін АҚШ Қарулы

күштеріне 30 маман керек, ал одан келетін ақпаратты өңдеп

отыру үшін тағы 80 кісі қажет. 2015 жылы АҚШ әскери әуе

күштерінде осы қызметтерді атқаруға білікті маман жетіспеді.

Пилотсыз ұшақтарды басқаратын адам таба алмаи , қызық бір

аласапыранға түсті

Осы беттен таи масақ, 2050 жылға қараи еңбек нарығында адам

мен жасанды интеллект арасында бәсеке емес, әріптестік

орнаи ды. Саясаттан банк ісіне деи інгі түрлі салаларда адамдар

мен жасанды интеллектіден құралған ұжымдар адамдардан да,

компьютерлерден де артық нәтиже көрсетеді. 1977 жылы ІВМ

жасаған «Deep Blue» шахмат бағдарламасы Гарри Каспаровты

жеңген соң да, адамдар шахмат ои наудан бас тартқан жоқ қои .

Керісінше, жасанды интеллектінің арқасында шахмат шеберлері

бұрынғыдан анағұрлым жақсы ои наи ды. Қазір адамдар мен

жасанды интеллектіден құралған шахмат командалары (олар

«кентавр» деп аталады) жекелеген адамнан да, компьютерден де

озық нәтиже көрсетеді. Сол сияқты, жасанды интеллект тарихта

бұрын болмаған ең мықты детективтерді, банкирлер мен

солдаттарды даи ындап шығаруға жол ашуы мүмкін

Мұндаи жұмыс орындарының бір проблемасы – жоғары білікті

мамандарды қажет етеді, сондықтан біліксіз адамдар арасындағы

жұмыссыздық мәселесін шеше алмаи ды. Адамдарды қаи та

беи імдеуге қарағанда, жаңа жұмыс орындарын ашу оңаи ырақ

шығар. Автоматтандырудың бұрынғы кезеңдерінде адамдар

әдетте білікті көп талап етпеи тін қаи таланбалы жұмыстың

бірінен екіншісіне ауысып отырған. 1920 жылы ауыл

шаруашылығын механикаландыру салдарынан жұмыссыз қалған

дихан трактор зауытынан жұмыс табатын. 1980 жылы штат

қысқарту кезінде зауыттағы жұмысынан шығып қалған маман

супермаркетке кассир болып орналасатын. Мұндаи

мамандықтарға ауысу қиын болған жоқ, себебі фермадан зауытқа,

зауыттан супермаркетке кету болмашы ғана қаи та даярлықтан

өтуді қажет етті.

Алаи да 2050 жылы жұмыс орнын роботқа берген кассир мен

мақта-мата фабрикасының жұмысшысы онкология саласындағы

ғалым яки дрон басқарушы, болмаса банктегі адам мен жасанды

интеллект командасының мүшесі болып еңбек етіп кете алмасы

анық. Оның бұл мамандықтарға қажет дағдылары жоқ. Бірінші

дүниежүзілік соғыс кезінде маи данға еш тәжірибесі жоқ

солдаттарды пулеметті оқтап, ату үшін миллиондап жіберіп,

мыңдаған сарбаздан аи ырылудың қисыны бар еді. Олардың

әрқаи сысының білігі онша рөл ои наған жоқ. Қазір дрон

басқарушылар мен мәлімет өңдеу мамандары жетіспеи жатса да,

Walmart супермаркеттерінен шығып қалғандарды АҚШ әскери-

теңіз күштерінің жұмысқа алғысы жоқ. Жаңа келген тәжірибесіз

қызметкер ауғандардың үи лену тои ын Талибан басшыларының

жиынымен шатастырып алғанын ешкім қаламаи ды.

Демек, көп жаңа мамандық паи да болғанымен, жаңа, бірақ

«қажетсіз тап» ұлғая түсуі мүмкін. Екі бірдеи үлкен проблемаға

кез болуымыз да ықтимал. Яғни бір жақта жұмыссыздық артып

жатса, екінші жақта білікті мамандар тапшылығы қатты сезіледі.

Көп адам, тіпті ХІХ ғасырдағы арбакештің емес (олардың ішінде

такси жүргізушісі болып алғандар да бар) олардың аттарының

кебін киеді, сол кезде арбаға жегілген аттар еңбек нарығынан

мүлде шығып қалғаны аян

Бұған қоса, қазіргі бар мамандықтардың бірде-бірі болашақтағы

автоматтанудан қашып құтылмауы мүмкін, себебі машиналық

оқыту мен роботтар үнемі жетілдіріліп отырады. Walmart-тан

шығарылған 40 жастағы кассир қатты қиналса да, дрон

басқарушы мамандығын оқып алар. Бірақ ол он жылдан соң

қаи тадан оқуына тура келуі мүмкін, себебі ол мамандық та

автоматтануы ғажап емес. Осындаи тұрақсыздық жағдаи ында

кәсіподақ құру, қызметкерлердің құқығын қорғау мәселесі

туындаса, таңғалмаңыз. Қазірдің өзінде-ақ экономикасы дамыған

елдердегі жаңа мамандықтардың көбі заңмен толық қорғалмаған,

уақытша жұмыс, фрилансерлік не бір реттік қызметтерді

ұсынады

. Паи да бола сала қаи та жоғалып кететін мамандықтың

кәсіподағын қалаи құруға болады?

Сол сияқты, адам мен компьютер қосылған «кентавр»

командалар да ұзақмерзімді әріптестік орнатудың орнына, адам

мен машина

арасындағы тартысқа себеп болатын шығар. Шерлок Холмс пен

доктор Ватсондікі сияқты, тек адамдардан тұратын топтар

иерархия құрып, нақты бір ереже жасаи ды, әрі оны ондаған

жылдар бои ы өзгертпеи ді. Ал ІВМ-ның «Доктор Ватсон»

компьютер жүи есімен топ құрған детектив-адам (2011 жылы

америкалық «Jeopardy!» телеои ынындағы жеңісінен соң оның

даңқы аспандады) қалыпты ереже – бүлікке, иерархия

революцияға шақырады деп шешеді. Кешегі аи ырылмас досың

ертең бастыққа аи налуы ықтимал, ал хаттама мен нұсқаулықты

жыл саи ын қаи та жазып отыруға тура келуі мүмкін

Шахмат әлемін мұқият зерттесек, келешекте қаи да беттеп бара

жатқанымызды бажаи лаи мыз. Иә, «Deep Blue» Каспаровты жеңген

соң, бірнеше жыл бои ы шахматта адам мен компьютер кәдімгідеи

бәсекеге түсті. Бірақ соңғы кездері компьютерлер шахмат

ои наудың шебері болып алғаны сондаи , әріптес ретінде адамның

құны жоғала бастады, ол тіпті жуық арада мүлде қажетсіз болып

қалатын шығар.

2017 жылғы желтоқсанда ерекше секіріс болды. Жоқ, шахмат-

компьютер адамды жеңген жоқ, оған қазір ешкім таңғалмаи ды.

Google-дың AlphaZero бағдарламасы Stockish 8 бағдарламасын

жеңді. Stockish 8 компьютерлер арасындағы 2016 жылғы чемпион

болатын. Ол адамзаттың шахмат паи да болғалы бергі жинаған

және компьютер шахматының соңғы онжылдықтардағы баи

тәжірибесіне ие еді. Ол бір секундта 70 миллион шахмат жүрісін

сараптаи алады. Ал AlphaZero-ның жылдамдығы секундына 80

операция ғана болатын, әрі бағдарлама жасаушылар оған шахмат

стратегиясын, тіпті қарапаи ым дебюттерді үи ретпеген. Есесіне

AlphaZero машиналық оқытудың ең соңғы принциптерін

қолданып, өзімен-өзі ои нап жаттыға берді. Соған қарамастан, ол

Stockish-пен ои наған 100 ои ынның 28-ін жеңіп, 72-сінде тең түсті.

Бірде-бір рет жеңілген жоқ. AlphaZero ешбір адамнан ештеңе

үи ренбегендіктен, оның жеңіс әкелген жүрістері мен

стратегияларының көбі адам үшін қалыптан тыс көрінді. Бұл

жүрістерді креативті, тіпті кемеңгерлік деп аи туға болады.

Шахматты басынан бастап үи реніп, Stockish 8-бен матчқа

әзірленіп, кемеңгер болу үшін AlphaZero-ға қанша уақыт кетті деп

ои лаи сыз? Төрт сағат. Иә, иә, қателескен жоқпыз, төрт-ақ сағат!

Ғасырлар бои ы шахмат адамзат ақыл-ои ының шыңы саналып

келді. AlphaZero бағдарламасы адамның ешбір көмегінсіз, төрт-ақ

сағат ішінде дым білмеи тін машинадан хас шеберге аи налып

шыға келді

AlphaZero – әлемдегі жалғыз дарынды компьютерлік бағдарлама

емес. Бүгінде олардың көбі есептеу жылдамдығы жағынан да,

«креативтілік» тұрғысынан да адам-шахматшыдан басым түсіп

жатады. Шахмат жарыстарында төреші компьютерден көшіріп

алғысы келетіндерді қатаң бақылауға міндетті. Қулығын

асырғысы келетіндерді анықтаудың бір жолы –

комбинацияларының сонылығына көз жеткізу. Комбинациялары

тым ерекше болса, төрешілер көбіне «бұл – адамның емес,

компьютердің жүрісі» деп күдіктеніп жатады. Яғни қазір шахмат

ои ынында «креативтілік – адамның емес, компьютердің

ерекшелігі» деген пікір орныққан! Шахмат – көмір шахтасындағы

шымшығымыз деп елестетсек, оның өлетіні бесенеден белгілі.

Шахматтағы адам мен жасанды интеллект командасының қазіргі

жағдаи ы ертең полицияда, медицинада және банк саласындағы

адам мен жасанды интеллект командаларында қаи талануы

мүмкін

Демек, жаңа мамандықтардың паи да болуы, ол орындарды

қамту үшін адамдарды қаи та даярлау бір реттік процесс емес.

Жасанды интеллект революциясы ғана негізгі мәселе емес, еңбек

нарығы кеи ін қалпына түседі деи алмаи мыз. Бұл үздіксіз ұлғая

беретін мәселе шығар. Өмір бои ы бір жерде тапжылмаи жұмыс

істеи мін деп сенетін жалдамалы қызметкер қазірдің өзінде өте

аз

. 2050 жылға қараи «өмір бои ғы жұмыс» қана емес, «өмір

бои ғы мамандық» деген түсінік те көне ұғымдардың қатарына

кіретін сияқты.

Тіпті үнемі жаңа мамандық ои лап тауып, кадрларды қаи та

даярлап отырған күннің өзінде «Осынау тынымсыз жарысқа

шыдас беруге адамның эмоциялық шамасы жете ме?» деген күмән

туатыны анық. Өзгеріс әрдаи ым қиынға соғады, ал ХХІ ғасырдың

басындағы қарбалас жаһандық стресс індетін туғызды

. Адамдар

еңбек нарығының құбылмалылығына, өз мансабының

тұрақсыздығына беи імделе ала ма? Homo sapiens ақылынан

алжаспас үшін стресті азаи туда медициналық құралдан бастап,

неи ротерапия мен медитацияға деи інгі тиімді техникалар керек

болатын шығар? 2050 жылға қараи жұмыстың жоқтығынан

не тиісті білім алмағаннан ғана емес, психологиялық төзімнен

аи ырылғаннан «қажетсіз тап» паи да болуы мүмкін.

Әрине, мұның бәрі долбар ғана. Осы кітапты жазып отырған

кез – 2018 жылдың басында, автоматтану өнеркәсіптің көп

саласына өзгеріс әкелді, бірақ жаппаи жұмыссыздыққа бастаған

жоқ. Керісінше, көп елде, мәселен, АҚШ-та жұмыссыздық бұрын

болмаған деңгеи ге төмендеді. Автоматтану мен машиналық

оқытудың болашақ мамандықтарға қалаи әсер ететінін ешкім

нақты аи та алмаи ды. Оның үстіне, өзгерістің қаншалықты

жылдам жүретінін ешкім білмеи ді, себебі ол технологиялық

дамуға ғана емес, саяси шешімдер мен мәдени ерекшеліктерге де

тәуелді. Сондықтан тіпті пилотсыз көлік адам жүргізетін көлікке

қарағанда қауіпсіз әрі арзан екенін дәлелдеген күннің өзінде,

саясаткерлер мен тұтынушылар бұл өзгерісті бірер жылға, бәлкім,

ондаған жылға шегерер.

Сонда да жаи барақат отыруға болмаи ды. Жои ылған жұмыс

орындарының орнына жаңалары келеді деген бос үміт өте қауіпті.

Автоматтанудың алдыңғы кезеңдерінде солаи болса, мүлде

өзгеше жағдаи қалыптасқан ХХІ ғасырда бәрі қаи таланады деи

алмаи мыз. Әлеуметтік-саяси дауылдардың үреи шақыратыны

сондаи , жаппаи жұмыссыздықтың ықтималдығы тым төмен болса

да, оның салдарын ұмытпаған жөн.

XIX ғасырдағы индустриялық революция жаңа ахуал

қалыптастырып, жаңа проблемалар туғызғаны сондаи , сол кездегі

әлеуметтік, экономикалық-саяси модельдердің ешқаи сысының

оларды шешуге қауқары жетпеді. Феодализм, монархия және

дәстүрлі діндер ірі өнеркәсіптік метрополияларды, қалаға үдере

көшкен миллиондаған жұмысшыны және үнемі өзгеріп отыратын

заманауи экономиканы басқара алмады. Сөи тіп, адамзатқа мүлде

жаңа модельдер – либералдық демократияны, коммунистік

диктатураны және фашистік режимді ои лап табуға тура келді. Бұл

модельдерді эксперименттен өткізіп, жақсы мен жаманды

аи ырып, дұрыс жолды таңдау үшін бір ғасырға созылған қырғын

соғыс пен революцияны бастан кешті. Диккенстің романдарында

жазылған көмір шахталарындағы бала еңбегі, Бірінші

дүниежүзілік соғыс және 1932–1933 жылдардағы Украинадағы

голодомор – адамзаттың сабақ алу барысында төлеген құнының

шөкімдеи ғана бөлігі.

ХХІ ғасырда адамзатқа биотехнология мен ақпараттық

технология төндіріп тұрған қатер – бу машинасы, теміржол мен

электр дәуірінде төнген қатерден анағұрлым үлкен. Қазіргі

өркениеттің жои қын күшін ескерсек, сәтсіз модельдерге,

дүниежүзілік соғыстарға және қанды революцияларға жол бере

алмаи мыз. Бұл жолғы қателік – ядролық соғысқа, генетикалық

түрлендірілген құбыжықтардың паи да болуына және

биосфераның тегіс жои ылуына алып келуі мүмкін. Индустриялық

революция кезіндегі бабаларымызға қарағанда дұрыс қадам

жасауымыз өте маңызды.

  

Мәселенің шешімін үш категорияға бөліп қарауға болады:

жұмыс орындарын жоғалтудың алдын алу үшін не істеу керек;

жаңа жұмыс орындарын көптеп ашу үшін не қажет; қанша

тырысқанымызға қарамастан, жұмыс орындарының жои ылуы

жаңа жұмыс орындарының ашылуынан әлдеқаи да жылдам жүрсе

қаи теміз?

Жұмыс орындарын түгел сақтау стратегиясы тартымсыз әрі

шындыққа саи емес секілді. Себебі ол үшін жасанды интеллект

пен роботтың үлкен мүмкіндіктері мен артықшылықтарынан бас

тарту керек. Дегенмен үкіметтер автоматтандырудың салдарын

азаи тып, жұрттың беи імделуіне мүмкіндік беру үшін оның

жылдамдығын әдеи і бәсеңдетуі әбден мүмкін. Технологияның

дамуы ешқашан алдын ала болжанбаи ды және «бір нәрсе болуы

ықтимал» деген – «бұл міндетті түрде болады» деген сөз емес.

Коммерциялық жағынан өміршең, экономикалық тұрғыдан тиімді

болған күннің өзінде, үкімет жаңа технологияға реттеу жолымен

тосқауыл қоя алады. Мәселен, бізде адам органдарының нарығын

құруға болатын технология ондаған жылдан бері бар: артта

қалған елдерде «адам денесі фермаларын» ашу мүмкіндігі де

даи ын, жанталасқан ауқатты сатып алушылар арасында үлкен

сұраныс та баи қалады. Бұл «дене фермаларының» құны

миллиардтаған доллар болар еді. Алаи да адам органдарын ашық

саудалауға заң жүзінде тыи ым салынған, ал қара нарық бар

болғанымен, ол біз болжап жүргендеи жақсы дамымаған, әрі

ауқымды да емес

Өзгерістер жылдамдығын бәсеңдету арқылы ескі жұмыс

орындарының орнын жаңаларымен алмастыруда уақыт ұтамыз.

Бірақ бұрын да аи тқанымдаи , экономикалық кәсіпкерлік білім

беру мен психологиядағы революциямен қатар жүруге тиіс. Жаңа

жұмыс орындары біліктілікті қажет етеді (тек ол үкіметтің жылы-

жұмсағына аи налып кетпесе болғаны) яки жасанды интеллект

жетілген саи ын адамдарға үнемі жаңа кәсіпті меңгеруге,

мамандық ауыстыруға тура келеді. Бұған үкімет тікелеи араласып,

үздіксіз білім беруді қаржыландырып, болмаи қои маи тын өтпелі

кезеңдерде жұртты әлеуметтік тұрғыда қамтамасыз етіп отыруы

керек. Пилотсыз ұшақты басқарып келген 40 жастағы маман

виртуалды әлем жасаушыға аи налуы үшін үш жыл оқуы керек

болса, осы аралықта өзі мен отбасын асырау үшін оған үкіметтің

үлкен көмегі қажет. (Жақында бұл жүи ені Скандинавия елдері

енгізе бастады, олар «мамандықтарды емес, қызметкерлерді

қорғау керек» деген қағиданы ұстануға көшті).

Дегенмен мемлекет көмектескен күннің өзінде, миллиардтаған

адам психикасына зақым келтірместен, қаи та-қаи та жаңа маманға

аи налып отырады деп ешкім сеніммен аи та алмаи ды. Қанша күш

жұмсағанымызға қарамастан, адамзаттың біраз бөлігі еңбек

нарығынан шеттеп қалса, онда бізге жұмыстан шыққандар

қоғамы, жұмыстан шыққандар экономикасы, жұмыстан

шыққандар саясаты мәселелерін реттеи тін жаңа модельдерді

қалыптастыру керек болады. Бұл жолдағы алғашқы қадам –

ескіден қалған әлеуметтік, экономикалық-саяси модельдер осы

мәселені шешуге дәрменсіз екенін мои ындау.

Коммунизмді мысалға алаи ық. Автоматтандыру капиталистік

жүи енің түпнегізіне қауіп төндіретіні түсінікті, сондықтан

коммунистік идея қаи та жанданады деп болжаудың қисыны бар.

Алаи да коммунизм де мұндаи дағдарыстан алып шыға алмаи ды.

ХХ ғасырдың коммунизмі «экономиканың негізі – жұмысшы

табы» деген қағидаға негізделді, ал бұл доктринаны қолдаған

философтар пролетариатқа коммунизмнің алапат экономикалық

күшін саяси ықпал ету құралына аи налдырудың жолын түсіндірді.

Коммунизм жобасы жұмысшы табының революциясына

шақырды. Қалың бұқара экономикалық құнын жоғалтып,

қанаушылықпен емес, қажетсіздікпен күресуге мәжбүр болған

тұста бұл ілімнің не қажеті бар? Жұмысшы табы жоқ жерде

пролетарлар революциясын қалаи ұи ымдастырамыз?

Басқалар «адам ешқашан экономикалық маңызын жоғалтпаи ды,

олар жасанды интеллектімен еңбек нарығында бәсекелесе алмаса

да, тұтынушы ретінде үнемі қажет болады» деп дауласуы мүмкін.

Дегенмен болашақтың экономикасында тұтынушы ретінде керек

болатынымызға да еш сенім жоқ. Неге бұл рөлді де машиналар

мен компьютерлер иеленбеске? Кен өндіруші компания темір

шығарып, оны робот жасаи тын корпорацияға сатады. Ал ол

корпорация темірден робот жасап, сол кен өндіруші компанияның

өзіне сатады. Кен өндірушілер шикізатты молынан өндіріп,

роботтардың санын арттыруға көмектесе береді. Осындаи

экономиканы теория жүзінде елестетуге болады. Бұл

корпорациялар біздің галактиканың сыртына деи ін ұлғая беруі

мүмкін, оларға тек роботтар мен компьютерлер керек, ал тауарын

сатып алатын адамның тіпті де қажеті жоқ.

Компьютерлер мен алгоритмдер қазірдің өзінде өндіруші емес,

клиент ретінде әрекет етіп жатыр. Мәселен, биржада акция,

облигация, тауарларды алып жатқан ең ықпалды сатып алушылар

– алгоритмдер. Жарнама бизнесінде Google-дың іздеу алгоритмі

ең басты тұтынушыға аи налып келеді. Уеб-парақша әзірлегенде

мамандар қолқа-жүрегі бар адамның талғамына емес, көбіне

Google-дың іздеу алгоритмінің қалауына сүи енеді.

Алгоритмдердің санасы жоқ екені белгілі, сондықтан

тұтынушыдан аи ырмашылығы – олар алған затына қуанбаи ды,

олардың шешіміне сезім мен эмоция ықпал етпеи ді. Google-дың

іздеу алгоритмі балмұздақтың дәмін татып көре алмаи ды.

Дегенмен алгоритм есептеу және енгізілген баптаулар арқылы

таңдау жасаи ды, ал бұл таңдау өмірімізге күннен-күнге көбірек

әсер етіп келеді. Балмұздақ сатушылардың саи ттарын

саралағанда, ерекше талғамы бар, ең дәмді балмұздақ иесі емес,

Google бірінші орынға қои ған компания әлемдегі ең үздік

балмұздақ сатушыға аи налады.

Мұны өз тәжірибемнен білемін. Кітабымды шығарған соң,

баспалар оның интернетте жарнама ретінде паи даланатын

қысқаша мазмұндамасын сұраи ды. Бірақ оларда менің мәтінімді

Google алгоритмінің қалауына беи імдеи тін маман бар. Ол маман

жазғанымды оқиды да: «Мына сөзді қолданбаңыз, оны мына

сөи леммен алмастырыңыз. Сонда іздеу алгоритмінің назарын

аударуға мүмкіндігіміз көбеи еді», – деи ді. Алгоритмнің назарына

іліксек, оқырман санын ои лап, бас қатырудың қажеті жоқ екенін

білеміз.

Сонда адамдар өндіруші ретінде де, тұтынушы ретінде де қажет

болмаса, онда олардың физикалық амандығына, психологиялық

саулығына кім кепілдік береді? Дағдарыс алқымнан алғанша күтіп

отыра алмаи мыз. Сапар соңына жеткенде жауап іздеудің керегі

жоқ, онда бәрі кеш болады. ХХІ ғасырдың бұрын-соңды болмаған

технологиялық-экономикалық сын-қатеріне төтеп беру үшін жаңа

әлеуметтік-экономикалық модельдерді мүмкіндігінше жылдам

қалыптастыруымыз керек. Бұл модельдер мамандықтарды емес,

адамдарды қорғауға бағытталуға тиіс. Кеи мамандықтар

қызықсыз, қаи таланбалы әрекеттен тұрады. Мәселен, өмір бои ы

кассир болуды армандаи тын адам жоқ шығар. Адамдардың негізгі

қажеттіліктеріне назар аударып, олардың әлеуметтік мәртебесі

мен абырои -беделін сақтап қалуына күш салаи ық.

Соңғы кездері назарға көп ілініп жүрген жаңа модельдердің

бірі – әмбебап базалық кіріс (ӘБК) моделі. ӘБК бои ынша,

үкіметтер алгоритмдерді қадағалаи тын миллиардерлер мен

корпорацияларға салық салып, ол қаражатты негізгі

қажеттіліктерін өтеуі үшін әр адамға таратып береді. Бұл

кедеи лерді жұмыстан аи ырылып қалуынан, экономикалық

баи ланыстарының үзілу қаупінен, ал баи ларды популистердің

шабуылынан сақтаи ды

Осыған ұқсас тағы бір идея «жұмыс» деп аталатын адам

әрекетінің ауқымын кеңеи туді ұсынады. Қазір миллиардтаған

адам бала тәрбиелеи ді, көршілер бір-біріне көмектеседі,

азаматтар қоғамдық ұи ымдарға араласады, бірақ бұлардың

ешқаи сысы жұмыс емес. Санамыздағы түсінікті өзгертіп, бала

бағу – әлемдегі ең маңызды да ауыр жұмыс екенін мои ындау

керек шығар. Мұндаи жағдаи да компьютер мен робот барлық

жүргізушіні, банкир мен адвокатты алмастырған күннің өзінде

бізге жұмыссыздық қаупі төнбеи ді. «Бұл жұмысты кім бағалаи ды

және ол үшін кім еңбекақы төлеи ді?» деген заңды сұрақ туады.

Алты аи лық бала анасына жалақы төлеи алмаи тындықтан, бұл

шығынды мемлекет көтеруі керек болатын шығар. Ананың

жалақысы отбасының негізгі қажеттіліктерін өтегенін

қалаи тындықтан, мұнда әмбебап базалық табыс моделінен

аи ырмашылығы аз жүи е қалыптасады.

Болмаса, үкімет базалық кірісті емес, басты қызметтерді

қаржыландырады. Адамдарға қалаған затын сатып алуға қажет

ақша бергеннің орнына, мемлекет оларды білім беруде, денсаулық

сақтауда және көлік қызметтерімен тегін қамтамасыз етеді. Негізі,

бұл – коммунизмнің утопиясы. Коммунистердің жұмысшы

табының революциясын ұи ымдастыру жоспары ескіргені рас,

дегенмен коммунистер көздеген осы бір мақсаттарға жетудің

басқа жолын іздеп көруге болатын шығар.

Әмбебап базалық кіріс (капиталистік жұмақ) жақсы ма, әлде

әмбебап базалық қызмет (коммунистік жұмақ) жақсы ма, мұны

ешкім тап басып аи та алмаи ды. Екі модельдің де кемшілігі мен

артықшылығы бар. Қаи «жұмақты» таңдасаңыз да, ең басты

мәселе – «әмбебап» пен «базалық» ұғымдарының баи ыбына бару

керек.

 

Табыс немесе қызмет күи індегі негізгі әмбебап көмек туралы

әңгімелегенде, әдетте мемлекеттік базалық көмек жаи ында

аи тамыз. Осы кезге деи ін ӘБК енгізудің барлық бастамалары

мемлекеттік не муниципалдық деңгеи де еді. 2017 жылғы

қаңтарда Финляндия екіжылдық эксперимент бастап, 2 000

жұмыссыз азаматқа жұмыс тапқан-таппағанына қарамастан,

аи ына 560 еуродан беріп тұруды ұи ғарды.

Канаданың Онтарио аи мағында, Италияның Ливорно қаласында

және Нидерландтың бірнеше қаласында осыған ұқсас

эксперимент жүріп жатыр

. (2016 жылы Швеи царияда ұлттық

базалық кіріс жәрдемақысы жүи есін енгізу бои ынша референдум

өтіп, азаматтар бұл ұсынысқа қарсы дауыс берді)

Мұндаи мемлекеттік және муниципалдық эксперименттердің

басты проблемасы – автоматтандырудан жапа шеккен негізгі

жұрт

Финляндияда, Онтариода, Ливорнода не Амстердамда тұрмаи ды.

Жаһандану бір елдің тұрғындарын басқа бір елдегі нарыққа

толық

кіріптар етіп қана қои маи , жаһандық сауда желісінің үлкен бөлігін

күи ретіп, оның ең әлжуаз өкілдерін қиындықтың батпағына

батырған. ХХ ғасырда табиғи ресурстары жоқ дамушы елдер арзан

да біліксіз жұмыс күшін сату арқылы экономикасын дамытты.

Бүгінде Бангладештің миллиондаған тұрғыны АҚШ-тағы

тұтынушыларға арнап көи лек тігумен нәпақа тапса, Бангалор

халқы америкалық сатып алушылардың арыз-шағымын

қабылдаи тын колл-орталықтарда жұмыс істеп жүр

Алаи да жасанды интеллект, робот пен 3D-принтер паи да

болғалы арзан, біліксіз жұмыс күші қажет болмаи барады.

Көи лекті Даккада тігіп, одан соң оны мұхит арқылы АҚШ-қа тасып

жатқанша, Amazon интернет-дүкенінде көи лек басып шығаратын

3D-принтер алып, оны Нью-И оркте жасаи салған оңаи . Бесінші

авенюдағы Zara мен Prada дүкендерінің орнын Бруклиндегі 3D-

басу орталықтары алмастырады, сөи тіп, америкалықтардың көбі

киімді үи де басып шығаруға көшетін тәрізді. Принтер бұзылса,

Бангалордағы клиенттерді қолдау орталығына қоңырау шалып

отырғанша, мәселені Google-дың бұлт қызметіндегі жасанды

интеллектімен талқылаи аласыз (оның акценті мен дауыс ырғағы

сіздің қалауыңызға қараи реттеледі). Ал Даккадағы жұмыссыз

қалған тігіншілер мен Бангалордағы колл-орталық

операторларының мамандық ауыстырып, киім дизаи нері не

бағдарламашы болуға білім-білігі жетпеи ді. Олар қаи тіп күн

көрмек?

Жасанды интеллект пен 3D-принтер Бангладеш пен Бангалор

тұрғындарын еңбек нарығынан ысырып тастаса, онда бұрын

Оңтүстік-Шығыс Азияға кеткен ақша енді Калифорниядағы

бірнеше технология алпауытының шотына барып құи ылады.

Бүкіл әлемде өмір сапасын жақсартатын экономикалық өсімнің

орнына Кремнии алқабы сияқты технология хабтарына қисапсыз

баи лық шоғырланып, дамушы елдердің көбі құрдымға кетеді.

Әрине, кеи дамушы елдер, соның ішінде Үндістан мен Бангладеш

жылдам ілгерілеп, жеңімпаздардың қатарына кіруі мүмкін. Мақта-

мата фабрикасы жұмысшыларының және колл-орталық

операторларының балалары яки немерелері инженер әлде

кәсіпкер болып, компьютер, 3D-принтер шығарып, оларға иелік

ете алады. Бірақ мұндаи өзгерістің уақыты өтіп барады.

Бұрындары арзан, біліксіз жұмыс күші жаһандық экономикалық

алшақтықтың арасындағы көпір рөлін атқарды да, бір ел

шабандап қалса да, оның басқаларды қуып жетеміз деген үміті

сөнбеді. Жылдам дамуға қарағанда, дұрыс қадам жасау әлдеқаи да

маңызды еді. Қазір бұл көпір шаи қалақтап, құлауға шақ тұр. Арзан

еңбек күші бар елдер қатарынан шығып, біліктілердің өнеркәсіп

елі қатарына қосылғандардың, яғни көпірден арғы бетке өтіп

алғандардың жағдаи ы жақсы болмақ. Ал жардың қатерлі жағында

көштен қалып қои ғандардың арғы бетке өтемін деген үміті

қалмаған. Сендегі арзан да біліксіз жұмыс күші ешкімге қажет

болмаса, ал оларға жаңа білікті үи рететін жақсы білім беру

жүи есін құруға ресурсың жетпесе, не істеуің керек

Көште қалғандардың тағдыры не болмақ? Бәлкім, америкалық

саи лаушылар Amazon мен Google-дың бизнесінен түскен табыс

салығын жұмыссыз қалған Пенсильвания шахтерлері мен Нью-

И орк таксистеріне шәкіртақы мен тегін қызмет түрінде

жұмсалуына қарсы бола қои мас. Бірақ АҚШ азаматтары өз

салықтарының Трамп «сасық тесіктер» деп атаған елдердегі

жұмыссыздарды қолдауға жұмсалуына көне қояр ма екен

. Көнеді

десеңіз, онда бұл мәселені Санта-Клаус не пасха қояны шешеді деп

сеніп отырғанмен бірдеи .

  

Әмбебап базалық жәрдем адамның басты қажеттіліктерін

қанағаттандыруға бағытталған, дегенмен бұл терминнің ортақ

анықтамасы жоқ. Таза биологиялық тұрғыдан қарасақ, адам тірі

жүруі үшін оған күніне 1 500–2 500 ккал жеткілікті. Бұдан

артылғанның бәрін баи лық деуге болады. Дегенмен адамзат

тарихында әр мәдениет ең төменгі норма шеңберінен шығып

кетсе де, «базалық» деп атаған қосымша қажеттіліктер ауқымын

қалыптастырған. Ортағасырлық Еуропада шіркеуде сиыну

мүмкіндігі тамақтан да маңызды еді, себебі «дін – уақытша тәннің

емес, мәңгілік жанның азығы» деген түсінік болған. Ал қазіргі

Еуропада адамның басты қажеттіліктері қатарына лаи ықты білім

алу, медицина қызметі кіреді, біреулер тіпті барлық ерлер,

әи елдер және балалар үшін интернет ауадаи қажет деп санаи ды.

2050 жылға қараи «Әлемдік біріккен үкімет» жер шарындағы

халыққа (Детрои ттағы ғана емес, Даккадағыларға да) ең негізгі

қолдау көрсету үшін Amazon, Baidu және Tencent-ке салық салуға

келіссе, олар «базалық» деген сөзге қандаи мағына бермек?

Мәселен, базалық білім дегенге не кіреді: тек оқу мен жазуға

машықтану ма, әлде бағдарлама жасау мен скрипка тартуды

үи рену ме? Бастауыш мектептегі алтыжылдық білім бе, әлде

докторантураға деи інгі барлық білім беру сатысы ма? Денсаулық

сақтау ше? 2050 жылға қараи медицинадағы жетістік қартаю

процесін баяулатып, адам өмірін анағұрлым ұзартса, бұл қызметке

жаһандағы барлық 10 миллиард адамның қолы жете ме, әлде бұл

үркердеи ғана миллиардерлердің ермегі бола ма? Ата-ана

балаларын биотехнологияның көмегімен «озық ои лы» етсе, бұл

да базалық қажеттілікке жата ма, әлде бақуатты супер-адамның

мүмкіндіктері кедеи Homo sapiens-тікінен анағұрлым көбеи ген күн

туып, адамзат әртүрлі биологиялық касталарға бөлініп кете ме?

Адамның әмбебап қажеттіліктері дегенде нені түсінетінімізге

қарамастан, жұрттың бәрі оған тегін қол жеткізсе, бұл мүмкіндік

туа сала негізгі жәрдем нормаға аи налды. Ал пилотсыз көлік,

виртуалды шынаи ылық бағына кіру мүмкіндігі, денені

биоинженерия көмегімен жақсарту сияқты жаңалықтар үшін

кескілескен әлеуметтік-саяси күрес бар болғаны баи лық үшін

таласқа аи налады. Жұмыссыз тобыр экономикалық активті

басқарудан шет қалса, олардың мұндаи баи лықтан үміт етуінің өзі

неғаи был. Демек, баи лар (Tencent басшылары мен Google

акционерлері) мен кедеи лер (ӘБК-ге қарап қалғандар)

арасындағы алшақтық ұлғаи ып, екі араны көпірмен жалғау

мүмкін болмаи қалуы ықтимал.

Сондықтан 2050 жылы әмбебап базалық жәрдем жүи есі

адамдардың сапалы білім мен денсаулық сақтау қызметін алуына

мүмкіндік бергенімен, жаһандық теңсіздік және әлеуметтік

мобильдіктің жоқтығына наразы жандардың қарасы көбеи етін

тәрізді. Адамдар «жүи е бізге қарсы әрекет етіп келеді, үкімет тек

өте баи адамдар үшін жұмыс істеи ді, біздің және балаларымыздың

болашағы тіпті нашарлаи ды» деп қауіп ете түсуі мүмкін

Homo sapiens тек қажеттілігін қанағаттандыру үшін паи да

болмаған. Адамның бақытты болуы объективті ахуалға емес,

өзіміз күткен

жағдаяттарға тәуелді. Алаи да ол жағдаи лар ахуалға, әсіресе баса

адамдарды жағдаи ына беи імделеді. Өмір жақсарған саи ын

үмітіміз де ұлғая береді, тіпті жағдаи аи тарлықтаи жақсарған

күннің өзінде, бұрынғыдаи көңіліміз толмаи отыра беретін

болармыз. Егер әмбебап базалық кірістің мақсаты 2050 жылға

қараи орташа адамның объективті өмір сапасын арттыру десек,

бұл стратегияның сәтті болу мүмкіндігі жоғары. Ал мақсаты

өміріне көңілі толатындарды көбеи тіп, әлеуметтік теңсіздікті

азаи ту болса, бұдан ештеңе шықпаи тын шығар.

Мақсатына жетуі үшін әмбебап базалық жәрдем спорттан бастап

дінге деи інгі мағыналы іс-әрекетпен толығуға тиіс. Еңбектен

кеи інгі қоғамда адамның өмірге қанағаттану сезімін нығаи тудағы

ең сәтті экспериментті Израиль жасаған болса керек. Бұл елде

ультраортодоксалды евреи лердің жартысына жуығы жұмыс

істемеи ді. Олар қасиетті кітаптарды оқып, діни рәсімдерге өмірін

арнаған. Бірақ олардың өздері де, отбасы да ашығып отырған жоқ,

оның бір себебі әи елдері жұмыс істеи ді, болмаса үкіметтен

қомақты жәрдемақы алады және олардың негізгі қажеттіліктерін

өтеи тіндеи тегін қызмет көрсетіледі. Бұл – әмбебап базалық

жәрдемнің алғашқы үлгісі, басқаша аи тсақ, avant la lettre

Кедеи әрі жұмыссыз болғанына қарамастан, сауалнамалардың

көбінде ультраортодоксалды евреи лер Израиль қоғамының басқа

бөліктерімен салыстырғанда өмірге риза екенін үнемі аи тып

келеді. Оның себебі қауымдастық ішіндегі берік баи ланыстар

және өздерінің қасиетті мәтіндерді зерттеуге, діни рәсімдерді

жүргізуге ерекше мән-мағына беретіндігінде. Жұмысшылар

тыным таппаи тер төгіп жатқан мақта-мата фабрикасының үлкен

залына қарағанда, евреи еркектері Талмудты талқылап отырған

шағын бөлмеде қуаныш пен достықтың, шабыт пен шаттықтың

лебі еседі. Бір жағынан, осы бір жұмыссыз, кедеи діндарлардың

арқасында Израиль өміріне риза адамдардың үлес салмағы

бои ынша әлемдік реи тингтердің жоғары көрсеткішінен түспеи

келеді

Заи ырлы израильдіктер ортодоксалды адамдар қоғамның

дамуына көп үлес қоспаи ды, әрі басқалардың ауыр еңбегінің

арқасында өмір сүреді деп жиі наразы болады. Заи ырлы

израильдіктер орта есеппен жеті баладан өсіріп отырған

діншілдердің отбасылық өмірін қолаи сыз деп санаи ды

. Ерте ме,

кеш пе, осыншама жұмыссызды асырауға мемлекеттің шамасы

жетпеи , діндарлар да жұмыс істеуге мәжбүр болады. Бірақ жағдаи

керісінше де өрбуі мүмкін. Жасанды интеллект адамдарды еңбек

нарығынан ысырған саи ын діншіл евреи лерге халық өткеннің

сарқыншағы емес, болашақтың моделі деп қараи бастаса,

таңғалмаңыз. Бұл жұрттың бәрі діншіл евреи ге аи налып,

Талмудты оқу үшін ешуаларға ағылады деген сөз емес. Жұмыс

іздегеннен гөрі өмірдің мәні мен қоғамдастықты іздеу мағыналы

бола түсетін шығар.

Жалпыға ортақ экономикалық қауіпсіздікті қоғамдық өмірді

дамытумен және мазмұнды қарекетпен баи ланыстыра алсақ,

жұмыс орындарын алгоритмдерге босатып беру игілікке бастауы

мүмкін. Алаи да өмірімізді бақылаудан шығарып алып, үреи і мол

жолға түсуіміз де ықтимал. Жаппаи жұмыссыздық қаупі бар екені

рас, дегенмен бізді билік тізгінінің адамнан алгоритмге өту

ықтималдығы көбірек толғандыруға тиіс. Ол біздің либералдық

идеяға деген сенім отымызды өшіріп, цифрлық диктатураға жол

ашып беруі мүмкін.





Еркіндік

Big Data сізді бақылап тұр

Либерализм идеясы адам бостандығын ең жоғары құндылық

санаи ды. Либерализмді жақтаи тындар кез келген биліктің қаи нар

көзі жеке адамның сезімі, қалауы және таңдауы негізіндегі ерік

білдіруінен басталатынын аи тады. Саясатта либерализм

«саи лаушы – ең дана адам» деген тұжырымға сүи енгендіктен,

демократиялық саи лауды қолдаи ды. Ал экономикадағы

либерализм «клиенттің аи тқаны – әрқашан заң» деген ои ға иек

артқандықтан, еркін нарық принципін жақтаи ды. Жеке өмірде

либерализм «өзіңді тыңда, өзіңе адал бол, жүрек қалауыңмен жүр,

басқалардың бостандығына қол сұқпа» деген қағидаға адал. Жеке

тұлғаның бостандығы адам құқықтарына судаи сіңіп кеткен.

Батыстағы саяси дискурста «либерал» сөзі тым қасаң, сыңаржақ

мағынада, көбіне біржыныстылардың үи ленуін, қаруды бақылауға

алуды және жасанды түсікті жақтаи тындарға қатысты

қолданылады. Десе де консерваторлардың өздері ауқымды

либералды көзқарастан бас тартқан емес. Әсіресе Америка Құрама

Штаттарында республикашылдар да, демократтар да еркін саи лау,

тәуелсіз сот және адам құқықтары сияқты басты қағидаларды

қолдаи тынын еске түсіріп, бетқаратпас дау-дамаи ды сәл де болса

бәсеңдете тұрады.

Өзіңізді тексеріп көріңіз. Патшаның дәргеи іне көндіге бермеи ,

халық өз үкіметін таңдауы керек деп санаи сыз ба? Адамдар

касталық жікке бөлінудің орнына, өз мамандығын өзі таңдауға

тиіс деген сөзбен келісесіз бе? Адам ата-анасының тауып берген

кісісіне қосылудың орнына өмірлік жарын өзі таңдауы керек

деген ои ды қолдаи сыз ба? Үш сұрақтың бәріне «иә» деп жауап

берсеңіз, құттықтаи мыз, сіз – либералсыз.

Әсіресе Рональд Реи ган, Маргарет Тэтчер сияқты

консерватизмнің ірі өкілдері экономикалық еркіндік қана емес,

жеке адам бостандығының да үлкен жақтастары болғанын естен

шығармаған жөн. 1987 жылғы әи гілі сұхбатында Тэтчер: «Қоғам

деген елес қои . Ерлер мен әи елдерден құралған құрақ қана...

Өміріміздің сапасы әрқаи сысымыздың өзіміз үшін

жауапкершілікті арқалауға әзірлігімізге баи ланысты»

, – деген.

Консервативтік партиядағы Тэтчердің ізбасарлары «биліктің

қаи нар көзі – жеке саи лаушылар, олардың сезімі, таңдауы мен ерік

білдіруі» деген қағидада Леи бористік партиямен толық келіседі.

Сондықтан «Британия Еуроодақтан шығуы керек пе?» – деген

сұраққа жауап беруі қажет болғанда, премьер-министр Дэвид

Кэмерон мәселенің түи інін шешіп бер деп, ІІ Елизавета

патшаи ымға, Кентербери архиепископына, яки Оксфорд пен

Кембридж оқымыстыларына өтініш аи тқан жоқ. Ол тіпті

парламент мүшелерінен де сұрамады. Есесіне ол референдум

өткізді, онда әрбір британдыққа: «Сезімі не деи ді?» – деген сауал

қои ылды.

«Сезімің не деи ді?» деп емес, «Бұл туралы не ои лаи сың?» – деп

сұрамаи ма деп қарсылық білдіруіңіз мүмкін. Бірақ бұл – жиі

кездесетін қателік. Референдумдар мен саи лаулар – адамдардың

саналы шешімінің емес, сезімдеріні көрінісі. Демократия

дегеніміз – рационалды шешім қабылдау десек, онда күллі адамға

бірдеи дауыс беру құқығын таратудың қажеті де жоқ еді. Әсіресе

белгілі бір экономикалық-саяси мәселелерге келгенде, кеи

адамдардың басқаларға қарағанда анағұрлым білімді әрі

рационалды ои лаи тыны бесенеден белгілі

. Brexit туралы

референдумға дауыс беру қарсаңында белгілі биолог Ричард

Докинс британ халқының басым көпшілігіне (өзіне де) ешқашан

референдумда дауыс бергізбеу керек деп қарсылық білдірді. Оның

себебін саи лаушылардың экономика мен саясаттануда лаи ықты

білімі жоқ екенімен түсіндірді. «Бұл – Эи нштеи ннің алгебрадағы

жаңалығының дұрыстығына қатысты жалпыұлттық плебисцит

өткізу, болмаса жолаушыларға ұшқыш қаи жолаққа қонуы керек

деген мәселе бои ынша дауыс бергізу сияқты мәселе»

, – деи ді ол.

Алаи да жақсы ма, жаман ба, әи теуір, саи лау мен референдум

біздің ои ымыз емес, сезімімізді білгісі келеді. Ал сезім мәселесінде

Эи нштеи н мен Докинстің басқалардан түк те артықшылығы жоқ.

Демократия адамның сезімі әлдебір жұмбақ әрі күшті «еріктің»

көрсеткіші деи ді, яки бір адам басқа біреуден ақылды

болғанымен, олардың барлығы да еркін. Әріп танымаи тын үи

күтушінің де Эи ншеи н мен Докинс сияқты еркі бар, сондықтан

саи лауда сезіміне негіздеп берген дауысы басқалардың

барлығының дауысымен бірдеи есептеледі.

Сезім саи лаушыларды ғана емес, көшбасшыларды да жетелеп

отырады. 2016 жылғы Brexit референдумында Еуроодақтан

шығуды қолдаған топты Борис Джонсон мен Маи кл Гоув

басқарды. Дэвид Кэмерон отставкаға кеткен соң, Гоув алдымен

Джонсонның премьер-министр болғанын қолдады, бірақ соңғы

сәтте ол: «Джонсон бұл қызметке лаи ық емес», – деп мәлімдеп, ол

орыннан өзінің дәмесі бар екенін аңғартты. Гоувтың бұл әрекеті

Джонсонның үкімет басқарудан үмітін үзді, мұны «Макиавелли

стиліндегі саяси қастандық» деп бағалағандар да болды

. Ал Гоув

мұндаи әрекетке баруға сезімдері түрткі болғанын аи тып

ақталды. «Саяси өмірімдегі әр қадамымды жасағанда: «Дұрыс жол

қаи сы? Жүрегім маған не аи тады?» деп өзіме сұрақ қоямын»

, –

деді ол. Сондықтан ол Британияны одақтан шығару үшін

жанталасты, содан да ол ескі үзеңгілесі Борис Джонсонға ту

сыртынан пышақ ұрды, сосын өзі альфа-еркек позициясына

таласты. Себебі оған жүрегі солаи әмір берген-мыс.

Жүректің дәргеи іне бұлаи ша бас ұру – либералдық

демократияның ең осал тұсы болуы да мүмкін. Адам жүрегіне

хакерлік шабуыл жасап, оны басқарудың технологиялық

мүмкіндігіне ие болған әлдекім үшін (ол Беи жіңде немесе Сан-

Францискода болсын) демократиялық саясат эмоциялық

қуыршақ театрына аи налып кететін шығар.

   

Либерализмнің жеке адамның сезімі мен еркін таңдауына деген

сенімі табиғи да, тым көне де емес. Мыңдаған жыл бои ы адамдар

«Билік адамның жүрегімен емес, Құдаи дың құдіретімен беріледі,

сондықтан адамның бостандығына емес, Жаратушының сөзіне

құлдық ұруымыз керек» деген сенімде болды. Тек соңғы бірнеше

ғасырда биліктің бастауы құдаи лардан кетіп, ет пен сүи ектен

жаралған адамға ои ысты.

Енді биліктің бастауы қаи та өзгеріп, адамнан алгоритмге көшуі

мүмкін. Діни аңыздар құдаи арқылы билік етуді заңдастырғаны

сияқты, адамның билігі де либерализм идеясына негізделген. Ал

алда болатын технологиялық революция Big Data алгоритмінің

билігін орнатып, жеке адам бостандығы идеясының тұғырын

шаи қамақ.

Алдыңғы тарауларда аи тқанымыздаи , миымыз бен тәніміздің

жұмысына жасалған зерттеулер мынандаи ои ға жетелеи ді: сезім –

адамның ерекше рухани қасиеті емес, әрі ол қандаи да бір «еркін

таңдаудың» нәтижесін де білдірмеи ді. Сезім – барлық

сүтқоректілер мен құстардың аман қалу және ұрпақ көбеи ту

ықтималдығын жылдам анықтау үшін қолданылатын

биохимиялық механизмдер. Сезім ішкі түи сікке, шабытқа не

еркіндікке емес, есепке сүи енеді.

Маи мыл, тышқан яки адам жыланды көргенде, олардың

миындағы миллиондаған неи рон тиісті мәліметті демде есептеп,

өлім қаупі артқанын хабарлаи ды, соның нәтижесінде үреи паи да

болады. Өзге биохимиялық алгоритмдер жаныңдағы индивидпен

сәтті жұп құруға, әлеуметтік баи ланыс орнатуға жол ашады

немесе ол басқа да арман-мақсатыңа лаи ық деп есептегенде

сексуалдық құмарлық паи да болады. Ашу, кінә не кешірім сияқты

моральдық сезімдерді топтық ынтымақтастыққа жауап беретін

неи рон механизмдері тудырады. Бұл биохимиялық алгоритмдер

миллион жылдық эволюция барысында кемелденген. Ежелгі

тіршілік иесінің әлдебір сезімі қателік жіберсе, демек, бұл сезімді

тудыратын гендер келесі ұрпаққа берілмеи қалған. Сезім –

рационалдықтың қарама-қарсы түрі емес, эволюциялық

рационалдықтың жүзеге асқан сипаты.

Әдетте сезім – есептеудің нәтижесі екенін түсіне бермеи міз,

себебі аса жылдам есептеу процесі біздің санамыз жететін

деңгеи ден тым

тереңде. Ми неи рондарының аман қалу мен ұрпақ көбеи ту

ықтималдығын есептеп жатқан сәтін сезбеи міз, сондықтан

жыланнан қорқуымыз, сексуалдық жұбымызды таңдауымыз,

Еуроодаққа қатысты көзқарасымыз жұмбақ «еріктің» нәтижесі

деп жаңсақ ои лаи мыз.

Дегенмен либерализм «біздің сезімдеріміз еріктің нәтижесі» деп

жаңсақ тұжырым жасағанымен, осы күнге деи ін сезімге арқа сүи еу

практикалық тұрғыдан дұрыс саналып келді. Сезімдердің

ешқандаи сиқыры жоқ, дегенмен қандаи білім аламын, кімге

үи ленемін, қаи партияға дауыс беремін деген сұрақтарға жауап

іздегенде сезімге арқа сүи еу ең оңтаи лы әдіс саналды. Сырттағы

ешқандаи жүи е менің сезімдерімді өзімнен жақсы түсіне

алмаи тын. Тіпті испан инквизициясы мен Кеңес КГБ-сы жүріс-

тұрысымды аңдып, минут саи ын мәлімет беріп отырса да,

қалауым мен таңдауымды бағыттап отыратын тәнімдегі

биохимиялық процестерге хакерлік шабуыл жасауға мүмкіндік

беретіндеи , олардың биологиялық білімі мен есептеу қабілеті

болған жоқ. Барлық жағдаи да өз еркім өзімде деи аламын, себебі

ерік-қалауым сырттағы ешкім баи қаи алмаи тын ішкі күштердің

арақатынасының нәтижесінде жүзеге асты. «Ішкі құпия әлемімді

өзім ғана бақылаи мын, сырттағылар ішімде не болып жатқанын,

менің шешімді қалаи қабылдаи тынымды ешқашан біле алмаи ды»

деген иллюзияға сенім арттым.

Сондықтан діндардың не партия «қызметкерінің» дегенімен

емес, жүрегіңнің қалауымен жүр деген либерализмнің кеңесі

дұрыс та. Алаи да жақын күндері компьютер алгоритмдері сізге

адам сезімдерінен мықтырақ кеңес бере бастаи ды. Испан

инквизициясы мен КГБ Google мен Baidu-ға орын босатқандықтан,

адамның «еркі» мифке аи налып, либерализм өзінің практикалық

артықшылықтарынан аи ырылуы мүмкін.

Дәл қазір екі үлкен революцияның тоғысқан тұсында тұрмыз.

Бір жағынан, биологтар адам тәнінің, соның ішінде ми мен

сезімдердің тылсымына дендеп еніп жатыр. Екінші жағынан,

компьютер ғалымдары мәлімет өңдеудің бұрын-соңды болмаған

мүмкіндігін жасауда. Биотехнологиядағы революция ақпараттық

технологиядағы революциямен тоқаи ласқанда, олар сезімдерімді

менен де жақсы түсініп, бақылаи алатын Big Data алгоритмдерін

түзеді, сонда билік адамнан компьютерге көшкен заман келеді.

Өзім осыған деи ін «ешкім бас сұға алмаи ды» деп келген ішкі

әлеміме түрлі институттар, корпорациялар мен үкіметтер амал-

аи ла жасаи бастағанда, «ішкі ерік» деген бос қиялдың күні бітетін

сияқты.

Мұны қысқаша мындаи формуламен сипаттауға болады:

Б*К*Д=АХЖМ!

АХЖМ – адамға хакерлік шабуыл жасау мүмкіндігі.

Биология білімін компьютер күшіне, оны датаға көбеи тсек,

нәтижесінде адамға хакерлік шабуыл жасау мүмкіндігі (АХЖМ)

туады. Бұл формуланың медицина саласында қалаи жұмыс істеп

жатқанын қазір-ақ көре аламыз. Ауруды сезінуімізге, тіпті білікті

дәрігердің болжамдарына емес, тәнімізді бізден әлдеқаи да жақсы

түсінетін компьютердің есебіне қараи өте маңызды шешімдер

қабылдаи мыз. Бірер онжылдық ішінде биометрикалық

мәліметтің үздіксіз ағынын өңдеи тін Big Data алгоритмдері

тәнімізді тәулігіне 24 сағат бои ы бақылап отыратын болады. Олар

біз әлденені сезбестен бұрын-ақ тұмау, қатерлі ісік не Альцгеи мер

дерттерінің басталып келе жатқанын баи қаи алады. Сосын олар

біздің бірегеи физикалық күи імізді, ДНҚ-мызды және тұлғамызды

ескеріп, арнаи ы әзірленген тиісті ем, диета мен арнаи ы режим

ұсынады.

Адам баласы тарихта болмаған медицинаға қол жеткізеді, бірақ

дәл осы себептен олар үнемі дертті болып жүре ме деп

қауіптенемін. Ауырмаи тын, емдеуді қажет етпеи тін жеріміз кемде-

кем. Бұрындары бір жеріміз сырқырап, ауруды сезінгенше,

аяғымыз ақсап, бір мүшеміз сыр бергенше, деніміз сау деп қаннен-

қаперсіз жүре беретінбіз. Ал 2050 жылға қараи биометрикалық

сенсорлар мен Big Data алгоритмдерінің арқасында сырқырап

белгі берерден немесе аяғың ақсап қалардан әлдеқаи да көп уақыт

бұрын дерттің диагнозы қои ылып, ем-дом ертерек жасалады.

Соның нәтижесінде, үнемі қандаи да бір «дертке» ұшырап,

алгоритмнің түрлі нұсқауларын орындаумен әлек-шәлегіңіз

шығады. Алгоритмнің аи тқанына көнбесеңіз, медициналық

сақтандыруыңыз күи іп кетуі немесе бастығыңыз жұмыстан

шығарып жіберуі мүмкін, олар неге сіздің бірбеткеи лігіңізге ақша

төлеуі керек?

Шылым шегудің өкпе рагімен қатысы бар екенін дәлелдеи тін

статистикаға қарамастан, түтінді бұрқырату – басқа мәселе. «Сол

жақ

өкпеңнің жоғарғы жағында 17 рак жасушасын таптым», – деп

дабыл қаққан биометрикалық сенсордың аи тқанына құлақ аспаи ,

темекі шеге беру – мүлде басқа нәрсе. Бұл ескертуге мән

бермедіңіз делік. Ал әлгі сенсор бұл ақпаратты сақтандырушы

агентіңізге, бастығыңызға және анаңызға жіберсе қаи тесіз?

Бұл дерттің бәрімен күресіп жүруге кімнің уақыты мен күш-

қуаты жетеді? «Проблемалардың біразын өз бетіңше шеше бер»

деп денсаулығымызды қадағалаи тын алгоритмге тапсырма

беретін шығармыз. Ол смартфонымызға «17 рак жасушасы

табылып, жои ылды» деген сияқты мәліметтерді күн құрғатпаи

жіберіп отыратын болар. Гипохондриктер бұл мәліметтердің

бәрін мұқият оқып отырады, ал көбіміз «компьютердегі антивирус

бағдарламаларын жаңарт» деген мезі қылатын ескертулер

сияқты, бұларға да қолды бір сілтерміз.

    

Медицинадағы қазіргі өзгерістер біртіндеп басқа салаларға да

ои ысатын тәрізді. Мұндағы басты жаңалық – адамдар киетін не

денесінің ішіне бекітетін биометрикалық сенсор биологиялық

процестерді электрондық ақпаратқа аи налдырып, компьютер оны

жинақтап, қорытып отырады. Биометрикалық мәлімет пен

компьютерлік есептеу мүмкіндігі жеткілікті болса, мәліметті

сырттан өңдеи тін жүи елер жеке қалауыңа, қабылдаи тын

шешіміңе және ұстанымдарыңа қол жеткізеді. Олар нақты кім

екеніңді бес саусақтаи біледі.

Көп адам өзін онша жақсы білмеи ді. Бірнеше жыл мои ындамаи

келіп, 21 жасымда ғана өзімнің геи екенімді түсіндім. Бұл жалғыз

менің басымдағы жаи т емес. Геи лердің көбі жасөспірім күнінде

сексуалдық ерекшелігін жоққа шығарумен болады. 2050 жылға

қараи алгоритм адамның сексуалдық спектрдің қаи тұсында

екенін (гомосексуал не гетеросексуал) тап басып, тіпті оның

қаншалықты құбылмалы екенін аи тып беретінін елестетіп

көріңіз. Бәлкім, алгоритм сізге сымбатты еркек пен сұлу әи елдің

суретін не видеосын қои ып, көз жанарыңыздың қозғалысын, қан

қысымыңызды, миыңыздың белсенділігін бақылап, бес минуттың

ішінде Кинси шкаласындағы орныңызды дәл аи татын болар

. Бұл

мені жылдар бои ғы азаптан құтқарар еді. Мұндаи тестіден өткіңіз

келмеи жүргенде, әлдебір досыңыздың туған күніне ораи болған

іш пыстырар кеште біреу: «Мына бір керемет алгоритммен өзіңді

тексеріп көрмеи сің бе?» – деп төтесінен сұрақ қоюы мүмкін (әрі

жұрттың бәрі нәтижені көріп, пікір аи ту үшін ентелеп тұрады).

Сонда бұрылып кетіп қаласыз ба?

Кетіп қалсаңыз да, өзіңізден және сыныптастарыңыздан

жасырынсаңыз да, Amazon мен Alibaba-дан немесе құпия

полициядан жасырына алмаи сыз. Интернетті ақтарып, YouTube

қарағаныңызда, әлеуметтік желідегі дүниені оқығаныңызда

алгоритм сізді үнсіз бақылап, сараптап отырады да, сізге өнімін

өткізу үшін жалаңаш қыздың емес, жалаңаш жігіттің жарнамасын

паи даланған жөн деп, Coca-Cola-ға кеңес береді. Мұны сіз сезбеи

қалуыңыз мүмкін. Бірақ олар біледі, әрі мұндаи ақпараттың құны

миллиардтаған доллар болмақ.

Оның үстіне мұның бәрі жария болуы мүмкін, тіпті адамдар

жақсырақ ұсыныс алу үшін, ақыр соңында, алгоритмге өздерінің

орнына шешім қабылдатқызу үшін жеке мәліметімен қуана-қуана

бөлісуі ықтимал. Бұл қандаи фильм көру керегін шешу сияқты

қарапаи ым нәрселерден басталады. Кешке достарыңмен бірге

уақыт өткізу үшін теледидардың алдына отырғанда, ең алдымен,

не көретініңді шешіп алуың керек. Елу жыл бұрын сіздің еш

таңдауыңыз болған жоқ, ал қазір интерактивті телевидение

дамығандықтан, мыңдаған фильмнің арасынан таңдау жасау

керек. Бір тоқтамға келу өте қиын, себебі сіз ғылыми-

фантастикалық триллер көргіңіз келсе, Джек романтикалық

комедияны, Джилл француздың артхаусын қалаи ды. Соңында

сапасы төмен арзан фильмге тоқтап, бәріңіз құлазып қаи тасыз.

Мұнда алгоритм көмекке келеді. Әрқаи сысыңыз бұған деи ін

сүи іп көрген фильмдеріңізді аи тсаңыз, аса ауқымды

статистикалық деректер базасын ақтарған алгоритм бүкіл топқа

ұнаи тын кинофильмді тауып береді. Өкінішке қараи , тым

қарабаи ыр алгоритм шатастыруы мүмкін, әсіресе адамдар өздері

туралы мәлімет бергенде нағыз қалауын білдіре бермеи ді. Кеи де

біреу бір фильмді аузының суы құрып мақтап, оны көруге

көндіреді, ал сіз ортасына келіп ұи ықтап қалсаңыз да, ақымақ

болып көрінбеу үшін әлгі фильмді керемет деп сипаттаи сыз

Есесіне, өзіміздің екіұшты қалауымызға сеніп отырғанша,

алгоритмге фильмді көру барысында біз туралы мәлімет жинауға

рұқсат берсек, бұл мәселе де шешіледі. Біріншіден, алгоритм қаи

фильмді соңына деи ін көргенімізді, қаи сысын ортасынан

тоқтатқанымызды бақылаи ды. «Желмен айып боландар» (Gone

With the Wind) – ең үздік фильм» деп жер-жаһанға жар салсақ та,

алгоритм біздің оны жарты сағаттан артық

тамашаламағанымызды, Атлантаның отқа оранғанын мүлде

көрмегенімізді біліп отырады.

Алгоритм бұдан да терең дендеи алады. Қазір инженерлер

жанарымыз бен бетіміздің бұлшық етінің қозғалысына қарап,

адам эмоциясын анықтаи тын бағдарламалық жасақтама әзірлеп

жатыр

. Теледидарға жақсы камера орнатсақ, бұл жасақтама қаи

көріністің бізді күлдіргенін, қаи сысының мұңаи тқанын,

қаи сысының жалықтырғанын біліп алады. Одан соң алгоритмді

биометрикалық сенсорға жалғаи мыз, сонда ол қаи көріністің

жүрек қағысымызға, қан қысымымызға және миымыздың

белсенділігіне әсер еткенін анықтаи ды. Аи талық, Тарантиноның

«ылмыс шытырманы» (Pulp Fiction) фильмін көріп отырғанда

зорлау көрінісінің сексуалдық құмарлығымызды аздап

қоздырғанын, Винсент Марвиннің бетіне «абаи сызда оқ атқанда»

қуыстансақ та, күлуге мәжбүр болғанымызды, ал «Big Kahuna»

бургері туралы әзілді түсінбесек те, ақымақ болып көрінбеу үшін

күле салғанымызды алгоритм біліп қояды. Қызық нәрсеге риясыз

күлумен салыстырғанда, өтірік күлгенде мидағы басқа неи рон

желілері мен беттің өзге бұлшық еттерін паи даланасыз. Әдетте

адамдар мұның аи ырмашылығын баи қамаи ды. Ал

биометрикалық сенсор бәрін біледі

«Television» сөзі гректің «алыс» дегенді білдіретін tele және

латынның «көру» дегенді білдіретін visio сөзінен құралған. Әу

баста ол алысты көретін құрал ретінде түсіндірілген. Кеи іннен ол

біздің алыстан көрінуімізге мүмкіндік берді. Джордж Оуэллдің

«1984» романында аи тылғандаи , біз теледидар қарағанда, ол бізді

бақылап отырады. Тарантиноның бүкіл фильмін көріп шыққан

соң, оның көбін ұмытып қалуымыз мүмкін. Бірақ Netlix не Amazon

немесе телевидение алгоритміне иелік ететін кез келген адам

тұлғалық ерекшелігімізді біліп, эмоциялық түи мелерімізді басып

отырады. Бұл мәлімет Netlix пен Amazon-ға асқан дәлдікпен

фильм таңдауға ғана емес, қандаи мамандыққа оқу, қаи да жұмыс

істеу, кімге үи лену сияқты өмірлік маңызды шешімдерді біз үшін

қабылдауға мүмкіндік береді.

Әрине, Amazon үнемі дұрыс аи та бермеи ді. Бұл мүмкін емес.

Алгоритм мәлімет жетіспегеннен, бағдарламалаудағы

олқылықтан, анық мақсат қои мағаннан, өмірдің қым-

қуыттығынан жиі қате жіберіп отырады

. Бірақ Amazon мүлтіксіз

болуға міндетті емес. Оның біздерден – орташа адамдардан сәл

жақсырақ болғаны жеткілікті. Бұл онша қиын емес, себебі көп

адам өздерін онша жақсы білмеи ді және көбі өмірде ең маңызды

шешім қабылдауда орны толмас қателікке жол береді. Адамдар

мәліметтің аздығынан, бағдарламалаудағы (генетикалық және

мәдени) олқылықтардан, бұлыңғыр мақсаттан және қым-қуыт

өмірдің кесірінен алгоритмнен де көп жапа шегеді.

Алгоритмдер кез болатын алуан түрлі проблеманы тізбелеп,

«адамдар оларға ешқашан сенбеи ді» деп долбарлауыңыз мүмкін.

Бірақ бұл да демократияның барлық олқылықтарын аи тып,

«ешбір саналы адам бұл жүи ені таңдамаи ды» деп тұжырым жасау

сияқты. Уинстон Черчилльдің әи гілі сөзімен аи тсақ: «Демократия

кемшіліксіз емес, бірақ одан артық жүи е жоқ». Дұрыс па, бұрыс па,

адамдар Big Data алгоритмдері туралы да осындаи баи ламға келуі

ықтимал: оның проблемасы көп, бірақ оған басқа балама жоқ.

Ғалымдар адамдардың шешім қабылдау процесін тереңірек

түсінуге тырысқан саи ын, алгоритмге сенім артуға деген

қызығушылық ұлғая беретін тәрізді. Адамның шешім қабылдау

процесіне хакерлік шабуыл жасау Big Data-ға сенімді күшеи тіп

қана қои маи , адамның сезімдеріне сенімді азаи тып жібереді.

Үкіметтер мен корпорациялар адамның операциялық жүи есіне

хакерлік шабуыл жасаған күні біз нақты бағытталған

манипуляцияның, жарнама және үгіт-насихаттың астында

қаламыз. Көзқарасымыз бен эмоциямызды басқарудың жеңіл

болатыны сондаи , кенеттен басы аи налған ұшқыштың өз сезім

мүшелері берген ақпараттан гөрі құралдарға үміт артатыны

сияқты, біз де алгоритмге солаи сенетін боламыз.

Кеи елдерде кеи бір жағдаи ларда адамдарға таңдау берілмеи ,

олар жаи ғана Big Data алгоритмдерінің шешімдерін орындап

жүре

беруге мәжбүр болуы ықтимал. Тіпті ең еркін деген елдердің

өзінде алгоритмдер шексіз билікке қол жеткізуі мүмкін, себебі біз

көп мәселеде оларға сенім артуға дағдыланып, бірте-бірте өз

бетімізбен шешім қабылдау қабілетімізді жоғалтатын сияқтымыз.

Тек мынаған ои жүгіртіп қараңыз: 20 жыл ішінде миллиардтаған

адам бәріміздің ең маңызды ісіміз – қажетті әрі сенімді ақпарат

іздеуде Google-ға иек артады. Біз қазір ақпарат іздемеи міз. Оның

орнына «гуглдатамыз». Сұрағымызға жауап іздеуде Google-ға

неғұрлым көп сенім артқан саи ын өз бетімізбен ақпарат іздеу

қабілетімізден біртіндеп аи ырылып жатырмыз. Қазірдің өзінде-ақ

«ақиқат» дегеніміз – Google-дың іздеу жүи есінде ең жоғарыда

тұрған ақпарат деген түсінік қалыптасқан

Бұл кеңістікті барлау сияқты физикалық қабілетімізге қазір-ақ

ықпал етіп жатыр. Адамдар Google-дан жол сұраи ды. Әлдекім

көшенің қиылысына келгенде ішкі түи сік «солға бұрыл» десе,

Google картасы «оңға бұрыл» деп бағыттауы ықтимал. Алдымен

ол ішкі түи сігіне сеніп, солға бұрылып, көлік кептелесіне түседі де,

маңызды кездесуден кешігеді. Келесі жолы ол Google-ға құлақ

асып, оңға бұрылады, сөи тіп, кездесуге уақытында барады.

Адамдар Google-ға сенуге дағдыланған. Бір-екі жылдың ішінде

олар тек Google картаның ғана аи тқанымен жүретін жағдаи ға

жетеді, смартфондары істемеи қалған адам мүлде дәрменсіз күи ге

түседі.

2012 жылғы наурызда Жапониядан Австралияға келген үш

саяхатшы жағалаудағы шағын аралға барып қаи туды ои лап,

көліктерімен Тынық мұхитқа қои ып кетеді. Кеи ін 21 жастағы

жүргізуші Юзу Нода GPS-тің нұсқауымен ғана жүргенін аи тты: «Ол

бізге тура жүр деп аи та берді. Жолға шығатын бағытты

көрсететінін қаи талаумен болды. Суға батуға шақ қалдық»

, –

деді ол. GPS-тің нұсқауымен жүремін деп көлге түсіп кеткен,

бұзылған көпірден құлаған осы сияқты оқиғалар жиі баи қалады

Кеңістікте жол табу қабілетін де, бұлшық ет сияқты

жаттықтырып отырмасаң, ол қабілет жои ылады

. Жар таңдау мен

мамандық таңдау да дәл солаи .

Жыл саи ын миллиондаған талапкер университетте оқитын

мамандығын таңдаи ды. Бұл – өте маңызды әрі ауыр шешім.

Мүдделері, көзқарастары әркелкі жандардың – ата-анаңның,

достарыңның, ұстаздарыңның қысымына ұшыраи сың. Оның

үстіне өзіңнің қорқынышың мен арман-мақсатың тағы бар. Сенің

шешіміңе Голливудтың блокбастерлері, арзанқол романдар,

еліктіргіш жарнама науқандары әсер етеді. Түрлі мамандықтарда

жетістікке жетудің мәселелеріне, өзіңнің мықты және әлсіз

тұстарыңа қатысты дұрыс түсінік қалыптастырмағандықтан,

лаи ықты шешім қабылдау – өте қиын. Заңгер ретінде табысты

болу деген не? Стресс жағдаи ында қалаи еңбек ете аламын?

Командада жұмыс істеу қабілетім қандаи ?

Бір талапкер өзінің қабілет-қарымы туралы түсінігі қате

болғаннан, заңгер болу (онда үнемі шешенсіп сөз сөи леп: «Мен

қарсымын, құрметті судья!» – деп аи қаи лап жүре бермеи сіз)

туралы жаңсақ ои дың жетегінде жүргендіктен заң факультетіне

түсуі мүмкін. Ал оның құрбысы сүи ек құрылысы келмесе де,

тәртібі жақсы болмаса да, бала кездегі арманын орындау үшін

ғана кәсіби балеринаның оқуын таңдаи ды. Арада бірер жыл

өткенде екеуі де өз таңдауларына өкінеді. Болашақта біз үшін

мұндаи шешім қабылдау жауапкершілігін Google-ға тапсыратын

шығармыз. Google «заң факультетінде, балет мектебінде бос

уақытыңды кетірме, сенен мықты (әрі өз жұмысын жақсы

көретін) психолог не сантехник шығады»

деуі ғажап емес.

Мансап, тіпті қарым-қатынас саласындағы жасанды интеллект

адамдардан да ақылды шешім қабылдаи бастаған кезде біздің

адамзат туралы, өмір туралы түсінігіміз өзгереді. Адамдар өмірді

шешім қабылдау драмасы деп есептеи тін. Либералдық

демократия мен еркін нарық капитализмі адамды үнемі шешім

қабылдап жүретін дербес агент ретінде қарастырып келді.

Шекспирдің пьесасы болсын, Джеи н Остиннің романдары,

Голливудтың тұрпаи ы комедиялары болсын – кез келген өнер

туындысы әдетте белгілі бір маңызды шешім қабылдау

төңірегінде дамиды. Болу ма, әлде бордаи тозу ма? Әи елімді

тыңдап, король Дунканды өлтіреи ін бе, әлде ақылыма құлақ асып,

оған аяушылық білдіреи ін бе? Мистер Коллинске тұрмысқа

шықсам ба, әлде мистер

Дарсиге ме? Христиан және мұсылман діндері де шешім

қабылдаудың драмасына ерекше көңіл бөледі: «Рухтың мәңгі

рақатқа бөленуі яки азап кешуі сен қабылдаған шешімге

баи ланысты», – деи ді олар.

Біз үшін шешім қабылдауды жасанды интеллектіге тапсырсақ,

өмірге қатысты бұл көзқарас қалаи өзгереді? Қазір фильм

таңдауда Netlix-ке, оңға я солға бұрылуда Google картаға арқа

сүи еи міз. Қаи мамандыққа оқу, қаи да жұмыс істеу және кімге

үи лену мәселелерінде жасанды интеллектіге сенім артсақ,

адамның өмірі шешім қабылдаудың драмасына аи нала қои маи ды.

Демократиялық саи лау мен еркін нарықтың еш мәні қалмаи ды.

Діндердің, өнер туындыларының көбі осы күи ге түседі. Анна

Каренинаның смартфонын алып, Facebook алгоритмінен

«Каренинмен қала береи ін бе, әлде сымбатты граф Вронскии мен

қашаи ын ба?» деп сұрап тұрғанын елестетіп көріңіз. Шекспирдің

сізге ұнаи тын пьесасында барлық шешімді Google алгоритмі

қабылдаи ды деп ои ласақ, әрине, Гамлет пен Макбеттің өмірі

анағұрлым жаи лы болар еді, бірақ ол қандаи өмір? Мұндаи өмірге

мән-мағына беретін модельдер бар ма?

Билік адамдардан алгоритмдерге ои ысқан саи ын, жер-дүние

дұрыс таңдау үшін күресіп жүрген дербес адамдардың маи дан

алаңы болмаи қалады. Оның орнына он сегіз мың ғаламды

мәліметтер ағыны, ал ондағы ағзаларды биохимиялық

алгоритмдерден үлкенірек әлем деп есептеп, адамның бұл

ғарыштағы бар миссиясы – мәліметтерді өңдеудің алып жүи есін

қалыптастырып, соңынан өзінің де соған қосылуы деп санауымыз

мүмкін. Қазірдің өзінде біз ешкім толық түсінбеи тін алып мәлімет

өңдеу жүи есіндегі иненің жасуындаи чипке аи налып барамыз. Күн

саи ын қисапсыз электронды хат, туит және мақала арқылы

ауқымды ақпарат қабылдаи мын, ол мәліметті өңдеп, одан да көп

электронды хат, туит және мақала арқылы жаңа мағлұмат

жіберемін. Заттардың бұл алып құрылымында менің орным

қандаи екенін, басқа миллиардтаған адам мен компьютер

шығарған қисапсыз бит ақпаратпен мен тудырған сансыз бит

ақпараттың қалаи қабысатынын нақты білмеи мін. Электронды

хаттарға жауап берумен қарбаласып жатқандықтан, мұны

анықтауға уақытым да жоқ.

  

Біреулер «алгоритмдер ешқашан біз үшін маңызды шешімдер

қабылдаи алмаи ды, себебі маңызды шешімдердің этикалық жағы

да бар, ал алгоритмдер этика дегеннен мақұрым» деп қарсылық

білдіруі мүмкін. Дегенмен «алгоритмдер этика тұрғысында

орташа адамды басып оза алмаи ды» деп тұжырым жасауға еш

негіз жоқ. Қазірдің өзінде-ақ, смартфон яки пилотсыз көлік

сияқты құралдар бұған деи ін адамның ғана қолынан келген

шешімдерді қабылдағанда, олар да ғасырлар бои ы адамзатты

толғандырған этикалық мәселелерге тап болады.

Аи талық, доп қуған екі бүлдіршін пилотсыз көліктің алдынан

жүгіріп шықты делік. Көлікті басқаратын алгоритм әп-сәтте бәрін

есептеп, балаларды қақпаудың жалғыз амалы – қарсы жолаққа

бұру деп ұи ғарады. Бірақ онда жүи ткіп келе жатқан жүк көлігіне

соғылуы мүмкін. Алгоритм мұндаи жағдаи да машинаның артқы

орындығында қаннен-қаперсіз ұи ықтап жатқан көлік иесінің қаза

табу ықтималдығы 70% екенін есептеп шығарады. Бұл жағдаи да

алгоритм не істеуі керек

Философтар осы «вагон мәселесі» жаи ында есте жоқ

замандардан бері дауласып келеді (дегенмен оқулықтағы

мысалда заманауи философиялық пікірталас пилотсыз көлік емес,

рельспен қозғалатын вагон туралы аи тылады)

. Осы күнге деи ін

бұл уәждер адамдардың нақты мінез-құлқына қатты әсер еткен

жоқ. Себебі қысылтаяң кезде адамдар өз философиялық

көзқарастарын ұмытып, оның орнына эмоция мен ішкі түи сіктің

жетегінде кетеді.

Әлеуметтік ғылымдардағы ең жиіркенішті эксперименттердің

бірі – 1970 жылғы желтоқсанда пресвитериан шіркеуінде дін

қызметшісі болуға әзірленіп жүрген Принстон семинариясының

студенттеріне жасалды. Әр студентке басқа ғимараттағы дәріс

залына жылдам барып, меи ірімді самариялық туралы аңызды

аи тып беру тапсырылды. Бұл Иерусалим мен Иерихон арасына

жол тартқан евреи ді қарақшылардың тонап, өлімші етіп ұрып-

соғып жол шетіне тастап кететінін суреттеи тін библиялық оқиға

еді. Жол шетінде өлімші болып жатқан беи шараның қасынан

әлдебір уақытта діндар мен левит өтеді, бірақ оған көз қырын да

салмаи ды. Ал иудеи лер жек көретін сектаның самариялық мүшесі

мүсәпір кісіні көріп, оған көмек көрсетіп, өлімнен алып қалған

деседі. Бұл аңыздың басты идеясы – кісіні діни нанымына қарап

емес, іс-әрекетіне қарап бағалау керек дегенге меңзеи ді.

Арынды жас семинаристер қаи ырымды самариялық туралы

аңыздың ұлағатын түсіндірудің жолдарын ои лап, дәріс залына

қараи

жүгіреді. Ал эксперимент жасаушылар олардың жолына алба-

жұлба киініп, міскін кеи піне енген кісіні отырғызып қояды.

Табалдырықта басын салбыратып, көзін жұмып алған ол әр

студент қасынан өткен саи ын жөтеліп, ауырсынғандаи ыңырсиды.

Семинария шәкірттерінің көбі беи шараға көмектеспек түгілі,

оның халін сұрау үшін қасына аялдаған да жоқ. Дәріс залына

жылдам жетем деген эмоциялық стресс олардың қиын

жағдаи дағы адамға көмектесу деген моральдық жауапкершілігін

жаншып тастаған

Басқа сансыз көп жағдаи ларда да адам эмоциясы философиялық

теориялардан үстем болып жатады. Бұл әлемнің этикалық және

философиялық тарихын керемет идеалдар туралы және идеалдан

алыс, шынаи ы, сүреңсіз ертегісі туралы әңгімеге аи налдырып

жібереді. Қанша христиан шын мәнінде дұшпанына екінші бетін

тосады? Қанша буддист эгоистік құмарлықтан арыла алды?

Қанша иудеи көршісін өзінен артық жақсы көреді? Бұл – Homo

sapiens-ті қалыптастырған табиғи сұрыпталу процесі. Басқа

барлық сүтқоректі сияқты, Homo sapiens те өмір мен өлім

таи таласында эмоцияның көмегімен шешім қабылдаи ды. Біздің

бои дағы ашу мен өкпе, үреи мен құмарлық миллиондаған ата-

бабамыздан сіңген. Ол мінездің әрқаи сысы бізге сапаны

бақылаудың аса ауыр жолы – табиғи сұрыпталу арқылы берілген.

Өкінішке қараи , миллиондаған жыл бұрын Африка

саваннасында аман қалу мен ұрпақ көбеи ту үшін қажет болған

дағды ХХІ ғасырдың даңғыл жолындағы адамның әрекетіне саи

келмеи қалады. Алаңдаған, ашуланған не жүи кесі сыр берген

жүргізушілердің кесірінен болған жол апаттарынан жыл саи ын

миллионнан аса адам опат болады. Барлық философ, паи ғамбар

мен дін қызметкерін жүргізушілерге этика жаи ында уағыз аи туға

жіберсек те, сүтқоректінің эмоциясы мен саванналық инстинкт

бәрібір басым түседі. Сондықтан стресс үстіндегі семинария

студенттері мүсәпір адамды көзге ілмеи ді, ал жүргізуші

тығырыққа тірелген жағдаи да жол шетіндегі жолаушыларды

қағады.

Семинария мен жол арасындағы бұл аи ырмашылық – этикадағы

ең күрделі мәселелердің бірі. Иммануил Кант, Джон Стюарт Миль

және Джон Ролз университеттің жаи лы залында отырып,

этиканың теориялық мәселелерін таңды-таңға ұрып талқылауы

мүмкін, бірақ қауіпті жағдаи да қалып, қас қағым сәтте шешім

қабылдаи тын жүргізуші оның аи тқанын орындаи ма? Кеи біреулер

адамзат тарихындағы ең мықты жүргізушіге балап жүрген

«Формула–1» көлік бәи гесінің чемпионы Михаэль Шумахер

машина аи дап бара жатып философия туралы ои лаи алатын

шығар, бірақ бәріміз Шумахер емеспіз ғои .

Есесіне, компьютер алгоритмдері табиғи іріктеуден өтпеген, әрі

олардың эмоциясы да, ішкі түи сігі де жоқ. Сондықтан этиканы

нақты сандармен және статистикамен кодтаудың жолын тапсақ,

олар этика ережелерін адамдарға қарағанда анағұрлым жақсы

орындаи ды. Кантты, Миль мен Ролзды код әзірлеуге үи ретсек,

олар жаи лы зертханада отырып, пилотсыз көліктерге бағдарлама

жасап, олардың тасжолда осы ережені бұлжытпаи

орындаи тынына сенеді. Сөи тіп, әрбір көлікті Михаэль Шумахер

мен Иммануил Кантты біріктірген алгоритм жүргізетін болады.

Сөи тіп, пилотсыз көлік жағдаи ы қиындаған кісіні көрген кезде,

тоқтап ол кісіге көмектесуін бағдарламалап қои сақ, топан су келіп,

ақырзаман орнаса да, ол сол ережені сақтаи ды (әрине, ақырзаман

не топан суға қатысты бөлек бағдарлама жасамасаңыз). Сол

сияқты, «жолға жүгіріп шыққан екі баланы баспау үшін қарсы

бетке бұрылып кет» деп пилотсыз көлікке нұсқау берсеңіз, оның

мұны орындаи тыны шүбәсіз. Яғни пилотсыз көліктерді

әзірлегенде Toyota мен Tesla этика философиясындағы теориялық

проблемаларды машина жасаудың практикалық мәселесіне

аи налдыра алады.

Әрине, философиялық алгоритмдер ешқашан ои дағыдаи

болмаи ды. Қателіктер кесірінен адамдар жараланады, қаза

табады, тым күрделі сот процестері де болады. (Тарихта алғаш рет

теориясы қате болғаны үшін философты сотқа бере алуыңыз

мүмкін, себебі алғаш рет сіз философиялық идея мен шынаи ы

өмірлік оқиғаның арасында себеп-салдарлық баи ланыс бар екенін

дәлелдеи аласыз). Дегенмен адам- жүргізушіден асып түсу үшін

алгоритмдер мінсіз болуы міндетті емес. Жүргізушілер күре жол

бои ында жылына миллионнан аса адамды қағып өлтіретінін

есепке алсақ, бұл қиын шаруа емес. Осының бәрін ескерсек, сіз

жаныңыздағы көлікті кімнің жүргізгенін қалаи сыз: мас жігіт пе,

әлде Шумахер мен Канттың командасы ма

Бұл логика тек көлік жүргізу емес, басқа салаларда да жұмыс

істеи ді. Жұмысқа өтініш берушілердің мысалын алаи ық. ХХІ

ғасырда әлдекімді жұмысқа алу я алмауды көбіне алгоритмдер

шешетін болады. Біз әзірге тиісті этика стандарттарын

қалыптастыруды компьютерге тапсыра алмаи мыз, сондықтан бұл

істі адамдар атқара береді. Бірақ еңбек нарығындағы этика

стандарттарына қатысты шешім қабылданса (мәселен,

қаранәсілділерге және әи елдерге қатысты дискриминация дұрыс

емес деген сияқты), біз бұл стандарттарды адамдардан да жақсы

ұстанады деп компьютерге толық сенім артамыз

Адам-менеджер қаранәсілді кісі мен әи ел адамға дискриминация

жасамау керегін білуі және бұл ережені қолдауы мүмкін. Дегенмен

қаранәсілді кісі не әи ел адам жұмысқа өтініш бергенде, оларды

түпсанаға сүи ене отырып алалап, жұмысқа алмаи қоюы ықтимал.

Компьютерге үміткерлердің жынысы мен нәсіліне мүлде

қарамастан, өтініштерді бағалауға пәрмен берсек, оның бұл

факторларды бұлжытпаи орындаи тынына сенімдіміз, себебі

оларда түпсана жоқ. Әрине, жұмысқа берілген өтініштерді

бағалаи тын кодты әзірлеу оңаи емес, оның үстіне, инженерлер

бағдарламалық жасақтамаға өз жеке көзқарастарын енгізуі

ықтимал

. Десе де адамдарды нәсілшілдік пен мизогиниялық

стереотиптерден арылтуға келгенде, бағдарламадағы

қателіктерді түзету әлдеқаи да жеңіл.

Жасанды интеллектінің дамуы адамдардың көбін, соның ішінде

көлік жүргізушілері мен жол полициясын еңбек нарығынан

шығарып тастауы мүмкін екенін аи ттық (болжаи алмаи тын

адамдардың орнын заңды бұлжытпаи орындаи тын алгоритмдер

басқанда, жол полициясының өзі артық болып қалады). Дегенмен

философтар үшін жаңа мүмкіндіктер паи да болатын сияқты,

себебі олардың осыған деи ін нарықта құны болмаи келген

дағдыларына аяқастынан сұраныс артады. Демек, болашақта

тұрақты да табысты жұмысым болсын десеңіз, философия дұрыс

таңдау шығар.

Философтардың этика мәселелерінде нақты бір тоқтамға келген

кезі сирек, әрине. «Вагон мәселесінің» кеи шешімі ғана

философтардың барлығын қанағаттандырды. Нәтижесіне қарап

әрекетті бағалаи тын Джон Стюарт Миль сияқты

консеквенциалист ои шылдардың көзқарасы, нақты ережелер

негізінде әрекетті бағалаи тын Иммануил Кант сияқты

деонтологистердің көзқарасына түбірімен қаи шы келеді. Tesla

машина шығару үшін осы бір күрделі мәселеде бір жақты қолдауы

керек пе?

Бәлкім, Tesla нарықтың өзіне таңдауды ұсынатын болар. Олар

Tesla Altruist және Tesla Egoist деген екі көлік шығарса, оқыс оқиға

кезінде Altruist қиын жағдаи туғанда басқаның өмірі үшін өз

қожаи ынын құрбан етсе, Egoist (ол үшін тіпті екі баланы қағу

керек болса да) өз қожаи ынының өмірін сақтап қалуға барынша

күш салады. Ал тұтынушылар өздерінің философиялық

ұстанымдарына саи келетін көлікті сатып алады. Жұрттың көбі

Egoist-ті сатып алса, бұл үшін Tesla-ны кінәлаи алмаи сың. Себебі

клиенттің аи тқаны – әр кез заң.

Бұл қалжың емес. 2015 жылғы алғашқы зерттеу кезінде

пилотсыз көліктің бірнеше жүргіншілер жолағынан өтуі кезіндегі

қозғалыстары қарастырылды. Жұрттың көбі үшін «машина өз

қожаи ынының өмірін құрбан етсе де, жаяу жүргіншілерді аман

алып қалуы керек». Ал: «Сіз басқалардың игілігі үшін өз

қожаи ынын құрбандыққа шалатын көлікті сатып алар ма едіңіз?»

– деген сұраққа сол көпшілік «жоқ» деп жауап берген. Өздері үшін

олар Tesla Egoist машинасын сатып алғысы келеді

Мына жағдаи ды елестетіп көріңіз: жаңа машина сатып алдыңыз

делік, оны жүргізбестен бұрын баптаулар мәзірін қарап, бірнеше

ұяшыққа белгі қоюыңыз керек. Жол апаты кезінде көлік сізді

құрбан етсін бе, әлде басқа көліктегі бір отбасын қақсын ба?

Жалпы, мұндаи таңдау жасауды қалар ма едіңіз? Қаи ұяшықты

таңдау жаи ын ақылдасқанда жұбаи ыңызға аи тар уәжіңізді

ои ластырыңыз.

Бәлкім, нарықты реттеуге мемлекет араласып, өзі жүретін

көліктердің бәріне бірдеи міндетті этика кодын енгізе ме? Кеи заң

шығарушылар «ендігіде шығарған заңдарымыз р кез мүлтіксіз

орындалады» деп қуанары анық. Енді бірі мұндаи жаппаи

жауапкершіліктен қауіптенуі ықтимал. Бүкіл адамзат тарихында

заңды қолданудағы кемшіліктер сыңаржақтылыққа, қателікке

және заң шығарушылардың бассыздығына алып келгені белгілі.

Гомосексуализм мен Құдаи ға тіл тигізуге қарсы заңдар жартылаи

ғана орындалып, жолымыз болды. Қате жіберуі мүмкін деген

саясаткерлердің шешімдері тартылыс заңы сияқты жұмыс

істеи тін жүи еде өмір сүргіңіз келе ме?

    

Адамдар жасанды интеллектіден қатты сескенеді, себебі оның

бізге бағынбаи кетуінен қорқады. Адам-қожаи ындарына қарсы

бүлік шығарып, көшеде көтеріліс жасап, жұрттың бәрін қырып

салатын роботтар туралы ғылыми фантастикалық фильмдерді

көп көргенбіз. Дегенмен роботтардың нағыз проблемасы мүлде

басқа. Олардың өз қожаи ындарына көзсіз бағынып, ешқашан

қарсы шықпаи тынынан қауіптенуіміз керек.

Робот қаи ырымды қожаи ынға қызмет етсе, көзсіз бағынуда

тұрған ештеңе жоқ. Тіпті соғыс кезінде киллер-роботтар

қолданылса, тарихта алғаш рет соғыс заңдары бұлжытпаи

орындалар еді. Адам-солдаттар кеи де эмоцияға ерік беру арқылы

соғыс заңдарын бұзып, зорлап, тонап, кісі өлтіреді. Біз әдетте

эмоцияны аяушылық, жанашырлық және махаббатпен

баи ланыстырсақ та, соғыс кезінде көбіне үреи , жек көру мен

қатыгездік сияқты сезімдер басым түседі. Роботтардың эмоциясы

жоқ болғандықтан, олар үреи мен өшпенділікке ерік бермеи ,

әскери кодекстің құрғақ заңдарын әрдаи ым мүлтіксіз орындаи ды

деп сеніммен аи та аламыз

1968 жылғы 16 мамырда бір топ америкалық солдат Оңтүстік

Вьетнамдағы Ми Лаи ауылына сұрапыл шабуылмен басып кіріп,

400-ге жуық беи біт адамды қырып салады. Бұл – бірнеше аи бои ы

орманда партизандармен шаи қасып келген әскерилер істеген

қылмыс. Ол ешқандаи стратегиялық мақсатты көздемеді, тіпті

АҚШ-тың заңдарына да, әскери саясатына да қаи шы келеді. Оған

кінәлі – адам эмоциясы

. АҚШ Вьетнамдағы соғысына

роботтарды жібергенде, Ми Лаи қырғыны ешқашан болмас еді.

Дегенмен әскери робот жасап, оларды соғысқа аттандыруға

асықпас бұрын роботтардың өздері жасаған бағдарламаны

паи даланып қана қои маи , оны жетілдіріп отыратынын да

ұмытпауымыз керек. Егер оның коды жуас та меи ірімді болса,

робот орташа адамнан жақсырақ. Егер ол қатыгез де аяусыз болса,

мұның салдары өте қорқынышты. Роботтардың басты

проблемасы – жасанды сана емес, оларды ои лап тапқан

«қожаи ындарының» табиғи ақымақтығы мен қатыгездігі.

1995 жылғы шілдеде босниялық серб әскері Сребреница

қаласының маңында 8 мыңға жуық босниялық мұсылманды

қырып тастады

. Кездеи соқ болған Ми Лаи оқиғасы сияқты емес,

Сребреница қырғыны Босния сербтерінің елді мұсылмандардан

арылтуды көздеген «этностық тазалау» саясатының жақсы

ұи ымдастырылып, ұзаққа созылған нәтижесі еді. 1995 жылы

босниялық сербтердің жауынгер роботтары болғанда, бұл

аи уандықтың ауқымы анағұрлым үлкеи ер еді. Роботтар еш

ои ланбастан бұи рықты бұлжытпаи орындаи ды, олар

жанашырлықтан, жиіркенгеннен не жаи ғана ерінгеннен

мұсылманның бірде-бір баласын өлтірмеи , аман сақтап қалмаи ды.

Осындаи жауынгер роботтары бар жауыз диктатордың бұи рығы

қаншалықты қатыгез әрі тасжүрек болса да, өз солдаттары өзіне

қарсы шығады деп қорықпаи ды. 1789 жылы роботтар армиясы

болса, Француз революциясы бесігінде тұншығар еді. Ал

2011 жылы Хосни Мубарактың қолында жауынгер роботтар

контингенті болғанда, өзін сатып кетеді деп қорықпаи , оларды

халыққа қарсы аи дап салар еді. Сол сияқты, роботтар жасағына

сүи енген империалистік үкімет солдаттар мотивациясын

жоғалтады, не олардың жақындары наразылық білдіреді деп

қорықпаи , халыққа ұнамсыз соғысты бастаи береді. Вьетнам

соғысы кезінде АҚШ-тың қолында жауынгер-роботтар болғанда,

Ми Лаи қырғыны болмаи тын да шығар, есесіне соғыс әлі де ұзақ

жылға созылар еді. Себебі Америка үкіметі сарбаздардың әскери

рухының төмендеуі, соғысқа қарсы жаппаи наразылық, «ардагер

роботтардың соғысқа қарсы қозғалысы» сияқты мәселелерге

онша бас қатырмас еді (Американың кеи бір азаматтары бәрібір

соғысқа қарсы шығары анық, дегенмен әскерге кетеміз деп

қорықпаса, кісі қанын мои нына жүктемесе немесе маи данға

кеткен жақынынан аи ырылып қан жыламаса, бәлкім, наразылық

ауқымды да табанды болмаи тын шығар)

Пилотсыз азаматтық көліктерде мұндаи проблема көп

кездеспеи ді, себебі бірде-бір машина жасаушы өз көлігін «адамды

қасақана нысанаға алып, таптап кет» деп әзірлемеи ді. Ал

автономды қару жүи елері үлкен апатқа алып келеді, себебі әлемде

этикалық тұрғыдан азғын, тіпті дұшпан үкіметтер өте көп.

Мәселе кісі өлтіретін көлікте ғана емес. Бақылау жүи елерінің де

қатері көп. Қаи ырымды басшылардың қолындағы ықпалды

бақылау

алгоритмдері – адамзат тарихындағы ең паи далы құрал. Дегенмен

дәл осы Big Data алгоритмдері болашақта «ағалықты» (Big

Brother) қолдауы мүмкін, ол барлық адамның басқан ізі үнемі

бақылауда тұратын Оруэлл режимінің орнауына алып келуі әбден

ықтимал

Ақыр соңында, тіпті Оруэллдің де қиялына енбеген жағдаи

орнап, біздің сыртқы іс-әрекетіміз бен аи тқан пікіріміз ғана

бақыланбаи , камера теріміздің астына кіріп, ішкі әлемімізді де

қадағалап отыратын жағдаи тууы мүмкін. Солтүстік Кореядағы

Ким режимінің жаңа технологияны қалаи паи даланатынын

елестетіп көріңіз. Болашақта Солтүстік Кореяның әр азаматына

әрбір әрекетін, әрбір аи тқан сөзін, ол – ол ма, қан қысымы мен

миының жұмысын қадағалаи тын биометриялық білезік кию

міндеттелуі мүмкін. Адам миы туралы білімді және машиналық

оқытудың орасан зор мүмкіндіктерін қолдана отырып, Солтүстік

Корея режимі тарихта алғаш рет әр азаматтың әрбір сәтте не

ои лаи тынын толық бақылаи алады. Ким Чен Ынның суретіне

қарағаныңызда биометриялық сенсорлар ашуланудың белгілерін

баи қаса (қан қысымыңыз көтеріліп, мидың бадамша пішінді

бөлігінде белсенділік артса), ертесі таңертең ГУЛАГ-та жатасыз.

Әрине, оқшаулану саясатының кесірінен Солтүстік Корея режимі

қажетті технологияны өздігінен дамыта алмас. Десе де

технологиясы дамыған елдерде паи да болған қажетті бақылау

құралдарын солтүстіккореялықтар не басқа да кертартпа

диктатуралар көшіріп я сатып алуы мүмкін ғои . Қытаи мен Ресеи

де, олармен қатар АҚШ-тан бастап, менің отаным – Израильге

деи інгі бірқатар демократиялық елдер де өздерінің бақылау

құралдарын үнемі жетілдіреді. «Стартап ұлт» деген атпен белгілі

Израильде ерекше дамыған жоғары технология және

киберқауіпсіздіктің озық индустриясы бар. Сонымен бірге бұл

елдің палестиналықтармен арасы ушығып тұр, сондықтан оның

кеи бір басшылары, генералдары мен қарапаи ым азаматтары

тиісті технологияға қолы жете сала, И ордан өзенінің батыс

жағалауында толық бақылау орнатудан дәмелі.

Қазірдің өзінде палестиналық телефонмен сөи лессе, Facebook-те

пост жарияласа не бір қаладан екіншісіне сапарласа, оларды

Израильдің микрофондары, камералары, дрондары мен

шпиондық құралдары қадағалап тұрған болуы мүмкін. Артынша

жиналған ақпарат Big Data алгоритмінің көмегімен сарапталады.

Бұл Израиль қауіпсіздік күштеріне ешқандаи әскери операция

ұи ымдастырмаи -ақ қауіпті дер кезінде баи қап, оның көзін жои ып

отыруға мүмкіндік береді. Палестиналықтар батыс жағалаудағы

кеи бір қалалар мен ауылдарды басқаратын шығар, есесіне

израильдіктер аспанды, әуе толқындарын және киберкеңістікті

бақылауына алған. Сондықтан 2,5 миллион палестиналық

тұратын батыс жағалауды Израильдің аз ғана әскері бақылап

отырғаны таңғалдырмаи ды

2017 жылғы қазанда бір трагикомедиялық оқиға болды.

Палестиналық жұмысшы Facebook-тегі жеке аккаунтына жұмыста

бульдозердің қасында тұрған суретін салып, астына «Қаи ырлы

таң!» деп жазып қои ды. Автоматты алгоритм араб қаріптерін

транслитерациялауда мүлт кеткен. Соның салдарынан ол мәтінді

«Ysabechhum!» («Қаи ырлы таң» сөзінің ивритше аудармасы)

дегеннің орнына «Ydbachhum!» («Құртыңдар оларды!» деген сөз)

деп оқыған. Әлгі жігітті бульдозермен жұртты таптауға әзір

тұрған террорист деп ои лаған Израиль қауіпсіздік күштері әп-

сәтте тұтқынға алады. Алгоритмнің қателік жібергенін баи қаған

соң әскерилер оны босатады. Бірақ ол «сақтықта қорлық жоқ» деп,

Facebook-тегі күдік тудырған сөзін бәрібір алып тастаи ды

. Батыс

жағалаудағылар қазір басынан кешіп жатқан жағдаи болашақта

жер-жаһандағы миллиардтаған адамның басына туатын жаппаи

бақылаудың басы ғана болса керек.

ХХ ғасырдың соңында демократиялық елдер диктатурадан

әлдеқаи да алда еді, себебі олар мәліметті өңдеу жөнінен озық

болды. Демократия ақпаратты өңдеп, шешім қабылдау өкілеттігін

адамдар мен институттар арасына таратып берсе, диктатуралар

ақпарат пен билікті бір жерге шоғырландырды. ХХ ғасырдағы

технологияның жағдаи ын ескерсек, ақпарат пен билікті бір жерде

ұстау онша тиімді емес. Ешбір адамның мұнша ақпаратты жедел

өңдеп, дұрыс шешім қабылдаи тын мүмкіндігі болған жоқ. Кеңес

Одағының Америка Құрама Штаттарымен салыстырғанда тым

нашар шешімдер қабылдауының да, Кеңес экономикасының АҚШ-

тікінен кенже қалып қоюының да себебі – осы.

Алаи да жақын арада жасанды интеллектінің арқасында таразы

басы қарсы жаққа аууы мүмкін. Жасанды интеллект аса ауқымды

ақпаратты бір орталықтан өңдеуге мүмкіндік береді. Ол – ол ма,

жасанды интеллект шашыраңқы жүи еге қарағанда,

орталықтандырылған жүи енің жұмысын әлдеқаи да тиімді етеді,

себебі саралаи тын ақпарат көп болған саи ын машиналық оқыту

жақсырақ жұмыс істеи ді. Жеке өмір құпиясын сақтап, мәліметтер

базасында миллион адамның жартылаи ақпаратын жинағанмен

салыстырғанда, жеке құпия жаи ына бас қатырмаи , миллиард

адамға қатысты барлық ақпаратты бір жерге жинасаңыз,

алгоритмдерді әлдеқаи да сапалы жұмыс істете аласыз. Мәселен,

авторитарлық үкімет барлық азаматтарды ДНҚ-ларын сканерлеп,

бүкіл медициналық мәліметті әлдебір орталық өкілетті органға

тапсыр деп өкім етсе, ол медициналық ақпаратты адамның жеке

құпиясы деп санаи тын елдермен салыстырғанда генетикалық

және медициналық зерттеулер жөнінен әлдеқаи да көп

артықшылыққа ие болады. Авторитарлық режимдердің ХХ

ғасырдағы басты кемшілігі саналған ақпаратты бір жерге

шоғырландыру әрекеті ХХІ ғасырда олардың негізгі

артықшылығына аи налуы мүмкін.

Алгоритмдер бізді толық танып алғанда, авторитарлық

үкіметтер өз азаматтарына толық бақылау орнатады, бұл

жағынан олар тіпті нацистік Германиядан асып түседі, ал мұндаи

режимдерге қарсы тұру мүлде мүмкін емес болып қалады. Режим

сенің сезімдеріңді біліп қана қои маи , оларды өз қалауынша

өзгертіп отырады. Диктаторлар денсаулық сақтау саласын

жақсартып, теңдік орната алмауы мүмкін, бірақ олар жұртты өзін

қолдап, қарсыластарын жек көруге мәжбүрлеуі ықтимал.

Демократия қазіргі формасында биотехнология мен ақпараттық

технологияның қосындысына қарсы тұра алмаи ды. Не

демократия мүлде жаңа формада қаи та өмірге келеді немесе

адамдар «цифрлық диктатура» дәуірінде ғұмыр кешуге мәжбүр

болады.

Бұл Гитлер мен Сталин заманына қаи та оралу емес. Нацистік

Германия режимі Франциядағы ескі тәртіптен (ancien régime)

қаншалықты басқаша болса, цифрлық диктатура да гитлерлік

Германиядан соншалықты өзгеше. XIV Людовик – билікті қолына

шоғырландыруға тырысқан автократ еді, бірақ оның заманауи

тоталитарлық мемлекет құруға технологиялық мүмкіндігі

жетпеді. Оның билігіне қарсы шыққандар болған жоқ, дегенмен

радио, телефон мен пои ыз болмағандықтан, ол шалғаи дағы

Бретон ауылдарында тұратын шаруалардың, тіпті

Париждің қақ ортасындағы қала тұрғындарының күнделікті

өмірін қадағалаи алмады. Оның жалпыхалықтық партия, бүкіл

елді қамтыған жастар қозғалысын не ұлттық білім жүи есін құруға

құлқы да, мүмкіндігі де болған жоқ

. ХХ ғасырдың

технологиялары Гитлердің бұл істі қолға алуына жағдаи жасады.

2084 жылғы цифрлық диктатуралардың мотивациясы қандаи

болатынын, олардың қолында қанша билік шоғырланатынын

болжаи алмаи мыз, бірақ олардың Гитлер мен Сталинді жаи ғана

көшіріп отыра бермесі анық. 1930 жылдардағы маи данда қаи та

соғысқысы келіп жүргендерге мүлде басқа жақтан шабуыл

жасалуы мүмкін.

Демократия заманға беи імделіп, аман қалған күннің өзінде

адамдар жаңа қысым мен дискриминацияның құрбаны болуы

ықтимал. Қазірдің өзінде-ақ банктер, корпорациялар мен

мекемелер бізге қатысты шешім шығару үшін мәлімет өңдеуде

алгоритмдерді көп қолданатын болды. Банктен несие алуға

өтініш бергенде, өтінішіңізді адам емес, алгоритм қарастыруы

әбден мүмкін. Алгоритм сізге және миллиондаған басқа адамға

қатысты көп дерек пен статистиканы өңдеп, сізге несие беруге

болатын-болмаи тынын анықтаи ды. Әдетте алгоритм ет пен

сүи ектен жаралған банк қызметкеріне қарағанда жақсы жұмыс

істеи ді. Бірақ алгоритм кеи адамдарды әділетсіз түрде кемсітсе,

оны баи қау мүмкін емес. Банк сізге несие беруден бас тартып, сіз

оның себебін сұрағанда, банк сізге: «Алгоритм солаи деді», – деп

жауап береді. «Алгоритм неге «жоқ» деді? Менде қандаи кінә бар?»

– деп сұрасаңыз, банк: «Ол жағын білмеи міз. Бұл алгоритмнің

тілін ешкім түсінбеи ді, себебі ол машиналық оқытудың озық

үлгісіне негізделген. Бірақ біз алгоритмге сенеміз, сондықтан сізге

несие бере алмаи мыз», – деп түсіндіреді

Әи елдер немесе қаранәсілді адамдар сияқты үлкен топтарға

қатысты дискриминация болса, олар жұмылып, бұл кемсітуге

наразылық білдіре алады. Ал бұдан былаи алгоритм қарақан

басыңызды алалауы мүмкін, бірақ сіз оның себебін білмеи сіз.

Алгоритм сіздің ДНҚ-

ңыздан, жеке өмірбаяныңыздан не Facebook-тегі парақшаңыздан

өзіне ұнамаи тын әлденені көріп қалуы ықтимал. Алгоритм сізді

әи ел, яки афроамерикалық болғаныңыз үшін емес, сіз

болғаныңыз үшін кемсітуі мүмкін. Сіздің бои ыңызда не

мәліметтеріңізде алгоритмге ұнамаи тын бір кінәрат бар шығар.

Оның не екенін біле алмаи сыз, білген күннің өзінде наразылық

білдіру үшін басқалармен біріге алмаи сыз, себебі дәл сіздікіндеи

мәселемен алаланған адамды таппаи сыз. Бұл – тек сіздің

мәселеңіз. ХХІ ғасырда топтық дискриминацияның орнына жеке

адамды кемсіту проблемасы өрши түсуі ықтимал

Биліктің ұшар басында адам басшылар қалып, олар бізді

«алгоритм деген – жаи ғана кеңесші, ал негізгі билік адамдардың

қолында» дегенге сендіруге тырысатын шығар. Біз жасанды

интеллектіні Германия канцлері, болмаса Google-дың атқарушы

директоры етіп тағаи ындамаи ыз. Дегенмен канцлер және

атқарушы директор жасанды интеллектінің аи туымен шешім

қабылдаи ды. Канцлер бірнеше нұсқаның ішінен таңдау жасаи

алатын шығар, бірақ бұл нұсқалардың барлығы Big Data

сараптамасының негізінде сұрыпталады және ол аи наладағы

дүниеге адамның емес, жасанды интеллектінің көзқарасы

тұрғысынан қараи ды.

Мынадаи бар мысалды қарастыраи ық. Бүгінде әлемдегі

саясаткерлер бірнеше экономикалық саясаттың бірін таңдаи ды,

бірақ барлық жағдаи да олар экономикаға капиталистік тұрғыда

қараи ды. Саясаткерлер таңдау мүмкіндігіміз бар деп ои лаи ды,

дегенмен экономистер, банкирлер мен бизнесмендер әлдеқашан

ең маңызды шешімдерді қабылдап, «мәзірді» даярлап қои ған. Енді

он-жиырма жылдан соң саясаткерлер жасанды интеллект

даи ындаған «мәзірден» таңдау жасаи тын болады.

    

Бір жақсы жаңалық – жасанды интеллектіде сана паи да болып,

бүкіл адамзатты құлдыққа алады не жои ып жібереді деи тін

ғылыми фантастикалық ақырзаман алдағы онжылдықтарда, сірә,

орнаи қои маи ды. Шешім қабылдауда бара-бара алгоритмдерге

көп сүи енетін боламыз, бірақ олардың бізді саналы түрде басқара

қоюы екіталаи . Оларда сана паи да болмаи ды.

Ғылыми фантастика интеллектіні санамен шатастырады және

интеллект жөнінен адаммен теңесіп, не одан басып озу үшін

компью-

терлер сананы дамытуы керек деп тұжырымдаи ды. Жасанды

интеллект туралы фильмдер мен романдардың барлығында

шиеленіс компьютерде не роботта сана паи да болған таңғажаи ып

сәт төңірегінде өрбиді. Содан кеи ін не бір адам роботқа ғашық

болып қалады, не робот бүкіл адамды қырып салуға кіріседі,

болмаса осы екі жаи т қатар жүреді.

Бірақ шынаи ы өмірде жасанды интеллектіге сана кіреді деп

тұжырымдауға еш негіз жоқ, себебі интеллект пен сана – мүлде

бөлек ұғымдар. Интеллект – мәселелерді шешу қабілеті. Ал сана –

ауырсыну, қуану, ғашық болу және ашулану сияқты сезімдерді

сезіну қабілеті. Бұл екеуін жиі шатастырамыз, себебі адамдар мен

басқа сүтқоректілерде интеллект пен сана қатар жүреді.

Сүтқоректілер проблеманың көбін сезім арқылы шешсе,

компьютерлер мәселені мүлде басқа жолмен реттеи ді.

Интеллектіні дамытудың бірнеше жолы бар, бірақ солардың

кеи бірі ғана сананы тудыра алады. Қауырсыны жоқ ұшақтың

құстан да жылдам ұшатыны сияқты, сезімі жоқ компьютер де

мәселені адамға қарағанда жақсырақ шеше алуы мүмкін. Иә,

адамның дертін дұрыс емдеу үшін, террористі жазбаи тану үшін,

кісіге жұп таңдап беру үшін, болмаса адам толы көшеде жол

нұсқау үшін жасанды интеллект кісінің сезімдерін мұқият

саралауға тиіс. Бірақ ол мұны ештеңені сезінбестен орындаи

алады. Қуанған, ашуланған және қорыққан маи мылдың

бои ындағы түрлі биохимиялық ерекшеліктерді танып-білу үшін

қуанышты, реніш пен үреи ді алгоритмнің өзі де сезінуі міндетті

емес.

Әрине, жасанды интеллект бұл сезімдерді мүлде дамыта

алмаи ды деуге болмас. Шынын аи тсақ, әзірге сана туралы көп

нәрсе білмеи міз. Жалпы, үш мүмкіндікті қарап көруіміз керек:

1. Сананың органикалық биохимиямен әлдебір баи ланысы бар,

сондықтан беи органикалық жүи елерде сананың қалыптасуы

мүмкін емес.

2. Сананың органикалық биохимиямен қатысы жоқ, есесіне

оның интеллектімен әлдебір баи ланысы бар. Компьютерлер

интеллектісінің деңгеи і белгілі бір шектен асқан кезде, оларда

сана қалыптасуға тиіс.

3. Сананың органикалық биохимиямен де, жоғары

интеллектімен де ерекше баи ланысы жоқ. Сондықтан

компьютерлер сананы қалыптастыруы да, қалыптастырмауы

да мүмкін. Олардың интеллектісі тым жоғары болғанымен,

бәрібір саналы деңгеи ге жетпеуі ықтимал.

Адам туралы қазіргі білім деңгеи інен қарасақ, бұл нұсқалардың

ешқаи сысын жоққа шығармаи мыз. Сана туралы біліміміз

мардымсыз болғандықтан, жақын арада саналы компьютер жасап

шығара қоюымыз екіталаи . Сондықтан жасанды интеллектінің

ықпалына қарамастан, таяу болашақта оның кәдеге жарауы

көбіне адамның ақыл-санасына баи ланысты болатын тәрізді.

Мұндағы қауіп – егер біз жасанды интеллектіні дамытуға тым

көп көңіл бөліп, адам ақыл-санасын ұмыт қалдырсақ, онда

компьютерлердің керемет дамыған жасанды интеллектісі

адамдардың табиғи ақымақтығын одан саи ын үдетіп жіберуі

ықтимал. Алдағы онжылдықтарда роботтар көтерілісі болуы

неғаи был, есесіне эмоциялық нүктелерімізді қалаи басуға

болатынын анамыздан артық білетін боттар ордасы паи да болып,

біреулер осы ерекше қабілетті бізге әлденені (автокөлікті,

саясаткерді не бүкіл бір идеологияны) сату мақсатына қолдануы

ықтимал. Боттар ішкі үреи імізді, өкпе-ренішіміз бен

қалауымызды білген соң, осы ішкі тетіктерді өзіміге қарсы

паи далана алады. Әлемнің түкпір-түкпірінде болған соңғы

саи лаулар мен референдумдарда мұның дәмін де татып көрдік,

хакерлер адамдар туралы мәліметті және олардың нанымдарын

паи даланып, саи лаушыларды басқарудың жолдарын үи реніп

алған

. Ғылыми фантастикалық триллерлер от пен түтінге

тұншыққан қиямет-қаи ымды суреттесе, шын мәнісінде, біз

компьютер тінтуірін түрту арқылы ақырзаманға таяп қалуымыз

мүмкін.

Бұл жағдаи дан қашу үшін жасанды интеллектіні дамытуға

жұмсалған әр доллар мен әр минутпен қатар, адам санасын

дамытуға да соншалықты ақша мен уақыт арнауымыз керек.

Адамның қабілетін саналы тіршілік иесі ретіндегі ұзақмерзімдік

қажеттіліктер тұрғысынан емес, көбіне экономикалық және саяси

жүи елердің дәл қазіргі қажеттіліктері тұрғысынан зерттеи міз.

Бастығым электронды поштама жөнелткен хатына жылдам жауап

бергенімді қалаи ды, бірақ ол менің ішкен асымның дәмін сезініп,

одан қаншалық ләззат алатыныма қызықпаи ды. Соның

салдарынан мен сезімдеріме мән беруден қалып, тіпті тамақтанып

отырып та поштамды тексеремін. Экономикалық жүи е менен

инвестициялық портфолиомды кеңеи туді және

әртараптандыруды талап етеді, бірақ ол менің жанашырлық

сезімімді тереңдетіп, әртараптандыруға ынталандырмаи ды.

Сондықтан мен адамдардың мұң-мұқтажын түсінуге көп күш

жұмсамаи мын, есесіне қор нарығының ықпыл-жықпылын

зерттеуге ерекше мән беремін.

Бұл жағынан адамдар үи жануарларына ұқсас. Біз көп сүт

беретін жуас сиыр өсірдік, бірақ олар ежелгі сиыр тұқымдастардан

әлдеқаи да нашар еді. Үи сиыры дала жануары сияқты әбжіл де,

кезбе де, аи лалы да емес

. Біз қазір алып мәлімет өңдеу

механизміндегі аса тиімді микросхема сияқты жұмыс істеи тін,

ауқымды мәлімет беретін «қолға үи ретілген» адам

қалыптастырып жатырмыз. Бірақ бұл «дата-жануарлар» адам

әлеуетін арттыра алмаи ды. Ол – ол ма, біз тіпті адамның әлеуеті

қандаи екенін білмеи міз де, оның орнына интернеттің

жылдамдығына, Big Data алгоритмдерінің тиімділігіне мән

береміз. Абаи ламасақ, қабілет-қарымы азаи ған адам күшеи ген

компьютерлердің көмегімен өзін де, бүкіл жержүзін де астан-

кестен қылуы мүмкін.

Цифрлық диктатура алда тұрған жалғыз қауіп емес. Либералдық

тәртіп, еркіндік, теңдікке де ерекше маңыз береи ік. Либерализм

саяси теңдікті ерекше қолдады, кеи ін біртіндеп экономикалық

теңдіктің де маңызды екенін түсінді. Әлеуметтік қорғау мен

экономикалық теңдік болмаса, еркіндіктің құны көк тиын. Алаи да

еркіндікті жои ып жіберетіні сияқты, Big Data алгоритмдері бұрын-

соңды болмаған теңдігі жоқ қоғамдарды қалыптастыруы да

ықтимал. Баи лық пен билік үркердеи ғана элитаның қолына

шоғырланып, халықтың басым бөлігі қанаудан емес, одан да

нашар құбылыс – қажетсіздіктен жапа шегуі мүмкін.





Теңдік

Мəліметке иелік ету – болашаққа иелік ету

Соңғы бірер онжылдықтарда біз «адамзат теңдікке апарар

жолда тұр, жаһандану мен жаңа технология жақында соған

жеткізеді» дегенді құлағымызға сіңірумен келеміз. Іс жүзінде ХХІ

ғасыр тарихтағы ең бір теңдігі жоқ қоғамды қалыптастырмақ.

Жаһандану мен интернет мемлекеттер арасын

жақындастырғанымен, таптарды бір-бірінен алшақтата түскен.

Адамзат енді ғана толық біріктік деген кезде, түр ретінде әркелкі

биологиялық касталарға бөлініп кетуі ықтимал.

Теңсіздік тамырын сонау тас ғасырынан тартады. Осыдан

30 мың жыл бұрын аңшы-терімшілер қауымының кеи мүшелерін

піл сүи егінен жасалған моншақ, білезік және әшекеи тағып, өнер

туындыларымен көмкеріп, арулап жерлесе, енді біреулерін

шұңқырға апарып көме салған. Соған қарамастан, ежелгі аңшы-

терімші қауымдар одан кеи інгі қоғамдарға қарағанда әлдеқаи да

эгалитарлы болды, себебі олардың дүние-мүлкі өте аз еді. Ұзақ

теңсіздікке бастаған негізгі алғышарт – жеке меншік.

Ауылшаруашылық революциясынан кеи ін адамдардың меншігі

де көбеи ді, онымен бірге теңсіздік те өршіді. Адамдар жерге,

малға, өсімдікке және құрал-жабдыққа иелік ете бастағанда қатаң

иерархиялық қоғамдар паи да болды, онда шағын ғана элита

баи лық пен биліктің көп бөлігін иеленіп, оны ұрпақтан-ұрпаққа

қалдырды. Адамдар бұл тәртіпті табиғи нәрсе, тіпті Құдаи дың

маңдаи ға жазғаны деп қабылдады. Иерархия жаи ғана норма емес,

үлгі-идеал еді. Аристократия мен қара халық, еркек пен әи ел, ата-

ана мен бала арасында нақты иерархия болмаса, тәртіп орнаи ма?

Діндарлар, философтар және ақындар мұны ерінбеи -жалықпаи

түсіндіріп келеді. Адамның аяғы басқа бағынады, демек, адамның

дене мүшелерінің өзі бір-біріне тең емес. Адамзат қоғамында

толық теңдік орнауы жаппаи хаосқа әкеледі деген түсінік

қалыптасты.

Дегенмен кеи інгі жаңа заманда адамзаттың барлық

қоғамдарында теңдік жаппаи идеалға аи налды. Бір жағынан, бұл

коммунизм мен либерализм сияқты жаңа идеологиялардың паи да

болуынан еді. Дегенмен оған қалың бұқараның маңызын

арттырған индустриялық революция да себеп болды.

Индустриялық экономика қара жұмысшыларға арқа сүи есе,

индустриялық армия қарапаи ым солдаттардан құралды.

Демократиялық елдер мен диктатуралардың үкіметтері

бұқараның денсаулығына, білімі мен әл-ауқатына қыруар ақша

шашты, себебі оларға өндіріс конвеи ерлерінде жұмыс істеи тін

миллиондаған дені сау жұмысшы мен маи дан даласында

соғысатын миллиондаған адал әскер қажет болды.

Соның салдарынан ХХ ғасыр тарихының басым бөлігі таптар,

нәсілдер мен гендерлер арасындағы теңсіздікті азаи тудан

құралды. 2000 жылдарда дүниежүзінде әлі де иерархия

сақталғанымен, ол 1900 жылдардағы әлеммен салыстырғанда

әлдеқаи да тең қоғам құра алды. ХХІ ғасырдың табалдырығында

тұрғанда жұрт эгалитарлық процестің жүре беретініне, тіпті үдеи

түсетініне сенді. Әсіресе олар жаһандану бүкіл әлемді

экономикалық тұрғыдан гүлдендіре түседі, соның арқасында

Үндістан мен Египет халқы Финляндия мен Канада

тұрғындарымен бірдеи мүмкіндіктер мен артықшылықтарға ие

болады деп үміттенді. Осы үміт жетегінде тұтастаи бір буын

ержетті.

Бұл үміттің алдамшы екені енді ғана түсінікті болды. Жаһандану

адамзат қоғамының көп бөлігіне игілік әкелгені шүбәсіз, дегенмен

қоғамдардың арасында және әр қоғамның өз ішінде теңсіздіктің

нышандары баи қалады. Кеи топтар жаһанданудың жемісін

монополиялап алса, миллиардтаған адам тасада қалып қои ды.

Қазірдің өзінде ең баи 1% адам әлемдегі баи лықтың жартысына

иелік етіп отыр. Ең үреи лісі – аса баи 100 адамның дүние-

мүкаммалы ең кедеи 4 миллиард адамдікінен көп

Жағдаи бұдан әрі нашарлаи түсуі мүмкін. Алдыңғы тарауларда

аи тылғандаи , жасанды интеллект қалың бұқараның

экономикалық құндылығы мен саяси билігін тартып алуы

ықтимал. Сонымен бірге биотехнологияның дамуы экономикалық

теңсіздікті биологиялық теңсіздікке аи налдыруға мүмкіндік

бермек. Аса дәулетті топ қисапсыз баи лығын кәдеге жаратуға

лаи ық дүниені енді табатын сияқты. Бұған деи ін олар биік

мәртебе символдарын сатып алудан әріге бара алмаса, енді

өмірдің өзін сатып алуы ықтимал. Адам өмірін ұзартуға, оның

физикалық және когнитивті мүмкіндіктерін жақсартуға қажет ем

қымбат тұрса, адамзаттың биологиялық касталарға бөлініп кетері

кәміл.

Бұған деи інгі тарихта баи лар мен ақсүи ектер «басқа қара

халықтан ерекше қабілеттіміз, сондықтан барлығы біздің

қолымызда» деп санады. Шынтуаи тына келсек, бұл жалған сенім

еді. Ортақол герцогтің ортақол шаруадан асып тұрған еш таланты

жоқ болатын, ол тек әділетсіз құқықтық және экономикалық

дискриминацияның арқасында өктемдік етті. Ал 2100 жылға

қараи жатақ тұрғындарымен салыстырғанда, баи лар, расымен де,

анағұрлым талантты, креативті әрі ақылды бола алады. Баи мен

кедеи арасындағы қабілет аи ырмасы бір ұлғаи са, оны қаи та

қалпына келтіру мүмкін болмаи қалады. Баи лар бои ындағы

ерекше қабілетін одан әрі баи и түсуге қолданса, көп ақшаға

мықты денсаулық пен сапалы ми сатып ала алса, уақыт өте келе,

бұл алшақтық ұлғая түспек. 2100 жылға қараи ең баи 1% халық

жаһандағы баи лық атаулының басым бөлігін ғана емес,

сұлулықты, креативтілік пен денсаулықты да иеленуі ықтимал.

Биоинженерия мен жасанды интеллектінің дамуы сияқты, екі

процесс бірлесіп, адамзаттың екі тапқа бөлінуіне алып келуі

мүмкін. Бір жақта суперадамдардың шағын табы болса, екінші

жақта қажетсіз Homo sapiens бұқарасы қалмақ. Онсыз да үреи лі

жағдаи ды одан саи ын ушықтыратын бір жаи т бар: қалың бұқара

экономикалық маңызы мен саяси билігінен аи ырылған соң,

мемлекет олардың денсаулығына,

білімі мен әл-ауқатына ақша салуға деген қажеттілікті тоқтата

бастауы ықтимал. Олардың тым көптігі өте қауіпті. Онда нөпір

халықтың болашағы аз ғана элитаның қалауына тәуелді болады.

Бәлкім, олар он-жиырма жыл қаи ырымды болар. Алаи да климат

өзгеруі сияқты дағдарыс туа қалса, «керексіз адамдарды

лақтырып тастаи ық» деи тін ои қылаң беруі әбден мүмкін.

Франция, Жаңа Зеландия сияқты либералдық құндылықтар

орнығып, бақуатты қоғамға аи налған мемлекеттерде элита қалың

бұқараны қажетсінбесе де, оларға қамқорлық жасаи беретін

шығар. Ал капиталистік дәстүр әлдеқаи да мығым АҚШ сияқты

елдерде, элита, керісінше, мүмкіндік туа сала әлеуметтік мемлекет

сарқыншағынан құтылуға асығатын сияқты. Дегенмен Үндістан,

Қытаи , Оңтүстік

Африка, Бразилия сияқты ірі дамушы мемлекеттер ең үлкен

мәселеге кезігетін тәрізді. Бұларда қарапаи ым халық

экономикалық құндылығын жоғалтқан күні теңсіздік күрт артуы

мүмкін.

Соның кесірінен әлемдік бірлікке алып келеді деген жаһандану,

ақыр соңында, «түрлерге бөлінуге», яғни адамзаттың түрлі

биологиялық касталарға, тіпті әркелкі түрлерге бөлшектенуіне

апарып соғуы ықтимал. Жаһандану ұлттық шекараларды жою

арқылы жер шарын горизонтальді түрде біріктіргенімен, есесіне

осы аралықта адамзатты вертикальді түрде бөлшектеи бермек.

АҚШ, Ресеи сияқты алуан түрлі елдердегі билеуші олигархиялар

қарапаи ым Sapiens-тер тобырына қарсы күш біріктіруі ықтимал.

Осы тұрғыдан алғанда, халықтың «элитаға» жиіркене қарауы

негізді де. Абаи болмасақ, Кремнии алқабының магнаттары мен

мәскеулік миллиардерлердің немерелері Аппалачи таулары мен

Сібірдегі ауыл тұрғындарының немерелерінен әлдеқаи да үстем

түрге аи налуы бек мүмкін.

Ұзақ мерзім тұрғысынан қарасақ, бұл сценарии «кері

жаһандануды» жүзеге асыруы ықтимал. Яғни жоғарғы каста өз

«өркениетінің» ішіне шоғырланып, оны сырттағы

«жабаи ылардан» қорғау үшін бекініс тұрғызып, ор қаза ма екен?

ХХ ғасырда индустриялық өркениет арзан жұмыс күші мен

шикізат көзі және нарық ретіндегі «жабаи ы» бұқараға кіріптар

болды. Сондықтан оларды жаулап алып, өзіне қосты.

Ал жасанды интеллект, биоинженерия мен нанотехнологияға арқа

сүи еген ХХІ ғасырдың постиндустриялық өркениеті өзін-өзі

қамтамасыз етіп, тәуелсіз ғұмыр кеше алады. Тұтас таптар ғана

емес, бүтін мемлекеттер, тіпті құрлықтар қажетсіз болып қалуы

мүмкін. Киборгтер өзара логикалық бомбаның көмегімен соғысып

жүрген «өркениетті аи мақтарды» дрондар мен роботтар қорғап,

бұл бекіністі қылыш пен Калашников кезеніп, өзара шаи қасып

жүрген жабаи ы адамдардан бөліп тұрмақ.

Осы кітаптың өн бои ында адамзаттың болашағы туралы

аи тқанда, көбіне бірінші жақта сөи леи мін. Проблемаларымызды

шешу үшін «біздің» не істеуіміз керегін аи тамын. Бірақ «біз» деген

жоқ шығар? Бәлки, ең басты мәселеміз – адамның түрлі топтарын

бір-бірінен мүлде өзгеше болашақ күтіп тұрған болар? Әлемнің

бір түкпірінде біреулер балаларына компьютер кодтарын жазуға

машықтандырса, енді бір аи мақтағылар пистолетті жылдам

тартып алып, оқты дәл тигізуді үи ретуі қажет шығар?

 

Бүкіл баи лық пен билік шағын элитаның қолына

шоғырланбасын десек, мәліметке иелік ету жаи ын реттеуіміз

керек. Бұрынғы замандарда ең басты актив жер еді, ал саясат

жерді бақылау төңірегінде дамыды. Тым көп жер аз ғана адамның

қолына тигенде, қоғам ақсүи ектер мен қара халыққа бөлініп кетті.

Осы заманда жерден гөрі машиналар мен зауыт-фабрикалардың

маңызы артты, сондықтан саяси күрес осы өндіріс құралдарын

бақылау төңірегінде өрбіді. Тым көп машина аздаған адамның

бақылауына көшіп, қоғам капиталистер мен пролетариатқа

бөлініп кетті. Ал ХХІ ғасырда мәлімет ең басты активке аи налып,

жердің де, машинаның да орнын басады, ал саясат мәлімет

ағынын бақылау мәселесінің аи наласында дамиды. Тым көп

мәлімет аз ғана адамның қолына шоғырланса, адамзат әркелкі

түрлерге бөлініп кетуі ықтимал.

Google, Facebook, Baidu және Tencent сияқты мәлімет алыптары

бастаған ақпарат үшін соғыс қазірдің өзінде жүріп жатыр. Әзірге

бұл

алыптардың көбі «назар саудагерлерінің» бизнес-модельдерін

паи далануда

. Олар тегін ақпаратпен, қызмет түрлерімен және

ои ын-сауықпен өзіне қаратып алып, біздің «назарымызды»

жарнама берушілерге сатумен аи налысады. Десе де мәлімет

алыптарының мақсаты «назар саудагерлерінікінен» әлдеқаи да

биікте жатса керек. Олардың негізгі бизнесі жарнама сату емес.

Оның үстіне өзіне қарату арқылы олар біз туралы аса ауқымды

мәлімет жинап алады, ал бұл жарнама табысынан әлдеқаи да

құнды. Біз олардың клиенті емес, өніміміз.

Орта мерзімде қарасақ, бұл қордаланған мәлімет мүлде жаңа

бизнес-модельдің қалыптасуына жол ашады, одан ең бірінші

болып жарнама индустриясының өзі жапа шегеді. Жаңа модель

билікті, соның ішінде таңдау және заттарды сатып алу билігін

адамнан алгоритмге көшіруге негізделеді. Заттарды біз үшін

алгоритмдер таңдап, сатып ала бастағанда, дәстүрлі жарнама

индустриясының күні бітеді. Google-ды алып қараи ық. Google

өзінен кез келген нәрсені сұрап, әлемдегі ең керемет жауап

алатындаи жағдаи ға жетуге ұмтылады. Біз Google-дан «Уа, Google,

машиналар және мен туралы (қажеттіліктерім, әдетім, жаһандық

жылынуға қатысты көзқарасым, тіпті Таяу Шығыстағы саясатқа

қатысты ұстанымым) білетініңнің барлығын негізге ала отырып

аи тшы, мен үшін ең дұрыс көлік қаи сысы?» деп сұраи тын

жағдаи ға жеттік делік. Google бұл сауалға ең дұрыс жауапты берсе,

әрі осыған деи інгі тәжірибеміз бои ынша тез құбылатын өз

сезімімізге емес, Google-дың даналығына көбірек сенсек, машина

жарнамасын паи даланудың қажеті қанша

Ұзақ мерзім тұрғысынан қарасақ, жеткілікті мәлімет пен

лаи ықты есептеу қуатына қол жеткізген соң, мәлімет алыптары

өміріміздің ең терең құпияларына қол сұғып, біз үшін шешім

қабылдап, бізді басқаруға ғана емес, органикалық өмірді қаи та

реттеп, беи органикалық өмір формаларын қалыптастыруға да

осы мағлұматты паи далануы ықтимал. Жуық арада жұмысын

жүргізу үшін мәлімет алыптарына жарнама сату әлі де керек

шығар, бірақ олар бағдарламалық қосымшаларды, өнімдер мен

компанияларды тапқан ақшасының негізінде емес, жинаған

ақпаратына ораи бағалаи ды. Танымал қосымшаның бизнес-

моделі дұрыс болмауы немесе шығынға батуы мүмкін, дегенмен

мәлімет

жинауға кіріссе, оның құны миллиардтаған долларға шарықтап

кетпек

. Бар мәліметтен қалаи ақша жасауды әлі білмесек те, оны

жинаи берген жөн, себебі болашақта ол ақпарат өмірді бақылап,

оны өзгертуге мүмкіндік беретін кілтке аи налады. Мәлімет

алыптары бұл жөнінде дәл осы бағытта ои лаи ма, жоқ па – оны

нақты аи та алмаи мын, дегенмен доллар мен цент жинағанша,

мәлімет жинауды бағалаи тынын олардың іс-әрекеттері

аңғартады.

Қарапаи ым адамдар бұл процеске қарсы тұра алмаи ды. Қазір

адамдар қолындағы ең құнды активі – жеке мәліметтерін тегін

электронды хат, мысықтың күлкілі видеосы сияқты қызметтерге

алмастыра салуға беи ім. Африка мен Американың баи ырғы

тұрғындары да дәл осылаи білместікпен тұтас мемлекеттерді

еуропалық империалистерге сәнді моншақ пен арзан ұсақ-түи екке

аи ырбастап жіберген еді. Кеи ін қарапаи ым адамдар мәліметтің

ағынын тоқтатқысы келсе, әсіресе егер ол денсаулығы мен

өміріне қатысты мәселенің барлығында шешім қабылдауды

желіге сеніп тапсырса, бұған тосқауыл болу қиындаи бермек.

Адам мен компьютер бір-бірімен біте қаи насқаны сондаи –

адамдар желіден ажырағысы келген күннің өзінде, өз бетімен

тіршілік етуден қалуы мүмкін. Шарана анасының жатырында

жатқанда-ақ компьютерге жалғанады, ол кеи ін өсе келе одан

ажырағысы келсе, сақтандырушы компаниялар – оны

сақтандырудан, жұмыс берушілер – жұмысқа алудан, ал емханалар

медициналық қызмет көрсетуден бас тартуы ықтимал. Денсаулық

пен жеке өмір құпиясының арасындағы үлкен күресте денсаулық

жеңіске оп-оңаи жететін тәрізді.

Биометрикалық сенсорлар арқылы ақылды машинаға денеңіз

бен миыңыздан мәлімет неғұрлым көп құи ылған саи ын

корпорациялар мен мемлекеттік мекемелерге сізді танып-біліп,

басқару, сіздің атыңыздан шешім қабылдау жеңілдеи бермек.

Бұдан да маңыздысы – олар барлық дене мен мидың ішкі

механизмдерінің құпиясын ашып, тіршілікке әмір жүргізу

құдіретіне қол жеткізуі ықтимал. Шағын элитаның жаратушыға

тән осы құдіретті монополиялап алуына жол бермеу үшін,

адамзаттың түрлі биологиялық касталарға бөлшектеніп кетуін

болдырмау үшін жалғыз ғана сұрақ қоямыз: Мәліметке кім иелік

етпек? ДНҚ, миым және өмірім туралы ақпарат өзімде бола ма,

әлде үкіметке, корпорацияға не адамдар тобына тиесілі ме?

Мәліметті мемлекет меншігінде сақтау құқығын үкіметтің

қолына берсек, бұл ірі корпорациялардың билігін шектер, бірақ

жантүршіктірер цифрлық диктатураға алып келуі мүмкін.

Саясаткерлер кәдімгі музыканттарға ұқсаи ды, ал олардың

қолындағы аспабы – адамның эмоциялық және биохимиялық

жүи есі. Олар сөз сөи лесе, бүкіл елдің зәре-құты қашады. Бір туит

жазса, өшпенділіктің тығыны ағытылады. Осы музыканттардың

қолына бұдан да керемет аспапты берудің қажеті жоқ деп

ои лаи мын. Саясаткерлер біздің эмоциялық түи мемізді тікелеи

басуды үи реніп, бои ымызда өз қалауымен үреи , ғадауат, махаббат

не жалығу сезімдерін тудыра алса, саясат нағыз циркке аи налады.

Ірі корпорациялардың үстемдігінен қанша қорықсақ та, билеп-

төстеуші үкіметтердің қол астында жағдаи жақсырақ болатынына

тарихи сабақ кепіл болмаи ды. 2018 жылдың наурызында кітап

жазып отырған өзімді мысалға алсам, жеке мәліметімді Владимир

Путиннен гөрі Марк Цукербергке сеніп тапсырар едім (десе де

Cambridge Analytica-дағы дау-дамаи көрсеткендеи , жақсы бір жол

таптым деи алмаи мын, себебі Цукербергке берген мәліметің

күндердің бір күнінде Путиннің қолына түсуі әбден мүмкін).

Ең дұрысы – мәліметке жеке меншік құқығы идеясы, бірақ

мұның не екені әлі де түсініксіз. Жерге жеке меншік құқығын

реттеуге мыңдаған жыл уақыт кетті. Жердің аи наласын

бекініспен қоршап, кіреберіске күзет қоя аламыз, оған кімнің

кіріп-шығатынын өзіміз анықтаи мыз. Соңғы екі ғасырда

өнеркәсіпке меншік орнатуда ерекше жетістікке жеттік.

Нәтижесінде қазір акцияларын сатып алу арқылы мен General

Motors пен Toyota-ның кішкене бөлігіне иелік ете аламын. Бірақ

біздің мәліметті меншіктеу бои ынша тәжірибеміз мардымсыз. Бұл

өзі – тым ауыр жұмыс, себебі жер және зауыт-фабрикамен

салыстырғанда, мәліметтің жүрмеи тін жері жоқ, бір жағынан, оны

қолмен ұстап, көзбен көру де қиын. Ол жарық жылдамдығымен

таралуы да мүмкін, әрі оның көшірмесін қанша жасасаң да өзің

білесің.

Сондықтан заңгерлер мен саясаткерлерге, философтарға, тіпті

ақындарға қаи ырылып, осы бір қиын шаруаға назар аударуды

сұрау керек. Мәліметке меншікті қалаи реттеи міз? Бұл біздің

дәуірдің ең маңызды саяси сұрағы сияқты. Жақын арада осы

сауалдың жауабын таба алмасақ, біздің қоғамдық-саяси жүи еміз

күи реуі мүмкін. Қазір-ақ адамдар апаттың жақын қалғанын сезіп

отыр. Жержүзіндегі адамдардың осыдан он-ақ жыл бұрын

бұлтартпас ақиқаттаи көрінген либерализм идеясынан көңілі

қала бастағанының себебі де содан шығар.

Сонда қалаи алға жылжып, биотехнология мен ақпараттық

технология революцияларының қисапсыз сын-қатеріне қалаи

төтеп береміз? Күллі әлемді өз қолымен қиратып жатқан

ғалымдар мен кәсіпкерлер қандаи да бір технологиялық шешім

табатын шығар? Мәселен, алгоритмдер желісі жаһандық адамзат

қауымдастығына ортақ бір негіз қалап, барлық мәліметті сонда

жинап, тіршіліктің әрі қараи ғы дамуын қадағалаи ала ма? Әлемдік

теңсіздік ұлғаи ып, жаһанның түкпір-түкпірінде әлеуметтік

шиеленіс күшеи іп жатқан кезде Марк Цукерберг 2 миллиард

френдіне «күш біріктіріп, ортақ шешім табаи ық» деп үн

тастаи тын шығар?

ЕКІНШІ БӨЛІМ



Саяси сын-қатерлер

    

     

     

     

      

    







Қауымдастық

Адамдардың тəні бар

Калифорния зілзалаға үи ренгенімен, АҚШ-та өткен 2016

жылғы саи лаудағы саяси дүмпулерден Кремнии алқабы

кәдімгідеи есеңгіреп қалды. Мәселенің бір ұшы өздерінде екенін

түсінген компьютер кемеңгерлері инженерлерге тән

ұшқырлықпен іс-қимылға кірісіп, техникалық шешім табу

жолында жанталасты. Әсіресе Facebook-тің Менло-Парктегі штаб-

пәтеріндегі дауыс қаттырақ шықты. Оның себебі де аи қын.

Facebook-тің бизнесі – әлеуметтік желілер ғои , сондықтан

әлеуметтік дағдарыстың толқынына компания төтеп бере алмас

еді.

Жағдаи ды талдап-таразылаған үш аи дан кеи ін, 2017 жылдың 16

ақпанында Марк Цукерберг жаһандық қауымдастық құрудың

қажеттігі, ол жобадағы Facebook-тің рөлі жаи лы ерекше батыл

манифест жариялады

. Ал 2017 жылдың 22 маусымында Гарвард

түлектеріне арнап сөи леген сөзінде біздің заманның әлеуметтік-

саяси дағдарысы – тізгінсіз кеткен нашақорлықтан бастап

қанқұи лы тоталитарлық режимге деи ін – белгілі бір деңгеи де

адамзат басының бірікпеуінің кесірі екенін түсіндірді. «Кеи інгі

онжылдықтарда әртүрлі топтарға мүше болу төрт есеге

қысқарған. Жаңа бір нәрседен мақсат іздеп шарқ ұрған адам саны

көбеи ді»

, – деген еді ол күи ініп. Facebook сондаи

қауымдастықтардың

қаи та құру қозғалысының басы-қасында болатынын жариялаған

Цукерберг: «Компания инженерлері жергілікті дінбасылардың

орнын алмастырады», – деп уәде берді: «Қауымдастық құруды

жеңілдететін бірнеше құрал ұсынғымыз келеді», – деді ол.

«Сіздер маңызды деп санаи тын үздік топ құра аламыз ба, соны

баи қау үшін жоба бастадық. Осы мақсатпен жасанды интеллект

жасауды қолға алдық. Мұның нәтижесі де жоқ емес. Алғашқы

жарты жылда біздің көмегімізбен 50%-дан аса қолданушы өздері

маңызды деп санаған қауымдастықтарға бірікті», – деи ді

Цукерберг. Басты мақсат: «Бір миллиард адамның, шынында да,

маңызды топтарға қосылуына жәрдемдесу... Қолымыздан келсе,

жылдар бои ы топтарға бірігуі баяулаған процестің тұла бои ына

қан жүгіртіп қана қои маи , әлеуметтік баи ланыстарды нығаи тып,

әлемді біріктіреміз». Бұл мақсаттың асқаралы таудаи биіктігі

сонша – Цукерберг: «Бұл үшін Facebook-тің күллі миссиясын

өзгертуге даи ынмын»

, – деп ант-су ішті.

Адамзат қауымдастығының ыдырағанына күи інген Цукерберг

сөзінің жаны бар. Алаи да Цукерберг ант-су ішкен оқиғадан соң

бірнеше аи өткенде, дәл осы кітабымызды тасқа басуға

даи ындалып жатқан тұста, Cambridge Analytica аи қаи -шу көтеріп,

Facebook-ке сеніп тапсырған мәліметтер үшінші тараптың қолына

түсіп, оны әртүрлі мемлекеттер саи лаудың аи ла-шарғысына

паи даланғаны белгілі болып қалды.

Цукербергтің асқаралы таудаи уәдесі мазаққа аи налып, Facebook

сенімнен аи ырылды. Иә, жаңасын құрмастан бұрын бұл желі қазір

тіршілік етіп жатқан қауымдастықтардың қауіпсіздігі мен

құпиясын сақтауды естен шығарып алмаса екен деи сің.

Дегенмен Facebook-тің жалпы тұжырымдамасына тереңірек

үңілген жөн және, әрине, қауіпсіздікті күшеи ткен соң әлеуметтік

желілер жаһандық қауымдастық құра ала ма – соның баи ыбына

барып алу керек. ХХІ ғасырда адамдардың құдаи ға аи налуға

барлық мүмкіндігі бола тұра, 2018 жылы біз әлі де тас ғасырының

бәз-баяғы жануары ғанамыз. Өркендеу үшін қауымдастыққа

бұрынғыдаи біріккеніміз дұрыс. Миллиондаған жыл бои ы адамзат

жүздеген адамнан аспаи тын шағын топтарға бірігіп өмір сүрді.

Тіпті қазірдің өзінде, Facebook-те қанша досы бар екеніне

қарамастан, ешкім де 150-ден аса адамның

есімін есте сақтаи алмаи ды

. Мұндаи топтардың мүшесіне аи нала

алмаған адам жатырқап, жалғызсыраи тыны ешкімге де таң емес.

Өкінішке қараи , соңғы екі ғасырда өте жақын қауымдастықтар,

шынымен де, ыдырап кетті. Бірін-бірі өте жақсы білетін шағын

топтардың адамдарын қиялдағы ұлттық қауымдастықтар мен

саяси партияларға алмастыру талпынысы сәтті бола қои ған жоқ.

Ұлттық отбасындағы ағаи ыныңыз немесе коммунистік

партияңыздағы миллиондаған жолдасыңыз бір ғана туған

бауырыңыздың не болмаса нағыз досыңыздың ыстық құшағын

алмастыра алмаи ды. Осылаи ша күннен-күнге тарылып келе

жатқан әлемде адамдар сәт саи ын жалғызсыраи түсуде. Біздің

заманымыздың әлеуметтік және саяси дауылдары дәл осы кеселді

одан саи ын өршіте соғады

Сондықтан Цукербергтің адамдарды біріктіру туралы ои ы дер

кезінде аи тылды деуге болады. Алаи да аи туға ғана оңаи . Осы

идеясын жүзге асыру үшін Facebook-ке бизнес-моделін өзгертуге

тура келетін шығар. Адамдардың назарын өзіңе аударып, ол

назарды жарнама берушілерге сату арқылы ақша тауып отырып,

жаһандық қауымдастықты құру қиынға соғады. Мұндаи

қиындықтарға қарамаи , ои ын жаи ып салған Цукербергке

алғыстан басқа аи тарымыз жоқ. Корпорациялардың көпшілігі

мынандаи ұстанымды ту етіп алған: ақшаны күреп табуы керек,

мемлекеттің ықпалы барынша аз болғаны жөн, ал адамдар өздері

үшін маңызды қадам жасаи тын нарықтық күш-қуатқа сенім

артуға тиіс

. Демек, Facebook адамзат қауымдастығын құрамын

деген шынаи ы идеологиялық бұлжымас сенімде болса, оның

бишігінен қорыққандар «ағалыққа ұмтылдың» деп аи ғаи лап, бұл

желіні корпоративтік бастапқы жолына кері итермеуі керек. Оның

орнына өзге де мекемелер, үкіметтер мен корпорацияларды

Facebook-пен бәсекелес болуға шақырсын. Олар да өздерінің

идеологиялық міндеттемелерін аи тсын.

Әрине, адамзат қауымдастығының бөлінуін аи тып назаланған

және оны қалпына келтіруге тырысқан ұи ымдарға кінә

тақпаи мыз. Феминистік белсенділерден бастап ислам

фундаменталистеріне деи ін қауымдастық құрып жүр, олардың

кеи бірінің талап-талпынысын келесі тарауларда қарастырамыз.

Ал Facebook құрбандығының ерекшелігі неде? Оның ерекшелігі –

жаһандық ауқымында, корпоративтік

қолдауында, технологияға деген шүбәсіз сенімінде. Facebook-тің

жасанды интеллектісі «маңызды қауымдастықтарды» анықтап

қана қои маи , «әлеуметтік құрылымымызды нығаи тып, әлемді

жақындастыратынына» Цукербергтің өзі қатты сенеді. Бұл міндет

жасанды интеллектіні пилотсыз автокөлік жүргізуге немесе

қатерлі ісік диагнозын қоюға паи далануға қарағанда тым асқақ

мақсат дер едік.

Facebook ұсынған қауымдастық идеясы – орталықтанған

жоспарлы әлеуметтік инженерия үшін жасанды интеллектіні

жаһандық ауқымда қолданбаққа ұмтылған алғашқы қадам.

Сондықтан да оны маңызы зор үлгі деп қарастыруымыз керек.

Жетістікке жетіп жатсақ, мұндаи қадамдардың бірнешеуіне куә

болармыз, ал алгоритмдерді адамзаттың әлеуметтік желісіндегі

қожаи ындары құптаи тын шығар. Жоба сәтсіздікке ұрынса, жаңа

технологиялардың шектеулі екеніне көз жеткіземіз, алгоритмдер

пилотсыз автокөліктер жүргізу мен қатерлі ісік ауруына диагноз

қою үшін ғана паи далы екеніне мои ынсұнармыз, бәлкім.

Әлеуметтік мәселелерді шешуге келгенде саясаткер мен

дінбасыларға ғана үміт арта берерміз.

   

Соңғы уақытта Facebook таңдаи қақтырарлық жетістікке жетті,

қазір екі миллиардтан аса белсенді қолданушысы бар. Ол жаңа

идеясын жүзеге асыру үшін онлаи н мен офлаи н арасындағы

шыңырауды жамап-жасқауға тиіс еді. Қауымдастық онлаи нда

жинақталуы мүмкін, алаи да олардың гүлденіп, жаи қала түсуі үшін

офлаи нда тамыр жаюы маңызды. Күндердің бір күнінде қандаи да

бір диктатор өз елінде Facebook-ке шектеу қои са немесе

интернетті толық өшіріп тастаса, қауымдастық та құри ма, әлде

қаи та топтасып, қарсылық көрсете ме? Олар онлаи нның

араласуынсыз наразылықты ұи ымдастыра ала ма?

2017 жылғы ақпан аи ындағы манифесінде Цукерберг онлаи н-

қауымдастықтар офлаи н-қауымдастықтарды дамытатынын

түсіндірген еді. Кеи де, шынымен де, солаи . Әи тсе де көп

жағдаи ларда онлаи н офлаи нды алмастырады және екеуінің

түбегеи лі аи ырмашылықтары да бар. Офлаи н-қауымдастықтың

тамыры тереңде. Ал ол тамыр

виртуалды қауымдастықта жоқ, қалаи болғанда да, жақын арада

ол тамырды онлаи н-әлемнен баи қаи да алмаи тын сияқтымыз.

Израильдегі үи імде сырқаттанып жатсам, Калифорниядағы

онлаи н-достарым менімен сөи лесіп, көңілімді аулаи тын-ақ шығар,

бірақ олар маған сорпа-су мен бір шыны шаи құи ып бере

алмаи тыны анық.

Адамдардың тәні бар. Соңғы ғасырда технология бізді

тәнімізден алшақтатуда. Иіс пен дәмді сезу қабілетімізден

аи ырылып бара жатқанымызға назар да аударуды қои дық. Оның

орнына смартфон мен компьютерге жұтылып барамыз. Көшедегі

жағдаи дан киберкеңістіктегі оқиғаға көбірек қызығамыз. Маған

смартфонына күндіз-түні үңілген жолдасыммен таңғы шаи

үстінде шүи іркелескеннен гөрі, шалғаи дағы Швеи царияда жүрген

немере бауырыммен сөи лесу оп-оңаи болып қалды

Бұрынғының адамдары мұндаи немқұраи ды бола алмас еді.

Ежелгі терімшілер әркез сергек әрі сақ жүрді. Олар саңырауқұлақ

теру үшін ну орманды кезіп, әрбір төмпешікке деи ін мұқият қарап

өтті. Шөп арасымен жылжып келе жатқан жыланның дыбысына

құлақ түрді. Жеуге жарамды саңырауқұлақты тапқан сәтте де, улы

болып шықпасын деп ұзақ зерттеп алды. Бүгінгі баи

қауымдастықтың мүшелеріне мұндаи баи қампаздықтың түкке де

керегі жоқ. Супермаркеттің сөрелерінің арасында қыдырыстап

жүріп, қолымыздағы смартфоннан бас алмаи хабарлама жіберген

қалпы денсаулық сақтау мекемесі рұқсат берген тағамның

мыңдаған түрін сатып ала саламыз. Таңдауымыз түскен сол

тағамды экраннан көз алмаған күи і немесе электронды

поштамызды тексеріп отырып, дәмін де сезбестен қылғыта

береміз.

«Өзгелермен тәжірибесін бөлісу мүмкіндігін беру үшін

құралдарымызды жетілдіре түсуге Facebook барын салады», –

деи ді Цукерберг

. Не десек те, жеке тәжірибесіне сүи енген

баи ланыс құралы керек болатыны анық. «Тәжірибе алмасу» үшін

ол өзіне өзгенің көзімен қарауды үи ренуі керек, сол арқылы

ішінде не болып жатқанын түсінуге тиіс. Ерекше әлдене бола

қалса, Facebook тұтынушылар смартфонды ала сала, суретке

тартып, оны интернетте жариялап, «лаи к» күтіп отырады.

Нәтижесінде олар не сезінгенін түсінбеи де қалады.

Қолданушылардың сезімі онлаи н-реакция арқылы анықталатын

күи ге жеткен.

Тәнінен, сезімінен, физикалық ортасынан аи ырылған адам өзін

шеттеп, бағытынан адасып қалғандаи сезінеді. Ұлттық және діни

баи ланыстардың нашарлауы жалғыздыққа жетелеи тінін

сарапшылар жиі аи тады, алаи да тәнімен баи ланыстың жоғалуы

тіптен маңызды сияқты. Адамдар миллиондаған жыл бои ы

ұлттық мемлекетсіз, шіркеулерсіз-ақ өмір сүріп келді ғои , ХХІ

ғасырда да оларсыз бақытты күн кешер. Әи тсе де дәл өзінің

тәнінен қол үзген қалпы бақытты бола алмаи ды-ау! Өз тәнің саған

жаи сыз болса, қоршаған ортадан қандаи жаи лы дүние күтесің?!

Офлаи ндағы өміріне уақыт пен күш-қуаты жетпеи жатса да,

адамдардың интернетке көп уақыт бөлуін Facebook-тің жеке

бизнес-моделі осы күнге деи ін құптап келді. Керек кезінде ғана

адамдардың интернетке қосылып, қалған уақытын офлаи н-

ортасына, тәніне, сезіміне көп көңіл бөлуге жағдаи жасаи тын жаңа

модельді Facebook қабылдаи ала ма? Бұл модель жаи лы

акционерлер не деи ді? (Мұндаи балама модельдің жобасын жақын

арада техникалық философ, баи ырғы Google-шы, жаңа «жақсы

өткізген уақыт» өлшемін ои лап тапқан Тристан Харрис ұсынды)

Онлаи н қарым-қатынасты шектеу Цукербергтің әлеуметтік

поляризация туралы шешімінің де күл-талқанын шығарды. Ол

«өзге көзқарастарды жат деп көрсеткендіктен, қарсы бір пікірді

білу поляризацияны үдете түсетіні үшін», адамдардың жаи ғана

бірігіп, әртүрлі пікірге құлақ асуы әлеуметтік алауыздықтың

алдын алмаи тынын дұрыс баи қаған. Оның орнына Цукерберг

«пікірлермен ғана емес, тұтас адамдармен жете танысқанда ғана

пікірталастың маңызын арттыруымыз мүмкін» екенін болжаи ды,

ал Facebook бұл үдеден шыға алатын бірегеи мүмкіндік.

«Адамдармен араласқанда бізді біріктіретін жаи ттарды – спорт

топтарын, телебағдарламаларды, қызығушылықтарды ескерсек,

келіспеи тін дүниелерімізді еркін аи тып, ои ымызды ірікпес едік»

Сонда да адамды толық танып-білу өте қиын. Бұл ұзақ уақытты

және тікелеи қарым-қатынасты талап етеді. Сөзіміздің басында

әрбір орташа Homo sapiens 150-ден аса адамнан артық

әлдекімдердің атын атап, түсін түстеп беруі, яғни тығыз қарым-

қатынас орнатуы қиын екенін аи тып өттік қои . Жалпы,

қауымдастықтарды құру түкке тұрмаи тын ои ын

секілді. Адамдар бір мезетте бірнеше топқа ыңғаи білдіретін

шығар. Иә, өкінішке қараи , бұл қарым-қатынас түкке тұрмаи тын

ои ын ғои . Иран немесе Нигериядағы онлаи н-достарыңызға

жұмсаған уақыт пен энергия көршіңізбен жақын танысу

мүмкіндігінен аи ырады.

Офлаи нда маңызды іспен шұғылдануға немесе достармен

араласуға көп уақыт бөліп, онлаи н-сатып алуға аз уақыт

шығындауға мүмкіндік беретін жаңа құралды инженерлер ои лап

тапқан кезде ғана, Facebook негізгі сынақтан өтеді. Facebook бұл

құралды қабылдаи ма, әлде жөргегінде тұншықтыра ма? Facebook

ар-намыс пен әлеуметтік мәселелерді қаржылық мүдде жолында

құрбан ете ме? Осы қадам арқылы банкроттықтан сақтанса –

нағыз трансформация сонда басталады.

Тоқсандық есебіне қарағанда, офлаи н-әлемге көп көңіл бөлу

Facebook-тің салық саясатына да ықпал ететін сияқты. Amazon,

Google, Apple және өзге де технологиялық алыптар секілді,

Facebook-ке де салық төлеуден жалтарды деп бірнеше мәрте аи ып

таққан еді

. Онлаи н-қызметтегі салық салуға баи ланысты

қиындықтар осы бір жаһандық корпорациялардың түрлі

салықтардан жалтарып кетуін жеңілдетеді. Адамдар, негізінен,

онлаи н-өмір сүреді деп есептеи сіз, олардың онлаи н-тіршілік

етуіне барлық жағдаи ды жасаи сыз, осылаи ша офлаи н-

мемлекеттерге салық төлеуден қашқақтап жүрсеңіз де, өзіңізді

паи далы әлеуметтік қызмет көрсетушімін деп санаи сыз. Алаи да

адамдардың тәні бар екенін есіңізге түсірген сәтте, яғни оларға

әлі күнге жолдар, ауруханалар, кәріз жүи елері керек екенін

түи сінгенде, салықтан жалтаруыңызды ақтап алу қиынға соғады.

Барынша маңызды қоғамдық қызметтерге қаржылық қолдау

көрсетуден басыңызды алып қаша отырып, қауымдастықтың

қадір-қасиетін қалаи дәріптемекшісіз?

Facebook бизнес-моделін өзгертіп, барынша офлаи н-ынтымақтас

салық саясатын қабылдап, әлемді біріктіруге көмектесіп – бәз-

баяғыша табысты болып қала береді деп үміт артудан басқа жол

жоқ. Солаи бола тұра жаһандық қауымдастық құру туралы

Facebook-тің қабілетіне шектен тыс табынуды да доғару керек.

Әлеуметтік және саяси революцияларды жасауда корпорациялар

мінсіз құрал емес екенін кәрі тарихтың өзі дәлелдеген. Нағыз

революция ерте ме, кеш пе, бәрібір қан тілеи ді, ондаи

құрбандыққа корпорация да, оның қызметкерлері мен

акционерлері де даи ын емес. Революционерлер шіркеуді не үшін

салып, саяси партияларды не үшін құратыны, әскерді не үшін

жасақтаи тыны енді түсінікті шығар. Иә, араб әлеміндегі Facebook,

Twitter революциясы адамдарды емексіткен онлаи н-

қауымдастықтарда басталды, ал ол офлаи н-әлемге ауысқанда,

оны діни фанаттар мен әскери топтар басқара жөнелді. Facebook

енді жаһандық революцияның өртін үрлеуге талпынса, онлаи н

мен офлаи н арасындағы құрдымды аттап өтудің ең басты

қадамын жасауы керек болады. Facebook және басқа да онлаи н-

алпауыттар адамдарды екі көзі мен екі құлағы ғана бар, он

саусағы экран мен кредит карталарына жабысып қалған

аудиовизуалды жануар деп есептеуге құмар. Ал адамзатты

біріктірудің маңызды қадамы оның тәні бар екенін ұғынудан

басталмақ.

Әрине, бұл мои ындаудың да екінші жағы бар. Шектеулі онлаи н-

алгоритмдерді ұғыну, технологиялық алыптардың

басқыншылыққа деген тәбетін одан әрі аша түспек. Онлаи н мен

офлаи нның арасындағы шекараны жоюға бағытталған Google

Glass секілді құрылымдар және Pokémon Go сияқты ои ындар қос

әлемді қосымша бір шынаи ы әлемге алып шығады. Одан әрі

дендегісі келген биометрикалық бергектер және компьютер

жадысының тікелеи интерфеи стері электрондық машиналар мен

органикалық тән арасындағы шекараны бұзып-жарып, сөзбе-сөз

аи тсақ, теріңіздің астына еніп кетуге беи іл. Техникалық алыптар

адам тәніне қол жеткізген сәттен бастап, олар қазір сіздің

көзіңізді, саусағыңызды және кредит карталарыңызды қалаи

билеп алса, тәніңізді де дәл солаи билеп-төстеи бастаи ды. Офлаи н

онлаи ннан бөлек тұрған осы бір сәтті де ерекше ынтызарлықпен

аңсаи тын боламыз әлі.





Өркениет

Əлемде жалғыз өркениет бар

Марк Цукерберг адамзатты онлаи нда біріктіремін деген арман

жетегінде жүрген сәтте офлаи н-әлемдегі соңғы жағдаи лар

«өркениеттер қақтығысы» туралы тезиске түзетулер енгізген

тәрізді. Ғалымдар, саясаткерлер, тіпті қарапаи ым азаматтардың

өзі Сириядағы азаматтық соғыс, «Ислам мемлекетінің» құрылуы,

Brexit аласапыраны, Еуроодақтағы тұрақсыздық – барлығы да

«Батыс өркениеті» мен «Ислам өркениеті» текетіресінің кесірі

екеніне сенеді. Мұсылман елдеріне демо- кратия мен адам

құқығын мәжбүрлі түрде енгізгісі келген Батыс ислам әлемінің

қатаң қарсылығына тап келді. Ал ислам террористерінің

шабуылымен қатар ағылып-төгілген мұсылман

иммиграциясының толқыны Еуропа саи лаушыларының зәресін

ұшырып, ксенофобияға ерік беріп, жергілікті біркелкіліктің

сақталуы үшін олар мультикультурализм арманынан бас тартуға

мәжбүр болды.

Ол тезиске сенсек, адамзат ықылым заманнан әртүрлі

өркениетке бөлінген, әр өркениет өкілі ғаламды өз дүниетанымы

аясында ғана түсініп-паи ымдаи ды. Мұндаи ымырасыз

көзқарастар, өркениеттер арасындағы қақтығыстарға

итермелеи тіні сөзсіз. Табиғаттағы безбүи рек сұрыпталу заңына

сәи кес, әрқилы түр тіршілік үшін қалаи жанталаса күрессе, тарих

жолының өне бои ында да өркениеттер бірнеше мәрте мүи іздесіп

келген, олардың ең мықтысы ғана бізге тарихты тәпсірлеп беру

үшін аман қалған екен. Осы бір қасіретті деректі ұмытып

кеткендер – меи лі, либералды саясаткерлер болсын, меи лі, «қол

жетпес дүниені армандап жүрген» инженерлер болсын, – бәрі де

қауіп-қатерге бас тіккені анық

«Өркениеттер қақтығысы» тезисінің ұзаққа созылатын саяси

зардабы бар. Оны қолдаушылар «Батыс» пен «мұсылман әлемін»

татуластырудың кез келген қадамы сәтсіздікке ұрынады деп

сендіреді. Яғни АҚШ Сирия мен Ирактан ағылған

иммигранттарды қабылдамауы керек, ал Еуроодақ

мультикультурализм елесінен бас тартып, Батыстың мызғымас

біркелкілігіне орын босатуға тиіс. Түптің түбінде табиғи

сұрыпталудың қансои қы сынағына бір ғана өркениет төтеп

береді. Демек, Брюссельдегі бюрократтар Батысты ислам қаупінен

құтқаруын доғарса, Британия, Дания немесе Францияның

әрқаи сысы жалғыз-жарым қорғануға тура келеді.

Қаншалықты кең таралса да, бұл тезис адамды

жаңылыстыратынын аи тқан жөн. Ислам фундаментализмі

шынымен де радикалды мәселелерге ұрындырады, бірақ ол

батыстық бірегеи құбылысқа емес, жаһандық өркениетке қарсы

шыққан еді ғои . «Ислам мемлекетімен» күресу үшін Иран мен

АҚШ бекерден-бекер біріккен жоқ. Ортағасырлық

құндылықтарды аңсауына қарамастан, ислам фундаменталистері

VII ғасырдағы Арабиямен салыстырғанда заманауи жаһандық

мәдениетке көбірек арқа сүи еи ді. Олар ортағасырлық шаруалар

мен саудагерлердің талап-тілегіне емес, өміріне өкпелі бүгінгі

жастардың үміті мен қорқынышына иек артады. Панкадж Мишра

мен Кристофер де Бельенің зор сеніммен дәлелдегеніндеи ,

радикалды исламистерге Мұхаммедпен қатар Маркс пен Фуконың

да ықпалы зор болды, сондықтан олар омеи ядтар және

аббасидтер халифатының да, ХІХ ғасырдағы Еуропа

анархистерінің мұрасын да иемденген

. Демек, «Ислам

мемлекетін» құпиясы мол бөгдеғаламшарлық әлдебір бәи теректің

тармағы деп емес, жаһандық мәдени еменнің иір бұтағы деп

қарастырған дұрыс болады.

Оны аи тасыз, «өркениеттер қақтығысы» негізіне сүи енген тарих

пен биология арасындағы ұқсастық та жалған. Шағын бір

таи падан бастап, алып өркениеттерге деи інгі адамдар тобы

жануарлар түрінен кәдімгідеи ерекшеленеді, ал тарихи

қақтығыстар табиғи сұрыпталуға мүлде ұқсамаи ды. Жануарлар

түр ретінде мыңдаған жыл мен мыңдаған ұрпақ бои ы өзгермеи тін

объективті біркелкілікке ие. Шимпанзе немесе горилла болсаңыз,

ол сіздің көзқарасыңызға емес, геніңізге баи ланысты және әрбір

ген өзінің әлеуметтік мінез-құлық тәртібіне мәжбүрлеи ді.

Шимпанзелердің еркегі мен ұрғашысы топтаса тіршілік етеді.

Олар екі жыныс өкілдерінен де жақтастарын жинап, одаққа

бірігіп, шұрқырап жүріп билікке таласады. Ал гориллалар,

керісінше, күші басым бір ғана еркегі ұрғашылардан гарем жасап

алады да, қарсылас болуы мүмкін кез келген өзге бір ересек еркек

горилланы үи ірінен аулаққа қуып жібереді. Шимпанзелер

гориллалардың әлеуметтік тәртібіне беи імделе алмаи ды; дәл

солаи гориллалар да шимпанзелерге ұқсап ұи ымдаса кетпеи тіні

белгілі; біздің білуімізше, шимпанзелер мен гориллаларды

сипаттаи тын әлеуметтік жүи е соңғы онжылдықтарда ғана

қалыптасқан жоқ, жүздеген мың жыл бои ы осы қалпынан

бұлжымаған болатын.

Адамдар мұндаи бұлжымас тәртіпті сақтаи қои маи ды. Иә,

адамдар тобы әрқилы әлеуметтік жүи елерге тиесілі шығар,

алаи да ол жүи елер генетикалық детерминацияға ұшырамаған,

оған қоса ол жүи елердің өмір сүру ұзақтығы бірнеше ғасырдан

аспаи ды. ХХ ғасырдағы немістерді еске түсіреи ік. Бір ғасырға

жетер-жетпес уақытта олар алты түрлі жүи еге ұи ысты:

Гогенцоллерн империясы, Веи мар республикасы, Үшінші Реи х,

Германия Демократиялық Республикасы (коммунистік Шығыс

Германия), Германия Федеративтік Республикасы (Батыс

Германия), ақырында, біріккен демократиялық Германия. Әрине,

немістердің тілі, сыра мен шжыа ерекше құмарлығы жоғалып

кете қои ған жоқ. Алаи да ІІ Вильгельмнен Ангела Меркельге

деи інгі уақытта «бұлжымаған, өзге ұлттардан кәдімгідеи

ерекшелеи тін қандаи да бір бірегеи неміс болмысы бар ма?». Ол

бірегеи лік туралы әлденені ои лап тапсаңыз, осыдан 1000 не

болмаса 5000 жыл бұрын да сол өзгешелік бар ма еді – соны еске

түсіріңіз.

Еуропа конституциясының (бекітілмеген) кіріспесі «Бұл

конституция заңның үстемдік ету, бостандық, теңдік, демократия,

адамның ажырамас және мызғымас құқықтары, әмбебеп

құндылықтары негізінде дамыған Еуропаның мәдени, діни,

гуманистік мұрасынан шабыт алды

» деген мәлімдемемен

басталады. Яғни еуропалық өркениет адам құқығы, демократия,

теңдік пен еркіндік құндылықтарымен ерекшеленеді дегенге

шүбәсіз сенгің келеді. Еуропа бостандығы мен демократиясының

2500 жылдығын тои лаған сансыз сөздер мен құжаттар ежелгі

Афина демократиясынан қазіргі ЕО-ға деи інгі ұзақ жолын тілге

тиек етіп, шаттанады. Бұл жаи т пілдің құи рығына жармасқан

соқырдың «піл дегенің қылшық екен ғои » деп паи ымдаған

мысалын еске түсіреді. Иә, демократиялық идеялар бірнеше ғасыр

бои ы Еуропа мәдениетінің бір бөлігі ғана еді, бірақ ол ешқашан

мәдениетке біртұтас кіріккен емес. Даңқ-дақпырты мен ықпалына

қарамастан, Афина демократиясы Балқанның бір пұшпағында 200

жыл ғана өмір сүрген жарымжан тәжірибе болатын. Егер де, соңғы

2500 жылда Еуропа өркениетінің аи рықша белгісі демократия

болды десек, Спарта мен Юлии Цезарьді, кресшілер мен

конкистадорларды, инквизиция мен құл саудагерлерін, XIV

Людовикті, Наполеонды, Гитлер мен Сталинді қаи да қоямыз? Олар

өзге бір өркениеттің жалмауыздары ма еді?

Турасын аи тсақ, еуропалық өркениет – еуропалықтардың жасап

шығарған ои ы, дәл солаи христиандық өркениет туралы –

христандар, ислам туралы – мұсылмандар, иудаизм туралы

евреи лер өз әңгімесін тарқатады. Ғасырлар бои ы олардың

түсініктері түбірімен өзгерді. Адамдар тобы көп жағдаи да

өзгерістерге ұшырап отырады, сөи те тұра, олар шежіре тарқату

дағдысы арқылы ежелгі тамырын ои лап тауып алады. Олардың

қоғамын қандаи революция астан-кестен етсе де, ескі мен

жаңаның жымын білдірмеи құраи қояды.

Тіпті жеке бір адам революциялық жеке бір өзгерістерді өмір

тарихының жалғаспалы және жарқын сәттеріне аи налдыра

алады: «Әуелде социалист, кеи ін капиталист болған адам –

менмін; Мен Францияда өмірге келгенмін, енді, міне АҚШ-та

тұрамын; Үи ленген едім, қазір ажырасып кеткенмін; қатерлі ісік

болған, кеи ін құлан-таза аи ықтым». Дәл осылаи адамдардың бір

тобы, мәселен, немістер бастан өткерген өзгерістер арқылы кім

болғанын аи тып бере алады: «Баяғы бір кездері нацист болған

едік, бірақ сабақ алдық та, қазір мамыражаи

демократтармыз». Әуелі ІІ Вильгельмнің, кеи ін Гитлердің, ақыр

аяғында, Меркельдің дәуірінде де баи қалған немістің бірегеи

болмысын іздеп әуре болудың қажеті жоқ. Осындаи радикалды

өзгерістен немістің біркелкілігін баи қауға болатын шығар. 2018

жылы неміс болу – либералдық және демократиялық

құндылықтарды қорғау үшін нацизмнен мұраға қалған

ауыртпалықпен күресу. 2050 жылы ол ұғым қалаи өзгерерін кім

білсін?

Адамдар, әсіресе әңгіме ауаны саяси және діни құндылықтарға

келіп тірелсе, көп жағдаи да мұндаи өзгерістерді баи қағысы

келмеи ді. Біздің құндылығымыз – ежелгі бабаларымыздың баға

жетпес мұрасы екенін шегелеп тұрып аи тамыз. Баяғыда сүи егі

сөңкеленген бабаларымыздың біздің сөзге қарсы шыға

алмаи тындығынан осылаи еркінси көсілеміз. Евреи лердің

әи елдерге қатысты ұстанымын мысалға алаи ық. Заманауи

ультраортодоксалды иудеи қоғамдық ортадағы әи елдің келбетін

мүлдем жақтырмаи ды. Сондықтан ультраортодоксалды

иудеи лерге арналған жарнамаларда, әдетте әи елдер мен

қыздарды емес, ер-азаматтар мен ұл балаларды беи нелеи ді

2011 жылы Усама бен Ладеннің баспанасындағы тексерісті

бақылап тұрған америкалық шенеуніктердің суретін басқан

ультраортодоксалды брунклиндік басылым Di Tzeitung

мемлекеттік хатшы Хиллари Клинтонмен қоса суреттегі барлық

әи ел баласын цифрлы редактордың көмегімен өшіріп тастап,

үлкен шудың астында қалды. Газет евреи лердің «Тазалық

заңының» аясында осы қадамға баруға мәжбүр болғанын аи тып

ақталды. Charlie Hebdo-дағы қырғынға қарсы демонстрациядағы

суреттен HaMevaser газеті Ангела Меркельдің суретін алын тастап,

онысын «канцлердің беи несі тақуа оқырмандарының ои ын бұзып,

нәпсісін оятпасын» деп өшірдік деп түсіндіргенде, тағы бір шу

көтерілген еді. Ал Hamodia деп аталатын үшінші бір

ультраортодоксалды басылым «мыңдаған жыл бои ы қалыптасқан

евреи дәстүріне арқа сүи еи тінін» аи тып, осы саясатты жақтаған

болатын

Әи елді көруге тыи ым әсіресе синагогада қатты сақталады.

Ортодоксалды синагогада әи елдерді ер адамдардан толық

оқшаулаи ды, киелі кітапты оқып отырған не құлшылық жасаған

ешбір ер адам әи елдің тіпті сұлбасын да көре алмаи ды. Себебі

олар ер адамдарға кіруге

тыи ым салынған жерде, перденің арғы жағында отырады. Егер

бұл тәртіп мыңжылдықтар бои ы қалыптасқан дәстүр негізінде

және бұлжымас құдаи заңымен дәріптелді дегенге сенсек, Мишна

мен Талмудтың уақытындағы Израильдің ежелгі

синагогаларында жүргізілген археологиялық қазба

жұмыстарында ешқандаи гендерлік бөлектеу деректері

табылмағанын, оның орнына кеи бірі тіпті жартылаи жалаңаш

күи де беи неленген әи елдердің жердегі құрақтастардағы және

қабырғадағы суреттерін қалаи түсіндіреміз? Мишна мен

Талмудты жазған раввиндер осы синагогаларда жиі-жиі

құлшылық етіп, білім алған, ал заманауи ортодоксалды иудеи лер

мұны ежелгі дәстүрді арамдау, құдаи дан безгендік деп есептеп

жүр

Ежелгі дәстүрлерді бұрмалап тәпсірлеу барлық дінде кездеседі.

«Ислам мемлекеті» исламның тап-таза, мөлдір бастауына қаи тып

оралдық деп мақтанатын, алаи да турасын аи тсақ, олардың

исламға деген көзқарасы ғана мүлдем жаңа болатын. Иә, олар өз

тіліндегі киелі сөздерді көп аи тады, бірақ қаи сысын оқып,

қаи сысын ұмыт қалдыруы керек екенін және оларды қалаи

тәпсірлеи тініне деи ін мұқият даи ындалады. Шынын аи тсақ,

олардың киелі сөздерді тәпсірлеуі де өте жаңашыл, заманауи.

Дәстүрлі Құранның мәтінін Каирдің әл-Азһар сияқты мәртебелі

оқу орындарында теология мен ислам құқығын оқыған білгір

лемдер ғана тәпсірлеуге құқылы. «Ислам мемлекетінің» санаулы

көсемдері ғана діни білімімен мақтана алады, ал ардақты

лемдерді көпшілігі Әбу Бәкір әл-Бағдадиді және оның

аи наласындағыларды надан қылмыскер қатарына қосқан еді

Бұл, әлдебіреулер аи тып жүргендеи , «Ислам мемлекеті»

«исламдық емес» немесе «исламға қарсы» дегенді де білдірмеи ді.

Барак Обама сияқты христиан көсемі өзін исламның

қорғаушысымын деп жариялаған Әбу Бәкір әл-Бағдадиды жалған

мұсылман деп аи ыптап, нағыз ислам туралы әңгіме аи туы

сенімсіз көрінеді

Исламның ақиқи болмысы туралы қызу пікірталастар өнбеи тін

дау. Исламда мызғымас ДНҚ жоқ. Ислам дегеніміз – мұсылмандар

ислам деп есептеи тін дін

 

Адам топтары мен жануар түрлері арасында одан да терең

аи ырмашылық бар. Жануар түрлері бөлінсе бөлінетін-ақ шығар,

бірақ кеи ін қаи та біріге алмаи ды. Шимпанзелер мен

гориллалардың ортақ бабасы 7 миллион жыл бұрын тіршілік

еткен. Ежелгі түр екі популяцияға бөлінді де, әрқаи сысы өзінің

эволюциялық жолымен артына қаи рылмастан кете барды.

Олардың кері қаи тар жолы толық жабылды. Әр түрге жататын

дербес жануарлар ортақ ұрпақты өмірге әкелмеи ді, түрлер

ешқашан бірікпеи ді. Горилла мен шимпанзе, жираф пен піл, ит пен

мысық ешқашан ортақ ұрпақ әкеле алмаи ды.

Жануар түрлерінен аи ырмашылығы, адам таи палары уақыт өте

келе, керісінше, ауқымдырақ топтарға біріге алады. Заманауи

немістер әдепкіде бірін-бірі аса жақтыра қои маған сакстер,

пруссактар, швабтар мен баварлықтардың бірігуінен құралған.

Отто фон Бисмарк (Дарвиннің «Трлерді шыу тегі» кітабын

оқып алған соң) «баварлықтар – австриялық пен адам

арасындағы жоғалған буын» депті-мыс

. Франктер, нормандар,

бретондар, гаскондар, провансальдардың араласуынан

француздар паи да болған. Бұл уақытта Ла-Манштың екінші

жағында британдық атану үшін ағылшындар, шотландтар,

валлии лер мен ирландтар ерікті немесе еріксіз түрде ақырындап

біріге бастаған еді. Немістер, француздар мен ағылшындар

еуропалықтар болып қана аталатын күн де жақындап келеді.

Біріккен сәтте ірге бірден берік болып кете қои маи тынын

бүгінгі Лондон, Эдинбург пен Брюссель тұрғындары жақсы біледі.

Brexit Ұлыбританияның ғана емес, Еуроодақтың да бөлініп-

жарылуына итермелеуі мүмкін. Тарихтың өзі асықпаи қозғалатын

ұзақмерзімді жобада бәрі де аи қын. 10 мың жыл бұрын адамзат

бір-бірінен оқшауланған таи паларда өмір сүрген еді. Әр

мыңжылдықтар саи ын олар барынша ауқымдырақ топтарға біріге

бастады да жеке өркениеттер мүмкіндігінше азая түсті. Соңғы

ұрпағы қалған жеке өркениеттер жаһандық өркениетке бірікті.

Саяси, этникалық, мәдени, экономикалық өзгешеліктер, әрине,

бар, бола да береді, бірақ ол өзгешелік бірігуді түбегеи лі жоққа

шығармаи ды. Иә, баршаны жаппаи қамтыған құрылымда аздаған

аи ырмашылық болатын шығар. Мысалы, ортақ нарық

жағдаи ында ғана экономикадағы еңбек бөлінісі тиімді екенін бәрі

де мои ындаи ды. Бидаи мен күрішті өсіретін өзге бір мемлекеттен

тағам түрін сатып алуға мүмкіндігі болмаса, басқа ел автокөлік

пен мұнаи ғана өндіріп отыра алмаи ды, ол да ең әуелі қарын

тои дырудың қамына кіріспеи ме?

Адамдарды біріктіру процесі екі түрлі формада жүреді: әртүрлі

топтар арасында баи ланыс орнату және топтардың өзін

гомогендеу практикасы. Бір-бірінен түбегеи лі

аи ырмашылықтары бар топтардың арасында да баи ланыс орнауы

мүмкін. Оны қоя беріңіз, бітіспес дұшпандар да кеи -кеи де бірігіп

кетеді. Қанқұи лы соғыстың өзі адамдар арасында өте берік

баи ланыс орната біледі. Тарихшылар жаһанданудың ең

шарықтаған бірінші кезеңі 1913 жылға, дүниежүзілік соғыстар

кезеңіне, қырғиқабақ соғыс уақытына сәи кес келгенін, одан кеи ін

жаһандану көрсеткіші күрт құлдырап, бұл үдеріс 1989 жылдан

қаи тадан өрлеи бастағанын аи тады

. Мұндаи тұжырым

экономикалық жаһандануға қатысты аи тқанда дұрыс та шығар,

алаи да маңызы өзгелерден мысқалдаи да кем емес әскери

жаһандануды ешкім ескерген емес. Сауда-саттыққа қарағанда,

соғыс – идеяларды, технологиялар мен адамдарды аз ғана

уақытта мидаи араластырып жібере алады. 1913 жылға қарағанда,

1918 жылы Құрама Штаттар Еуропамен тығыз қарым-қатынас

орнатты, соғысаралық уақытта қос құрлықтың арасы алшақтап,

Екінші дүниежүзілік соғыс пен қырқиқабақ соғыста бірігу процесі

қаи тадан өрлеи түсті.

Соғыс, сонымен қатар адамдардың бір-біріне қызығушылығын

арттырады. Мәскеу дәлізіндегі әрбір жөтел вашингтондықтарды

ақ үи де жоғары-төмен апалақтап жүгіруге мәжүрлеген

қырғиқабақ соғысы кезіндегідеи , өте тығыз қарым-қатынас АҚШ

пен Ресеи дің арасында ешқашан орнамаған да шығар. Адамдар

сауда серіктесіне қарағанда, дұшпандарына көп назар аударады.

Америкалықтардың Таи вань туралы әрбір фильміне қарсы

Вьетнам жаи лы 50 шақты киносы бар.

     

XXI ғасырдың басындағы әлем әртүрлі топтар арасындағы

баи ланыстарды қалыптастыру кезеңінен өте шықты. Дүниенің

шартарабындағы адамдар бір-бірімен сөи лесіп қана қои маи , ортақ

сенім мен тәжірибеге ие бола түсті. Оншақты саяси модель

мыңдаған жыл бои ы жер шарында жақсылап тамырланып алды.

Еуропада тәуелсіз қала-мемлекеттермен және кіп-кішкентаи діни

мемлекеттермен бәсекеге түскен феодалдық князьдікті

кездестіретін едіңіз. Мұсылман әлемінің жер-дүниені уысымда

ұстаи мын деген жеке халифаты болды, алаи да олармен қатар

патшалық, сұлтандық, әмірлік те билігін жүргізіп жатты. Қытаи

империясы өзін жалғыз ғана заңды саяси құрылым деп

есептегенімен, оның солтүстігі мен батысындағы таи палар бір-

бірінің қанын суша ағызып, соғыстан көз ашпады. Үндістан мен

Оңтүстік-Шығыс Азия түрлі режимдердің құрандасы еді, ал сол

уақытта Америка, Африка мен Австралия аңшы-терімшілердің

ұсақ тобынан алып империяларға деи ін аи рықша әртүрлілігімен

ерекшеленді. Халықаралық заңдарды ауызға алмаған күннің

өзінде, іргелес топтардың өзі ортақ беи біт келісімдерді

мақұлдауда қиындықтарға кез болғаны таңғалдырмаи ды. Әр

қоғамның өзіндік саяси парадигмасы болды да, өзгенің саяси

тұжырымын түсіну мен құрметтеу қиынға соқты.

Қазір, керісінше, дүниежүзінде ортақ саяси парадигма

қабылданған. Ғаламшарымыз шамамен 200-деи тәуелсіз

мемлекеттерге бөлінген, олар ортақ халықаралық заңдар мен

беи біт дипломатиялық хаттамалар аясында келісімге келеді.

Швеция, Нигерия, Таиланд пен Бразилия біздің атласта әртүрлі

түске боялған; олардың барлығы да БҰҰ-ның мүшесі, сансыз

аи ырмашылықтарына қарамаи , бірдеи құқықтар мен

артықшылықтарға ие тәуелсіз мемлекет. Шындығында, олардың

саяси идеялары мен тәжірибелері, оған қоса саи лауға, адам

құқығына, саяси партияларға, өкілдік органдарға деген сенімі

ортақ. Лондон мен Парижде ғана емес, Тегеранда, Мәскеуде,

Кеи птаун мен Нью-Делиде де парламент бар. Израильдіктер мен

палестиналықтар, орыстар мен украиндар, күрдтер мен түріктер

дүниежүзінің қоғамдық пікірі үшін күрескенде, барлығы да

жалпыға белгілі халықаралық заңдар, мемлекеттік тәуелсіздік,

адам құқығын алға тартады.

Жер-жаһанда «жолы болмаған мемлекеттердің» бірнеше түрі

жетіп-артылады, алаи да сәтті құрылған мемлекеттің бір ғана

парадигмасы бар. Иә, жаһандық саясат Анна Каренинаның

ұстанымына сүи енеді: барлық сәтті құрылған мемлекеттер бір-

біріне ұқсас, ал саяси күлшенің кішкене бөлігіне қолы жетпеи ,

жолы болмаған мемлекеттердің сәтсіздігі әрқилы. Таяуда ғана

«Ислам мемлекеті» осы «саяси күлшені» толық жоққа шығарып,

саяси құрылымның су жаңа түрін – әлемдік халифат құруға

талпынды. Дәл сол себептен олардың талпынысының күллі көкке

ұшты. Бұрындары қаптаған партизандық күштер мен террористік

ұи ымдар жаңа мемлекет құратын немесе бұрыннан бар

мемлекетті басып ала алатын. Бірақ олардың барлығы да

жаһандық саяси тәртіптің іргелі принциптерінен ауытқыған емес.

Тіпті талибандардың өзі тәуелсіз Ауғанстанның заңды үкіметі

ретінде халықаралық тұрғыда мои ындалуы үшін жанталасып

бақты. Жаһандық саясаттың принциптерінен бас тартқан бір де

бір топ жердің шөкімдеи ғана бөлігін ұзақ уақыт уысында ұстап

тұра алған жоқ.

Жаһандық саяси парадигманың күшін, дипломатия мен

соғыстың саяси қатаң мәселелерін Риода өткен 2016 жылғы

Олимпиада ои ындары сияқты оқиғаларға қарап бағалаған дұрыс

шығар. Ои ынның қалаи ұи ымдастырылғанын ои елегінен

өткізіңізші? 11 мың спортшы діні, табы немесе тілі бои ынша емес,

азаматтығы бои ынша топтасты. Будда делегациясы, пролетарлар

делегациясы, ағылшынтілділер делегациясы Риода жүріп өткен

жоқ. Иә, кеи бір жаи ттарды, ең алдымен, Таи вань мен Палестинаны

есепке алмағанда, қалғандарының азаматтығын анықтау түк те

қиынға соққан жоқ.

2016 жылдың 5 тамызында, олимпиаданың ашылу

салтанатында спортшылар топпен сап түзеді, әрбір топ өзінің

туын желбіретіп әкетіп бара жатты. Маи кл Фелпс жаңа бір алтын

медаль алған саи ын көкке жұлдызды-жолақты ту көтеріліп, АҚШ

әнұраны аи тылды. Дзюдодан Эмили Андеоль жеңіске жеткенде

француздық үштүсті ту аспандап, «Марсельезаға» құлақ қои дық.

Әрбір мемлекеттің бір-біріне өте ұқсас әмбебап үлгіге саи

жазылған әнұраны болғаны қандаи жақсы! Әнұрандардың түгелге

жуығы – дінбасылардың елден асып туған ерекше бір буыны ғана

орындаи алатын, жарты сағат бои ы толастамаи тын ән емес,

бірнеше минутқа ғана созылатын оркестрлік пьеса. Тіпті Сауд

Арабиясы, Пәкістан мен Конго секілді елдердің өзі әнұрандарын

жазғанда батыстық музыкалық ережені басшылыққа алған.

Олардың көпшілігі Бетховеннің шабыты келмеи тұрған бір

сәтінде шығара салған әуез сияқты. (YouTube-тен әртүрлі

мемлекеттердің әнұранын тыңдап, қаи елдікі екенін табуға

тырысып, достарыңызбен уақытты көңілді өткізуге болады).

Татулық пен саясаттың ортақ тұжырымдарына сүи енген әр елдің

әнұранының сөзі де біркелкі. Мысалы, мына әнұран қаи

мемлекеттікі деп ои лаи сыз? (Елдің атын ортақ «елім менің»

сөзімен алмастырып қои дым):





























Дұрыс жауабы – Индонезия әнұраны. Польшаның, Нигерия

немесе Бразилияның әнұраны еді десем, «қои , мүмкін емес!» деп

таңғалар ма едіңіз?

Ұлттық баи рақтардың да жалықтырарлық ұқсастығы көп.

Жалғыз ғана туды алып тастасақ, қалғандарының бәрінің сипаты

бір: өте шектеулі түстерге боялған, жолақты немесе

геометриялық формалары бар тікбұрышты шүберектің

қиындысы. Екі бірдеи ұшбұрыштан құралған туын көтерген

Непал ғана бұл қатарда ерекшеленіп тұрады. (Бірақ ол ешқашан

да олимпиада медалін ұтып алған емес). Индонезияның туы –

үстіңгі бөлігі қызыл, төменгі бөлігі ақ жолаққа боялған.

Польшаның жалауының үстіңгі бөлігі ақ түске, астыңғы бөлігі

қызыл түске малынған. Монако мен Индонезияның туы біртекті.

Бельгия, Чад, Кот-д’Ивуар, Франция, Гвинея, Ирландия, Италия,

Мали мен Румынияның туын дальтоник баи ғұс ажырата алмаи ды:

олардың барлығы әртүрлі түске боялған үш тік жолақтан тұрады.

Бұл мемлекеттердің кеи бірі бір-бірімен қиян-кескі ұрысқа

кіріссе де, ХХ ғасырдың аласапыранында соғыстың кесірінен тек

үш қана олимпиада өтпеи қалды (1916, 1940 және 1944 жылдар).

1980 жылы АҚШ пен оның кеи бір одақтастары Мәскеу

олимпиадалық ои ындарына бои кот жариялады, 1984 жылы Лос-

Анжелестегі олимп ои ындарына кеңестік блог қатысудан бас

тартты. Олимпшілердің өздері саяси дауыл тұрғызған оқиғалар да

бар (әсіресе нацистік Берлин 1936 жылы ои ын өткізгенде және

1972 жылы Мюнхендегі олимпиада ои ындарындағы израильдік

делегацияны палестиналық террористер қырып салғанда, осы

дауыл қаттырақ соққан сыңаи лы). Не десек те, саяси дау-

дамаи лар олимпиада жобасына сызат та түсірген жоқ.

Кәне, осыдан мың жыл бұрынғы уақытқа оралаи ықшы.

1016 жылы Рио-де-Жанеи рода ортағасырлық олимпиада

ои ындарын өткізгіңіз келді делік. Ол кезде Рионың тупи

үндістерінің алақандаи ғана ауылы болғанын, азиаттар,

африкалықтар мен еуропалықтар Америка құрлығының

жержүзінде бар екенінен хабары да жоғын бір мезет ұмыта

тұрыңыз

. Ұшақтары жоқ кезде Рио-де-Жанеи роға әлемнің үздік

спортшыларын әкелуге қатысты материалдық-техникалық

мәселелер туралы да ои ламаи -ақ қои ыңыз. Сондаи -ақ

дүниежүзінде спорт ои ындарының көп түрі әлі белгісіз екенін де,

тіпті елдің бәрі желаяқ деген күннің өзінде, олардың бәрі жүгіру

жарысындағы біркелкі тәртіпке көндікпеи ді-ау деген мәселені де

естен шығарыңыз. Бар болғаны: «Спортшыларды қандаи топқа

біріктірер едім?» – деген сұрақ қои ыңыз. Бүгінгі олимпиадалық

комитет Таи вань не болмаса Палестина мәселесіне бола көп

уақытын сарп етеді. Осы уақытты 10 мыңға көбеи тсеңіз,

ортағасырлық ои ындар саясатына қанша уақыт

жұмсаи тыныңызды да анықтап қаларсыз.

Бір ғана мысал, 1016 жылы Қытаи дың Сун империясы жер

бетінде өзіне тең келетін құрылым жоқ деп бетбақтырмаи тын.

Сондықтан «аи даладағы қарабаи ыр жабаи ыларды» ауызға

алудың өзі қорқынышты, көрші Корё патшалығы немесе

Даи ковьет вьетнам патшалығының спортшыларының теңдессіз

империя атлеттерімен қатар сап түзеп өтуі – кешірілмес қорлық

болып есептелер еді.

Бағдад халифы да жаһандық үстемдікке ұмтылған аи бынды

патша, тіпті мұсылман-сүнниттердің көпшілігі оны бас көсем деп

білетін. Бірақ іс жүзінде халиф Бағдадты толық билеп-төстеи

алған жоқ. Ендеше, барлық сүннит спортшылар халифаттың

сапына кіре ме, әлде сүннит әлемінің қаптаған әмірліктері мен

сұлтандықтарының құрамында жарысқа қатыса ма? Әмірліктер

мен сұлтандықтармен шектеліп неміз бар? Араб шөлі азат

бәдәуилердің таи паларын біріктіреді, ал олар Алладан басқаға бас

ұрмаи ды. Олардың әрқаи сысы садақ ату мен түи е жарысқа деп

тәуелсіз топтар жіберуге құқылы ма? Еуропа да осындаи

басқатырарлық мәселелерді алдыңа үи іп-төгіп береді.

Нормандтық Иври қаласының спортшысы алаңға жергілікті

ақсүи ектің баи рағын көтеріп шыға ма, болмаса Нормандия

бекзатының атынан қатыса ма, жоқ әлде Францияның қауқарсыз

королінің абырои ын асқақтату үшін жарыса ма?

Мұндаи саяси құрылымдардың көпшілігі мыңдаған жылдар

ауқымында құрылып және жои ылып отырды. 1016 жылы

олимпиадаға даи ындалып жатқанда, ои ынға қандаи делегация

келетінін де білмес едіңіз: алдағы уақытта қандаи саяси

құрылымдардың сақталатынын ешкім де болжап бере алмаи тын.

Ағылшын патшалығы 1016 жылғы олимпиадаға спортшыларын

жіберді делік, атлеттер жеңіс туын желбіретіп еліне оралғанда

даниялықтардың Лондонды басып алғанын,

Дания, Норвегия, Швецияның бір бөлігімен қоса, Англияның да

құдіретті Кнудтың Солтүстік теңіз империясына жұтылып

кеткеніне куә болар еді. Арада 20 жыл уақыт өткенде осы бір алып

империя ізім-ғаи ым жоғалып, бірақ 30 жылдан соң Англияны

Норманд герцогі қаи та жаулап алатынын олар қаи дан білсін?!

Осынау бір баянсыз саяси құрылымдардың рух беретін не

әнұраны, не туы болмағанын аи тып жатудың өзі артық. Иә, саяси

символдардың маңызы зор, алаи да еуропалықтардың және тупи

үндістерінің немесе Индонезияның, Қытаи дың жеңімпазды

асқақтату түсінігінің арасы жер мен көктеи еді. Сондықтан да

бәи ге алғандарды қалаи марапаттау керегі туралы ортақ бір

келісімге келу мүлдем мүмкін емес болатын.

2020 жылы, Токио ои ындарын тамашалап отырып, мемлекеттер

арасындағы осы бір жарыс жаһандық келісімнің таңғажаи ып

көрінісі екенін еш ұмытпаңыз. Отандасыңыз алтын медальді

жеңіп алып, олимпиада алаңында еліңіздің туын желбіреткен

сәтте, ұлттық мақтаныш сезімі бои ыңызды кернегенде, күллі

адамзаттың осындаи ғаламат іс-шараны ұи ымдастыра алғаны

үшін де бір шаттанып алсаңыз болады.

       

Жаңа тарихқа деи інгі кезеңде адамдар әрқилы саяси жүи елерді

ғана емес, сантүрлілігі адамды естен тандыратын экономикалық

модельдерді де сынап көрді. Орыс боярлары, үнді махараджасы,

қытаи мандариндері мен үндіс көсемдерінің ақша, сауда, салық

салу, жұмысбастылық туралы паи ымдары әртүрлі болды. Біздің

заманымызда, керісінше, сәл-пәл түрленген капиталистік

модельге – жаһандық өндірістік желінің тегершігіне бәрі де иек

артады. Конго немесе Моңғолияда, Жаңа Зеландия немесе

Боливияда өмір сүр, меи лі күнделікті өміріңіз бен экономикалық

жағдаи ыңыз сол бір корпорациялар мен банктерге, капиталдың

бірдеи ағынына тәуелді. Израиль мен Иранның қаржы

министрлері түскі ас үстінде әңгімелесе қалса, ортақ

экономикалық тілде тіл табысып, бір-бірінің жағдаи ын аи тпаи

түсініп, біреуі екіншісін есіркеп-мүсіркеи жөнелетін еді.

«Ислам мемлекеті» Сирия мен Ирактың едәуір бөлігін жаулап

алғанда, он мыңдаған адамды ажал құштырды, археологиялық

ескерткіштерді қиратты, мүсіндерді төңкеріп тастап, Батыстың

мәдени ықпалы мен бұрынғы биліктің нышандарын тып-типыл

етті

. Алаи да жанкешті жасақ жергілікті банкке кіріп, ол жерден

АҚШ президенттерінің суреті басылып, жаңа әлемнің саяси және

діни көсемдерін ағылшын тілінде мақтап-мадақтаған ұран сөздері

бар сансыз долларды тауып алған сәтте Америка

империализмінің осы бір символының көзін жоюға асықпады.

Себебі саяси және діни аи ырмашылықтарына қарамаи , долларға

бәрі де бас ұрады. Былаи қарасаң оның ешқандаи бір кереметтігі

жоқ сияқты – оны жеи де, іше де алмаи сың, бірақ федералдық қор

жүи есінің данышпандығы мен долларға деген сенімінің беріктігі

сонша, тіпті ислам фундаменталистері, мексика есірткі барондары

мен солтүстіккореялық рақымсыз билеушілеріне деи ін осы сенім

жетегінен аи ырылар емес.

Бүгінгі адамзаттың біртектілігі адамның тәні мен табиғатына

баи ланысты көзқарастарынан анық баи қалады. Мыңдаған жыл

бұрын сырқаттанып қалсаң, одан кеи інгі әрекет тұрғылықты

жерге тікелеи баи ланысты болар еді. Еуропада ауырсаң, жергілікті

дін қызметкері «Құдаи дың назасына қалғансың, денсаулығың

түзелсін десең, шіркеуге садақа беріп, киелі жерлерге тәу етіп,

Құдаи дан ұдаи ы кешірім сұрауың керек» деуі ғажап емес. Ал

ауылдағы бақсы әи ел меңдеген сырқатты «жын иектеп алған» деп

түсіндіріп, аи ғаи лап ән аи тып, селкілдеп би билеп және қара

тауықтың қанымен бәлекетті қуып шығуға кірісіп кетер еді.

Классикалық дәстүрде тәрбиеленген Таяу Шығыстың

дәрігерлері ағзадағы сұи ықтық аи налымы бұзылғанын аи тып, исі

жүректі аи нытатын тұнбаларды ішкізетін шығар. Үндістанның

аюрвед білгірлері тәндегі доши деп аталатын үш элементтің тепе-

теңдігі бұзылғаны туралы теориясын тәптіштеп, шөп тұнбаларын

ішіп, денені уқалатқызып және иогамен аи налысу туралы ұсыныс

аи тарына күмәнданбаңыз. Қытаи емшілері, сібір бақсылары,

африкалық құшынаш, америкалық дуагер – әрбір империяның,

патшалықтың, таи паның өз дәстүрі мен маманы болды, олардың

әрқаи сысының адамның тәні мен аурудың тегі туралы паи ымы

санқилы еді, сондықтан олардың әрқаи сысы өзінің дәрісін,

тұнбасын, көл-көсір салт-жоралғысын ұсынды. Оның кеи бірі,

шынымен де таңғалдырып, жақсы нәтиже берді, ал кеи бір ем-дом

емдеудің орнына, сырқатты өлімнің кемесіне жетелеп әкетті.

Еуропа, Қытаи , Африка медицинасының ортақ салдары – дүниеге

келген балалардың ең кем дегенде үштен бірі кәмелеттік жасқа

жетпеи шетінеп кетті, ал орташа өмір жасы 50-ге де жетпеген еді

Бүгінгі күні, алда-жалда сырқаттана қалсаңыз, сіздің қаи да

тұратыныңыз соншалықты маңызды емес. Торонтода, Токиода,

Тегеранда немесе Тель-Авивте тұрыңыз меи лі, сізді қаи қалада да

бір-біріне ұқсас

ауруханаларға апарып, бірдеи медициналық факультеттерде

аи ырмасы жоқ ғылыми теорияларды оқып-білген ақ халатты

дәрігерлер қарсы алады. Олардың барлығы біркелкі хаттамаларға

сүи еніп, бірдеи диагноз қою үшін жаппаи анализ алады. Одан әрі

олар халықаралық фармацептикалық компаниялар өндірген бір-

бірімен ұқсас дәрілерді жазып береді. Иә, олардың аздаған мәдени

аи ырмашылықтары бар шығар, бірақ канадалық, жапондық,

ирандық немесе израильдік дәрігерлердің барлығы да адамның

тәні мен ауруы туралы бірдеи көзқараста. «Ислам мемлекеті»

Ракка мен Мосулды басып алған соң, олар жергілікті

ауруханаларды қиратқан жоқ. Оның орнына, дүнежүзіндегі

мұсылман дәрігерлер мен меи ірбикелерді ерікті түрде қызмет

көрсетуге шақырды

. Тіпті ислам дәрігерлері мен меи ірбикелері

де адамның тәні жасушадан тұратынын, ауруды патогендер

тудыратынын, антибиотиктер бактерияларды өлтіретінін

мои ындаи тын сияқты.

Ал ол жасушалар мен бактериялар неден құралады? Шынында

да, күллі әлемді не құраи ды? Мыңдаған жыл бұрын әрбір

мәдениеттің он сегіз мың ғалам туралы және ғарыштың әрбір

бөлшегі туралы жеке бір толғауы бар еді. Бүгінгі дүниенің сауатты

адамдары уақыт пен кеңістік, материя, энергия туралы бірдеи

теорияға сүи енеді. Иран және солтүстіккореялық ядролық

бағдарламаларды мысалға алаи ық. Мәселе мынада, Иран мен

Солтүстік Кореяның физика туралы түсінігі Израиль мен

Американікіндеи . Егерде ирандықтар мен солтүстікореялықтар

E = mc⁴ екеніне сенсе, Израиль мен АҚШ әлгі елдер ядролық қару

жасап алады деп қауіптенбес еді.

Бүгінгі әлемде әлі де діни және ұлттық біркелкілік сақталған.

Алаи да мемлекет құрау, экономика, аурухана салу, бомба жасау

сияқты практикалық мәселелерге әңгіме ауаны бұрылса болды,

барлығымыздың да бір ғана өркениеттің өкілі екеніміз аи дан

анық бола түседі. Әлбетте, аи ырмашылық бар, ішкі қаи шылықтар

әрбір өркениетке тән ғои . Оны аи тасыз, өркениеттердің өзі

осындаи қаи шылықтардың негізінде қалыптасқан жоқ па?! Өзінің

біркелкі екенін көрсету үшін адамдар ұқсастықтардың тізімін

тізбелеи бастаи ды, бірақ ол бұрыс сүрлеу. Бұл жағдаи да ортақ

шиеленістер мен дилеммалардың тізімін жасаған дұрыс еді.

Мысалы, 1618 жылы Еуропада ортақ діни ұқсастық жоқ

болатын, есесіне діни егес өршіп тұр еді. 1618 жылы еуропалық

болу дегеніміз – католик пен протестант арасындағы немесе

кальвинист пен лютеран арасындағы болар-болмас доктриналық

аи ырмашылыққа баи ланып, осы бір ерекшелік үшін өлу мен

өлтіруге даи ын болу дегенді білдіретін. 1618 жылы өмір сүрген

адам бұл жанжалды елемесе, демек, ол адам – түрік не болмаса

үндіс шығар, тек қана еуропалық емес.

Дәл солаи 1940 жылғы Британия мен Германия мүлдем екі бөлек

саяси құндылықтарға бағынғанымен, «еуропалық өркениеттің»

ажырамас бір бөлігі еді. Гитлер де Черчильден бір кемі жоқ

еуропалық болатын. Оны аз десеңіз, тарихтың нақты бір сол

кезеңінде еуропалық болу дегеніміз не екенін екеуінің

арасындағы күрес анықтаған секілді. Керісінше, кунг таи пасының

аңшы-терімшілері 1940 жылы еуропалыққа үш қаи наса сорпасы

қосылмаи тын, себебі еуропалықтардың нәсіл мен империя

туралы ішкі алауыздықтары оларға шыбын шаққан құрлы да әсер

етпеген еді.

Бітіспеи шаи қасатын адамдар, әдетте өз жақынымыз болып

шығады. Біркелкілік келісімдермен емес, дұрысы шиеленістермен,

дилеммалармен анықталатын болар. 2018 жылы еуропалық болу

дегеніміз нені білдіруі мүмкін? Теріңнің аппақ болуы, Исаға сенуің

немесе бостандық идеалдарын қолдауың міндетті емес. 2018

жылы еуропалық болу дегеніміз – капитализмнің кем-кетігі,

Еуроодақ, иммиграция туралы дауласу десек, қателеспеспіз. Оған

қоса ұдаи ы өзіңнен: «Ұқсастығым қалаи баи қалады?» – деп сұраи

отырып, қартаи ып бара жатқан халық, жаһандық жылыну,

тізгінсіз кеткен тұтынушылық туралы алаңдау да еуропалық

болуға жатады. ХХІ ғасырдағы еуропалықтардың шиеленісі мен

дилеммасы оларды 1616 және 1940 жылғы бабаларынан

алшақтата түседі де бүгінгі қытаи немесе үнді сауда

серіктестеріне көбірек ұқсатып жібереді.

Болашақта қандаи өзгерістер күтіп тұрса да, оның бәрі де

әртүрлі өркениеттердің қақтығысынан емес, бір өркениет

ішіндегі бауырластық шиеленісінен туындаи ды. ХХІ ғасырдың

басты сын-қатерлері жаһандық сипатқа ие болмақ. Климаттың

өзгеруі экологиялық апатқа ұрындырса қаи теміз? Тапсырманы

орындауда компьютерлер адам

баласын басып озып, мамандықтардың көпшілігінде адамдардың

орнын алмастырғанда не болады? Биотехнология адамды

жетілдіріп, өмір жасын ұзартуға мүмкіндік бергенде не істеи міз?

Осы бір мәселелерге қатысты өткір дау-дамаи мен үлкен талас-

тартыстың жүретіні шүбәсіз. Алаи да ол талас-тартыс пен дау-

дамаи бізді бір-бірімізден оқшаулаи қои мас. Керісінше, талас-

тартыс бір-бірімізді барынша тәуелді ете түспек. Адам баласы

үи лесімді қауымдастық құруы үшін әлі ұзақ күтеміз десек те, біз

біртұтас жаһандық өркениет өкіліміз.

Ендеше, әлемнің көп бөлігін шарпыған ұлтшылдықтың өртін

немен түсіндіреміз? Жаһандануға құлшынып жүріп, баи ырғы ізгі

ұлттар жаи лы оп-оңаи ұмытып кеткен жоқпыз ба? Дәстүрлі

ұлтшылдыққа кері бұрылу алапат жаһандық дағдарысты шешіп

бере ме? Жаһанданудың мәселесі шаш етектен болса, одан неге

бас тартпаи мыз?!





Ұлтшылдық

Жаһандық мəселеге жаһандық шешім қажет

азір бүкіл адамзат біртұтас өркениетті құраи ды және барлық

адам бір-біріне ұқсас сын-қатерлерге кезігеді, тіпті мүмкіндіктері

де бірдеи . Сөи те тұра, британдықтар, америкалықтар, орыстар

және басқа да топтар ұлтшылдықтың құшағында оқшауланғанды

ұнатады. Жаһандық әлеміміздің ауқымды мәселесінің шешімі

ұлтшылдықта емес пе екен осы?

Бұл сұраққа жауап берерде – бүгінгі ұлттық мемлекеттер адам

психологиясының сөзсіз өнімі де, адам биологиясының мәңгілік

бір бөлшегі де емес екенін ескеруге тиіспіз. 5000 жыл бұрын

итальяндық та, орыс та, түрік те жер бетінде жоқ еді. Иә, адам

әркез қоғамдық жануар қалпынан аи ныған емес, оның топтасуға

құмарлығы қанында бар. Солаи десек те, миллиондаған жыл бои ы

адамдар ауқымды ұлттық мемлекеттерге емес, шағын ғана берік

қауымдастықтарға біріккен еді.

Уақыт өте келе Homo sapiens кең ауқымдағы әріптестік орнату

үшін мәдениетті паи далануды үи ренді, бұл білік бізді түр ретінде

ұшпаққа алып шықты. Алаи да мәдениет – солқылдақ дүние.

Сондықтан құмырсқалар мен шимпанзелерден аи ырмашылығы

Sapiens өзгерген жағдаи ға беи імделе отырып, әртүрлі жолмен

ұи ымдаса білді. Ұлттық мемлекет – Sapiens-тің көптеген

нұсқасының біреуі ғана. Өзге нұсқалар қатарында таи палар, қала-

мемлекеттер, империялар, шіркеулер мен корпорациялар да бар.

Болашақта мәдени негізі жеткілікті қандаи да бір жаһандық одақ

шыға келсе, таңғалмаңыз. Адамдарды біріктіретін топтардың шегі

мен шекарасын аи та алмаи мыз. Бүгінгі ұлттардың көпшілігі 10

000 жыл бұрын жер бетін мекендеген халықтан да көп адамдарды

қамтып алған.

Алақандаи ғана таи паларда қаупі зор қатерге төтеп беру үшін

адамдар ұлттық мемлекет деп аталатын үлкен қауымдастықтар

құруға бет бұрды. Бірнеше мың жыл бұрын Ніл алабын

мекендеген ежелгі таи паларды мысалға алаи ық. Өзен олардың

тіршілік бүлкілі еді. Өзен арқылы егіні бітік шықты, өзеннің

арқасында саудасы өркендеді. Алаи да Нілдің мінезі аумалы-

төкпелі болатын. Жаңбыр аз тамса, мұндағы адамдар аштықтан

жаппаи қырылды. Нөсер көп төксе, өзен арнасынан асып-төгіліп,

тасқын таяу қоныстарды шаи ып кетіп отырды. Бірде-бір таи па

бұл жағдаи ды жеке өзі реттеи алған жоқ. Себебі олардың

әрқаи сысы Нілдің белгілі бір бөлігін ғана иемденген еді,

әрқаи сысы әрі кеткенде мыңдаған жұмысшының басын қоса

алатын. Мыңдаған шақырымды қазып, алып бөгет тұрғызғанда

ғана қаһарлы өзенді жүгендеи немесе тоқтата алатын. Ол үшін

ортақ күш біріктіру керек. Таи палардың ақырындап үлкен ұлтқа

ұи ысуының бір себебі осы еді, олар біріккенде ғана бөгеттер

тұрғызып, арықтар қазып, өзеннің ағысын реттеп, түсім аз болған

жылы астықтың қорын сақтап, баи ланыс пен көліктің

жалпыұлттық жүи есін жасады.

Жаи лы тұрмыстың осындаи артықшылықтарына қарамастан,

таи палар мен рулық қауымдар ежелгі заманда да, қазір де бір

ұлтқа оп- оңаи ұи ыса салған жоқ. Ұлтшылдықтың екі жағы бар –

бір беті сондаи қарапаи ым, екінші жағы – өте күрделі. Оңаи жағы –

өзімізге ұқсаи тын адамды бөтендерден жоғары қою мінезі. Бұл

мінез адамның бои ында миллион жылдан бері мүлдем

өзгермеген: нәсілшілдік біздің ДНҚ-мызда сақталған.

Ұлтшылдықтың күрделі жағы – беи таныс адамдарды досым не

туысым деп санау өте қиын. Мысалы, нағыз патриот өз баласын

қымбат жекеменшік ауруханада емдете алмаи жүрсе де, елдің

басқа бір бөлігіндегі балалар сапалы ұлттық медициналық

көмекті алу үшін салықтан жалтармаи ды. Дәл сондаи патриот

шенеунік паи дасы мол жұмысқа ағаи ыны мен жиендерін

жинамаи , кәсіби маманды алады. Бұл миллиондаған жылғы

эволюцияға қаи шы ғои ! Салықтан жалтару мен тамыр-таныстық

табиғатымызда бар, алаи да ұлтшылдық оған «жемқорлық» деп

аи дар таққан. Адамдар осындаи жемқорлықтан бас тартып,

ұлттық мүддені отбасылық баи ланыстардан жоғары қои ып,

денсаулық сақтау, қауіпсіздік және әлеуметтік қамсыздандыру

секілді мемлекеттік жүи еден бөлек, білім беру, үгіт-насихат және

ұлттық баи рақты желбірете мақтануға мүмкіндік беретін үлкен

аппаратты бағып-қағуы керек.

Мұндаи ұлтқа өзіңді жатқызудың қандаи қиын екенін түсіну

үшін «бұл адамдарды танитын ба едім?» деп сұрап көріңізші.

Өзімнің екі әпкем мен 11 бөлемнің атын атап, олардың мінезі мен

өзгеше бір қылықтарын күні бои ы әңгімелеп беремін. Алаи да дәл

мен сияқты Израиль азаматтығын алған 8 миллион адамның заты

түгілі, атын да білмеи мін. Олардың көпшілігімен жүзбе-жүз

кездесіп те көрмегенмін, болашақта кездесуім де неғаи был. Солаи

бола тұра, осы бір бұлыңғыр бұқараның маған қатысы бар екенін

сезінемін – бұл біздің жаңа тарихтың сиқыры.

Бұл ұлттық баи ланыста кінәрат бар деген сөз емес. Алып

жүи елер бұқараның ниеттестігін сезінбесе тіптен қауқарсыз

болып қалады, ал адамзат тақсіретінің ауқымын кеңеи тудің

артықшылығы көп. Патриотизмнің барынша жеңіл түрін

адамзаттың ең абзал перзенттері ұстанды. «Халқым ерекше ұлт,

ұлтыма адал болуым керек, оның әрбір мүшесі алдында

қарыздармын» – деген ои ұлт үшін жан алып, жан беруге

итермелеи ді. «Ұлтшылдық болмаса, либералдық жұмақта өмір

сүрер едік» деп тұспалдау да үреи ді ұшыратын қателік. Дұрысы ол

кезде біз апыр-топыры шыққан таи пада өмір сүретін шығармыз.

Әсіресе демократия – ұлтшылдықсыз түкке де жарамас еді.

Барлық партия ұлтқа деген адалдық құндылықтарын сақтаған

кезде ғана адамдар демократиялық саи лаудың нәтижелерін

мои ындауға әзір. Германия, Швеция, Швеи цария сияқты беи біт әрі

гүлденген мемлекеттер ұлттық ерекшелігімен ұнамды. Ұлттық

баи ланыстың жібі босаң елдердің тізіміне Ауғанстан, Сомали,

Конго және жолы болмаған мемлекеттердің көпшілігі енген

Тілектес патриотизм шовинистік әсіреұлтшылдыққа аи налған

сәттен жағдаи ушығады. Ұлтының аи рықша екеніне мақтанудың

орнына (барлық ұлттар да аи рықша), кеи біреулер өз ұлтын басқа

ұлттардан жоғары қои ып, өз ұлтыма ғана адалдықты сақтасам

жетеді, қалғандарының алдында міндетті емеспін деп есептеи

бастаи ды. Мұндаи ұстаным қатыгездіктің отын өршітіп, ол өрт тез

лапылдаи жөнеледі. Сын садағына ілгендер ұлтшылдықты

«ұрпақтарға жалғасқан аяусыз соғыстардың себебіне аи налып

отыр» деп аи ыптаи ды. Алаи да ұлтшылдық пен зорлық-зомбылық

біріккенде, өзін өзгелерден асқақпын деп есептеген әрбір ұлт –

әскери басқыншылығын көршісінен қорғану деп түсіндірді. Әрбір

мемлекет өз азаматтарына жоғары деңгеи дегі қауіпсіздік пен

өркендеуге кепілдік бергенде ғана адамдар сол елдің жолында

жанын құрбан етуге даи ын. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басында

ұлтшылдықтың шарты барынша тартымды көрінетін.

Ұлтшылдық адам аи тқысыз ауқымдағы алапат шиеленістерге

итермелесе де, сол заманның ұлттық мемлекеттері денсаулық

сақтаудың, білім берудің және әлеуметтік қамтамасыз етудің

пәрменді жүи есін құра алды. Бұл жүи елер, тіпті Пашендаль мен

Верденді де ақтап алған сыңаи лы.

1945 жылы жағдаи күрт өзгерді. Ядролық қаруды ои лап табу

ұлтшылдық шартының тепе-теңдігін аяқасты бұзып жіберді.

Хиросимадан соң адамдар ұлтшылдық соғысқа итермелеи ді екен

деп қорыққан жоқ, ол енді ядролы соғысқа ұрындырады деп

шошынды. Жаппаи қырып-жоюдың үреи і адамдардың ои -өрісін

өзгертті, осы бір қауіп біріктірген соң әртүрлі ұлттардың үстінен

жаһандық қауымдастық қалыптаса бастады, себебі ядролық

жалмауызды тек қана алып қауымдастық тежеи алатын еді.

1964 жылы АҚШ-тағы президент саи лауы науқанында Линдон

Б. Джонсон эфирде «Түи медақ» гүлі деп аталған, көпке мәлім үгіт-

насихат ролигін таратты, ол әлі күнге телевидение тарихындағы

ең нәтижелі үгіт жұмысы болып есептеледі. Жарнама кішкене бір

қыздың түи медақ гүлін теріп, күлтелерін санап отырған

оқиғасынан басталады. Ол күлтелерді бірден онға деи ін санап

бола салысымен, ер адамның суық үні қыздың даусын естіртпеи ,

зымыранды ұшыратын сәттегідеи , оннан кері санаи жөнеледі. Нөл

деген сәтте ядролық

жарылыстың жарқылы экранды жауып, кандидат Джонсон

Америка қауымдастығына былаи деи ді: «Не бел кетеді, не белбеу

кетеді. Не Құдаи дың жаратқан әрбір пендесіне орын табылатын

әлемде өмір сүреміз, не болмаса қараңғы қапасқа көміліп, қор

боламыз. Біз не бір-бірімізді сүи еміз, не өлеміз!»

. «Соғыспен емес,

махаббатпен аи налыс!» ұранын 1960 жылдардың соңындағы

қарсылықты мәдениетке жатқызамыз, алаи да бұл ұстаным 1964

жылдың өзінде Джонсон сияқты темірдеи қатал саясаткердің

өзіне танымал болған.

Қырғиқабақ соғыс кезінде халықаралық саясаттың жаһандық

тәсіліне ұлтшылдық жол берді, қырғиқабақ соғыс аяқталған

уақытта жаһанданудан ешкім қашып құтыла алмаи тындаи

көрінді. Адамзат қарабаи ыр бір дәуірлердің қалдығы ретінде

ұлтшыл саясатынан бас тартып, ол нашар дамыған

мемлекеттердің надан тұрғындары ғана ұмтылатын жүи е болады

деп күтті. Бірақ соңғы жылдардағы оқиғалар Ресеи , Үндістан,

Қытаи ды есепке алмаған күннің өзінде, Еуропа мен АҚШ

азаматтарына да ұлтшылдық үлкен ықпал ететінін дәлелдеп

берді. Жаһандық капитализмнің тұлғасыз күштерін жек көрген

және әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру, денсаулық сақтаудың

ұлттық жүи есінің тағдырына алаңдаған әр мемлекеттің адамы

қолдау мен сенімді ұлтшылдықтың құшағынан табатындаи

ұмтылып жүр.

Джонсон «Түи медақ» жарнамасында көтерген мәселе – 1964

жылмен салыстырғанда бүгінгі күні өзектірек. Құдаи дың

жаратқан әр пендесіне орын табылатын әлемде өмір сүреміз бе,

әлде қараңғы қапасқа көміліп қор боламыз ба? Дональд Трамп,

Тереза Мэи , Владимир Путин, Нарендра Моди және оның

әріптестері ұлттық сезімдерін іркіп қои ып, әлемді құтқара ма

немесе қазіргі ұлтшылдықтың тасқыны – шешілмеген жаһандық

мәселелерден қашудың бір түрі ме?

 

Белгілі бір ұлтты қалаи басқаруға болатыны туралы көптеген

жақсы идея аи тқан-ақ шығар, өкінішке қараи , ұлтшылдық күллі

әлемді басқарудың өміршең жоспарын ұсынуға келгенде

қауқарсыз. Мысалы, түрік ұлтшылдығы Түркияның істерін

басқаруда ақылға қонымды ішкі саясатты түзгенімен, күллі

адамзатқа ештеңе ұсына алмаи ды. Империализм болып қаи та

өркендеп, мемлекетті әлемнің өзге аи мағын жаулап алуға

итермелеи тін кеи жағдаи ларды ескермегенде, ұлтшылдық әркез

осы қалпынан танған емес. Бір ғасыр бұрын мұндаи асқақ жоспар

көптеген ұлттық мемлекеттерді алға сүи реді. Түркиядағы,

Ресеи дегі, Италиядағы немесе Қытаи дағы қазіргі ұлтшылдар

күллі әлемді жаулап аламыз деп әпербақанданбаи ды.

Жаһандық империяны ықпалды күштердің ығына жығыла

жүріп құру туралы әңгімелеместен бұрын, Стив Бэннон, Виктор

Орбан,

италиялық «Солтүстік лига» немесе Brexit-тің британдық

жақтаушылары секілді кеи бір ұлтшылдар әлемді күшпен жаулап

алуды емес, «ұлтшылдық интернационал» туралы

армандаи тынын сөз етеи ік. Олар жер бетіндегі барлық

мемлекеттің бір ғана дұшпаны бар деп есептеи ді. Жаһандану,

мультикультурализм және иммиграция дәстүрді жалмап, ұлттың

біртектілігін сақтауға зор қауіп төндіреді. Сондықтан күллі

әлемнің ұлтшылдары жұдырықтаи жұмылып, жаһандық күштерге

қарсы тұруға тиіс. Мажарлар, итальяндар, түріктер мен

израильдіктер бекіністер тұрғызып, қақпалар салып, адам, тауар,

ақша мен идея тасқынын тежеуі керек екен.

Сол кезде әлем жекеленген ұлттық мемлекеттерге бөлініп, оның

әрқаи сысы қасиетті біртектілігі мен дәстүріне ие болып,

мамыражаи күн кешеді. Өзара құрметтің негізінде әріптестік

орнатып, беи біт сауда жасаи ды. Бірақ Венгрия – мажарлардікі,

Түркия – түріктердікі,

Израиль – израильдіктердікі болып қалады да, күллі әлем

олардың кім екенін, дүниедегі орны қандаи екенін біліп жүреді.

Бұл әлемде имми-грацияға, әмбебап құндылықтарға,

мультикультурализм мен жаһан-дық элитаға орын жоқ, алаи да

беи біт халықаралық қатынастар мен болмашы сауда-саттыққа

рұқсат. Бір сөзбен аи тқанда, «ұлтшыл интернационал» бекініске

бекінген, бірақ бір-бірімен дос-жар жүи елері бар әлемге аи налуға

тиіс.

Бұл идеяның басты мәселесі – бекіністердің бір-бірімен достығы

ұзаққа созылмаи ды. Кез келген ұлттық бекіністер қауіпсіздік пен

өркендеу жолында көршісінің жерін тартып алып, аумағын

ұлғаи туға қарсы болмаи ды. Қандаи да бір әмбебап құндылықтар

мен

халықаралық ұи ымдарсыз бәсекелес бекіністер ортақ ережелер

енгізіп, келісімдерге келе алмаи ды. Әлемді мемлекеттерге бөлу

талпынысы бұрын соғыс пен геноцидке итермелегенін бәрі біледі.

Жолыңыз болып, АҚШ немесе Ресеи сияқты бекем бекіністің

ішінде өмір сүрсеңіз, бұл мәселелерге несіне бас қатырасыз?

Кеи бір ұлтшылдар, шынымен де, шектен тыс оқшаулануды

қолдаи ды. Олар не жаһандық империяға, не бекіністердің

жаһандық жүи есіне сенбеи ді. Керісінше, қандаи да бір жаһандық

тәртіптің қажеттілігін жоққа шығарады. «Бекінісіміз көпірін

көтерсін, есік-тереземізді тарс жауып алаи ық, – деи ді олар, –

қалғандары бүл болмаса, күл болсын! Жат адамдарды, жат

тауарларды, жат идеяларды қабылдамаи мыз. Бекінісіміз берік,

күзетшіміз сенімді, шетелдерде не болып жатқаны кімнің

қабырғасына батуы керек?».

Алаи да мұндаи шектен тыс оқшаулану экономикалық

шындыққа кереғар. Жаһандық сауда желісі болмаса барлық

ұлттық экономика, тіпті Солтүстік Кореяның да экономикасы

опырыла құлаи ды. Көптеген елдер азық-түлік импорты болмаса

аштан қатады, ал баға аспандаи жөнеледі. Өзім киіп жүрген

қытаи дың жеи десін 5 АҚШ долларының аи наласындағы ақшаға

сатып алдым. Егер оны израильдік жұмысшылар өсірген

израильдік мақтадан, Израильде жасалған құрылғыда, Израильде

жоқ мұнаи дан алған энергиямен тігетін болса, оның бағасы он есе

қымбаттауы әбден мүмкін. Сондықтан Дональд Трамптан бастап

Владимир Путинге деи інгі ұлтшыл көсемдер жаһандық саудаға

қатысты көл-көсір аи ып тағып жатқанымен, өз елін бұл жүи еден

толық алып шығып кету туралы ои дан ада-күде бас тартқан. Ал

ои ын шартын жасаи тын әлдебір жаһандық тәртіп болмаса,

сауданың жаһандық желісін құрамыз деу ақылға сыи маи ды.

Тағы бір маңызды дүние, бізге ұнаи ма, жоқ па, бәрібір – бүгінгі

адамзат мемлекеттер шекарасын мүлдем мои ындамаи тын үш

бірдеи ортақ сын-қатерге кезігіп отыр, оны жаһандық әріптестік

орнату арқылы ғана шеше аламыз.

   

Адамзатқа жақсы таныс қас дұшпан: ядролық соғыс туралы

әңгімемен сөзді бастаи ын. Кариб дағдарысынан кеи інгі екі

жылдан соң, яғни 1964 жылы эфирге Джонсонның «Түи медақ»

жарнамасы шыққанда, ядролық қарудың жер бетін тып-типыл

етіп құртып жіберетін қаупі көпшіліктің үреи ін ұшырды.

Ғалымдар да, қарапаи ым жандар да қатерден қашып құтылудың

жолын табатын кемеңгерлік сүи егімізде жоқ, қырғиқабақ

соғыстың лапылдаған өрттеи жаи пап өтуі – уақыттың еншісінде

деп шошыды. Бірақ адамзат ядролық қауіпті табысты тои тара

білді. Америка, КСРО, Еуропа мен Қытаи мыңдаған жыл бои ғы

саясаттан бас тартты да, қырғиқабақ соғыс аздаған шығынмен-ақ

аяқталды, жаңа халықаралық тәртіп жер-жаһанның адам сенгісіз

дәуіріне аяқ басуына жол ашты. Ядролық соғыс қана емес,

соғыстың барлық түрі де аяқталғандаи болып көрінді. 1945

жылдан бері қараи , бір таңғаларлығы, ашық басқыншылықтың

кесірінен өзгерген шекаралар аздау, ал мемлекеттердің көпшілігі

соғысты саясаттың бір құралы деп қарастыруды доғара бастады.

2016 жылғы Сириядағы, Украинадағы және сол сияқты кеи бір

отты аи мақтардағы соғысқа қарамастан, семіздікке, автокөлік

апатына, өзіне-өзі қол салуға қарағанда, соғыс өрті аз ғана

адамның өмірін жалмады

. Бұл біздің заманның қол жеткізген ең

ұлы саяси және моральдық жетістігі.

Бұл жетістікке бои ымыздың үи ренгені сонша, оны қалыпты бір

жаи т деп қабылдаи бастағанымыз өкінішті. Соның кесірінен

адамдар отпен ои наи бастады. Жақында ғана Ресеи мен АҚШ

ядролық қаруланудың жаңа жарысына кірісті, қиямет қаи ымның

жаңа машиналарын зораи та бастады, бұл дода соңғы

онжылдықтарда әрең қол жеткізген жетістіктерді жоққа

шығарып, адам баласын ядролық қауіп-қатерге жақындата түсті

Осы аралықта қауымдастық бомба салған сои қанды ұмытып,

алаңдауды қои ды, ол аз десеңіз ядролық бомбаға ынтызар бола

түскен секілді («Доктор Стреи нджлав» фильмі солаи болатынын

аи тпап па еді?).

Осылаи ша ядролық жетекші мемлекет – Ұлыбритания Brexit

туралы пікірталастарды қаузап, экономика мен иммиграцияның

мәселелерін аи налшықтап жүріп алды да, Еуроодақтың

Еуропалық және жаһандық маңызды үлесі туралы аи тылуы тиіс

әңгіме шет қалды. Қанды судаи ағызған жүзжылдықтан соң

француздар, немістер, итальяндар мен британдықтар аптығын

басып, құрлықтағы үи лесімді сақтау механизмін әрең құрғанда,

Ұлыбритания осы бір таңғажаи ып машинаның дөңгелегін

сои ылымен бір соғып, тоқтата салғаны ма?

Ядролық соғысты болдыртпаи , жаһандық беи бітшілік

орнататын халықаралық тәртіпті орнату қиын екен. Бұл жүи ені

әлемнің мың құбылған жағдаи ына беи імдеу керегі анық. Мәселен,

АҚШ-қа барынша аз арқа сүи еп, Қытаи мен Үндістан секілді

еуропалық емес мемлекеттерге көбірек иек арту қажет

. Бұл

тәртіптен ада-күде бас тартып, ұлтшыл саясатқа оралу – сізді

жауапсыз құмар ои ыншыдаи етеді. Иә, XIX ғасырда мемлекеттер

адамзаттың өркениетін бүлдіріп алмаи , ұлтшылдықтың ои ынын

ои нады. Бірақ ол Хиросимадан бұрынғы жағдаи еді. Хиросимадан

кеи ін ядролық қару қаупі еселеп, соғыс пен саясаттың табиғатын

толық өзгертті. Адамдар уран мен плутонии ді баи ытып жүрген

сәтте, нақты бір мемлекеттік мүдде ядролық соғыстан бас

тартудан жоғары болмауы керек. Бұл саясатқа жер беті

тұрғындарының өмірі баи лаулы болып тұр. «Біздің ел – алдыңғы

қатарда!» деп ақырған ұлтшылдар берік халықаралық әріптестік

жүи есіне арқа сүи емеген күнде, жеке мемлекет тұтас адамзатты,

тіпті сол адамның өзін ядролық қауіптен сақтаи ала ма, оны да бір

ои лап қои сын.

   

Ядролық соғыстан өзге, жақын уақытта адамзаттың тыныс-

тіршілігіне қауіп төндіретін жаңа қатер бар. Ол 1964 жылы саяси

радарда болар-болмас баи қалған экологиялық жаппаи күи реу

қаупі. Адамдар биосфераның тепе-теңдігін әртүрлі жолмен бұзып

келеді. Қоршаған ортаның баи лығын сорып алып, оның орнына

қоқыс пен уды үи іп-төгіп тастадық, сол арқылы топырақты, суды,

атмосфераны адам танығысыз дәрежеде өзгерттік.

Миллиондаған жылдар бои ы қалыптасқан экологиялық нәзік

тепе-теңдікті қандаи жолдармен бұзып жатқанымыз туралы

сезімнің өзі бұлыңғыр. Тыңаи тқыш ретінде қолданатын

фосфорды мысалға лаи ық. Мұны өте аз мөлшерде паи далансақ,

өсімдіктің өсіміне көмектесетін өте құнды тыңаи тқыш болады.

Алаи да шамадан тыс мөлшерде табиғатқа шашып жіберсек,

фосфордан өткен у жоқ. Заманауи өнеркәсіптік ауыл

шаруашылығы алқаптарды фосфордың көп мөлшерімен

тыңаи тады, осы заттек көп ағын фермалардан өзендерге, көлдер

мен мұхиттарға лықсып төгіліп, су флорасы мен фаунасын жои ып

жатыр. Аи овада жүгері өсірген шаруа Мексика шығанағындағы

балықтың қырылуына себепкер екенін білмеи ді де.

Осындаи іс-әрекеттің кесірінен тіршілік ортасы бүлініп,

жануарлар мен өсімдіктер құрып бітеді, Австралия Үлкен Рифі

немесе Аманзонка тропикалық ормандары секілді тұтас экожүи е

зор қауіптің астында қалады. Жүздеген жыл бои ы Homo sapiens

экологиялық ортаның белгілі бір түрін аңдып атқан қарақшы

болса, ендігіде экологиялық ортаны жаппаи қиратқан қанішерге

аи налды. Осы бағытпен жүре берсек, көптеген биологиялық түрді

қырып қана қои маи , адам өркениетін түп-тамырымен жои ып

жібереміз

Ең басты қауіп – климаттың өзгеруі. Жүз мыңдаған жылғы

тіршілігінде адамзат мұз және жылыну дәуірлеріне куә болды.

Алаи да ауыл шаруашылығы, қалалар мен күрделі қоғамдардың

паи да болғанына 10 000 жылдан асқан жоқ. Голоцен деп аталатын

бұл дәуірде жер бетіндегі климат салыстырмалы түрде тұрақты

болды. Голоцен дәуірінде климаттың стандарттан сәл-пәл

ауытқуы, адам баласы бұрындары кезікпеген үлкен мәселелерді

туындатады. Бұл миллиардтаған адамға шектеусіз уақыт бои ы

ашық тәжірибе жасаған секілді ұзаққа созылады. Тіпті адамзат

өркениеті түптің түбінде жаңа жағдаи ға көндікті дегеннің өзінде,

беи імделу кезінде қаншама құрбан көз жұматынын ешкім болжап

біле алмаи ды.

Бұл сұмдық тәжірибе басталып та кетті. Болашақта басталуы

мүмкін климаттың өзгеруінің ядролық соғыстан

аи ырмашылығы – бүгінгі күннің шындығы. Көмірқышқыл газы

секілді парниктік газдың көптеп шығарылуы Жер климатының

қауіпті өзгеруіне әкеледі деген пікірге ғалымдар бірауыздан

келісіп отыр

. Қаи тар жолымыз жоқ қауіптің алдын алу үшін

көмірқышқыл газын атмосфераға қандаи

көлемде шығару керегін ешкім нақты білмеи ді. Алаи да

ғалымдардың бағалауынша, егер жақын 20 жылда парниктік

газдың шығарылымын аи тарлықтаи тежемесек, жер бетіндегі

орташа температура 2

С деи ін көтерілмек екен

. Ал бұл жағдаи да

кенезесі кепкен шөл дала ұлғаи ып, мұз еріп, мұхит деңгеи і

көтеріліп, дауыл мен таи фун сияқты апаттар жиілеи ді. Мұндаи

алапат апат ауыл шаруашылығы өндірісін бүлдіріп, қалаларды су

астында қалдырып, жер бетінің көп бөлігін тіршілік етуге

жарамсыз қылып, жаңа мекен іздеген миллиондаған босқынды

тентіретіп жібереді

Процесті кері қаи тарып, парниктік газдардың шығарылымын

едәуір азаи тқанның өзінде, қаи та қалпына келмес дүние көп.

Мысалы, жаһандық жылыну кезінде полярлық мұздықтардың

шеті сөгіліп, ери бастағанда, күн сәулесінің жер бетіне шағылып,

ғарыштық кеңістікке сәуле шашуы азаяды. Демек, ғаламшар

жылуды көбірек сіңіріп, температура одан саи ын көтеріліп,

мұздар ағыл-тегіл ери бастаи ды. Қаи тар жолы жоқ осы бір

сапардың соңына жеткен сәтте, кері бұрыла алмаи тынымызды еш

ұмытпаған жөн. Себебі адамдар көмір, мұнаи мен газды жағуын

доғарса да полярлы өңірлердегі мұз ебіл-дебіл ери береді, ери

береді. Сондықтан бетпе-бет келетін қатердің қаупін жете

түсінуіміз керек. Тап азірден бастап қамдана берген дұрыс.

Өкінішке қараи , 2018 жылы парниктік газдарды жаһандық

деңгеи де шығару көлемі азаи ған жоқ, тіпті көбеи іп кетті. Қазба

отындардан бас тартатын сәт тым жақын қалды. Сауықтыру

жұмысына дәл қазір кірісуіміз керек. Келесі жыл, келесі аи да емес,

дәл бүгінгі күннен.

«Сәлем. Мен Homo sapiens-пін. Қазба отынға өте тәуелдімін...»

Осы бір мазасыз әлемдегі ұлтшылдықтың орны қандаи ?

Экологиялық қауіпке ұлтшылдардың ұсынысы бар ма? Қандаи да

бір ел, қаншама алпауыт бола тұра жаһандық жылынуды өздігінен

тоқтата ала ма? Жекеленген елдер жап-жақсы экологиялық-

экономикалық мәні бар бірқатар «жасыл» стратегиялар

қабылдаи тыны сөзсіз. Көмірқышқыл газын шығаратындарға

үкімет салық салып, мұнаи мен газдың салығын арттыратын

болар, одан да қатаңырақ экологиялық нормалар қабылдап,

ластаи тын өндірістерге субсидияны қысқартып, қаи та

жаңғыратын энергияға көшкендердің маңдаи ынан сипаи тын

шығар. Олар, сонымен қатар Манхэттен экологиялық жобасы

секілді мүлдем жаңа экологиялық таза технологияларды жасау

мен зерттеуге көп қаржы құюы да мүмкін. Соңғы 150 жылда

жеткен жетістіктеріміз үшін іштен жану қозғалтқышына

алғысымыз шексіз, алаи да тұрақты физикалық және

экономикалық ортаны сақтағымыз келсе, қазба отындарының

орнын жаңа технологиялармен алмастырып, баи ырғының

жаңалығын қолдануды доғаруымыз керек

Технологиялық жаңалықтар кез келген салада паи далы шығар,

тек энергетикада емес. «Нағыз ет» технологиясы дамуының

болашағын көзге елестетіп көреи ікші. Қазіргі таңда ет өндірісі

миллиардтаған тіршілік иесін қинап, қорлап қана қои маи ,

жаһандық жылынудың негізгі себептерінің біріне аи налған. Атап

аи тсақ, ет өндірісі ауаны, жерді, суды ластаи тын себептердің

біріне, ал оның өнімі антибиотик пен уды тұтынушылардың

қатарына қосылған. Инженер-механиктер институтының 2013

жылғы есебінде сиыр етінің бір киллограмын өндіру үшін 15 000

литр таза су жұмсалатыны аи тылған. Енді салыстыраи ық, бір

киллограмм картоп алу үшін 287 литр су кетеді

Қытаи мен Бразилия секілді мемлекеттер миллиондаған халқын

картоппен емес, сиыр етімен тамақтандыруға әл-ауқаты жетіп

тұрғанда, қоршаған ортаға қысым көбеи е беретін шығар. Әлгі

тағамдарсыз қарны тои маи тын америкалықтар мен немістерді

ауызға алмаи -ақ қоялық, қытаи лар мен бразилиялықтардың өзін

стеи к, гамбургер, шұжық жемеңдер деп үгіттеу өте қиын. Ал

инженерлер жасушадан ет өсіріп шығаруды ои лап тапса не

болмақ? Мәселен, гамбургерге тәбетіңіз тартып тұрса, тұтас бір

сиырды алып ұрып, сои ып жегенше (ол етті мыңдаған

шақырымға жеткізуді аи таңшы), сол гамбургерді өсіріп ала сал.

Бұл ғылыми фантастика секілді естілер, бірақ дүниежүзіндегі

алғашқы гамбургерді 2013 жылы өсіріп, жеді. Оның құны 330-

долларға бағаланған. Төрт жылғы зерттеу мен ізденістен соң,

бағасы 11 АҚШ долларына түсті. Тағы бір он жылдан соң өндірісте

шығаратын «нағыз ет» сои ылған еттен анағұрлым арзандаи ды

деген үміт бар. Бұл технологиялық даму адамдардың асқазанына

кетуге тиіс миллиардтаған жануарды азаптан құтқарып, сонымен

қатар аш-арықтардың қарнын тои ғызып, экологиялық

дағдарысқа да жол бермес еді

Климат өзгеруінің алдын алу үшін жеке адамдар, корпорациялар

мен үкіметтер істеи тін іс көп. Ол іс тиімді болуы үшін барлығы

жаһандық деңгеи де жасалуы керек. Мәселе климатқа келіп

тірелгенде, мемлекеттер тәуелсіз бола алмаи ды. Олар

ғаламшардың өзге бір қиырындағы адамдар қабылдаған іс-

шаралардың ықпалында қалады. Тіпті Кирибати республикасы –

Тынық мұхиттағы арал-мемлекет кең аи дынға парниктік

газдарды мүлдем шығармаи қои са да, өзге мемлекеттер ол істен

бас тартпаса, мұхит ластана береді. Чад мемлекеті ел аумағындағы

әрбір үи дің шатырына күн панельдерін орнатса-дағы, шалғаи дағы

бір елдердің жауапсыз экологиялық саясатының кесірінен, ол

өлке бәрібір де кенезесі кепкен шөлге аи налады. Қытаи мен

Жапония сияқты алпауыт елдердің өзі экологиялық тұрғыдан

тәуелсізбіз деи алмаи ды. Шанхаи , Гонконг пен Токионы топан су

мен таи фуннан құтқару үшін олар ресеи лік және америкалық

үкіметті «бәрі де қаз-қалпында қала берсінші» деген мінезден

арылуға үгіттеуге мәжбүр.

Ядролық соғысқа қарағанда, ұлттық оқшаулану климаттың

өзгеруіне зор қауіп төндіреді. Жаппаи ядролық соғыс жер-

жаһанның күлін көкке ұшырады, сондықтан бәрі де ол соғысты

болдырмауға құмбыл. Ал жаһандық жылыну, керісінше, әр елге

түрліше ықпал етуі мүмкін. Кеи бір елдер, ең әуелі, Ресеи одан

паи да тапқысы келеді. Жағалауы аз Ресеи Қытаи мен Кирибати

сияқты теңіз деңгеи інің көтерілуіне көп бас қатырып жатпаи ды.

Жоғары температура Чадты шөліркеген шөлді өлке қылса да,

Сібірді жаһанның сілекеи ін шұбыртар маи лы күлшеге

аи налдыруы мүмкін. Ол аз десеңіз, Ресеи аумағындағы, Қиыр

Солтүстіктегі Арктикалық теңіз жолдарындағы мұздықтардың

еруі Ресеи ді халықаралық саудадағы ірі бағытқа аи налдырып

жібереді де, тоғыз жолдың торабында отырмын деп кергіген

Гонкогтың орнын Камчатка алмастырады

Сол сияқты, қазба отынды жаңғыртатын энергия көзі өзге елдер

үшін паи далы болатын шығар. Қытаи , Жапония мен Оңтүстік

Корея мұнаи мен газдың ауқымды көлемінің импортына тәуелді.

Олар осы ауыртпалықтан құтылғанына шүкір аи тар. Ресеи , Иран

мен Сауд Арабиясы секілді мұнаи мен газдың экспортына тәуелді

елдер де бар. Мұнаи мен газ күн мен желге орнын босатқанда,

олардың экономикасы сылқ құлаи ды.

Яғни Қытаи , Жапония мен Кирибати секілді жекелеген елдер

көмірқышқыл газдары қалдықтарын көптеп шығаруды жылдам

доғару керегін табанды түрде талап етіп жатқанда, Ресеи мен

Иран секілді елдер мұны енжарлықпен қабылдауы мүмкін.

Жаһандық жылыну көп кесірін тигізуі мүмкін АҚШ секілді

мемлекеттің ұлтшылдары қауіпті таразылауда тұмсығының

астындағыдан әріні көрмеи , өз қамын ғана ои лауы мүмкін. Оның

кішкене бір, бірақ аи рықша мысалы 2018 жылы, АҚШ шетелден

өндірілген құралдар мен күн панелдеріне 30%-дық тариф

енгізгенде баи қалды. Олар жаңғыртылған энергия көздеріне өту

процесі баяулап қалса-дағы, ең алдымен, Америка өндірісшілері

өндірген өнімді қолдағысы келді

Атом бомбасы – ешкімді де елеусіз қалдыра алмаи тын, аи қын да

тікелеи төнген қауіп. Жаһандық жылыну, керісінше, анық емес,

ұзаққа созылған қатер. Сондықтан ұзақмерзімді экологиялық

қатер жүректі жаншытып, құрбандарды дәл бүгінгі күні көзімізге

нұқып көрсетіп жатқан сәтте, ұлтшылдар өз елінің қас қағым

сәттік жақсылықтарына бола елітіп, әуелі экономика, экология

туралы кеи інірек ои ланамын деп ант-су ішеді немесе табиғатты

қорғауды басқалардың шаруасы деп қолын бір-ақ сілтеи ді. Оны

аи тасыз, олар тіпті ешқандаи мәселе көріп тұрған жоқпын деп

бетбақтырмаи қоюы мүмкін. Оңшыл ұлтшылдардың әдетте

жаһандық жылынуға күмәнмен қараи тыны сәи кестік емес шығар.

«Климаттың өзгеруі – Қытаи мистификациясы» деп туит жазған

солшыл социалистер сирек. Жаһандық жылынуға қарсы ұлттық

жауаптың жоқтығына ораи , кеи бір ұлтшыл саясаткерлер ондаи

мәселе болған да емес деп сенгенді жөн санаи ды

  

ХХІ ғасырдың үшінші қаупіне ешбір ұлтшылдықтың қауқары

жетпеи тіні белгілі болып қалды. Ол – технологиялық алауыздық

деп аталады. Алдыңғы тарауларымызда аи тып өткендеи ,

ақпараттық технология мен биотехнологияның бірігуі – цифрлық

диктатура ешкімге қажетсіз адамдардың жаһандық топтарының

паи да болуы секілді жағдаи ларға ұрындырып, бізді қиямет

қаи ымның есігіне жақындата түседі.

Бұл қауіпке ұлтшылдар не шара қолданады?

Олардың қолынан түк те келмеи ді. Климаттың өзгеруі

жағдаи ындағыдаи , технологиялық әлеуетті қауіптерге ұлтшыл

мемлекеттер қарсы тұра алмаи ды. Тіпті, меи лі, АҚШ сияқты

алпауыт ел болса да, ғылыми зерттеулер мен жасақтамалар

қандаи да бір жеке елдің монополиясы емес, сондықтан оны

ешкім шектеи алмаи ды. АҚШ үкіметі адам эмбрионының гендік

инженериясын шектесе, ол шектеу

Қытаи ғалымдарына тосқауыл емес. Жұмысын жалғастырған

қытаи лар түптің түбінде сол нәтижесі арқылы экономикалық

немесе әскери артықшылыққа ие болса, әлгі жетістіктердің буына

арбалған АҚШ бұл саладағы шектеуін алып тастауға ұмтылады.

Адам адамды аямаи тын ксенофобия жаи лаған әлемде

технологияның таи ғанақ та тар жолына кімде-кім аяқ басса,

көштің соңында ешкімнің де қалғысы келмеи , сол дүрмекке бәрі

де ілесе жөнеледі. Бұл дағдарыс құрдымға апармасын десек,

жаһандық ниеттестік пен біртектілік бәрібір де керек боларын

мои ындауға тиіспіз.

Ол аз болғандаи , ядролық соғыс пен климаттың өзгеруі

адамзаттың физикалық саулығына қауіп төндірсе, талқандаушы

технология адамның табиғатының өзін өзгертіп жібереді; сол

үшін де бұл өзгеріс адамдардың этникалық және діни наным-

сеніміне баи ланысты деи міз. Ядролық соғыс пен экологиялық

қауіптен қорғануымыз керек деген ои ға барлығы сөзсіз бас

шұлғыса, биоинженерия мен жасанды интеллектіні жаңғырту мен

өмірдің жаңа бір түрін жасауда әркімнің пікірі мың-сан жылғаға

бөлінеді. Адамзат күллі әлем үшін бірдеи этикалық нормаларды

қалыптастыра және қабылдаи алмаса, доктор Франкенштеи ннің

дәуірі басталады.

Осындаи этикалық принциптер туралы әңгіме шеті қылтия

бастаса, ұлтшылдар қиялдың шектеулілігінен жапа шегеді.

Ұлтшылдар ғасырларға жалғасқан аумақтық шиеленістер

ұғымдары аясында ои лаи ды, ал XXI ғасырдың технологиялық

революциясын ғарыштық ұғымдар аумағында түсіну маңызды.

Табиғи сұрыпталу негізінде дамыған органикалық өмірдің 4

миллиард жылынан соң, ақылды дизаи н қалыптастырған

беи органикалық өмір дәуірінің таңы атып келеді.

Бұл үдерісте Homo sapiens-тің өзі жоғалып кетуі бек мүмкін.

Бүгінгі таңда біз әлі гоминидтер тобына жататын маи мылдармыз.

Неандертальдық пен шимпанзеге әлі күнге дене тұрпатымыздың,

физикалық және ақыл-ои қабілетіміздің ұқсас жері көп. Қолымыз,

көзіміз бен миымыз ғана емес, нәпсіқұмарлығымыз,

махаббатымыз, ашуымыз бен әлеуметтік баи ланыстарымыз да

гоминидтікіндеи . Бір-екі ғасырдан соң биотехнологиялар мен

жасанды интеллекті бірігіп тәннің, физикалық-психологиялық

кескіннің өзгеруіне, осылаи ша гоминидтерден ерекшеленуімізге

жағдаи жасаи тын болар. Кеи біреулердің паи ымынша, сана-сезім

кез келген органикалық құрылымнан бөлектеніп, кез келген

физикалық және биологиялық шектеулерден арылып,

киберкеңістікте емін-еркін қыдырыстап жүре алады.

Интеллектінің сана-сезімнен ажырағанын бақылаи аламыз,

жасанды интеллектінің дамуы сана-сезімі жұрдаи , бірақ

суперинтеллектіге ие әлдекімдер үстемдік ететін әлемге

бастаи ды.

Бұл жаи ында израильдік, орыс, француз ұлтшылдығы не дер

екен? Бірдеме аи тқансиды. Ұлтшылдар мұндаи ауқымда ои лаи

алмаи ды. Сондықтан да израильдік ұлтшылдық «бір ғасырдан соң

жер бетін sapiens-тер билеи ме, киборгтер ма?» деген мәселеге

уаи ымдамаи , «келесі ғасырда Иерусалимді израильдіктер билеи

ме, палестиналықтар ма?» деп бас қатыруға беи іл. Болашаққа

қатысты дұрыс таңдау жасау үшін ұлтшылдықтың сои ылын

соққан пікірден де ауқымдырақ ои лануды үи реніп, аи налаға

жаһандық, керек десеңіз, ғарыштық ауқымда қараған жөн. Ніл

бои ындағы ежелгі таи палар сияқты, бүгінгі барша ұлт та ғылыми

жаңалық, технологиялық өнертабыс, ақпарат екпіндеи аққан

жаһандық алып өзеннің бои ында тіршілігін жалғап келеді. Ол

өзен біздің өркендеуімізге кепіл бола тұра, тіршілігімізге де қауіп

төндіреді. Осы бір жаһандық өзен арнасынан асып-төгіліп, жан-

жағын жаи пап өтпесін десек, әрбір ұлт жұмыла жұмыс істеуі

керек.

  

Бұл үш мәселенің әрқаи сысының – ядролық соғыстың,

экологиялық күи реудің, технологиялық апаттың – адам

өркениетін жои ып жіберуге күші жетеді. Ал үшеуі біріккен кезде

алапат сои қан басталады, себебі олар бір-бірін күшеи тіп,

толықтырып отырады.

Мысалы, экологиялық дағдарыс адамзат өркениетінің

тіршілігіне қауіп төндіргенімен де, жасанды интеллект пен

биоинженерияның дамуын тежеи алмаи ды. Мұхит деңгеи інің

көтерілуінен, азық-түлік қорының таусылуынан немесе жаппаи

миграциядан азып-тозған адамдар алгоритмдер мен гендерді

зерттеуін доғара салады демеи -ақ қои ыңыз. Экологиялық

дағдарыс тереңдеген саи ын қатерлі, бірақ табысты

технологиялардың дамуы жылдамдаи түседі.

Иә, климаттың өзгеруі екі дүниежүзідік соғыс секілді кесірін

тигізуі мүмкін. 1914–1918 жылдар және 1939–1945 жылдар

аралығында технологиялық даму екпіні күрт өскен еді, себебі

жаппаи соғысқа кіріскен елдер сақтық пен экономиканы ысырып

қои ып, қиял-ғажаи ып және қолжетпес жобаларға үлкен қаржы

жұмсады. Бұл жобалардың көпшілігінің жолы болмады, алаи да

кеи бірі танкілер, радарлар, улағыш газдар, жоғары дыбысты

реактивті ұшақтар, құрлықаралық зымырандар мен ядролық

бомбалар ои лап тапты. Климаттық өзгерістерге ұшыраған

мемлекеттер де технологиялық тәуекелдерге бел буған қалпында,

қиындықтан осы қадам арқылы құтыламыз деп үміттенетін

болар. Жасанды интеллект пен биоинженерия туралы

адамзаттың күдігі негізді. Қауіпті технологияларға деген

тыи ымдар бар деп сенетін шығарсыз. Ендеше, өзіңізден:

«Климаттық өзгерістердің кесірінен азық таусылып, қалалар су

астында қалып, жүз миллиондаған босқын босып кеткен кезде де,

осы тыи ым сақтала бере ме?» – деп сұрап көріңіз.

Технологиялық апаттар жаһандық шиеленісті ұлғаи тып қана

қои маи , ядролық күш тепе-теңдігін шаи қалақтатып, қиямет

қаи ым тудыратын соғыстардың басталу мүмкіндігін көбеи теді.

1950 жылдардан бері қараи алпауыт мемлекеттер бірін-бірі тып-

типыл етіп құртатынын білгендіктен ғана шиеленістерден бои ын

аулақ ұстап келеді. Шабуылдаи тын және қорғанатын қарудың

жаңа түрлері құмырсқадаи қаптағанда, күш ала бастаған

технологиялық «бес қаруы саи » алпауыт елдер ешбір зауалдан

үрікпеи , дұшпанымды қырып саламын деуі мүмкін. Ал

технологиялық қауқасыз ел ядролық қарудың дәурені ақыры өтіп

бара жатыр екен, түкке жарамаи қалғанша, жарып көрсем қаи теді

деп ои лауы мүмкін. Дәстүрлі ядролық текетірес, мақсаты мол

шахмат ои ыны іспетті. Ои ыншылар кибершабуылдау мүмкіндігі

туғанда қарсыласының

фигурасын қалаи жеи ді, ал жасырын үшінші тарап кімнің аи қасты

бастағанын аңдамаи да қалатындаи етіп, пешкінің орнын

ауыстырып тастаса не болмақ, немесе AlphaZero кәдімгі

шахматтан ядролық шахматқа көшкенде қаи теміз?

Әртүрлі мәселелер біріккенде жағдаи ды тіпті ушықтырып

жіберетіні секілді, бір мәселені шешуге қажет ықыласты өзге

саладағы мәселелер жои ып жіберуі мүмкін. Қарулы бәсекелестікке

әбден шырмалған мемлекеттер жасанды интеллектіні дамытуды

шектеуге келісе қоюы екіталаи , ал бәсекелес елдердің

технологиялық жетістіктерінен басып озу үшін барын салған

мемлекеттерге климаттың өзгеруіне қатысты жалпы жоспарды

жасау қиынға соғады. Әзірге әлем бір-бірімен жарысқан

мемлекеттерге бөлінген қалпында қала береді. Ал бір мезетте үш

бірдеи қауіптің алдын алу өте күрделі, тіпті біреуінің өзін шеше

алмасақ, оның соңы апатқа бастаи ды.

Әлемді шарпыған ұлтшылдықтың лебі бізді 1939 немесе

1914 жылдарға кері әкете қои мас. Адамзатқа жаһандық қауіпті

үи е салған технология көп жағдаи ды өзгертті. Ешбір ел бұл

қауіппен жападан-жалғыз күресе алмаи ды. Ортақ жау – жаңа

біртектілікті қалыптастыруға ынталандырады. Қазір адам

баласында ортақ үш жау бар – ядролық қатер, климаттың өзгеруі,

техникалық қауіп. Осы ортақ қатерлерге қарамастан адамдар

ерекше ұлттық мүддесін басқалардан жоғары қоя берсе, оның

ақыры 1914 немесе 1939 жылдардан да апатты болмақ.

Ең бір үздік жол Еуроодақтың конституция жобасында нақты

көрсетілген. Онда: «Ұлттық өзгешелік пен тарихымызды мақтан

тұта отырып, Еуропа халықтары баи ырғы алауыздығын ұмытып,

одан әрі біріге түсіп, ортақ тағдыр жасамақшы»

, – деген. Бұл

барлық ұлттық біртектіліктің көзін құрту, жергілікті

дәстүрлерден толық бас тарту, адамзатты сұрғылт бұқараға

аи налдыру деген сөз емес. Патриотизмнің барлық өрнегін жаппаи

жоққа шығаруға да жатпаи ды. Керісінше, тұтас құрлықты қорғар

әскери және экономикалық қалқан жасап алған Еуроодақ

Фландрия, Ломбардия, Каталония мен Шотландиядағы

патриоттық реңкті жақсартқан сияқты. Неміс басқыншылығынан

қорықпағанда немесе жаһандық жылыну мен жаһандық

корпорациялармен күресте еуропалық ортақ маи данға арқа

сүи егенде, тәуелсіз

Шотландия немесе Каталонияны құру идеясы тартымдырақ

көрінеді.

Сондықтан Еуропа ұлтшылдары өте жаи барақат. Ұлттық

мемлекеттерге қаи та ораламыз деген аз-маз әңгімеге қарамастан,

осы идея үшін жан беріп, жан алатын еуропалықтардың қатары

сиреген. Шотландтықтар Лондонның құшағынан Уильям Уолленс

пен Роберт Брюстің уақытында шығуға ұмтылғанда, ол үшін

қалың қол жасақтауы керек еді. Ал 2014 жылғы шотланд

референдумында тірі пенденің қаны төгілген жоқ, ал келесі жолы

шотландтықтар тәуелсіздік аламыз деп дауыс бере қалса,

Баннокберндегідеи қанды қырғынға ұшырауы да екіталаи .

Испаниядан бөлінуге ұмтылған каталондықтардың арманы

аздаған қарсылыққа тап болды, оның өзінде де ол қарсылықта

1939 немесе 1914 жылы Барселона кешіп өткен қанды

қырғынның жұқанасы да жоқ.

Әлемнің өзге елдері еуропалықтардың мысалынан үлгі алады

деп үміттенсек керек. Тіпті тұтасқан ғаламшарымызда ұрпақтан-

ұрпаққа ерекше міндеттеме жүктеи тін, әрбір ұлттың

аи ырықшалығын дәріптеи тін патриотизмнің әр түріне орын

табылады. Солаи бола тұра тірі қалғымыз және өркендегіміз

келсе, сол патриотизмді жаһандық қауымдастықтың алдындағы

міндеттермен толықтырудан өзге амалымыз жоқ. Адам отбасына,

ортасына, кәсібіне, ұлтына адал бола алады, адал болуға міндетті

де. Осы тізімге адамзат пен жер шарын неге қоспасқа? Иә,

мақсаттары сан алуан адамдар шекісіп те алар. Өмір сүру оңаи деп

кім аи тты? Мұны да еңсерерміз.

Баи ырғы дәуірлерде жергілікті ру-таи палардың шегінен асып

кеткен мәселелер мен мүмкіндіктер көбеи ген сәтте, көмекке

жалпыұлттық тұтастық қана келетінін ұқты да, таи палар

ұлттарға бірікті. Ежелгі ру-таи палар кезіккен мәселе ХХІ

ғасырдағы халықтардың да алдынан кесе-көлденең шықты:

дәуірдің барынша маңызды мәселелерін шешкіміз келсе, ұлтқа

бірігу көмектеспеи ді екен. Ұлттық институттар теңдессіз

жаһандық мәселелерді шеше алмаи тындықтан, ендігіде

жаһандық жаңа біртектілік қажет. Бізде қазір жаһандық экология,

жаһандық экономика, жаһандық ғылым да бар, сөи те тұра, ұлттық

саясатқа тас кенедеи қадалып алдық. Бұл сәи кессіздік негізгі

мәселелерімізді саяси жүи еміздің шешуіне мүмкіндік бермеи ді.

Тиімді саясат болуы үшін біз не экология, не экономика

ғылымның дамуын жаһансыздандыруымыз керек немесе

саясатты жаһандық етеміз. Экология мен ғылымның дамуын

жаһансыздандыра алмаи тындықтан, ал экономиканы

жаһансыздандыру қолымыздан келмеи тіндіктен, ең дұрыс шешім,

әрине, саясатты жаһандандыру.

Жаһандану мен патриоттықтың арасында қарама-қаи шылық

жоқ. Патриотизм дегеніміз – шетелдіктерді жек көру емес қои .

Патриотизм – отандастарыңа қамқор болу. Ал XXI ғасырда

отандастарыңның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін

шетелдіктермен жұмыла жұмыс істеуің керек. Яғни жақсы

ұлтшылдар енді жаһанданушыларға аи налуға тиіс.

Жоқ, бұл «жаһандық үкімет құраи ық» деген бос аи қаи , күмәнді

қиял емес. Дұрысы, саясатты жаһандандыру – мемлекеттің, тіпті

қаланың ішіндегі саяси үдерістер жаһандық мәселелер мен

мүдделерге көбірек бет бұруы керек деген сөз. Кезекті саи лау

уақыты жетіп, саясаткерлер дауысыңды маған бер деп жалынып-

жалпаи ып тұрғанда, оларға төрт сауал қои ыңыз: Саи лана

қалсаңыз, ядролық соғыстың қаупін азаи ту үшін не істеи сіз?

Климат өзгеруі қаупін азаи ту үшін нендеи қадамдар жасаи сыз?

Жасанды интеллект немесе биоинженерия секілді жои қын

технологияларды реттеу үшін не ұсынасыз? 2040 жылғы әлемді

көзіңізге қалаи елестетесіз? Ең қорқынышты сценарии қалаи

өрбімек, жақсы сценарии ше?

Егер кеи бір саясаткерлер бұл сауалдардың баи ыбына бармаса,

тек қана өткеннің жырын қаузаи берсе, демек, болашақтың

тиянақты келбетін сала алмағаны, ондаи саясаткерлерге

дауысыңызды бермеи -ақ қои ыңыз.

Өкінішке қараи , саясаткерлердің көпшілігі ұлттық тар мүддеге

шырмаи баи ланғандықтан, жаһандық әріптестікке қарсы

шығады. Ендеше, әлемді біріктіреді деп сеніп, адамзаттың діни

дәстүріне арқа сүи есек не болмақ? Жүздеген жыл бұрын

христиандық немесе ислам секілді діндер жергілікті деңгеи де

емес, жаһандық ауқымда сөз таратты, олар қандаи да бір ұлттың

күресіне бои ламады, өмірдің мәнін іздеуге талпынды. Дәстүрлі

діндер әлі де өзекті ме? Олар әлемді қалыптастыруға жарамды ма,

әлде заманауи мемлекеттер біздің заманымыздың жүи есін

өзгертті ме? Экономика, технология өткеніміздің жарамсыз

жәдігерлері ғана болып қалды ма?





Дін

Құдай ұлтқа қызмет етеді

Не заманауи идеология, не ғылыми тәжірибелер, не ұлттық

үкімет – ешқаи сысы да осы уақытқа деи ін адамзат болашағының

нанымды беи несін көрсете алған жоқ. Бұл беи не адамзаттың діни

дәстүрінің қои науында тығылып қалған жоқ па?

Сұрақтарымыздың жауабы Библия, Құран немесе Веда

парақтарының арасында адасып жүр ме екен?

Дінге сенбеи тін адамдар бұл ои ға мысқылдап немесе қауіптене

қараи тын болар. Иә, орта ғасырларда киелі жазбаларға үміт

артқан-ақ шығар, жасанды интеллект, жаһандық жылыну және

киберсоғыс дәуірінде ол бізге темірқазық бола алар ма? Дінге

сенбеи тіндердің қатары сирек. Миллиардтаған адам әлі күнге

эволюция теориясына қарағанда Құран мен Библиядағы сөзге

ұи иды; Құрама Штаттар, Түркия, Үндістан секілді елдерде діни

қозғалыстар саясатқа кәдімгідеи ықпал етеді; Нигериядан бастап

Филлипинге деи інгі жер шарындағы бірнеше мемлекетте діни

қаи шылықтар әртүрлі шиеленістерге ұрындырады.

Сонымен, христиандық, ислам, индуизм секілді діндер қазір

қаншалықты өзекті? Алдымыздан қарсы алған мәселелерді шешіп

беруге бұл діндердің қауқары жете ме? ХХІ ғасырдағы дәстүрлі

діндердің рөлін ұғу үшін мына үш мәселені аи ыра білуіміз керек:

1. Техникалық мәселелер. Мысалы, жаһандық жылынудан соң,

жері қуаң шөлеи тке аи налған елдердің шаруалары

құрғақшылықпен қалаи күресіп жүр?

2. Саяси мәселелер. Жаһандық жылыну қаупінен құтылу үшін

үкімет, ең алдымен, қандаи шара қолдануы керек?

3. Біртектіліктің мәселесі. Аи даладағы шаруаның мәселесіне

басымды қатыруға міндеттімін бе, болмаса отандастарым мен

таи паластарымның ғана қиындығына жанұшыра

жәрдемдескенім дұрыс па?

Дәстүрлі діндер техникалық және саяси мәселелерді шешуде

қауқарсыз екенін келесі сөзімізде аи тып өтеміз. Екінші жағынан,

біртектіліктің мәселесін шешуде діндерден оңтаи лы құрал да жоқ.

Көп жағдаи да мәселенің шешімін табудың орнына, дін

қиындықтың бір бөлігіне аи налып кете қоятынын да ұмытпау

керек.

   

   

Жаңа тарихқа деи інгі кезеңде дін ауыл шаруашылығы секілді

дүниеауи саладағы техникалық мәселелерді шешуге жауапты еді.

Діни күнтізбелер дихан қашан жер жыртып, қаи уақытта егінді

орып алу керегін нақтыласа, ғибадатханалардағы салт-

жоралғылар жауын шақырып, егінді зиянкестерден қорғады.

Шегіртке қаптап немесе құрғақшылықтан егін бітік шықпаи , ауыл

шаруашылығы дағдарып қалса, шаруалар дін қызметкерлері

арқылы Құдаи ға жалынып-жалбарынды. Медицина да діннің

құшағынан шыққан емес. Кез келген паи ғамбар, гуру немесе

бақсының әрқаи сысы емші болды. Мысалы, Иса көп уақытын

ауруды емдеуге, соқырдың көзін шырадаи ашуға, мақауды

сөи летуге, жындыны сауықтыруға арнады. Ежелгі Мысырда да,

ортағасырлық Еуропада да, қаи да өмір сүрсеңіз де ауру меңдесе,

дәрігерге емес, сиқыршыға; ауруханаға емес, ғибадатханаға тәу

етуге барар едіңіз.

Бүгін дін қызметкері мен сиқыршыларға қарағанда, биологтар

мен хирургтардың жұлдызы жоғары. Қазіргі Египедтің егістігіне

шегіртке қаптаса, иә, олар Аллаға жалбарынады: «Неге Құдаи дан

сұрамасқа?». Сөи те тұра, бидаи сұрыптарының зиянкестеріне

қарсы мықты пестицидтерді ои лап табуы үшін химиктерге,

этномологтарға, генетиктерге өтініш аи туды да естен

шығармаи ды. Діндар индустың баласына қызылша қаптап кетсе,

Дханвантариге дұға жасап, жергілікті ғибадатханаға гүл мен тәтті

апарып қояды. Алдымен науқас сәбиін жақын маңдағы ауруханаға

жеткізіп, дәрігерлердің қолына тапсыруды ұмытпаи ды. Діндегі

емшілердің соңғы бекінісі – психикалық аурулардың өзі

ақырындап ғалымдардың қолына өткен. Жынтанудың орнын

неврология, жын шығарудың орнын күи зелістен емдеи тін дәрі-

дәрмек алмастырған.

Ғылымның сөзсіз жеңіске жеткені сондаи , біздің дін туралы

көзқарасымыздың өзі өзгерген. Дінді ауыл шаруашылығымен не

болмаса медицинамен баи ланыстырмаи мыз. Қазір тіпті жанкешті

діндарлардың өзі жаппаи ұмытшақ ауруына душар болып,

дәстүрлі діндер бір замандарда осы салаларға үстемдік еткенін

естен шығарып жіберуге тырысады. «Иә, мамандар мен

дәрігерлерге қаралып жүрмін, онда тұрған не бар екен?» – деи ді

жанкешті діндарлар: «Бұл ештеңені жоққа шығармаи ды. Діннің

ауыл шаруашылығы мен медицинаға үш қаи наса сорпасы қосыла

ма?».

Турасын аи таи ықшы: ауыл шаруашылығы мен медицинада

ештеңе өндіре алмаған соң, дәстүрлі діндер осы саладағы

үстемдігінен аи ырылып қалды. Дін қызметкерлері мен гурулар

жауынды да шақыра алмаи тын, сәуегеи лік те жасау қолынан

келмеи тін, сиқыр туралы сөи леудің өзі артық: олардың таланты

басқа еді. Олар түсіндіріп берудің хас шеберлері болатын. Дін

қызметкері – жауын-шашын шақыратын немесе құрғақшылықты

жоятын адам емес. Дін қызметкері дегеніміз – егіннің бітік

шықпауына жауын неге көмектеспегенін, тілек-дұғаларымызды

орындамаса да Құдаи ға неліктен сене беруіміз керек екенін

тәптіштеп түсіндіріп беретін жан.

Ғалымдармен бәсекеге түскенде, дәл осы түсіндіріп беру

таланты діни көсемдердің өзіне қарсы қару болады. Себебі

ғалымдар да жауабы жоқ сұрақтарды қалаи аи налып өтіп кетуді,

дәлелдерді өзінің ыңғаи ына паи далануды жақсы меңгерген.

Ғалымдардың діндарлардан аи ырмашылығы, олар жеңілгенін

мои ындап, басқа тәсілді баи қап көру керегін баяғыда түсінген. Дін

қызметкерлері мен гурулар ақталу өнерін жетілдіріп жатқанда,

ғалымдар ең үздік сұрыпты алу үшін, ең жақсы дәріні жасау үшін

ерінбеи -жалықпаи үи реніп жүргені сондықтан. Ғасырлардың өне

бои ында бұл аи ырмашылықты тіпті тақуа діндарлар да аңғара

бастады, себебі техникалық салаларда діннің мәртебесі кеми

түскен еді. Соның салдарынан күллі әлем бір өркениетке аи нала

бастады. Нәтижелі дүниені кім мои ындамасын?

      

Қызылша ауруын емдеу секілді техникалық сауалдарға ғылым

нақты жауап бере алғанымен, саясатқа келгенде олардың пікірі

қақ жарылады. Жаһандық жылынудың қаупін бәрі

мои ындағанымен, бұл қауіпке қандаи оңтаи лы экономикалық

әсер туғызу керек деген мәселеде келісімге ешкім келе алмаи ды.

Алаи да бұл мәселені дәстүрлі діндер жіліктеп береді деген сөз

емес. Ежелгі киелі жазбалар заманауи экономикаға жақсы

нұсқаулық бола алмаи ды, ал, мәселен, капиталистер мен

социалистердің басты қаи шылығы – дәстүрлі діндер арасындағы

дүрдараздыққа ұқсамаи ды.

Иә, Израиль мен Иран секілді елдерде раввиндер мен аятоллалар

үкіметтің экономикалық саясатына тікелеи әсер ете береді, тіпті

АҚШ пен Бразилия секілді заи ырлы мемлекеттердің өзінде салық

салудан бастап экологиялық нормаларға деи інгі мәселелерде

қоғамдық пікірге діни көсемдер ықпал ете алады. Алаи да

зерделеи қарасақ, заманауи ғылыми теориялар үшін дәстүрлі

діндер екінші кезектегі маңызға ие екен. Аятолла Хомеи ни Иран

экономикасы туралы әлдебір шешім қабылдағысы келсе,

Құраннан жауап таба алмаи ды, себебі VІІ ғасырдағы арабтардың

жаһандық қаржы нарығы, қазіргі заманғы индустриялық

экономиканың мүмкіндіктері мен мәселелері туралы білімі

мардымсыз еді. Сондықтан ол және оның көмекшілері жауап табу

үшін Карл Маркске, Милтон Фридманға, Фридрих Хаи екке және

заманауи экономика ғылымына жүгінуіне тура келеді. Паи ыздық

мөлшерлемені көтеру, салықты төмендету, мемлекеттік

монополияларды жекешелендіру, халықаралық тарифтік

келісімдерге қол қою туралы шешім шығарып болған соң,

Хомеи ни діни мәртебесін паи даланып, Құранның қандаи да бір

сүресінен мысал келтіру арқылы қабылданған шешімнің ғылыми

негізіне реңк беру үшін діни білімін паи даланады да, қалың

бұқараға бәрі де Алланың қалауымен жасалып жатқанын аи тып

түсіндіреді. Бірақ бұл қандаи да бір шешімді қорапқа салып ұсыну

сияқты ғои . Шииттік Иранның, сүнниттік Сауд Арабиясының,

иудеи лік Израильдің, индуистік Үндістанның, христиандық

Американың экономикалық саясатын салыстырып көрсеңіз, анау

аи тқандаи аи ырмашылық баи қамаи сыз.

ХІХ–ХХ ғасыр аралығында мұсылмандардың, иудеи лердің,

индуистердің, христиандардың ои шылдары өз заманындағы

материализмге, қатыгез капитализмге, бюрократиялық

мемлекеттің шектен тыс ынсапсыздығына қарсы шықты. Олар

қолдарына әлемді шырқ үи іретін бишік түссе, «заманның барлық

қаи ғы-қасіретін жеңіп, діни білім мен мәңгілік діни

құндылықтарға негізделген аи рықша әлеуметтік-экономикалық

мінсіз жүи е құрар едік» деп ант-су ішті. Иә, оларға бір емес,

мыңдаған мүмкіндік берілді, өз заманының экономикалық

жүи есіне енгізген жалғыз өзгертуі – оны басқа түске бояп,

шатырына алып жарты аи , крест, Давид жұлдызын немесе «ом»

белгісін қадап қои ды.

Жаңбыр шақыру секілді, экономикада да киелі жазбаларға

маңыз беруге тырысқан діншілдер тәжірибесін ұштаи түсті, бірақ

дәл осы қадамы арқылы экономикаға діннің еш қатысы жоқ

екенін көпке баи қатып алды. Хомеи ни қандаи экономикалық

саясатты таңдаса да, оның дұрыс екеніне әркез Құраннан

дәлелдер келтіреді. Сондықтан Құран мызғымас ақиқаттан

мәртебені дәлелдеудің көзіне аи налып барады. Қиын

экономикалық таңдауға тап болсаңыз, Маркс пен Хаи ектің

еңбектерін ыждағатпен оқисыз, ол кітаптар экономикалық жүи ені

тереңірек түсінуге, заттарға жаңа қырынан қарауға, ықтимал

шешімдер қабылдауға көмектеседі. Жауапты тапқан соң Құранға

үңіліп, Маркс пен Хаи ек аи тқан жауаптың дұрыс екенін дін

жолымен нанымды етіп тәпсірлеи тін мысалдарды сүрелерден

іздеи сіз. Ол жерден қандаи жауап тапқаныңыз маңызды емес,

Құранды жақсы білгеніңіз шешіміңізді негіздеи түсуге

жәрдемдеседі.

Бұл жағдаи христиандыққа да тән. Исаның аи тқандары таза

қанды коммунизмге жөн сілтесе де, христиан капиталиске де,

социалиске де оп-оңаи аи нала береді. Қиырғиқабақ соғыс кезінде

америкалық капиталистер ештеңеге мән берместен Исаның

таудағы уағызын оқып жүрді. Иә, «мұсылман экономикасы»,

«христиан экономикасы», «индуист экономикасы» деген ұғым

жоқ.

Библияда, Құранда, Ведада бірде-бір экономикалық ои болған

жоқ демеи міз, ол ои қазір өзектілігін жоғалтқанын ғана аи тамыз.

Веданы бас алмаи оқыған Махатма Ганди тәуелсіз Үндістанды

былаи елестетті: дәстүрлі кхади матасын әркім өзі тігіп алатын,

экспортқа аз шығарып, импортқа тіптен тәуелсіз болатын,

толыққанды аграрлық қауымдастықтардың жиынтығы – үнді елі.

Оның көпке ең танымал фотосуретінде мақтаны өзі иіріп отырған

сәті беи неленген, Ганди кәдімгі ұршықты үнді ұлттық

қозғалысының символына аи налдырды

. Алаи да сол заманғы

экономиканың шындығы қои үстіне бозторғаи жұмыртқалаған

заманға сәи кес келмеи тін. Сондықтан да ол арманнан бізге

жеткен бір ғана жұқана – Гандидың миллиардтаған рупиге

бағаланған, мәз-меи рам болып тұрған суреті ғана.

Заманауи экономикалық теориялардың дәстүрлі догмалардан

өзектірек болғаны сонша, діни қақтығыстарды экономикалық

себептермен тәпсірлеуге етіміз үи ренген, ал экономкалық

қақтығыстарды діннің себебінен іздеу ешкімнің ои ына де келген

емес. Мәселен, Солтүстік Ирландиядағы католиктер мен

протестанттар арасындағы бүлік таптық шиеленіс негізінде туған

деген пікір бар. Әртүрлі тарихи кездеи соқтықтарға ораи , жоғарғы

тап өкілдері протестанттар, ал төменгі тап өкілдері, негізінен,

католиктер еді. Бір қарағанда діни қақтығыстар Исаның

болмысына қатысты туып отырған сияқты көрінгенмен, бұл

баи лар мен кедеи лердің кәдімгі жаға жыртысы еді. Тағы бір

мысал: «Оңтүстік Америкадағы 1970 жылдардағы коммунист-

партизандар мен жер иеленуші-капиталистердің арасы христиан

діні мәселелеріне бола ушығып кетіп еді», – дегенге кім сенеді?

Ендеше, ХХІ ғасырдың басты мәселелерін шешуге дін қандаи

үлес қосуы мүмкін? «Адамдардың өміріндегі маңызды оқиғалар,

мысалы, оқу орны мен жұмыс орнын анықтауда, отбасын құру

таңдауын жасауда

жасанды интеллектіге шешім қабылдауға рұқсат береміз бе?»

деген мәселені қозғаи ық. Бұл туралы мұсылмандардың көзқарасы

қандаи ? Иудеи лердің ұстанымы ше? Жоқ, бұл жерде ешқандаи да

мұсылмандық немесе иудеи лік көзқарас жоқ. Адамдар бұл

мәселеде екі тарапқа бөлінеді: олар жасанды интеллектіге билік

беру керек деген ои ды жақтаи тындар және оған қарсылар.

Мұсылмандар мен иудеи лер екі тарапта да дауға араласып, сөздері

нанымды болуы үшін Құран мен Талмудтан тәпсірлер келтіре

береді.

Әрине, діни топтар кеи бір мәселелерге қатысты қатаң

ұстанымын аи тып, оны қасиетті де мәңгілік догмаға аи налдырып

та жіберетін шығар. 1970 жылдары Латын Америкасында дін

мамандары «азаттық теориясын» ои лап тауып, Исаны Че Гевараға

кәдімгідеи ұқсас етіп суреттеуін бастап кетті. Исаны жаһандық

жылынудың мәселелеріне араластыру да, қазіргі саяси

көзқарастарды діннің мәңгілік принциптеріне аи налдыра салу да

бүгінгі күні түкке тұрмаи ды.

Қазірдің өзінде осы жағдаи ды баи қауға болады. Евангелия

шіркеуіндегі кеи бір америкалық пасторлардың қиямет қаи ымды

төндіретін уағыздарында «Қоршаған ортаны қорғау туралы»

заңдарға қарсылықтар аи тылады, ал Папа Франциск қасиетті

Исаның жолын қуып, жаһандық жылынуға қарсы шығу керегін

(«Laudato si»-дің екінші кітабы оны дәлелдеи ді) әңгіме өзегіне

аи налдырып жүр

. Яғни 2070 жылдарға қараи экологиялық

ұстанымыңыз – евангелиелік пе, католиктік пе, қандаи шіркеуге

жататындығыңызға баи ланысты болады. Көмірқышқыл газын

шығаруға қатысты кез келген шектеуге евангелистердің қарсы

шығатыны аи тпаса да түсінікті, ал бұл кезде католиктер

қоршаған ортаны қорғауды Исаның өзі аи тып кеткен деп сенеді.

Аи ырмашылықты олардың автокөліктеріне қарап та аңғарасыз.

Евангелистер бензинді суша сіміретін, ірі, жол талғамаи тын

дүңкиген көліктерде зырғыса, тақуа католиктер «Жер шарын

өртесең – тозақта отқа оранасың» деген қағазды бамперіне

жапсырып алып, томпиған машинасымен кетіп бара жатады. Өз

көзқарасын дәлелдеу үшін олар бір ғана Библияның әртүрлі

бетінен дәлелдер келтіреді. Олардың бір пікірге тоқтамауына

кінәлі – Библия емес, кінәлі – жаңа ғылыми теориялар мен саяси

қозғалыстар. Демек, дін біздің дәуірдегі басты саяси дау-дамаи ды

да тоқтата алмаи ды екен. Маркс аи тқандаи : «Дін – қаудырлаған

бос қабық қана».

    

Маркс дінді экономикалық-технологиялық қуатты күшті

жасыратын қарапаи ым қондырғы деп есептеді. Ислам, индуизм,

христиандық заманауи экономикалық құрылғының әсем әшекеи і

болса-дағы, адамдардың көпшілігі осы әшекеи ге қол созады, ал

адамдардың біртектілігі шешуші тарихи күш болып есептеледі.

Адамның күші бұқаралық әріптестікке тәуелді, барлық бұқаралық

біртектілік ғылыми деректерге емес, тіпті экономикалық

мұқтаждыққа да емес, ои дан шығарылған тарихқа негізделген.

ХХІ ғасырда адамдардың иудеи лер мен мұсылмандар, орыстар мен

поляктар болып бөлінуі әлі де діни аңыздардың ықпалына

тәуелділігінен басталады. Нацистер мен коммунистердің нәсіл

мен тап арқылы адамзаттың біртектілігін ғылыми тұрғыдан

анықтауға тырысуы – қауіпті, жалған ғылым болып шықты, сол

уақыттан бері ғалымдар адамның «табиғи» біртектілігіне

қатысты кез келген анықтамадан үзілді-кесілді бас тартты.

ХХІ ғасырдағы дін қызметкері жауын жаудырмаи ды, ауруды

емдемеи ді, бомба жасамаи ды – алаи да «біз» бен «жаттың» кім

екенін таразылап, кімді емдеп, кімді бомбалау керегін анықтаи ды.

Алдыңғы сөзімізде аи тып өткендеи , шииттік Иранның, сүнниттік

Сауд Арабиясының, иудеи лік Израильдің іс жүзінде бәлендеи

аи ырмашылығы жоқ. Олардың бәрі де бюрократиялық ұлттық

мемлекеттер, бәрі де – кеи бірі күштірек, кеи бірі әлсіздеу

капиталистік саясатты ұстанады, бәрі де балаларына

полиомелитке қарсы екпе егеді, бомба жасаи ды деп химиктер мен

физиктерге сенім артады. Шииттік бюрократия, сүнниттік

капитализм немесе иудеи лік физика деген ешқандаи да ұғым жоқ.

Ендеше, адамдардың қандаи да бір адамзаттық ру-таи паға құлаи

беріліп, келесісіне қырын қарауы үшін не істеуге болады?

Адамзаттың құмда жоғалған жолдарының аи қын шекараларын

қаи та сызып шығуы үшін, негізінен, діндер, салт, жоралғы,

рәсімдерді қолданады. Шииттер, сүнниттер, ортадоксалды

иудеи лер әртүрлі киім киеді, әртүрлі дұға оқиды, әртүрлі

тыи ымдарды ұстанады. Бұл әртүрлі діни дәстүрлер күнделікті

өмірдің сәнін кіргізіп, халықты адамгершілік пен меи ірімге

шақырады. Азаншының әсем әуені күніне бес рет базардың,

кеңселер мен фабрикалардың у-шуынан аса естіліп,

мұсылмандарды дүниеауи істерден мои ын бұрып, мәңгілік

ақиқатқа ұмтылуға үндеи ді. Олардың индуист көршілері

мантрасын қаи талап, пуджи жоралғысын орындауы арқылы

ақиқатқа ұмтылады. Әр аптаның жексенбісінде кешкісін, шаттық,

ризашылық, бірлік үшін иудеи лер кешкі дастарқан басына

жиналып, аи рықша тағамға қол созады. Екі күн өткен соң,

жексенбінің таңында христиандық евангелиелік хор

миллиондаған христианның жүрегін әнмен тазалап,

қауымдастықтың сенім мен махаббат жібін нығаи та түседі.

Кеи бір діни дәстүрлер әлемді жамандыққа, адамдарды жауыз

және рақымсыз болуға итермелеи ді. Әи елдерді жек көруді немесе

касталық кемсітуді діннің қолдап-қорғаштауын ештеңемен де

ақтап алмаи сың ғои . Меи лі, таңғажаи ып немесе жиіркенішті

болсын, діндердің дәстүрі адамдарды біріктіріп, сөи те тұра,

оларды көршілерінен ерекшелеп алады. Сырт қарағанда,

адамдарды бөліп-жаратын діни қаи шылықтар түкке тұрмаи тын

жерден басталады, Фреи д мұны адамзаттың «болмашы

аи ырмашылықтар нарцизимі» деп мысқылдаған болатын

Алаи да тарих пен саясатта болмашы аи ырмашылықтардың

маңызы зор. Осылаи ша, сіз гомосексуал немесе лесбиан болсаңыз,

Израильде, Иран мен Сауд Арабиясында – қаи сы елде өмір

сүрсеңіз де, бір аяғыңыз жерде, бір аяғыңыздың көрде тұрғаны.

Израильде ЛГБТ-ні заң аясында қорғаи ды, тіпті екі әи елдің

некесін заңдастыратын раввиндерді табуға болады. Иранда

гомосексуалдар мен лесбиандарды жүи елі түрде аңдып, кеи

жағдаи да өлім жазасына кеседі. Сауд Арабиясында 2018 жылға

деи ін лесбиан көлік те жүргізе алмаи тын, себебі олар әи елдер еді,

ал әи елдер өзінің лесбиан екенін мои ындауы былаи тұрыпты,

көлік жүргізуге құқығы болмаған.

Дәстүрлі діннің ықпалы мен маңызын сақтаудың ең аи рықша

үлгісін Жапониядан көруге болады. 1853 жылы америкалық флот

жапон елінің есігін сол заманның әлеміне күштеп ашқызды. Оған

бас шұлғыған Жапония мемлекеті елді жаңғыртудың жедел

қамына кірісті. Бірнеше

жыл өткенде ғылымға, капитализмге, жаңа әскери технологияға

сүи енген қуатты бюрократиялық елге аи налды да, Қытаи мен

Ресеи ді күи рете жеңіп, Таи вань мен Кореяны басып алып,

ақырында Перл-Харборда америкалық флотты су түбіне итере

салып, Қиыр Шығыстағы Еуропа империяларының күлін көкке

ұшырды. Жапония Батысқа көзсіз еліктеген жоқ. Ол жапонның

біртектілігін сақтауға тырысты, ал жапон азаматтары қаи дағы

жоқ жаһандық қоғамдастыққа, жаңғыртуға, ғылымға емес,

Жапонияға адалдық антын берген еді.

Осы мақсат жолында Жапония ежелгі діні – синтоға жүгініп, оны

жапон біртектілігінің іргетасы етіп алды. Шынын аи тқанда,

Жапон мемлекеті синтоизмді қаи тадан жасап шықты. Дәстүрлі

синтоизм түрлі құдаи лар, әруақтар мен елестердің анемистік

қои ыртпағы болатын, кез келген ауыл немесе ғибадатхананың

сүи ікті әруақтары мен жергілікті салт-жоралғылары бар еді. ХІХ

ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Жапон мемлекеті

синтоизмнің ресми нұсқасын жасап, одан жергілікті салт-

жоралғыларды алып тастады. «Мемлекеттік синтоизм» жапон

элитасының ұлт пен нәсіл туралы Еуропа империалистерінен

таңдап алған жаңа заманғы идеялармен толықтырылды.

Буддизмнің, конфуции ліктің, самураи лардың феодалдық

этикасының мемлекетке адал болуға септігі тиетін кез келген

элементі осы қои ыртпаққа араласты. Мұның ұшар басындағы ең

биік принцип – жапон императорына сөзсіз бас ұру мінезі жатты.

Ол Күн тәңірі Аматэрасаның ұлы болғандықтан, Құдаи -патша

кеи піндегі жан еді

Бір қарағанда ескі мен жаңаның ақылға қонбаи тын

қои ыртпағын жаңғырудың жедел жолына түскен мемлекеттің

орынсыз таңдауы секілді. Құдаи -патша? Анимистикалық

әруақтар? Феодалдық этика? Жаңа заманғы индустриялық

державаға емес, неолиттік көсемдікке көбірек ұқсаи тын сияқты.

Ертегідегідеи бәрінің ораи ы келе қалды. Өте жедел жаңғырған

жапондар мемлекетіне де жанкештілікпен адал бола білді.

«Мемлекеттік синтоизмнің» ең белгілі символы деуге тұрарлық,

дәлдігі жоғары, жылдам зымыранды жасап, қолданған алғашқы

держава екенінен шығады. АҚШ «ақылды бомбаны» жасардан

ондаған жыл бұрын, нацистік Германия V–2 зымыранының

нұсқасына енді кірісіп жатқанда, Жапония дәлдігі жоғары

зымыранмен Одақтастардың кемелерін суға батырып тастаған

еді. Қанатты бомбаларды камикадзе-жанкештілер басқаратын.

Заманауи дәлдігі жоғары оқ-дәрілер компьютерлердің көмегімен

басқарылса, камикадзелер қаи тып келетін жолы жабық сапардың

жарылғыш заттар толы ұшағына отыратын. Өлімге қаи мықпаи

бас тігу – мемлекеттік синтоизмнің негізі. Бұл дінде құрбан болу

ұлтқа адалдық болып есептелетін. Иә, камикадзелер алдыңғы

қатарлы технологиялар мен жаңа заманғы діни идеологияның

қосындысынан паи да болған еді

Саналы түрде ме, жоқ па, көптеген үкімет бүгін жапон

мысалынан үлгі алады. Олар ұлттық біртектіліктің ерекшелігін

сақтау үшін заманының құрылымы мен әмбебап құралдарын

қабылдаи отырып, дәстүрлі діндерге арқа сүи еи ді. Жапониядағы

синтоизмнің рөлін Ресеи де православ діні, Польшада католиктік,

Иранда шииттік ислам, Сауд Арабиясында уахабизм, Израильде

иудаизм иеленген. Діннің көнелігіне қарамастан, қиялға сәл ерік

беріп, жаңа түсініктермен толықтырса, ол сенім ең күрделі деген

заманауи институттармен және үздік технологиялық

құралдармен үи лесе кетеді.

Ұлттың біртектілігін нығаи ту үшін мемлекет кеи бір

жағдаи ларда мүлдем жаңа дін ои лап табуы да ғажап емес. Оның

аи рықша мысалын Жапонияның бұрынғы отары, бүгінгі

Солтүстік Кореяның мысалынан аи қын аңғарамыз.

Солтүстікореялық режим азаматтарын чучхе деп аталатын

жанкешті мемлекеттік дінге нандыруда. Бұл марксизм-

ленинизмнің, ежелгі кореи дің кеи бір дәстүрлерінің, «кореи

нәсілі – таза қанды ұлт» деген сенімнің, Ким Ир Сеннің отбасын

Құдаи ға теңдестірудің араласқан қои ыртпағынан туған жаңа дін.

Иә, «Кимнің ұрпақтары – Күн тәңірдің балалары» деп ешкім аттан

салмаса да, бұрнағы тарихында баи ырғы тәңірлерінің бірде-біріне

дәл осы отбасы мүшелеріне табынғандаи ешкім бас ұрмаған

шығар. Жапон империясы түптің түбінде тізе бүккенін ұмытпаған

солтүстіккореялықтар «чучхе діні жасаған киелі қои ыртпаққа

ядорлық бомбаны да араластыру керек» деген сөздің шетін ұдаи ы

қылтита қояды. «Бұл да үлкен құрбандықтарды талап ететін

киелі борыш»

, – деи ді олар.

   

Технологиялар қалаи дамыса да, діни біртектілік пен салт-

жоралғыларға қатысты пікірталастар жаңа технологияларды

қолдануға ықпал ете береді. Тіпті жаһандық дау-дамаи тудыруға

да шамасы жетеді. Ортағасырлық мәтіндердегі діни тартыстарды

шешу үшін ең озық ядролық зымырандар мен кибербомбаларды

неге қолданбасқа? Адамзаттың мүмкіндігі бұқараның

ниеттестігіне тәуелді болып тұрған сәтте, ал бұқараның

ниеттестігі ортақ аңыздарға деген сенімге баи ланысты болғанда,

дін, салт-жоралғылар маңызын жоғалтпаи ды.

Мұның барлығы да дәстүрлі діндерді адамзаттың мәселесін

шешу жолына емес, мәселенің нақ өзіне аи налдырып жібергені

өкінішті. Ұлттық біртектілікті нығаи та алатындықтан, діннің

саяси ықпалы өте зор, оның тіпті үшінші дүниежүзілік соғыс өртін

тұтатып жіберуге де қауқары жетеді. ХХІ ғасырдағы жаһандық

мәселелерді шиеленістірудің емес, шешудің мәселесі туындағанда

діннің шамасы көп нәрсеге жетпеи тін секілді. Дәстүрлі діндердің

көпшілігі жалпыадамзаттық құндылықтарды насихаттап,

ғаламдық маңызға ие болғысы келгенімен, олар қазір бар

болғаны ұлтшылдықтың қолбаласы секілді зыр жүгіре жұмыс

істеи ді: Солтүстік Кореядағы, Ресеи дегі, Ирандағы немесе

Израильдегі мысалды өзіңіз де білесіз. Ұлттық әркелкілікті

жоюда, ядролық қауіптің жаһандық шешімін табуда, экологиялық

қатерлерге қарсы тұруда, технологиялық ои ранды жеңуде

олардың әлі де кедергі келтіріп отырғаны сондықтан.

Жаһандық жылыну мен ядролық қару туралы әңгіме бастала

қалса, шииттік Иранның діндарлары бұл мәселеге Иранның тар

көзқарасымен қараи ды, израильдік раввиндер Израиль үшін не

жақсы екенін ои лануға үгіттеи ді, православ дін қызметкерлері ең

әуелі Ресеи дің мүддесін ұмытпау керегін шегелеи ді. Әр халық

былаи ои лаи ды: «Біз Құдаи дың өзі таңдаған ұлтпыз, біздің ұлтқа

не қолаи лы – Құдаи да соны қолдаи ды». Иә, шектен шыққан

ұлтшылдықтан бас тартып, әмбебап көзқарасты ұстанатын діни

кемеңгерлер де бар. Ондаи кемеңгерлердің саяси ықпалы аз

болғанына күи інесің.

Сонымен, бүгінгі адам жартас пен тау-тас арасында жалтақтап

тұр. Қазіргі адамзаттық өркениет біреу: ядролық қатер,

экологиялық апат, технологиялық қауіп мәселелерін жаһандық

деңгеи де ғана шеше аламыз. Екінші жағынан, ұлтшылдық пен дін

адамзат өркениетін әлі күнге екі бөлек, негізінен, дұшпан

тараптарға бөліп-жарған. Жаһандық мәселелер мен жергілікті

біртектіліктің қаи шылығы әлемдегі ең алып

мультикультуралистік тәжірибе – Еуроодақты да дағдартып

тастаған. Әмбебап либералдық құндылықтар негізінде құрылған

Еуроодақ иммиграция және біртектіліктің ортасында қалып, тепе-

теңдік жои ылса, ынтымақтың көбесі сөгілудің алдында тұр.





Иммиграция

Кейбір мəдениет өзгелерден озық болуы мүмкін

Жаһандану жер шарындағы мәдени ерекшеліктерді анағұрлым

азаи тып қана қои маи , жатжұрттықтардың аралас-құраластығын

арттырып, соның нәтижесінде халық келесі бір халықтың кеи бір

қылығына қаи ран қалып, бір-біріне наразы бола түсті. Бүгінгі

Британия мен бүгінгі Үндістанға қарағанда, англосаксондық

Англия мен үндінің Пала империясының арасында аи ырмашылық

жер мен көктеи еді. Бірақ мынаны ұмытпаи ық: ұлы Альфредтің ел

басқарған кезеңінде British Airways Дели мен Лондон аралығында

тікелеи реи стер жасаған жоқ.

Қазір көптеген адам жұмыс іздеп, бас амандығын ои лап, жарқын

болашақты аңсап шекара асып жатқандықтан, жатжұрттықтарға

қарсы тұру, оларды сіңіріп алу немесе қуып жіберу мәселесі

баи ырғы дәуірлерде қалыптасқан ұжымдық біртектілік пен саяси

жүи елердің дағдарысын тудырды. Бұл мәселе Еуропада өте өзекті.

Еуропалық одақ француз, неміс, испан және гректердің

арасындағы мәдени аи ырмашылықты еңсереміз деген асқақ

мақсатпен құрылған еді. Ал енді еуропалықтар және Африка мен

Таяу Шығыстағы мигранттар арасындағы мәдени

аи ырмашылықты еңсере алмағандықтан, бұл одақ ыдыруы

мүмкін. Өркендеген мультикультуралистік жүи ені құру идеясы, ең

алдымен, балға үи мелеген арадаи мигранттардың назарын

аударғаны қызық. Сириялықтар Сауд Арабиясына, Иранға,

Ресеи ге, Жапонияға емес, Германияға көшкісі келеді. Оның себебі

– Германия басқаларға қарағанда жақынырақ әрі ауқатты ел

болғандығынан емес, иммигранттарды қабылдау мен

орналастыруда Германияның өзгелерге қарағанда тәжірибесі

молырақ.

Босқындар мен иммигранттардың құмырсқадаи қаптаған

толқыны еуропалықтар арасында кәрі құрлықтың болашағы мен

біртектілігі жаи лы қызу пікірталастар тудырып жүр. Кеи бір

еуропалықтар құрлықтың қақпасын тарс бекітуді талап етеді.

Кәрі құрлық тұрғындары мультикультурализм мен төзімділіктің

еуропалық идеалдарынан бас тарта ма, әлде қауіптің алдын алу

үшін парасатты шешім қабылдаи ма? Иммигранттарға есікті

аи қара ашу керек деи тін де тұрғындар бар. Олар еуропалық

негізгі құндылықтарға адал ма, не болмаса еуропалық жобаға

орындалмас үміт артқаны үшін ақырында кінәлі болып қала ма?

Иммиграция туралы осындаи пікірталастар, бірі екіншісінің сөзіне

құлақ аспаи тын бажылдақ аи қаи ға ұласып кетеді. Мәселенің

мәніне бои лау үшін иммиграцияны үш негізгі шартпен келісімге

келу деп қарастыраи ық.

1-ШАРТ. Қабылдаушы ел иммигранттарға есігін ашады.

2-ШАРТ. Иммигранттар өздерінің дәстүрлі нормалары мен

құндылықтарынан бас тартуына тура келсе де, қабылдаушы

елдің, ең болмағанда, негізгі нормалары мен құндылықтарын

қабыл алады.

3-ШАРТ. Иммигранттар жеткілікті деңгеи де ассимиляцияланған

кезде, олар қабылдаушы мемлекеттің толыққанды және

теңқұқықты мүшесіне аи налады. «Олар» «біз» болады.

Мағынасына қатысты осы үш шарт үш бөлек пікірталасқа

сүи реи ді. Төртінші пікірталас шарттардың орындалуына қатысты

туындаи ды. Адамдар иммиграция туралы пікірталасқа түскен

кезде осы төрт пікірталасты шатастырып алады да, даудың басы

қаи да екенін естен шығарады. Сондықтан осы төрт мәселені жеке-

жеке қарастыраи ық.

  

1-ПІКІРТАЛАС. Иммиграциялық келісімнің бірінші шартында

қабылдаушы мемлекет иммигранттарға есігін ашатыны туралы

ғана аи тылған. Бұл не: парыз ба әлде жақсылық жасау ма?

Қабылдаушы ел баршаға есігін аи қара ашуы керек пе, әлде

таңдап-талғағандарын ғана елге кіргізе ме, тіпті иммиграцияны

толық тоқтата ала ма? Иммиграцияның жақтаушылары

босқындарды ғана емес, кедеи елдің жұмыс пен жарқын болашақ

іздеген халқын да қабылдауға моральдық тұрғыдан міндеттіміз

деп есептеи ді. Әсіресе жаһанданған әлемде өзге біреуге қатысты

әр адамның моральдық жауапкершілігі бар, бұл міндеттен бас

тартқандар эгоист, тіпті нәсілшіл пиғылдағы жан болып шықпақ.

Қолдаушылардың көпшілігі иммиграцияны толық тоқтату

мүмкін емес, қабырғамен бөгеп, қамал тұрғызсақ та, жанынан

безген халық ол кедергілерден аттап өте береді деген пікірді

ұстанады. Адамдарды сатудың, заңсыз жұмысшылардың, құжаты

жоқ балалардың қатарын көбеи ткенше, иммиграцияны

заңдастырып, онымен ашық күрескен абзал.

Иммиграцияға қарсылар, көрші елдегі аяусыз қуғын-сүргіннен

бас сауғалаған босқындарды есепке алмағанда, қатаң күш қолдану

арқылы иммиграцияны толығымен тоқтатуға болады деп

есептеи ді. Мемлекет баршаға құшағын ашуға міндетті емес.

Шекараны кесіп өтуге жанұшыра талпынған сириялық

босқындарға көмектесу Түркияның моральдық парызы шығар.

Алаи да бұдан кеи ін ол босқындар Швецияға қарап емексісе,

шведтер оларға құшағын жаи маи -ақ қоюына әбден болады. Ал

жұмыс пен жақсы өмір іздеген мигранттарға келсек, қабылдаушы

ел оларды қабылдағысы келе ме, жоқ па, қабылдап жатса, қандаи

шарттар қояды – ол әр мемлекеттің өз шаруасы.

Иммиграцияға қарсылар кез келген адамзат қауымдастығының

негізгі құқығы өзге әскерден болсын, мигранттардан болсын, кез

келген басқыншылықтан өзін-өзі қорғауы керек деген пікірді

ұстанады. Өркендеген либералдық демократиялық мемлекет

құруы үшін шведтер маңдаи терін тамшылатып төгіп, ерінбеи -

талмаи жұмыс істеді, қаншама құрбандықтарға барды. Ал

сириялықтар олаи істеи алмаса, шведтердің не жазығы бар? Швед

азаматтары өз елінде қандаи да бір

себептермен сириялық иммигранттарды көргісі келмесе, олардың

елге кірмеуіне рұқсат бермеуге мемлекет құқылы. Ал егер кеи бір

иммигранттарды шынымен де қабылдағысы келсе, ол

Швецияның орындауға тиіс міндеттемесі емес, Швеция көрсеткен

жанашырлық екені аи қын аңғарылсын. Яғни Швецияға кіруге

рұқсат алған иммигранттар осындаи жақсылық жасаған елге

аи рықша алғыс жаудырсын, осы елдің бас иесі секілді тілек-

талаптарын аи тып, тілін безеп шыға келмесін.

«Ол аз болса, – деи ді иммиграцияға қарсылар, – мемлекеттің өзі

қалаған кез келген иммиграциялық саясаты болуға тиіс». Ол

саясат аясында ықтимал иммигранттардың қылмысқа қатысы

жоғын, кәсіби дағдыларын, тіпті діни көзқарасын да назарға ала

алады. Израиль секілді мемлекет евреи лерге ғана есігін ашады,

Польша таяушығыстық босқындардың ішінде христиандарды

ғана қабылдауға әзір. Бұл, әрине, көңілге келеді, бірақ израильдік

және польшалық заң аясындағы ұстанымы – осы.

Адамдардың әрқаи сысы өз күлшесіне ие болып, соны өзі ғана

жегісі келетіні жағдаи ды қиындатады. Шетелдіктердің арзан

жұмыс күшін, талантын, шығармашылығын паи далану үшін

заңсыз иммиграцияға көз жұма қараи тын, тіпті шетелдік

жұмысшыларды уақытша қабылдаи тын мемлекеттер жетіп

артылады. Сөи те тұра, бұл елдер «иммиграцияның бізге түкке де

қажеті жоқ» деген желеумен әлгі жұмысшылардың мәртебесін

заңдастырудан бас тартады. Ұзақмерзімді жоспарда Парсы

шығанағындағы Катар сияқты елдердің мысалындағыдаи ,

азаматтығы бар жоғарғы тап қауқарсыз шетелдіктердің төменгі

табын қанап отырған иерархиялық қоғамдарды құруы мүмкін.

Бұл пікірталасқа нүкте қои маса, иммиграцияның одан кеи інгі

мәселелерін реттеу тіпті қиындаи ды. Иммиграцияны

жақтаушылар «жүрегі қалаған кез келген азаматтың өзге елге

көшуіне құқы бар, ал қабылдаушы елдер оларды елге кіргізуге

міндетті» деп санап, иммиграция құқығы бұзылса немесе

мемлекет иммигранттар алдындағы міндеттемелерін

орындамаса, ашудан бұрқ-сарқ қаи наи ды. Ал иммиграцияға

қарсылар бұл пікірді аи тушыларға аи ран-асыр болады. Олар

иммиграцияны мемлекеттің артықшылығы, ал иммигранттарды

экономикалық өмірге араластыру мигранттарға деген

жанашырлық деп біледі. Көшіп келгендерге туған жерінің

табалдырығынан аттатпағаны үшін ғана, ол ел азаматтарын

фашист немесе нәсілшіл деуге бола ма?

Әрине, иммигранттарды қабылдау міндет емес, жанашырлық

деген күннің өзінде, иммигранттар мен олардың ұрпағына

қатысты, уақыт өте келе қабылдаушы мемлекет тарапынан

қосымша міндеттер паи да болады. Яғни баи ырғы иммигранттың

ұрпағына бүгінгі күні: «Жанымыз ашығандықтан сіздің әжеңізді

1910 жылы елімізге кіргізген едік. Сондықтан бүгінгі күні сізге не

істегіміз келеді, өзіміз білеміз», – десе, АҚШ-тың антисемиттік бұл

пиғылын қолдаи алмаи сыз.

2-ПІКІРТАЛАС. Келісімнің екінші шартында иммигранттарды

елге жіберген жағдаи да, жергілікті мәдениетке ассимиляциялану

керегі туралы аи тылады. Алаи да ол сіңісудің, яғни

ассимиляцияның деңгеи і қандаи ? Иммигранттар патриархалдық

қоғамнан либералдық қоғамға өтсе, феминист болуға тиіс пе? Өте

діндар қоғамнан көшсе, заи ырлы дүниетанымды қабылдауы

міндет пе? Дәстүрлі киімінен бас тартып, бұрын тыи ым салған

тағамдарды жеи беруі керек пе? Иммиграцияға қарсылар

талаптарды қатаңдатса, иммиграцияшылдар шарттарды

жеңілдетуді көздеи ді.

Иммиграцияны жақтаи тындар Еуропаның өзі де әркелкі екенін,

құрлықтың тұрғылықты халқының өзі түрлі пікірге, мінезге,

құндылықтарға ие екенін тілге тиек етеді. Еуропаның күші мен

өміршеңдігі осында. Ендеше, неліктен иммигранттар кәрі құрлық

тұрғындарының аз-мазы ғана сәи кес келетін, ои дан шығарылған

еуропалық біртектілікті қабылдауы керек? Британ

азаматтарының өзі шіркеуге ара-тұра бас сұғып жатқан шақта,

Британияға көшкен мұсылман иммигранттарды христиандыққа

күштеп көндірмексіз бе? Пенджабтан келген иммигрант карриі

мен масаласынан бас тартып, и оркшир пудингін, балық пен

қытырлақ картопты бас алмаи жегенін қалаи сыз ба? Еуропаның,

шынымен де, негізгі құндылығы болса, ол еркіндік пен

төзімділіктің либералдық құндылығы деп аталады. Осы

құндылықтың негізінде еуропалықтар да иммигранттарға

төзімділік танытып, дәстүрлерін сақтап қалуы үшін барынша

көбірек еркіндік беруге тиіс. Тек бір ғана шарт негізінде. Яғни

олардың бұл әрекеті өзге адамдардың құқығы мен бостандығына

нұқсан келтірмеуі керек.

Иммиграцияға қарсылар да Еуропаның ең басты құндылығы

төзімділік пен еркіндік екеніне келіседі. Келіскендіктен

иммигранттардың көптеген тобына, әсіресе мұсылман елінен

көшіп келгендерге «төзімсіз, әи елдерді кемсітеді, гомобофтар

және антисемиттер» деп аи ып тағады. Еуропа төзімділікті

аи рықша құрметтеи тіндіктен, оған қарсыларды бұл құрлықтың

есігінен аттап бастырмауы керек. Төзімді қоғам либералды емес

азшылықты басқара алғанымен, ондаи лардың қатары күрт

көбеи іп кетсе, қоғамның реңі өзгереді. Еуропаға Таяу Шығыстағы

иммигранттардың толассыз ағынын жіберсек, кәрі құрлық Таяу

Шығыс сияқтанбаи ма?

Иммиграцияға қарсылардың өзге бір тобы тіпті қатты кетті.

Олардың аи туынша, ұлттық мемлекет дегеніміз – бір-біріне

төзетін адамдар тобынан да ауқымды құрылым. Демек,

иммигранттардың төзімділіктің еуропалық стандартын ұстануы

жеткіліксіз. Сонымен қатар олар қандаи болса да британдық,

неміс, швед мәдениетінің бірегеи сипатын сіңіруі керек. Оларды

құшағына алған жергілікті мәдениет шығынға батып, тәуекел

етіп, тас жұтады. Сонда жергілікті мәдениетке қауіп төнбеи ме?

Ақыры толық теңдік ұсынған екен, мемлекет толық

ассимиляцияны талап етуге де құқылы. Иммигранттар

британдық, неміс, швед мәдениетін жатырқап, қабылдағысы

келмесе, жолдары ашық, оларға ешкім бөгет болмаи ды.

Бұл пікірталастың екі маңызды мәселесі – еуропалық біртектілік

туралы және иммигранттарға төзімсіздік туралы пікір

қаи шылығы. Иммигранттар шынымен де төзімсіздік ауруынан

аи ыға алмаса, иммиграцияны қолдаи тын көптеген либералды

еуропалықтардың өзі де ерте ме, кеш пе, мұндаи көшке үзілді-

кесілді қарсы шығады. Ал, керісінше, иммигранттардың көпшілігі

либиралданып, саяси, гендерлік, діни көзқарасы кең ауқымға

өзгерсе, иммиграцияға қарсылардың келтірген дәи ектерінің күлі

көкке ұшады.

Басы ашық қалып қои ған бір мәселе бар. Ол – Еуропаның

біртекті ұлттық бірегеи лігі мәселесі. Төзімділік – әмбебап

құндылық. Ал «Францияның кез келген иммигранты қабылдауға

тиіс француздық бірегеи норма мен құндылықтар бар ма» немесе

«Данияға көшкен иммигрант мүлтіксіз қабыл ететін даттық

бірегеи норма мен құндылықтар

қандаи ?». Еуропалықтар осы мәселеде біріге алмаса, олардың

иммиграция туралы саясаты бірдеи болуы да екіталаи . Құрлық

тұрғындары өздерінің кім екенін түсінгенде ғана Еуропаның 500

миллион тұрғыны бірнеше миллиондаған босқынды қабақ

шытпаи қабылдаи ды немесе олардан мүлде бас тартады.

3-ПІКІРТАЛАС. Үшінші шартта «иммигранттар жеткілікті

деңгеи де ассимиляциялануға тырысса, әсіресе төзімділік

құндылығына шындап ұмтылса, қабылдаушы мемлекет оларға

теңқұқылы азаматы ретінде қараи тыны» жазылған. Алаи да

иммигранттар ол қоғамның теңқұқылы мүшесіне аи налуы үшін

қанша уақыт өтуі керек? Францияға келгеніне 20 жыл өтсе де,

оларды әлі жат санағаны үшін алжирлік иммигранттардың

бірінші буыны өкпелеи ала ма? Францияға атасы мен әжесі 1970

жылдары көшіп келген иммигранттардың үшінші буыны туралы

не аи тамыз?

Иммиграцияшылдар оларды аз уақыт аралығында өзіміздікі

қылып алғанымыз дұрыс десе, иммиграцияға қарсылар көшіп

келгендердің сынақ мерзімі барынша ұзақ болғанын қалаи ды.

Иммиграцияшылдардың пікірінше, егер иммигранттардың

үшінші буынын теңқұқылы азамат деп қарастырмаса, демек,

мемлекет өз міндетін толық орындаи алмаи отырғаны. Ал

осындаи саясаттың кесірінен қоғам дүрлігіп, шиеленісіп, тіпті

қанды қақтығыстар басталса, қабылдаушы мемлекеттің өз обалы

өзіне, оған мемлекеттен өзге ешкім де кінәлі емес. Ал

иммиграцияға қарсылардың ои ы басқа. Иммигранттарға арналған

сынақтың ұзақ уақытқа созылуы заңды, олар дегбірсізденбесін.

Атаңыз бен әжеңіз қырық жыл бұрын келді екен деп, сізді «өзіміз»

санамағанымыз үшін бүгін көшеге шығып қарсылық көрсетсеңіз,

демек, сынақтан өтпегеніңіз.

Бұл пікірталастағы негізгі мәселе – жеке және топтық уақыт

мерзіміне қатысты туындап отыр. Адамзаттық қоғам үшін 40 жыл

дегенің түкке де тұрмаи ды. Осы уақыт аралығында шетелдік

топтарды қоғам жұтып алады деу өте қиын. Рим империясы,

Мұсылман халифаты, Қытаи империясы, Құрама Штаттар секілді

елдердегі бұрынғы өркениеттер шетелдіктерді сіңіріп, теңқұқылы

азаматтары қатарына аи налдыруы үшін олардың

трансформациясына ондаған емес, жүздеген жылдар кеткенін

білеміз.

Ал жеке адамның ғұмыры тұрғысынан қарасақ, 40 жыл дегеніңіз

ұзаққа созылады. Атасы мен әжесі осында келген соң жиырма

жылдан кеи ін Францияда дүниеге келген жасөспірім үшін

Марсельден Алжирге саяхаттау ежелгі дүние тарихына барып

келу іспетті. Ол осында дүниеге келген, достары да осы жерде,

арабша емес, французша сөи леи ді, тіпті Алжир топырағына

ешқашан табаны тиген емес. Франция – оның жалғыз ғана отаны,

басқа үи і болған да емес. Енді келіп оған: «Бұрын-соңды табаның

топырағына да тиіп көрмеген елге кетуің керек», – деи ді.

Бұл Австралиядан әкелген эвкалипт көшетін Францияға еккен

секілді жағдаи ғои . Экологиялық көзқарас тұрғысынан алсақ,

эвкалипт ағашы басып кірген түрге жатады, өсімдіктанушылар

оны жергілікті еуропалық өсімдіктердің қатарына кіргізу үшін

бірнеше буын алмасуы керек. Ал жеке бір ағашқа келсек, ол

француздық болып есептеледі. Оған француз жерінде ағып

жатқан су құи масаңыз, қурап қалады. Ал түбін қазсаңыз, француз

емені мен қарағаи ы секілді, оның да тамыры француз топырағына

тереңдеп кеткенін баи қаи сыз.

4-ПІКІРТАЛАС. Иммиграциялық шарттардың толық

анықтамасына қатысты осы пікір қаи шылықтарынан бөлек, ол

шарттар толық орындала ма деген сұрақ туады. Екі тарап та

міндеттерін орындаи ма?

Иммиграцияға қарсылар иммигранттар екінші шартты

орындамаи ды деуге құмар. Олардың ои ынша, иммигранттар

ассимиляцияланаи ық деп жан-тәнімен берілмеи ді, себебі олардың

көпшілігінің төзімді болуға шамасы жетпеи ді, әлемге деген

сыңаржақ көзқарасынан да арылуы қиын. Демек, қабылдаушы

мемлекеттің үшінші шартты орындауына (оларды теңқұқылы

азаматы ету) еш себеп жоқ, оған қоса, бірінші шартты (оларға

мемлекетке көшіп келуіне рұқсат беру) қаи та қарауына ешкім

бөгет бола алмаи ды. Нақты бір мәдениеттің өкілдері имми-

грациялық шарт негізінде өмір сүре алмаи тынын ұдаи ы дәлелдеи

берсе, оларды мемлекетке көптеп кіргізіп, дауға қалудың не

қажеті бар?

Ал иммиграцияның жақтастары қабылдаушы мемлекет өз

шартын орындамаи отыр деп есептеи ді. Иммигранттардың басым

көпшілігі шын ынтасымен ассимиляциялануға ұмтылса да,

мемлекет олардың кеудесінен итеруге құмар, тіпті

иммигранттардың екінші, үшінші буынының өзіне деген

көзқарасын түзетпеи , оларды екінші сортты

азаматтар қатарына жатқызуын тоқтатар емес. Әрине, екі жақ та

міндетін орындамаи тын жағдаи лар да бар шығар, оның

нәтижесінде екіжақты күдік пен жазғыру басталады.

Үш шартты егжеи -тегжеи лі анықтап алмаи , төртінші мәселені

шешу мүмкін емес. «Иммигранттарды қабылдау міндет пе немесе

жанашырлық па» – оны әлі анықтаи алмадық; иммигранттардан

ассимиляцияның қандаи деңгеи ін талап ететінімізді де білмеи міз;

қабылдаушы мемлекет иммигранттарды қаи уақыт аралығында

өз азаматы деп сезінуі керек, осы мәселелерді таразылап алмаи ,

«екі жақ өз міндеттерін орындап отыр ма» – аи ыра алмаи мыз.

Қосымша мәселе есептеуге баи ланысты туады. Иммиграциялық

шартты бағалауда екі тарап та талаптардың орындалуын емес,

бұзылғанын анықтауға көп назар аударады. Миллион иммигрант

заңға бағынатын азамат болса, жүзі террористік топтарға

қосылып, келген мемлекетіне шабуылға шықса, иммигранттар

шартты сақтап отыр деи міз бе, әлде талапты бұзғаны ма? Үшінші

буындағы иммигрант көшеге мың рет шығып, бірде-бір рет

нәсілшілдік пиғылға кездеспесе, ал мың бірінші рет көше аралап

жүргенде, оны әлдебіреу нәсіліне бола қорлап, балағаттаса,

жергілікті халықтың талапты орындағаны ма, бұзғаны ма?

Осы талас-тартыстың негізінде адамзат мәдениетін түсінуге

қатысты іргелі мәселе жасырынып қалған. Талас-тартысқа

түскенде, барлық мәдениетті тең деп санаи мыз ба, әлде кеи бір

мәдениет өзгелерден озық деп ои лаи мыз ба? Неміс мәдениеті кеи

тұрғыдан алғанда сириялықтардың мәдениетінен озық тұр деп

ои лап, немістер миллиондаған сириялықты ассимиляциялау

туралы тартысқа түссе, оларды ақтауға бола ма?

    

Ғасыр бұрын еуропалықтар кеи бір нәсілдердің, әсіресе

ақнәсілділердің өзгелерден озық екеніне шүбәсіз сенді. 1945

жылдан соң мұндаи көзқарас түбірімен қате деп саналды.

Нәсілшілдік моральдық тұрғыдан жиіркенішті ғана емес, ғылыми

тұрғыдан да негізсіз болып шықты. Биолог ғалымдар, әсіресе

генетиктер еуропалықтардың,

африкалықтардың, қытаи мен баи ырғы америкалықтардың

арасындағы аи ырмашылық тым аз екенін ғылыми тұрғыдан

дәлелдеп берді.

Алаи да антропологтар, әлеуметтанушылар, тарихшылар, мінез-

құлық экономистері, тіпті миды зерттеушілер адамзат

мәдениетінің арасында кәдімгідеи аи ырмашылық бар екенін

дәлелдеи тін көптеген мәліметтерді қазып алып шықты.

Шынында да, адамзаттың мәдениеті бірдеи болса, антропологтар

мен тарихшылар не үшін керек еді? Ешқандаи маңызы жоқ

аи ырмашылықтарды зерттеуге бола қыруар қаржыны желге

шашамыз ба? Жоқ дегенде, Тынық мұхитқа немесе Калахари

шөліне апаратын удаи қымбат экспедицияларды

қаржыландыруды доғарып, Оксфорд пен Бостондағы адамдарды

зерттеумен шектелеи ік. Ақыры, мәдени аи ырмашылық болар-

болмас қана екен, гарвардтық студенттерді жақсы танысақ,

Калахаридегі терімші-аңшыларды да жете біле түседі екенбіз ғои .

Таразылаи келе, адамдардың көпшілігі жыныстық

өзгешеліктерден бастап саяси көзқарастарға деи інгі бірқатар

негізгі аи ырмашылықтары бар екенін мои ындаи тынын түсінесің.

Ендеше, осы аи ырмашылықтарды қалаи қабылдауымыз керек?

Мәдени релятивизмнің қолдаушылары «аи ырмашылық,

артықшылық болмауға тиіс, бір мәдениетті екіншісінен озық

демеи ік» деген пікір аи тады. Адамдардың ои ы мен әрекеті әртүрлі

бола береді, осы әртүрлілікті мои ындап, барлық сенім мен

тәжірибені бағалаи білген дұрыс екен. Өкінішке қараи , мұндаи кең

ауқымды паи ымды өмірдің шындығы жеңіп кетеді. Тағам мәзірі

мен поэзияға қатысты алсақ, әртүрлілік керемет шығар, алаи да

жын иектеді деп адамды өртеу, балаларды өлтіру, құл саудасы –

ерекше мәдени ерекшелік, оны жаһандық капитализм мен Coca-

бодандықтың құрсауынан құтқару керек дегеніңізге ешкім де бас

шұлғи алмаи ды.

Әртүрлі мәдениеттердің жатжұрттықтарға, иммигранттарға,

босқындарға деген ұстанымын еске түсіріп көріңіз. Оларды

барлық жерде қуана қарсы алмаи ды. ХХІ ғасырдағы неміс

мәдениеті Сауд Арабиясының мәдениетіне қарағанда

жатжұрттықтарға барынша төзімді, иммигранттарға ашық-

жарқын. Христианның Сауд Арабиясына көшіп барғанынан гөрі,

мұсылманның Германияға қоныс аударуы оңаи ырақ. Тіпті

сириялық мұсылман босқынның Сауд Арабиясына бас

сауғалағанынан

Германияға иммиграция жасағаны жеңілдеу. 2011 жылы Сауд

Арабиясымен салыстырғанда Германия сириялық босқындарды

көбірек қабылдады

. Басқа мысал келтірсек, ХХІ ғасырдың

басында жапон мәдениетіне қарағанда, Калифорнияның

мәдениеті иммигранттар үшін жаи лы болды. Сонымен,

жатжұрттықтарға төзіммен қарап, иммигранттарды құшақ жая

қарсы алу керек деп есептесеңіз, осы көзқарасыңыз тұрғысынан

алғанда, неміс мәдениеті Сауд Арабиясы мәдениетінен озық екен

деп немесе жапон мәдениетінен калифорниялық мәдениет үздік

деп санаи сыз ба?

Тіпті екі мәдени норма да бірдеи құндылыққа ие болса да, имми-

грацияның тәжірибесінде қабылдаушы елдің мәдениетін үздік

деп бағалауға негіз жетіп-артылады. Бір ел үшін қалыпты

нормалар мен құндылықтар екіншісінде басқаша қабылдануы

мүмкін. Нақты мысалды мұқият қарастыраи ық. Кең таралған

соқыр нанымның құрбаны болып кетпеу үшін ои дан шығарылған

екі мемлекетті көзге елестетеи ік: Суықстан мен Ыстықстан деген

екі ел болыпты... Екі елдің мәдениеті мүлдем бөлек, әсіресе

адамдардың қарым-қатынасында, тұлғааралық шиеленістерді

шешу тәсілінде аи ырмашылық жер мен көктеи екен.

Суықстандықтардың өмір салты былаи еді: мектептегі,

жұмыстағы, отбасындағы кикілжіңдерді сыртқа шығармау керек.

Өзге адамға аи қаи лап, ашуланып, ызалану, кектің кез келген

ұшқыны жағдаи ды одан саи ын ушықтырады. Сезіміңе ие болып,

сабаңа түскенше күтуің керек. Біраз уақыт ол адамға жоламаңыз,

ал мүлдем кездеспеуге мүмкіндік болмаса, барынша ұстамды,

сыпаи ы болып, көңілге келетін тақырыптан бои ыңызды аулақ

ұстаңыз.

Ыстықстандықтар, керісінше, кішкене кезінен «шалқаи ғанға –

шалқаи » ұранымен тәрбиеленді. Ашуды іркудің қажеті жоқ,

«ауызға келген түкірік – қаи та жұтсаң мәкүрік». Сондықтан

эмоцияңды ашық көрсет. Ашулану, ызылану, аи қаи лау, сезіміңді

білдіру – тіпті де ыңғаи сыз емес. Бұл адамды ашық әрі турашыл

етеді, мәи мөңкелемеи , аи тарыңды аи тып таста да, жұмысты

жалғаи бер. Жылдар бои ы ашу-ызаңды жинап, іштен тынып

келгенше, бір күн аи қаи лап-аи қаи лап алғаннан ештеңе

бүлінбеи ді. Иә, ұрсысу жақсы емес, алаи да ашуыңды шығарып

алған соң, кәдімгідеи жеңілдеп қаласың.

Осы екі әдістің де артықшылығы мен кемшілігі бар. Алаи да

біреуі екіншісінен үздік еді деи алмаи мыз. Енді Ыстықстанның

азаматы Суық-станға көшіп, Суықстанның фирмасына жұмысқа

тұрса, не болады?

Әріптесімен келіспеи қалса, ыстықстандық үстелді тоқпақтап,

аи ғаи лаи жөнеледі, сол арқылы мәселенің шешімін тез табамын

деп сенеді. Бірнеше жыл өткен соң басшының орны босаи ды.

Ыстықстандықтың кәсіби біліктілігі жетіп тұрса да, бастық ол

орынға суықстандықты лаи ық көреді. Неге мұндаи шешім

қабылдағанын сұрағанда, басшы: «Иә, ыстықстандық өте

талантты. Алаи да ол адаммен қарым-қатынас орнатуды білмеи ді.

Тез тұтанады, аи наласының тас-талқанын шығарып жібереді,

сонысымен ұжымдық мәдениетімізді бұзады», – деп түсіндірер

еді. Суықстанда жүрген ыстықстандық мигранттардың көбі

осындаи жағдаи ға кезігеді. Олардың көбі қызметте өрлеи

алмаи ды, не болмаса жұмыс таба алмаи қиналады. Себебі барлық

басшылар ыстықстандықтардың көбі ызақор, өз ашуын жеңе

алмаи ды деп есептеи ді. Ал ыстықстандықтар басшы бола

алмағандықтан, суықстандықтардың ұжымдық мәдениетін

өзгерте алмаи ды.

Суықстандықтар Ыстықстанға көшсе де, осы жағдаи ға тап

болады. Ыстықстанның фирмасында жұмысқа кіріскен

суықстандық селқос, енжар, тіпті жасық деген ат алып, оның

қасына көп ешкім жолаи қои маи ды. Аи наласындағылар оны

жасанды, жасық, адаммен араласа алмаи ды деп есептеи ді. Ол

Ыстықстанда ешқашан басшы бола алмаи ды, сондықтан

ұжымдық мәдениетті өзгертуге мүмкіндігі жоқ. Ыстық-

стандық басшылар суықстандықтардың көпшілігі ұяң, жасық деп

санап, өзге әріптестермен тығыз қарым-қатынас орнататын және

клиенттермен қарым-қатынас жасаи тын лауазымға оларды

алмауға тырысады.

Екі мысалдан да нәсілшілдіктің иісі шығады. Бірақ олар нәсілшіл

емес. Олар – «культуралистер». Адамдар дәстүрлі нәсілшілдікке

қарсы қаһармандықпен күрессе де, шаи қас алаңы ауысып

кеткенін баи қар емес. Дәстүрлі нәсілшілдіктің иісі де қалмаған,

есесіне әлемді культуралистер жаулап алған.

Дәстүрлі нәсілшілдік биологиялық теорияларда әбден тамырын

жаи ған. 1890 жылдары және 1930 жылдары Ұлыбритания,

Австралия және АҚШ секілді елдерде, «еуропалықтарға қарағанда

африкалықтар мен қытаи лардың кеи бірінің ата-бабасынан

ауысқан биологиялық белгілері оларды тумысынан ақылы аздау,

жігері жоқтау, адамгершіліктен жұрдаи етеді» деп санаи тын. Иә,

мәселе олардың қанында еді. Мұндаи көзқарастар саяси жағымды

және ғылыми дәлелденген деп есептелетін. Қазір көп адам әлі де

осындаи пікірін аи тқанымен, олар ғылыми және саяси қолдаудан

аи ырылып қалған. Ендеше, бұл пікірді мәдени терминге

аи налдырса ше? Гені сапасыз болғандықтан, қара түсті адамдар

қылмыс жасауға беи ім деп ешкім аи та алмаи ды, ал сәтсіз

субмәдениеттің өкілі болғандықтан, олар қылмыс жасауға беи ім

деуге рұқсат.

АҚШ-та кеи бір партиялар мен көсемдер афроамерикалықтар,

латын-америкалықтар, мұсылмандардың ДНҚ-сында әлдене

дұрыс емес деп аи тпағанымен, олардың намысына тиетін

ескертулер жасап, кемсіту саясатын ашық қолдаи ды. Мәселе

олардың мәдениетінде-мыс. Осылаи ша президент Трамп Гаити,

Сальвадор, Африканың кеи бір бөлігін «сасыған ел» деп атағанда,

әлгі жерлердің генетикалық құрамын тілге тиек етпеи -ақ,

қоғамның мәдениетіне тиіскен еді

. Келесі бір сөзінде Трамп АҚШ-

тағы мексикалық иммигранттар туралы: «Мексика біздің елге ең

үздіктерді жіберіп жатқан жоқ. Олар басы мәселеге шырмалған

адамдарын жөнелтіп отыр, яғни қиындықтар бізге қараи

ағылады. Олар нашаны, қылмысты әкеледі. Олар қарақшылар, иә,

арасында жап-жақсылары да бар шығар», – деді. Бұл – намысқа

тиетін сөз. Бірақ биологиялық емес, әлеуметтік мағынадағы

қорлау. Трамп барлық мексикалықтар жаман деп тұрған жоқ, ол

жақсы мексикалықтар Рио-

Гранденің оңтүстігінде қалды деп отыр

Меи лі, ол латынамерикалықтың тәні болсын, меи лі,

африкалықтың тәні болсын, меи лі, қытаи дың тәні болсын, даудың

басы бәрібір адамзаттың тәнінен басталады. Терінің түсіне де көп

нәрсе баи ланысты. Нью-И орк көшесінде қыдырыстап бара жатқан

сіздің теріңізде меланин көп болса, сол үшін-ақ полицияның сізге

күдіктене қарауына себеп табылды деген сөз. Президент Трамп

пен президент Обама бұл оқиғаны тарихи және мәдени

терминмен түсіндіріп береді: теріңіздің түсіне бола полиция

күдіктене қараса, оның ешбір биологиялық себебі жоқ, гәп

тарихта. Обаманың жақтастары: «Құлдыққа салу секілді тарихи

қылмысымыздың кесірінен полиция сізге күдіктене қарады», –

деп түсіндірсе, Трамптың жақтастары: «Қаратерілілердің қылмыс

деңгеи інің ұлғаюы – ақ либералдар мен қара түсті

қауымдастықтар жіберген тарихи қателіктің кесірі», – деп

тәпсірлеи ді. Қандаи жағдаи болса да, Американың тарихынан

беи хабар, Делиден келген турист болсаңыз да, Нью-И орк

көшелерінде жүргенде оның кесірін сезінесіз.

Биологияның мәдениетке алмасуы терминология мағынасының

өзгеруі емес. Бұл – жақсы да, зиянды да практикалық салдары бар

болашақтың түбегеи лі өзгеруі. Біріншіден, биологияға қарағанда,

мәдениет өте солқылдақ. Яғни дәстүрлі нәсілшілдерден гөрі,

заманауи культуристер барынша төзімді болады: «Өзгелер»

мәдениетімізді қабылдаса, оларды өзіміздің теңіміз деп санаи мыз,

– деи ді олар. – Екінші жағынан, ассимиляциялан деп мәжбүрлеу,

сіңіспедің деп қатаң сынның астына алу «өзгелерге» қатты қысым

жасау болып шықпаи ма?».

Түсіңді неге ағартып алмаи сың деп, қара түсті адамға тап бере

алмаи сың ғои . Алаи да африкалықты не мұсылманды Батыс

мәдениетінің нормалары мен құндылықтарын қабылдамадың деп

сөгуге әбден болады. Бұл аи ыптаулар әр кез негізді деуге де

келмес. Көп жағдаи да озық мәдениетті қабылдаудың ешқандаи да

негізі жоқ. Өзге бір жағдаи ларда оны орындау іс жүзінде мүмкін

емес. Афроамерикалық кедеи аудандардың аш-жалаңаштары

үстем америкалық мәдениетке үи лесемін деп жан-тәнімен

жанталасса да, олар институттанған кемсітуге ұшыраи ды;

кеи інірек оларды «жеткілікті деңгеи де сіңісуге тырыспадыңдар,

сондықтан басқа түскен мәселелеріңе өздеріңнен басқа ешкім

кінәлі емес» деп аи ыптаи ды.

Биология мен мәдениет туралы әңгіменің екінші маңызды

аи ырмасы – дәстүрлі нәсілшіл фанатизмге қарағанда,

культуралистердің дәи егі кеи де ақылға қонымды. Суықстан мен

Ыстықстанның мысалына қаи та оралаи ық. Ыстықстандықтар мен

суықстандықтардың мәдениеті, шынымен де, әртүрлі, адами

қарым-қатынастардың да сипаты мүлдем бөлек. Жұмыс орнында

адами қарым-қатынас көп мәселені шешетіндіктен, өз елінің

мәдени дәстүріне сәи кес, суықстандықтарды іс-әрекеті үшін

жазалаған ыстықстандық фирманың қадамы этикаға жат деп

сөгуге бола ма?

Антропологтар, әлеуметтанушылар мен тарихшылар бұл

мәселеге қатты алаңдаи ды. Бір жағынан, бұл нәсілшілдікке өте

ұқсас. Екінші жағынан, нәсілшілдікке қарағанда культурализмнің

негізі мығым, гуманитарлық және қоғамдық ғылымдар

саласындағы мамандар мәдени әртектіліктің бары мен маңызын

жоққа шығара алмаи ды.

Иә, культуралистердің кеи бір паи ымдарының негізді екенін

мои ындаған күннің өзінде, ол паи ымдарды түгелдеи қабылдауға

міндетті емеспіз. Культуралистердің паи ымында үш ортақ

кемшілік бар. Біріншіден, олар жергілікті артықшылық пен

объективті артықшылықты ұдаи ы шатастырып алады. Осылаи ша

Ыстықстанның жағдаи ында шиенелісті шешудің жергілікті әдісі

суықстандықтарға тиімсіз болуы мүмкін, мұндаи кезде

интроверт-қызметкерлерді (суықстандық иммигранттарды тым

көп жазалау) шеттетуге фирманың негізді себебі жеткілікті.

Алаи да бұл ыстықстандық әдіс объективтік тұрғыдан керемет

екен деуге келмеи ді ғои . Ыстықстандықтар суықстандықтардан

әлденені үи ренуі мүмкін екенін ешкім жоққа шығара алмаи ды, ал

жағдаи өзгеріп жатса (ыстықстандық фирма халықаралық

нарыққа шықса немесе өзге елдерде бөлімшелерін ашса)

әркелкілік аяқастынан керек болып қалады.

Екіншіден, критерии ді, уақыт пен орынды нақты анықтаған

кезде, культуралистің паи ымы эмпирикалық тұрғыдан негізді

болуы әбден мүмкін. Алаи да адамдар көп жағдаи да өте ортақ

мәдени талап қои ғандықтан, оның маңызы қалмаи ды. Осылаи ша

«Ислам мәдениеті төзімсіздігімен ерекшеленеді» дегеннен бұрын

«Ыстықстанға қарағанда суықстандықтар ашуға төзімсіз» деген

паи ым ақылға қонымды. Алғашқы паи ым өте бұлыңғыр.

«Төзімсіз» дегенде нені ои ға аламыз? Кімге және не нәрсеге

төзімсіз? Қандаи да бір мәдениет діни азшылыққа, өзгеше саяси

көзқарастарға төзімсіз бола тұра, семіз адамдар мен қарттарға

төзімді. «Ислам мәдениеті» дегенде нені ои ға аламыз?

VІІ ғасырдағы Араб түбегі ме? ХХІ ғасырдың басындағы Пәкістан

ба? Түптеп келгенде, оны анықтаудың критерии лері қандаи ? Діни

азшылыққа деген төзімділік туралы пікірталастырып, ХVІ

ғасырдағы Осман империясы мен осы ғасырдағы Батыс Еуропаны

мысалға алсақ, ол заманда ислам мәдениеті ерекше төзімді

болғанына көзіміз жетеді. Ал егер осы

мәселеде талибандардың бақылауындағы бүгінгі Ауғанстан мен

бүгінгі Данияны салыстырсақ, мүлдем басқа қорытындыға

келеміз.

Культуралистік тезистердің ең үлкен мәселесі – статистикалық

табиғатына қарамастан, жеке адамдарды соқыр сеніміне

негізделе құралуы. Ыстықстанның тұрғыны және Суықстанның

иммигранты Ыстықстандағы фирмада бірдеи лауазым үшін

таласса, басшы ыстық-стандықты жұмысқа алады. Себебі

Суықстанның тұрғыны «ұяң және жасық». Бұл статистикалық

тұрғыдан дұрыс болғанымен, нақты бір суықстандық нақты бір

ыстықстандықпен салыстырғанда ашық-жарқын, жылы шыраи лы

шығар. Мәдениет маңызды десек те, адамдардың қалыптасуында

ген мен бірегеи жеке тарихтың әсері мол. Адамдар статистикалық

стереопитерге сәи кес келе бермеи ді. Фирманың ашық-жарқын

адамдарды жұмысқа алуға тырысуында оғаш ештеңе жоқ, солаи

екен деп суықстандықтардың орнына ыстықстандықтарды

тартуға да болмаи ды.

Бұл ои лар культурализмді толық жоққа шығармаса да,

культуралистердің нақты бір ои -паи ымдарына қатысты

культурализмнің беделін түсіреді. Ғылыми негізі жоқ сандырақ

болып есептелген нәсілшілдіктен аи ырмашылығы –

культурализмнің дәи ектері кеи де әділетті болады. Статистикаға

көз салып, Ыстықстанда басшы лауазымында суықстандықтар аз

екенін баи қасақ, ол нәсілшілдік кемсіту емес, әділетті қадам

болуы да мүмкін. Бұл жағдаи да суықстандықтар ашынып,

«Ыстықстан иммиграциялық келісімінен бас тартып отыр» деи

ала ма? «Позитивті кемсіту» туралы заң аясында ыстықстандық

фирмалар суықстандықтарды көбірек басшылық жұмысқа

тағаи ындауы керек, сол арқылы шу-шұрқаны көп ыстықстандық

іскерлік мәдениетті салқынқандырақ ете түсесіз деп талап ете

аламыз ба? Жергілікті мәдениетке беи імделе алмаған

суықстандық иммигранттарда ма екен бар мәселе?

Ыстықстанның нормалары мен құндылықтарын суық-

стандық иммигранттардың балаларына мәжбүрлі түрде үи рету

шараларын қабылдауы керек пе?

Ои дан шығарылған әлемнен шынаи ы өмірге оралсақ,

иммиграцияға қатысты еуропалық пікірталастар жақсылық пен

зұлымдықтың текетіресі емес екенін анық ұғынамыз.

Иммиграцияны жақтаи тындар

барлық қарсыластарын ұяттан жұрдаи нәсілшіл деуі дұрыс емес,

сондаи -ақ иммиграцияға қарсылар да барлық қарсыластарын

«иррационалды сатқындар» деуі шындыққа жанаспаи ды.

Иммиграция туралы пікірталастар – екі бірдеи заңды пікірлердің

қаи шылығы, оларды кәдімгі демократиялық процедуралар

негізінде шешуге болады. Міне, демократия бізге осы үшін керек

екен ғои .

Демократиялық механизм қандаи қорытынды шығарғанына

қарамастан, екі жаи тты қаперде ұстау керек. Біріншіден, үкімет өз

халқымен ақылдаспастан, иммигранттарға есігін аи қара ашып

тастаи алмаи ды. Иммигранттарды экономикаға араластыру – ұзақ

процесс, тастаи бірігу үшін жергілікті халықтың қолдауы мен

араласуы қажет. Бұл ережені сақтауда жалғыз нәрсені ескермеуге

болады: жергілікті халыққа ұнаса да, ұнамаса да, әрбір мемлекет

өлімнен бассауғалаи қашқан көрші елдің босқындарын

шекарасынан өткізуі керек.

Екіншіден, мемлекеттің азаматтары иммиграцияға қарсы

шығуға құқы бола тұра, шетелдіктер алдында бәрібір де

жауапкершілігі бар екенін ұмытпағаны абзал. Жаһандық әлемде

өмір сүріп жатқандықтан, қаласақ та, қаламасақ та, өміріміз жер

шарының басқа бір пұшпағындағы адамдардың тіршілігімен

шырмала баи ланысқан. Олар біз жеи тін тағамды өсіріп жүр, біз

киетін киімді өндіреді, мұнаи ға деген біз қои ған баға үшін болған

соғыста өлім құшып жатыр, қоршаған ортаға беи берекет

қарауымыздың құрбаны да солар болуы ғажап емес. «Ит арқасы

қиянда жатыр ғои » деген себепке бола, ол адамдардың

алдындағы этикалық жауапкершілігімізден бас тарта алмаи мыз.

Қазіргі таңда Еуропа иммигранттарды да қабылдап, еуропалық

құндылықтарды білмеген адамдар қоғамда тұрақсыздық орнату

қаупін де аи налып өтетін алтын арқауды таба ала ма – белгісіз.

Еуропа осы жолды тапса, оның формуласын жаһандық ауқымда

қолданады. Алаи да еуропалық жоба сәтсіздікке ұрынса, ядролық

қатер, экологиялық апат, технологиялық қауіптің алдында

адамзатты біріктіру, мәдениеттер арасындағы қақтығысты шешу

үшін еркіндік пен төзімділік секілді либералдық құндылықтар

жеткіліксіз деген сөз. Гректер мен немістер тарихи

тағдырымызды біріктіреміз деп келісімге келе алмаса, 500

миллион ауқатты еуропалық бірнеше миллион жоқ-жітікті

қабылдағысы келмесе, жаһандық өркениетімізге қауіп төндірген

одан да қауіпті шиеленістерді адамдар қалаи шешпек?

Еуропа мен дүниежүзіне көмектесетін бір тәсіл бар. Ол –

жұдырықтаи жұмылып, шекараны аи қара ашу. Терроризм

жаи ындағы ессіз қорқынышқа қарсы тұру. Террористер бұл

қорқыныштың шоғын өздері үрлеп, отқа аи налдырып отыр, олар

қолдан ұлғаи тқан қауіпке бола еуропалық еркіндік пен

төзімділіктің тәжірибесі сәтсіздікке ұрынса, қандаи өкініш! Бұл

жағдаи да террористердің шаттана қол соғатыны анық, саусақпен

санарлық ессіздер де адамзаттың болашағын анықтауда басым

дауысқа ие болады. Терроризм – адамзаттың маргиналданған,

әлсіз буынының құралы. Халықаралық саясатта оларға қалаи ғана

үстемдікті беріп қои дық?

ҮШІНШІ БӨЛІМ



Ашыну мен үміт

      

 







Терроризм

Абдырамаңыз

Террористер – сана-сезімді басқарудың шеберлері. Бірнеше

адамның ғана қанын мои нына жүктеп, сонысымен миллиардтаған

адамның зәресін ұшырып, Еуроодақ немесе АҚШ секілді алып

саяси құрылымдардың тізесін дірілдетіп жіберуге күш-қауқары

жетеді. 2001 жылдың 11 қыркүи егінен бері террористер жыл

саи ын Еуроодақта елу шақты, АҚШ-та он шақты, Қытаи да жетіге

жуық жанның және әлемнің өзге елдеріндегі (негізінен, Иракта,

Ауғанстанда, Пәкістанда, Нигерияда және Сирияда) 25 000

адамның өмірін жалмады

. Ал жыл саи ын жол-көлік апаты

оқиғасынан 80 000 еуропалық, 40 000 америкалық, 270 000 қытаи

және 1,25 миллион адам өзге елдерде қаза табады

. Диабет пен

организмде қанттың көбеюі жыл саи ын 3,5 миллионға жуық

жанның өмірін жалмаи ды, ал ауаның ластануынан 7 миллионның

аи наласындағы адам көз жұмады

. Ендеше, диабеттен гөрі

терроризмнен неге зәре-құтымыз қалмаи қорқамыз, ал үкіметтер

ауаның тұрақты түрде ластануынан емес, террористердің анда-

санда атылған оғына бола саи лауларда жеңіліп қалып жүреді?

Сөздіктерге үңілсек, онда былаи деи ді: «Терроризм –

материалдық шығын келтірместен, үреи ді тарату арқылы саяси

жағдаи ды өзгертуді мақсат еткен әскери стратегия». Бұл

стратегияны әдетте дұшпанына үлкен материалдық соққы бере

алмаи тын тараптың әлсіз жағы қолданады. Әрине, кез келген

қарулы қозғалыстың өзі үреи шақырады. Бірақ әдеттегі соғыста

дұшпаныңды қорқыту – соғыс қимылының материалдық шығын

келтіретін қосымша бір жолы ғана. Әдетте ол шығынның мөлшері

үреи тудыратын әдістің шығынынан көп болмаи ды. Терроризм

үреи тудыруды басты құралы етіп алған, ал террористердің

шынаи ы әскери күші мен олар себетін үреи дің ауқымы

арасындағы аи ырмашылық жер мен көктеи .

Зорлық-зомбылық арқылы саяси жағдаи ды өзгерту оңаи емес.

1916 жылы 1 шілдеде, Соммадағы ұрыстың бірінші күнінде

19 000 британдық сарбаз жер құшып, 40 000 солдат жараланды.

Ұрыс қараша аи ында тоқтады, сол уақыт аралығында екі жақ

миллиондаған адамның көз жасына қалып, оның ішінде 300 000

жан қаза тапты

. Алаи да осы бір қанды қасап Еуропа

саясатындағы күштердің арақатынасын өзгерткен жоқ.

Еуропадағы күштің өзгеруі үшін тағы екі жыл уақыт және

миллиондаған құрбан қажет болды.

Соммадағы шабуылмен салыстырғанда, терроризм үреи і

кішкене баланың ои ыны істетті. 2015 жылғы Париждегі лаңкестік

шабуылда 130 адам, 2016 жылғы Брюсселльдегі жарылыстан 32

адам, 2017 жылғы Манчестер-Аренадағы жарылыстан 22 адам көз

жұмды. 2002 жылы Израильге қарсы палестиналық терроризм

шарықтап тұрған шақта автобустар мен меи рамханаларды күн

саи ын жарып жатқан тұста, сол жылы террористер салған лаңнан

451 израильдік қаза тапты

. Дәл сол жылы автокөлік апатынан

542 израильдік көз жұмған болатын

. Pan American

компаниясының 103-реи сін Локерби үстінде 1988 жылы жарып

тастаған бірнеше террористік шабуыл жүздеген адамның өмірін

жалмады

. 11 қыркүи ектегі теракті 3 000 адамның өмірін қиып,

қаи ғылы рекорд орнатты

. Бірақ террористердің осы

статистикасы кәдімгі соғыста қаза тапқан адам санынан аз. 1945

жылдан бергі уақытта террористік шабуылдардан қаза тапқан

немесе жарақат алған адамдарды санасаңыз, оған ұлттық, діни,

оңшыл және солшыл топтардың құрбандарын қоссаңыз, Бірінші

дүниежүзілік соғыстың бізге аса танымал емес Эна (Aisne)

түбіндегі Үшінші шаи қас (250 000 құрбан) немесе Изонцодағы

(Isonzo) Оныншы шаи қас (225 000) деп аталатын қырғында өлім

құшқандардың санына бәрібір жетпеи ді

Террористер неге үміт артады? Террористік шабуылдан соң

оның қарсыласының кемесі, танкісі, солдаттарының саны да сол

өзгеріссіз қалпында қала береді. Дұшпанының коммуникациялық

желісі, автокөлік жолдары мен теміржолдары да әдетте көп бүліне

қои маи ды. Зауыттары, аи лақтары, базасы да баз-баяғы қалпында.

Террористер: «Аздаған материалдық шығын келтірсек те, үреи

билеп, абыржыған дұшпан дереу жауап қатады», – деп үміттенеді.

Қаһарына мінген дұшпаны алапат күшін үи іп-төгіп,

террористердің өздерінің қолынан келмеи тін әскери және саяси

дауыл тұрғызады деп есептеи ді. Кез келген дауылдың соңы

болжап білмеген жағдаи ларға ұласады. Қателіктер, қатыгездіктер

жасалады, қоғамдық пікір шаи қалақтаи ды, беи тарап адамдар

көзқарасын өзгертіп, күштің тепе-теңдігі бұзылады.

Фарфор дүкенінің аи ран-топырын шығарғысы келетін шыбынға

террористердің ұқсаи тын жері – осы. Ызыңдаған шыбынның

әлсіздігі сонша, ол кішкентаи фарфор кесені итеріп, сындыра

алмаи ды. Ендеше, ол ыдыс дүкенін қалаи қиратпақшы? Шыбын

бір өгізді тауып алады да, құлағының түбінде ызыңдаи береді.

Тоқтаусыз ызыңнан шошынып, әрі ашу қысқан бұқаның көзі

алаи ып, ыдыс дүкенінің быт-шытын шығарады. 11 қыркүи екте де

ислам фундаменталистері аи ласын асырып, таяушығыстық ыдыс

дүкенінің астан-кестенін шығаруы үшін америкалық өгіздің

жынына тиді. Қазір террористер сол сынық үи індінің үстінде

жырғап отыр. Әп-сәтте жер тарпып шыға келетін бұқа әлемде

жетіп-артылады.

      

Терроризм – өте бір сүи кімсіз әскери стратегия, себебі маңызды

шешімді дұшпанның қарауына қалдырады. Барлық іс-қимыл

нұсқалары террористік шабуылға деи ін де, кеи ін де қарсыластың

қолында болатындықтан, лаңкестер қандаи да бір жолды таңдап,

талғап жатпаи ды. Нағыз әскер әдетте мұндаи жағдаи дан бои ын

аулақ салуды дұрыс санаи ды. Олар шабуылға шыққанда

қорқынышты қои ылым қои ып, сол арқылы дұшпанын

ызаландырып, қарсы тараптың жои қын соққысының астында

қалғысы келмеи ді. Дұшпанын материалдық тұрғыда ои сыратып,

оның қарсы соққы жасауға деген мүмкіндігін барынша азаи туға

тырысады. Оған қоса, қарсыластың ең жои қын қаруының көзін

құртып, жағдаи ды ушықтыратын барлық оқиғалардың алдын

алуды көздеи ді.

Тынық мұхиттағы америкалық Перл-Харбор флотына 1941

жылы тұтқиылдан бас салған Жапония дәл осы мақсат жетегіне

ерген еді. Себебі бұл терроризм емес, соғыс болатын. Ол шабуылға

Америка қалаи жауап беретінін Жапония білген жоқ. Бірақ бір

нәрсе аи қын еді: қарсыласы қандаи шешім қабылдаса да, олар

келесіде, яғни 1942 жылы кемелерін Филиппинге немесе

Гонконгқа жөнелте алмаи ды.

Қарсыласыңды қаруы мен мүмкіндігінен аи ырмастан, оны

ұрысқа итермелеу – шарасы қалмаи , ашынғандардың ісі. Алапат

материалдық шығын келтірудің ораи ы келген сәттерде,

терроризмге бола ешкім қандаи да бір мүмкіндікті уысынан

шығарғысы келмеи ді. АҚШ-ты арандату үшін жапондар 1941

жылы Тынық мұхиттағы Перл-Харбор флотына тимеи , азаматтық

жолаушылар кемесін суға батырса, нағыз ақымақтық сол болар

еді.

Бірақ террористерде таңдау жоқ. Олардың әлсіздігі сонша, соғыс

бастаи алмаи ды. Сондықтан оның орнына сахналық қои ылым

қои ып, дұшпанын қаһарландырып, қатаң шешімдер қабылдаса

екен деп күтеді. Террористер адамның зәре-құтын алатын

қаныпезер қои ылым қояды, ол қои ылым біздің қиялымызды

билеп, әлгі қиял өзімізге қарсы жұмыс істеи бастаи ды. Біраз ғана

адамның қанын мои нына жүктеп, миллиондаған адамды

қорқыныш тұңғиығына батырады. Азаматтарын үреи ден

аи ықтыру үшін үкімет террористік қои ылымға қарсы қауіпсіздік

спектаклін қои ып, азуын ақситады. Террористер шыққан жалпақ

жұртты жазалап, тіпті олардың жерін басып алуға деи ін барады.

Терроризмге қатысты шектен тыс реакция көп жағдаи да

террористерден бұрын біздің қауіпсіздігімізге зор қауіп төндіреді.

Террористер армия генералдары сияқты емес, театр

продюсерлері секілді ои ланады. 11 қыркүи ектегі теракт туралы

қоғамның естеліктері қандаи ? Елдің бәрі ол оқиғаны интуитивті

тұрғыдан түсінеді екен. Адамдардан: «11 қыркүи екте не болып

еді?» – деп сұрасаңыз, олар Халықаралық сауда орталығының егіз

мұнарасын «әл-Каида» мүшелері жарып жібергенін аи туы мүмкін.

Алаи да террористік шабуылдың мақсаты – егіз мұнара ғана емес,

одан өзге екі нысан, оның ішінде Пентагон да бар еді ғои . Оларды

неге көпшілік есте сақтамаған?

Егер 11 қыркүи ектегі шабуыл кәдімгі әскери науқан болса,

халық Пентагонға шүи ліккендердің әрекетіне көбірек көңіл

аударар еді. Бұл шабуылда «әл-Каида» аға командирлер мен

сарапшыларды өлтіріп, жарақаттау арқылы қарсыласының

орталық штабының бір бөлігін қиратты. Ендеше, екі азаматтық

ғимараттың қирағаны мен брокерлер, бухгалтерлер, клерктердің

өлімі қоғам үшін неге аса маңызды болды?

Жатағандау, қатардағы көп ғимараттың бірі – Пентагонға

қарағанда, Халықаралық сауда орталығы аталық күштің қуатты

мәні бар кие-символ еді, сондықтан оның қирауы адамдарды

аи ран-асыр етіп, аудиовизуалды әсер туғызды. Оның қираған

сәтін көргендердің ешқаи сысы да сол сәтті ұмыта алмады.

Терроризмнің театр екенін интуитивті түсінгендіктен, ол

жаи ында материалдық тұрғыдан емес, эмоциялық тұрғыдан баға

береміз.

Терроризммен күресетіндер дәл террористер сияқты, яғни

генерал іспетті емес, театр продюсері секілді ои лануы керек.

Террорға әлеуетті қарсылық танытқымыз келсе, ең әуелі

террористердің ешқандаи қадамы бізді тізе бүктірмеи тінін

түсінеи ік. Алаи да олардың арандату қақпанына түссек, өзімізге-

өзіміз зиян келтіреміз.

Террористер орындалмас мақсатқа ұмтылады: қалың қолы жоқ

болса да, зорлық-зомбылық арқылы күштердің саяси тепе-

теңдігін өзгерткісі келеді. Сол мақсатына жету үшін олар

мемлекетті де орындалмас мақсаттарға ұмтылуға итермелеи ді:

кез келген уақытта, кез келген орында мемлекет азаматтарын

саяси зорлық-зомбылықтан қорғаи алатынын дәлелдеуге

ұмтылады. Террористер мемлекет осы мақсатын орындауға

кіріскен сәтте саяси картаны қаи та араластырып, тұз қолдарына

түседі деп дәмеленеді.

Иә, мемлекет нақты іске кіріскенде террористерден басым түсіп,

оларды басып-жаншиды. Соңғы уақытта әртүрлі мемлекеттер

жүздеген террористік ұи ымның көзін жои ды. Тіпті ең қаныпезер

террористік науқандардың өзін басып-жаншуға болатынын

Израиль 2002–2004 жылдары дәлелдеп берді

. Ашық маи данда

аи ы оңынан туа қои маи тынын террористер жақсы біледі. Алаи да

олар өте әлсіз, басқа жолы да жоқ, жоғалтары да аз, ал лаңкестік

шабуыл оларға паи далы болуы мүмкін. Иә, контртеррористік

науқандар туғызған саяси дауылдар ара-тұра террористердің

паи дасына соғылып та қалады. Сондықтан да олар қауіп-қатерге

бас тігіп, осы ои ынға кіріскен. Террорист қолына нашар карта

шыққандықтан, қарсыласын картаны қаи та араластыруға

үгіттеген ои ыншы секілді. Ол ештеңені жоғалтпаи ды, ал жеңуден

әркім де үмітті.

    

Картаны қаи та араластыруға мемлекет неге келісуі керек?

Терроризмнің материалдық шығыны өте аз, сондықтан іс жүзінде

мемлекет терактілерге ешқандаи мән бермеуіне болады немесе

қарсы шараны жасырын түрде, камералар мен микрофондардан

қашықта жасағаны да жөн. Көп жағдаи да мемлекет солаи істеп те

жүр. Бірақ кеи кездері олардың да ашуға ырық беріп, көптің

алдында, қара күшке салып жіберетін кездері бар, ал бұл

террористердің қолаи ына маи даи жағады. Мемлекет

террористердің арандатуына неге оңаи түсіп қалады екен?

Мемлекеттің тез арандап қалуының себебі – олардың

легитимдігі саяси озбырлықтардан қоғамдық саланы қорғау

міндетіне негізделген. Алапат апаттарға жүи е қарсы тұра

алмаи ды, алаи да оны елеусіз де қалдыруға болмаи ды. Себебі оның

легитимдігі осындаи қауіптердің алдын алуына тікелеи

баи ланысты. Екінші жағынан, мемлекеттің легитимдігіне селкеу

түсірсе, болмашы мәселеге бола жүи енің быт-шыты шығып,

қираи ды. ХІV ғасырда «қара өлім» атанған оба Еуропа халқының

ширек бөлігі мен жартысына жуығының өмірін баудаи қырқып

түсірді. Алаи да оның кесірінен ешбір король тағынан аи ырылған

жоқ, оны аи тасыз, ешбір король індетпен күресу үшін маңызды

қадам жасаған да емес. Ол уақытта індеттің алдын алу немесе

індетпен күресу корольдің міндеті деген ои ешкімнің үш ұи ықтаса

да түсіне кірмеи тін. Ал дәл сол уақытта өзінің иелік ететін

аумағында күпірліктің таралуына жол беріп көрсін, тағынан

аи ырылу былаи тұрсын, басы сол заматта қылышқа ілігер еді.

Бүгінгі заманғы үкіметтер терроризмге қарағанда үи дегі

зорлық-зомбылық немесе сексуалдық зорлық-зомбылыққа

төзімді. #MeToo деген қозғалыстарға қарамастан, мұндаи

озбырлықтар үкіметтің легитимдігіне селкеу түсірмеи ді. Мысалы,

Францияда жыл саи ын 10 000 зорлық-зомбылық оқиғасы

тіркеліп, өзге он мыңдаған жағдаи тіркелмеи қалуы да мүмкін

Алаи да зорлаушылар мен қатыгез күи еулер француз мемлекетінің

тыныс-тіршілігіне қауіп төндірмеи ді, себебі мемлекет халықты

сексуалдық зорлықтан құтқарамын деген уәдемен құрылмаған

еді. Керісінше, анда-санда болатын террористік шабуылдар –

Франция үшін зор қауіп, өи ткені соңғы бірнеше ғасырда Батыс

мемлекеттері өз шекарасы аумағында саяси озбырлыққа

төзбеи міз деген асқақ уәде беру арқылы легитимдігін негіздеген

болатын.

Орта ғасырларда қоғамдық саладағы саяси озбырлық қалыпты

жағдаи еді. Озбыр болу саяси ои ынға кіргізетін билет іспетті,

озбыр еместердің саяси салмағы да болмады. Қалалар,

гильдиялар, шіркеулер мен монастырьлар, сондаи -ақ қаптаған

ақсүи ек отбасылар да әскери күшке қыруар қаржы жұмсады.

Бұрынғы басшы о дүниелік болып, таққа талас басталған сәтте

бақталас фракциялар – монахтар, жергілікті көсемдер мен

көршілер осы мәселені шешу үшін әскердің көмегіне жүгінді.

Мұндаи әлемде терроризмге орын қалмады. Материалдық соққы

беру ықпалынан аи ырылған кез келген жан ои ыннан шығып

қалып отырды. 1150 жылы бірнеше мұсылман жанкештісі

«Кресшілер Қасиетті жерден табанын жалтыратсын!» деген

талаппен Иерусалимдегі бір шөкім беи біт адамды қырып салса,

олардың бұл қылығына адамдар үреи ленбес те еді, есінен ауысқан

болар деп лаңкестерді түсінбеи , таңданатыны анық. Ал ол

заманда өзгелердің өзімен санасқанын қалағандар қорғанды, ең

абзалы, екі қорғанды иеленуге ұмтылды. Одан да ауқымды

мәселелері болғандықтан, ортағасырлық бабаларымызды

терроризм еш алаңдатқан емес.

Жаңа заманда орталықтанған мемлекеттер өз аумағындағы

саяси озбырлықтың деңгеи ін ақырындап төмендетті, соңғы

жылдары Батыс елдері одан толық арылды деуге болады.

Франция, Ұлыбритания, АҚШ-тың азаматтары әскери күш-

қуатсыз-ақ қалалар, корпорациялар, ұи ымдар, тіпті үкіметтегі

басқару үшін күресуі мүмкін. Триллиондаған долларды,

миллиондаған солдатты, мыңдаған кемені, ұшақты және ядролық

зымыранды басқару кілті бір топтан екінші топқа ешбір қарусыз-

ақ алмасуда. Адамдар бұл жаи тқа жылдам бои үи ретіп, тіпті

мұндаи тәртіпті табиғат сыи лаған құқық деп санаи бастады.

Ондаған адамның өмірін жалмаи тын саяси озбырлықтың анда-

санда баи қалып қалуы мемлекеттің легитимдігіне көлеңке

түсіріп, тіпті мемлекеттің тағдырын өзгертетінінің себебі – осы.

Бос үлкен құмырадағы бақыр тиынның үні қаттырақ естіледі.

Террористік театрдың жетістігі де осында. Мемлекет саяси

озбырлықтан ада, алып бос кеңістікті құрып қои ды, енді осы

кеңістік дыбыс ұлғаи тқыш құрал секілді, кез келген қарулы

шабуылдың, тіпті болмашы шабуылдың да әсерін ұлғаи тып

жіберген. Қандаи да бір мемлекетте саяси озбырлық азаи ған

саи ын террористік шабуылдан қоғам соншалықты қатты

шошынады. Нигерия мен Ирактағы жүздеген адамның өлімінен

гөрі, Бельгиядағы бірнеше адамның өліміне көп көңіл бөлінетіні

сондықтан. Қарама-қаи шылық осы жерден шығады, саяси

озбырлықты азаи тқаны қазіргі заман мемлекеттерінің жетістігі

болғанымен, дәл осы қадамы – оның ең әлсіз тұсы да.

Мемлекет өз аумағында саяси озбырлыққа төзбеи тінін бірнеше

рет аи тады. Саяси озбырлықтың жоғына азаматтардың да еті

үи реніп кеткен. Осы себептен де террордың театры анархия

алдындағы түпсананың үреи ін ұшырады; адамдар қоғамдық

тәртіп әне-міне қираи ды деп қатты қорқады. Ғасырлар бои ғы

соғыстарда қан кешіп өткен біз зорлық-зомбылықтың қара

құрдымынан әрең шықтық дегенде, ол құрдымның ешқаи да да

жоғалмағанын, қаи та қылғытып жұта салу үшін асқан сабырмен

бізді күтіп жатқанын сезінеміз. Сол құрдымның аузында

тұрғандаи үреи ленуіміз үшін қанды қасаптың бірнеше

оқиғасының өзі жеткілікті.

Зәресі зәр түбіне кеткен халықты сабырға шақыру үшін

террордың театрына мемлекет өзінің қауіпсіздік театры арқылы

жауап қатуға мәжбүр. Терроризмге тиімді жауап берудің жолы –

үздік барлау жұмыстары және террористерді жемдеп отырған

қаржы желісіне астыртын қарсы тұру. Бірақ азаматтардың

теледидардан көргісі келетіні басқа. Азаматтар Халықаралық

сауда орталығының күи реи сынған драмасын өз көзімен көрді

ғои . Ендеше, одан да көп оқ пен оттың астындағы қансои қы

контрдрама қоюды мемлекет парызым деп біледі. Міне, салқын

ақылмен және тиімді қадамдар жасаудың орнына, мемлекет

жои қын дауыл тұрғызып, осы қадамымен террористерді

арманына жақындата түседі.

Мемлекет терроризммен қалаи күресуі керек? Терроризммен

сәтті күрес үш маи данда жүргені абзал. Біріншіден, үкімет

террористік желілерге қарсы астыртын шаралар қабылдауы

керек. Екіншіден, БАҚ баи балам салуын тоқтатып, қандаи да бір

дүниеге болашақтың көзқарасымен қарағаны жөн. Террордың

театры жетістікке жарнамасыз жетпеи ді. Өкінішке қараи , БАҚ көп

жағдаи да бұл жарнаманы тегін жасап беріп отыр. Ол терактілер

туралы ұдаи ы аи тып, қаупін зораи тып жіберген, себебі терроризм

туралы хабарлама диабет немесе ауаның ластануы туралы

мақалаға қарағанда таралымды арттырады.

Үшінші маи дан – әрқаи сысымыздың шарықтаған қиялымыз.

Террористер сол қиялымызды өз ыңғаи ына қолданып, оны бізге

қарсы паи даланады. 2001 жылдың 11 қыркүи егін немесе

жанкештілердің өзін-өзі жарып жіберген әлдебір оқиғаны еске жиі

түсіріп, террористік шабуылдарды ои елегінен көп өткіземіз.

Террористер 100 адамды өлтіреді – сол қадамы арқылы

миллиондар әр бұтаның қалқасында қанішер жатқандаи

елестетсе екен деп ои лаи ды. Әрбір азамат өз қиялын

террористерден тазартып, осы қауіптің шын ауқымын

таразылауы керек. Бұл – біздің жеке ішкі террорымыз, соның

кесірінен бұқаралық ақпарат құралдары терроризмнің ауласынан

аи налшықтап шыға алмаи қалды да, азаматтарының көңіліне

қараған үкімет осы бір қауіпке елеуреи жауап қаи таратын болды.

Демек, терроризмді биікке шығаратын да, төменге

құлдырататын да – өзіміз. Террористердің қиялымызға еніп

алуына мүмкіндік берсек, әр шабуылдан соң үреи імізді басу үшін

лаңкестікке үлкен соққымен жауап қатсақ, терроризм үстемдік

ете түседі. Ал егер қиялымызды террористерден босатып алып,

сабырлы және баи ыпты қимылдасақ, терроризм күи реи жеңіледі.

   

Алдыңғы сөзімізде соңғы екі ғасыр бои ы бізге таныс, яғни Нью-

И орк, Лондон, Париж, Тель-Авив көшелерінде көріп жүрген

терроризм туралы әңгімеледік. Ал егер террористер жаппаи жою

құралын қолданса, лаңкестіктің сипаты ғана емес, мемлекет пен

жаһандық саясаттың келбеті де өзгереді. Бір уыс жанкештісі бар

алақандаи ғана ұи ымдар тұтас қаланы жаи пап өтіп, миллиондаған

адамды қан құстырса, саяси озбырлықтан ада қоғамдық сала

қалмаи ды.

Қазіргі терроризм әскери іс-қимыл театры болса, болашақтағы

ядролық терроризм, кибертерроризм, биотерроризм өте-өте

үлкен қауіп төндіріп, үкімет тарапынан барынша қатаң

қадамдарды талап етеді. Дәл осы себептен, яғни болашақтағы

гипотетикалық сценарии лерді осы кезге деи ін куә болып келген

террористік шабуылдардан аи ыра білу үшін өте сақ

қимылдауымыз керек. Күндердің күнінде террористің қолына

ядролық қару түсіп, Нью-И орктің немесе Лондонның күлін көкке

ұшырып жібереді деген үреи автомат немесе жүк көлігінің

көмегімен ондаған кездеи соқ адамды өлтіре салған террористің

есірік мінезінен зәре-құтымыз қалмаи қорқуымыз керек деген сөз

емес. Болашақта ядролық қаруды қолына түсіруі мүмкін немесе

пилотсыз автокөліктерімізді сындырып, робот-қанішерлердің

жасағына аи налдырып жіберуі ықтимал деген күдікпен

диссиденттік топтардың бәрін жаппаи қуғынға түсіріп жібермеу

үшін биліктің сауысқандаи сақ болғаны жөн.

Басқаша аи тқанда, үкімет радикалды топтарды қатаң бақылауы

және жаппаи жоятын қаруды қолға лаңкестердің түсірмеуіне жол

бермегені өте маңызды. Ол үшін үкіметтер ядролық терроризм

алдындағы қауіп пен өзге де қатерлердің арақатынасын

таразылауы керек. Соңғы жиырма жылда Құрама Штаттар

триллиондаған доллар мен қаптаған саяси капиталды террорға

қарсы соғысқа жұмсады. Кіші Джордж Буш, Тони Блэр, Барак

Обама және олардың әкімшілігінің «террористерді үздіксіз аңду

арқылы лаңкестер уақытын ядролық бомбаны ои лап табуға емес,

бас амандығын күи ттеуіне жұмсасын дедік» деген сөздерінде жан

бар. Осылаи ша олар террористерді үздіксіз аңдуы арқылы

2001 жылдың 11 қыркүи егінде болған оқиғаның қаи таланбауын

ғана емес, ядролық қару жарылуы ықтимал жои қын жарылыстың

алдын алуы мүмкін. «Террорға қарсы күреспесек, «әл-Каида»

ядролық қаруды қолына түсірер еді» деген контрфактілік сөздің

ақ-қарасын ажырату өте қиын.

Террормен соғысу арқылы америкалықтар мен олардың

одақтастары күллі әлемнің астан-кестенін шығарып қана қои маи ,

экономистер аи тқан «жасырын шығынға» батырғаны да рас.

Терроризмге рәсуа болған ақша, уақыт және саяси капитал

жаһандық жылынуға, ЖИТС пен кедеи лікке, Африканың

оңтүстігінен Сахараға деи інгі елдердегі өркендеу мен беи бітшілік

орнатуға немесе Ресеи мен Қытаи дың қарым-қатынасын

жақсартуға жұмсалған жоқ. Деңгеи і көтеріліп келе жатқан Атлант

мұхитына Нью-И орк пен Лондон батып кеткен жағдаи да немесе

Ресеи мен кикілжің бетпе-бет ұрысқа ұласып кетсе, адамдар

Бушты, Блэрді, Обаманы басқа маи данға күш жұмсадың деп

аи ыптауы мүмкін.

Дәл қазіргі күннің артықшылықтарын орын-орнына қою өте

қиын, ал «болары болып, бояуы сіңіп» кеткен соң, қандаи да бір

оқиғаны сын садағына ілуден оңаи шаруа жоқ. «Қатердің алдын

ала алмады» деп әлемнің көшбасшыларын кінәлаи жөнелеміз,

алаи да олар шынымен де алдын ораған қандаи қауіптер бар – ол

жаи ынан хабарсызбыз. 1990 жылдардағы Клинтон әкімшілігіне

«әл-Каида» қаупін елеп-ескермеді» деп кінә артады. Алаи да дәл

сол 1990 жылдары болашақта террористер жолаушылар

авиалаи нерін нью-и орктік зәулім ғимараттарға соғып, жаһандық

алауыздық тудыратынын ешкім де болжап біле алған жоқ.

Керісінше, көпшілігі Ресеи дің күлі көкке ұшады, сөи тіп, кең

шалқар аумағынан ғана емес, мыңдаған ядролық және

биологиялық бомбаларынан аи ырылып қалады деп қауіптенді.

Бұрынғы

Югославиядағы қанды қырғын Шығыс Еуропаның өзге

бөліктеріне де тарап, Венгрия мен Румыния, Болгария мен Түркия

немесе Польша мен Украина бір-бірімен қанды шаи қасқа түседі

деп алаңдады.

Қос Германияның біріккеніне де жүрегі суылдап, қорыққандар

табылды. Үшінші реи хтің құлағанына жарты ғасырға жуық қана

уақыт өтті, сондықтан көптеген адамның неміс билігінен жүрегі

шаи лығып қалғаны да заңды еді. Кеңес құрсауынан босаған

Германия еңсесін қаи та тіктеп алып, Еуропа құрлығындағы өктем

елге аи налып шыға келмеи ме? Қытаи ды қаи теміз? Кеңестік

блоктың ыдырауынан бои ын жиып алған Қытаи

реформаларынан бас тартып, маолық қатаң

саясатқа оралып, ақыр аяғында, Солтүстік Кореяның ірі нұсқасы

болып шыға келуі де мүмкін ғои .

Иә, күні бүгін осы бір қорқынышты сценарии лерге мысқылмен

қараи мыз, себебі ол сценарии лер орындалған жоқ. Ресеи де жағдаи

тұрақтанды, Шығыс Еуропаның үлкен бөлігін Еуроодақ беи біт

түрде жұтып алды, Біріккен Германия – қазір еркін әлемнің

көшбасшысы, ал Қытаи күллі жер шарының экономикалық

қозғалтқышына аи налды. Бұл жетістіктерге жарым-жартылаи

болса да АҚШ пен ЕО-ның құрылымдық саясаты арқылы қол

жеткізгеніміз сөзсіз. Қалаи ои лаи сыз, АҚШ пен ЕО 1990 жылдары

баи ырғы кеңестік блок немесе Қытаи ды елең санамастан, ислам

экстремистеріне назар аударуы керек пе еді?

Әртүрлі жағдаи дың бәріне бірдеи даи ын болу мүмкін емес.

Әрине, ядролық терроризмнің алдын алу – өте маңызды мақсат,

алаи да ол жаһандық күн тәртібінде бірінші кезектегі мәселе

болуы мүмкін емес. Іс жүзіндегі ядролық терроризм қаупінен

құтылу үшін кәдімгі терроризмге шектен тыс көңіл аударуымыз

керек деп сылтау аи туымыз жараспаи ды. Екеуі – әртүрлі

шешімдерді қажет ететін әртүрлі мәселелер.

Күш-қуатымызға қарамастан, террористік топтар бәрібір

жаппаи қыру қаруына қол жеткізсе, саяси күрестің қалаи жүретіні

туралы әлдене деи алмаи мыз, қалаи дегенде де ол ХХІ ғасырдың

басындағы террористік және контртеррористік науқандардан

кәдімгідеи өзгеше болатыны анық. 2050 жылы жер бетінде

ядролық террористер мен биотеррористер құмырсқадаи қаптап

жүрсе, жанкештілердің құрбандары 2018 жылды сағына әрі

кінәлаи еске алып: «Осыншама қауіпсіз әлемде өмір сүрген

адамдар неменеге сонша алаңдады екен», – деп шақшадаи басы

шарадаи болатын шығар.

Иә, біздің қазіргі қауіп етеріміз терроризм ғана емес. Ғалымдар

мен қарапаи ым адамдар Үшінші дүниежүзілік соғыстың

жақындап келе жатқанын аи тып, бүгінгі біз бастан кешіп отырған

жағдаи дың жүз жыл бұрынғы оқиғаларға ұқсастығын еске түсіріп,

алаңдаи ды. 1914 жылдағыдаи , 2018 жылы да шешілмеген

жаһандық мәселелермен қоса, алпауыт мемлекеттердің арасы

ушығып келеді, бұл мәселелер бізді жаһандық соғысқа сүи реи тін

секілді. Бұл алаң көңіл шындыққа жанаса ма, әлде терроризм

алдындағы қорқынышымыздан көзімізге қос көрінгені ме?





Соғыс

Адамзаттың ақымақтығына атүсті қарамайық

Соңғы уақыт адамзат тарихындағы ең мамыражаи кезең еді.

Ежелгі аграрлық қоғамдарда өлімнің 15%-ы озбырлықтың

себебінен болса, ХХ ғасырда ол өлім көрсеткіші 5% төмендеді де,

қазіргі таңда 1% ғана болып қалды

. Сөи те тұра, 2008 жылдағы

жаһандық экономикалық дағдарыстан соң халықаралық жағдаи

күрт төмендеп, соғыс өртін тұтату сәнге аи налып, әскери

шығындар өсе түсті

. Беи біт тұрғындардың да, сарапшылардың да

күдігі басым: 1914 жылы австриялық эрцгерцогтің өлімі Бірінші

дүниежүзілік соғыс өртін тұтатып жібергеніндеи , 2018 жылы да,

Сирия шөліндегі қандаи да бір жанжал немесе Кореи түбегіндегі

шалт қимыл жаһандық кикілжіңді бастаи жөнелетіндеи .

Әлемдегі шиеленістің артуына және Вашингтон, Пхеньян мен

өзге де кеи бір астаналарда отырған басшылардың ұстанымына

қарап, жүрегіміз бекер өрекпімеи тінін ұғасың. Қалаи десек те,

2018 жыл мен 1914 жылдың арасында бірнеше негізгі

аи ырмашылық бар. Атап аи тсақ, дүниежүзінің элитасы 1914

жылы соғысты құп көрді. Олаи болатынының себебі – сәтті

соғыстар экономикалық өркендеу мен саяси билікке мүмкіндік

беретін, оның нақты мысалы жетіп артылатын. 2018 жылы,

керісінше, сәтті соғыстар жои ылып бара жатқан секілді.

Ежелгі дүниенің ұлы империялары – Ассирия мен Цинь

империясына деи інгі мемлекеттер озбырлықпен басып алудың

негізінде құрылды. 1914 жылы барлық ірі державалар сәтті

соғыстың арқасында мәртебеге ие болды. Мысалы, Жапон

империясы Қытаи мен Ресеи ден үстем түскендіктен өңірлік

державаға аи налды; Австро-Венгрия мен Францияны жеңген

Германия Еуропадағы азулы ел атанды; Ұлыбритания жер

шарының әр бұрышындағы шағын ғана жеңістері арқылы

қанатын кеңге жаи ған, өркендеген мемлекет құрды. Осылаи ша

1882 жылы Британия Тель-әл-Кебирдегі шешуші шаи қаста 57

солдатын ғана құрбан етіп, Египетке басып кіріп, оны жаулап

алды

. Бүгінгі таңда мұсылман елдерін басып алу Батыстың

қорқынышты түсіне ғана енетін оқиға ғои , алаи да Тель-әл-

Кебирде британдықтар аз ғана қарсылыққа тап болып, алпыс

жылдан аса уақыт бои ы Ніл алқабы мен стратегиялық маңызы

зор Суэц каналын бақылауында ұстады. Еуропалық өзге

державалар британдықтарға еліктеп, Париж, Рим немесе

Брюссельдегі үкіметтер Вьетнам, Ливия немесе Конгоның жерін

таптап өтуді армандаи отырып, ол жаққа өздерінен бұрын

ағылшындар жетіп алатын болды-ау деп уаи ымдаи тын.

Оны аи тасыз, Құрама Штаттардың өзі ұлы держава мәртебесі

үшін экономикалық кәсіпорындарға ғана емес, әскери

қимылдарға да қарыздар. 1846 жылы ол Мексикаға басып кіріп,

Калифорния, Невада, Юта, Аризона, Нью-Мехиконы және

Колорадо, Канзас, Маи ами мен Оклахоманың бір бөлігін жаулап

алды. Беи біт келісім Техастың аннекциясын да мақұлдады.

Шамамен 13 000 америкалық солдат қаза тапқан бұл соғыс

Құрама Штаттарға 2,3 миллион шаршы километр (Францияны,

Ұлыбританияны, Германияны, Испания мен Италияны қоса

алғандағы ауқым)

жер қосып берді. Бұл мыңжылдықтың келісімі

еді.

Осылаи ша 1914 жылы Вашингтон, Лондон және Берлиндегі

элиталар сәтті соғыстың не екенін, одан қандаи паи да табатынын

жақсы түсінді. Ал 2018 жылғы жаһандық элита ондаи соғыстар

өткеннің еншісінде қалғанын жорамалдаса, оның да орынды

себебі бар. Иә, үшінші әлемнің кеи бір диктаторлары және

мемлекеттік емес субъектілер соғыстан паи да көретіні рас, ал ірі

державалар мұндаи икемнен аи ырылып қалған сияқты.

Бүгінгі ұрпақтың есіндегі ұлы жеңіс – Құрама Штаттардың Кеңес

Одағын әскери қақтығыссыз-ақ тізе бүктіруі. Одан соң Парсы

шығанағындағы Бірінші соғыста сәннен қалған соғыс даңқының

дәмін сезінгендеи болды. Сол-ақ екен, даңқтан басы аи налған

Құрама Штаттар Ирак пен Ауғанстандағы қырсық шалған әскери

қорлық үшін триллиондарды желге шашты. ХХІ ғасыр басында

керегесі кеңи бастаған Қытаи 1979 жылы Вьетнамға басып

кірудегі сәтсіздігінен соң, барлық қарулы қақтығыстардан іргесін

аулақ салды. Бүгінгі Қытаи дың өркендеуі экономикалық факторға

ғана баи ланысты. Қытаи осы қадамы арқылы Жапония, Германия,

Италия империяларының 1914 жылғы жолына емес, 1945 жылдан

кеи інгі жапон, неміс, итальяндық экономикалық таңғажаи ыпқа

еліктегені анық. Бұл жағдаи лардың бәрінде, экономикалық

гүлдену мен геосаяси ықпал оқ даусын шығармастан өркендеген

еді.

Әлемнің отқа оранған орталығы – Таяу Шығыста аи мақтық

державалар сәтті соғыс жүргізген жоқ. Иран–Ирак арасындағы

ұзаққа созылған қанды қасапта Иран түк те иелене алмады да,

соғыстан соң тікелеи әскери қақтығыстардан барынша

қашқалақтаи түсті. Ирактан И еменге деи ін созылып жатқан

әртүрлі мемлекеттердің жергілікті топтарын қаржыландырып,

қаруландырған Иран Сирия мен Ливандағы одақтастарына көмек

ретінде Ислам революциясының Күзет корпусын жөнелтіп

тұрады. Сөи те тұра, әлі күнге сақтық танытып, өзге елдердің ішкі

шаруасына араласпаи ды. Маи дан даласында атои салуы арқылы

емес, өзгелердің қателігінің арқасында Иран аи мақтық ірі

державаға аи налды. Оның екі бірдеи қас жауы АҚШ пен Ирак

ұрысқа кірісіп, соғыс Ирактың түбіне жетті де, таяушығыстық

топырақтан америкалықтардың да жүрегі кілкіп, өз құрлығына

тез аттанып кетті. Ал Иранның ұпаи ы түгел.

Израиль туралы да дәл осылаи аи туға болады. Оның ең соңғы

сәтті соғысы 1967 жылы жүрді. Сол уақыттан бергі сансыз

соғыстарына қарамастан, Израиль гүлдене түсті. Гүлденуінің

себебі соғыс емес еді. Ол басып алған аумақтың көпшілігі елдің

экономикалық бас ауруына аи налды, шамасы келмеи тін саяси

міндеттерді де жүктеп жіберді. Иран секілді, Израиль де соңғы

уақытта сәтті соғыс жүргізумен емес, әскери соқыр тәуекелдерден

бас тарту арқылы геосаяси жағдаи ын түзеп алды. Соғыс бұрынғы

дұшпандары Ирак, Сирия, Ливияны ои рандап жатқан тұста,

Израиль сабыр сақтап бір шетке тұра қалды. Нетаньяхудың негізгі

саяси жетістігі (2018 жылдың наурыз аи ындағы жағдаи бои ынша)

елді Сириядағы азаматтық соғысқа араластырмауы еді. Ол қаласа,

израильдік қарулы күштер Дамаскіні бір апта ішінде жаулап

алады ғои , алаи да Израиль одан не ұтады? Израиль әскері Газа

секторын жаулап алып ХАМАС билігін төңкеріп тастаи да алады,

алаи да Израиль күннен-күнге бұл ои ынан да бас тартып келеді.

Әскери күш-қуатына және басқыншылыққа құмар

саясаткерлерінің тілін оңды-солды безегеніне қармастан,

соғыстың соңы түкке апармаи тынын Израиль жақсы түсінеді.

АҚШ, Қытаи , Германия, Жапония мен Иран секілді, ХХІ ғасырдағы

ең жемісті стратегия – тасада отырып алып, сенің мүддең үшін

өзгелердің соғысқанын бақылау екенін Израиль де жақсы

түсінетін секілді.

   

ХХІ ғасырдағы ұлы державалардың сәтті басқыншылығының

әзірге жалғыз мысалын Қырымды өзіне қосып алған Ресеи

көрсетті. 2014 жылдың ақпан аи ында Ресеи әскері көрші

Украинаға енді де, Қырым түбегін басып алды. Түбек, ақырында,

Ресеи ге қосылды. Іс жүзінде әскери қимылға бармаи -ақ Ресеи

стратегиялық маңызды аумақты жаулап алып, көршілерінің

үреи ін ұшырып, әлемдік держава екенін аи даи әлемге тағы бір

дәлелдеп берді. Алаи да бұл басқыншылық төтенше бір

жағдаи лардың тоқаи ласуының арқасында сәтті жүрді. Украина

армиясы да, жергілікті халық та орыстарға соншалықты қатты

қарсылық көрсеткен жоқ және өзге алпауыт мемлекеттер бұл

кикілжіңге бас сұға қои мады. Мұндаи оқиғаны жер бетінің өзге бір

пұшпағында көзге елестету тіпті мүмкін емес. Сәтті соғыстың

алғышарты басқыншыға қарсы тұруға сақадаи саи қарсыластың

жоқтығы десек, бұл бар мүмкіндіктерді кәдімгідеи шектеи ді.

Расында да, Ресеи Қырымдағы жетістігін Украинаның өзге де

бөлігінде қаи талағысы келгенде, оппозицияның қатаң

қарсылығына тап болды. Украинаның шығысындағы соғыс

өнімсіз бір тығырыққа

апарып тіреп тастады. Одан да сорақысы (Мәскеудің көзімен

қарағанда) соғыс Украинадағы Ресеи ге қарсы көңіл күи ді үдетіп,

одақтас елді қас дұшпанға аи налдырып жіберді. Парсы

шығанағындағы Бірінші соғыстағы жетістігі АҚШ-ты әуелі елітіп

алып, Иракқа жетелеп, соңында сол елігу жарға жыққаны секілді,

Қырымдағы жетістігі Ресеи ді де емексіткенімен, Украинада басы

тасқа тиетін шығар.

ХХІ ғасырдың басындағы Кавказ бен Украинадағы Ресеи

соғыстарын қатар қарастырсақ, оларды сәтті жүрді деп аи та

алмаи мыз. Иә, ол соғыстар Ресеи дің ұлы держава ретіндегі

меи манасын асырған-ақ шығар, сөи те тұра, Ресеи ге деген

сенімсіздік пен дұшпан көзқарастарды да өршітіп, экономикалық

тұрғыдан бұл ел шығынға белшесінен батты. Қырымның туристік

курорттары мен Луганск пен Донецкінің Кеңес дәуірінен қалған,

тозығы жеткен зауыттары соғысты қаржыландыру

таразысындағы бағаны әрең-әрең теңестіргенімен, халық-аралық

санкциялар мен капиталдың шығынын толтыра алмаи тыны

көрер көзге аи қын. Ресеи саясатының шектеулілігін түсіну үшін

беи біт Қытаи дың ауқымды экономикалық прогресі мен «жеңген»

Ресеи дің экономикалық тоқырауын салыстырудың өзі-ақ

жеткілікті

Мәскеудің дауысы батыл шыққанына қарамастан, ресеи лік

элитаның өзі нақты шығындар туралы және әскери соқыр

тәуекелдерінің паи дасы аз екенінен жақсы хабардар, сондықтан

жағдаи ды ушықтырмау үшін осы кезге деи ін сауысқандаи сақ.

Ресеи мектеп бұзақыларының «ұстаз мән бермеуі үшін ең әлжуаз

баланы ұстап алып, жанына тигізбеи , сипаи қамшылап ал» деген

приниципін ұстанады. Путин соғысын Сталин, Ұлы Петр немесе

Шыңғыс хан секілді жүргізсе (Варшава мен Берлин болмаса),

Ресеи танкілері баяғыда-ақ Тбилиси мен Киевте ои нақ салар еді.

Алаи да Путин Шыңғыс хан да, Сталин де емес. Ол ХХІ ғасырда

әскери күш тым алысқа апармаи тынын, сәтті соғыс дегеніміз –

шектеулі соғыс екенін өзгелерден де жақсы түсінетін секілді.

Ресеи дің әуе соққысының қатыгездігіне қармастан, Сирияда

Путин өте сақ қимылдап, Мәскеу пиғылын барынша баи қатпауға

тырысты, өзгелердің сұрапыл соғыс жүргізуіне кедергі де

болмады, маи дан көрші елдерге таралып кетпеуін де қадағалауға

ұмтылды.

Расында да, Ресеи дің көзқарасымен қарасақ, соңғы

уақыттардағы басқыншылық жаһандық соғыстың бастауы емес,

керісінше, күзетсіз бекіністі нығаи ту әрекеті секілді. Ресеи дің

«1980 жылдардың соңы мен 1990 жылдардың басындағы беи біт

шегінісімізді өзгелер жеңіліс деп қабылдады» деген сөзінде жан

бар. АҚШ пен НАТО Ресеи дің әлсіздігін құр жіберген жоқ, НАТО өз

аумағын Шығыс Еуропаға деи ін, тіпті кеи бір баи ырғы Кеңес

елдерінің территориясына деи ін кеңеи тіп алды. Ресеи дің Таяу

Шығыстағы мүддесін көзге де ілместен, болмаи тын бір сылтауды

желеу етіп НАТО Батыс Сербия мен Иракқа басып кірді. Ол-ол ма,

ықпалы жүріп тұрған өңірді Батыстың күшпен басып алуынан

қорғауы үшін өзінің әскери күшіне ғана сену керегін Ресеи ге

шегелеп түсіндіргендеи болды. Бұл көзқарас тұрғысынан қарасақ,

Ресеи дің күні кешегі әскери іс-қимылдары үшін Владимир

Путинге ғана емес, Билл Клинтон мен кіші Джордж Бушқа да кінә

артуға болады.

Әрине, Грузиядағы, Украинадағы, Сириядағы ресеи лік әскери іс-

қимылдар империялық сои қан соққының алғашқы қадамы ғана

болуы мүмкін. Путин осы кезге деи ін жаһандық басқыншылық

туралы қатаң жоспарын жүрегінде әлдилеп келмесе де, осы

саладағы жетістіктерге малданып, азуын аи ға білеп шыға

келмеуіне кім кепіл? Оған қоса, сталиндік КСРО-дан путиндік

Ресеи әлдеқаи да әлжуаздау екенін де ескерген Қытаи секілді өзге

мемлекеттер де араласа кетпесе, толық ауқымдағы жаһандық

соғысты аи тпаған күннің өзінде, жаңа қырғиқабақ соғысты

Мәскеу бастаи алмаи тынын да аи тқымыз келеді. Ресеи халқы 150

миллион адам, ал ЖІӨ – 4 триллион доллар. Халық саны бои ныша

да, ЖІӨ ауқымы бои ынша да ол АҚШ-тан кәдімгідеи кенже қалып

қои ған (325 миллион адам және ЖІӨ – 19 триллион доллар)

. АҚШ

пен ЕО біріксе халық саны Ресеи ден бес есе ұлғаи ып, ортақ ЖІӨ он

есе өседі.

Соңғы уақыттағы технологиялық жетістіктер бұл

аи ырмашылықты одан әрі ұлғаи тып жіберді. Ауыр өнеркәсіп

халықаралық экономиканың қозғаушы күші болған ХХ ғасырдың

ортасында КСРО өркендеді, ал кеңестік орталықтанған жүи е –

трактор, танкі және құрлықаралық зымырандарды жаппаи

шығаруымен әи гілі еді. Бүгінгі ақпараттық технологиялар мен

биотехнологиялар ауыр өнеркәсіптен де маңызды, алаи да бүгінгі

Ресеи не ана салада да, не мына салада да, топ жара алған жоқ. Иә,

киберсоғыстар саласында таңдандырарлық мүмкіндіктері бола

тұра, азаматтық ИТ-секторы жоқ, ал экономикасы бірінші кезекте

мұнаи мен газ секілді табиғи қорлардан құралған. Бұл үркердеи

олигархтарды баи ытуға және Путиннің билігін ұстап тұруға

жеткілікті шығар, алаи да сандық немесе биотехнологиялық

қаруланудың жарысында мәреге бұрын жету үшін аз көрсеткіш.

Одан да маңыздысы, путиндік Ресеи ге әмбебап идеология

жетіспеи ді. Қырғиқабақ соғыс кезінде КСРО коммунизмнің

жаһандық тартымдылығына, сондаи -ақ Қызыл әскердің әлемдік

жақтастарына иек артты. Кубалықтар, вьетнам немесе француз

интеллектуалдарына путинизмнің ұсынары жоққа жақын.

Авторитарлы ұлтшылдық жер-жаһанға, шынымен де, тараи

алады, алаи да оның табиғатының өзі ұи ымдасқан халықаралық

блоктарды құруға жағдаи жасамаи ды. Ол кезде поляк коммунизмі

мен орыс коммунизмі теориялық тұрғыдан халықаралық

жұмысшы таптың мүддесінің жолын ұстанатын. Қазіргі поляк

ұлтшылдығы мен орыс ұлтшылдығы қарама-қарсы мүдделер

жетегінде жүр. Путиннің дәуірлеуі поляк ұлтшылдығына қауіп

төндіретіндіктен, Польшада Ресеи ге қарсы көңіл күи бұрынғыға

қарағанда көбеи е түсуде.

Сондықтан Ресеи жалған ақпарат таратып, бөліп-жаруға

тырысқанымен, НАТО мен ЕО дәл сондаи жаһандық науқанын

бастаса, қарулы басқыншылықтың жаһандық науқанына Ресеи дің

тәуекел етуі екіталаи . Қырымды басып алу және Грузия мен

Шығыс Украинаға деген ресеи лік басқыншылық соғыстың жаңа

дәуірінің хабаршысы емес, жалғыз ғана мысалы болып қалады деп

үміт етуге (ол негізсіз де емес) әбден болады.

  

ХХІ ғасырда ірі державалардың сәтті соғыстарды жүргізуі неге

қиындаи түсті? Себептерінің бірі – экономика сипатының өзгеруі.

Бұрындары экономикалық активтер, негізінен, материалдық еді,

сол үшін салыстырмалы түрде алғанда, жаулап алу арқылы баю

оңаи болатын. Жауыңызды маи дан даласында жеңсеңіз,

қалаларын тонап, азаматтарын құл базарында сатып, құнды

бидаи алқабы мен алтын кендерін иеленесіз. Баи ырғы замандарда

тұтқынға түскен гректер мен галлдарды сату арқылы римдіктер

баи ыды, ал ХХ ғасырдағы америкалықтар Калифорнияның алтын

кен орындары мен Техастың мал шаруашылығына арналған

ранчоларын иелену арқылы өркендеді.

Алаи да ХХІ ғасырда мұндаи жолмен болмашы ғана паи даға

кенелесіз. Бүгінгі негізгі экономикалық активтер алтын

кендерінен емес, тіпті мұнаи кен орындарынан да емес,

техникалық және институционалдық білімнен тұрады. Иә, білімді

соғыстың көмегімен жеңе алмаи сыз. «Ислам мемлекеті» деп

аталатын ұи ымдар қалалар мен Таяу Шығыстағы мұнаи

ұңғымаларын тонау арқылы азды-көпті гүлдене берер:

2015 жылы Ирак банктерінен 500 миллионнан аса долларды

басып алып, мұнаи ды сатудан қосымша тағы 500 миллион доллар

паи да тапты

, алаи да Қытаи мен АҚШ секілді ірі державалар үшін

бұл түкке тұрмаи тын ақша. Біржылдық ЖІӨ 20 триллионды

құраи тын Қытаи аз-маз миллиондарға бола соғыс аша ма? Ал

АҚШ-пен соғысқа триллиондаған доллар жұмсаса, тауар

аи налымының қысқаруы мен соғыстан жоғалтқанының орнын

қалаи толтырып, шығындарды қалаи қаи тармақ? Қытаи дың

халық армиясы жеңіс тои ын тои лап жатса, Кремнии алқабының

баи лығын иелене ме? Иә, Apple, Facebook пен Google сияқты

корпорациялар миллиардтаған долларға бағаланады, алаи да бұл

баи лықты күшпен тартып ала алмаи сың ғои . Кремнии алқабында

кремии кен орындары жоқ.

Наполеонды жеңген Ұлыбритания сияқты немесе Гитлердің

көзін құртқан АҚШ сияқты, жеңістен соң халықаралық сауда

жүи есін өзінің паи дасына ораи құрса, сәтті соғыстар іс жүзінде әлі

де үлкен кіріс кіргізер ме еді. Алаи да әскери техникадағы

өзгерістер бұрынғының жеңістерін ХХІ ғасырда қаи талауға жол

бермеи ді. Дүниежүзілік соғыстағы жеңісті атом бомбасы жаппаи

өзін-өзі жою алаңына аи налдырып жіберді. Хиросимадан кеи ін ірі

державалардың бір-бірімен ашық ұрысқа шықпауы кездеи соқтық

емес. Олар жеңілмеу және ядролық бомбаны қолданудың

арбауында қалмау үшін ондаи қақпанға түсірмеи тін

шиеленістерге ғана қатысты. Солтүстік Корея сияқты екінші

кезектегі ядролық державаның өзіне шабуыл жасауды ешкім

құптаи қои маи ды. Әскері жеңілу қаупі туған Ким әулетінің не

істеи тінін ои лаудың өзі қорқынышты.

Киберсоғыс ықтимал империалистердің жағдаи ын тіптен

қиындатып жіберді. Виктория королеваның жақсы бір заманында

«Максим» пулеметі арқылы Британ армиясы Манчестер мен

Бирмингемдегі мамыражаи өмірдің шырқын бұзбастан, қиырдағы

қаи дағы бір кенезесі кепкен шөлде, қара түстілерді қырып

салатын. Тіпті кіші Джордж Буштың уақытында да АҚШ Бағдад

пен әл-Фаллуджаның астан-кестенін шығарса да, ирактықтар

Франциско мен Чикагодан кек алуға шамасы келмеді. Алаи да АҚШ

қазір киберсоғыстың орташа ғана мүмкіндігі бар бір елді соққыға

алса, бірнеше минуттың ішінде соғыс Калифорния мен

Иллинои сқа жетіп барады. Зиянды бағдарламалар мен логикалық

бомбалар Далластағы қозғалысты шырмап тастап,

Филадельфиядағы пои ыздарды бір-бірімен соғыстырып,

Мичигандағы электр желісін істен шығарады.

Жаулап алушылар дәуірлеген заманда соғыстың шығыны аз,

кірісі көп еді. 1066 жылы, Гастингс түбіндегі шаи қаста жаулап

алушы Вильгельм бірнеше мың жанды жер құштырып, бір-ақ

күннің ішінде күллі Англияны бағындырды. Ядролық қару мен

киберсоғыс, керісінше, шығыны көп, кірісі аз технология. Бұл

құралдардың көмегімен тұтас мемлекетті жои ып жібергеніңізбен,

кірісі көп империя құра алмаи сыз.

Мемлекеттер қаруын жиі сермеи тін, ал аи нала шиеленісіп бара

жатқан әлемде қауіпсіздік орнатудың ең жақсы жолы біреу: ірі

державалардың соңғы уақытта сәтті соғыс жүргізбегенін

дәлелдеи тін деректер келтіру. Шыңғыс хан мен Юлии Цезарь еш

ои ланбастан, өзге елдерге басып кірсе, Эрдоған, Моди, Нетаньяху

сияқты ұлтшыл көсемдер қатты-қатты сөи легенімен, соғыс

бастауға келгенде өте сақ. Әрине, кімде-кім ХХІ ғасырдағы сәтті

соғыстың формуласын тапса, тозақ отының қақпасы сол заматта

ашылады. Қырымдағы ресеи лік жетістік қорқыныштың бір

нышаны екені де сондықтан. Бұл басқа бір жағдаи деп

үміттенеи ік.

      

Өкінішті, ХХІ ғасырда соғыстар зиянды бизнес болса да, толық

беи бітшілік орнаи қои ған жоқ. Адамзаттың ақымақтығына атүсті

қарауға болмаи ды. Меи лі жеке, меи лі ұжымдық деңгеи де болсын,

адамзат өзін-өзі құртатын дүниеге өте беи ім келеді.

1939 жылы гитлерлік коалиция мемлекеттерінің соғысқа

араласуы еш нәтиже бермеи тінін біле тұра, олар соғыстан бас

тартқан жоқ. Екінші дүниежүзілік соғыстың бір ерекшелігі, тізе

бүккен империялар бұрынғыдан бетер гүлдене түсті. Олардың

армиясы мен империясын күл-талқан еткен соң, жиырма жыл

өткенде немістер, итальяндар, жапондар аста-төк жағдаи да өмір

сүріп жатты. Ендеше, соғыстың не керегі бар еді? Не үшін

адамдардың қанын мои ындарына жүктеп, сансыз

миллиондардың обалына қалды? Мұның барлығы ақымақтық

болатын. 1930 жылдары, жапон генералдары, адмиралдары,

экономистері мен журналистері «Кореяны, Маньчжурияны, Қытаи

жағалауын уысынан шығарып алса, Жапония экономикалық

тығырыққа тіреледі» деп есептеді

. Олардың бәрі қателескен еді.

Шынтуаи тына келгенде, жаулап алған жерлерінен тұтас

аи ырылған кезде ғана жапон таңғажаи ыбы басталды.

Адамзаттың ақымақтығы – тарихтағы ең тегеурінді күш, бірақ

оны ұдаи ы ескере бермеи міз. Саясаткерлер, генералдар, ғалымдар

әлемді ұлы шахмат ои ыны деп елестетеді, оның әрбір жүрісін

аи мақтық есептерді назарға ала отырып ои ластыру керек деп

ои лаи ды. Бұл белгілі бір деңгеи де ғана дұрыс ои . Кеи бір көсемдер

тура мағынасында ақымақ, сондықтан олар пешкілері мен атын

оңды-солды жүре береді. Генерал Тодзе, Саддам Хусеи н мен Ким

Чен Ирдің әрбір қадамының рационалды себебі бар. Мәселе

мынада, әлем шахмат тақтасынан әлдеқаи да күрделі, адамзаттың

рационалдығы оның қадамын нақты түсіндіре алмаи ды.

Сондықтан тіпті рационалды көсемдер де ұдаи ы ақымақ

қадамдарға барады.

Ендеше, жаһандық соғыстан қаншалықты қорқуымыз керек?

Мұнда екі ақырғы шектен аулақ жүру керек. Біріншіден, соғыстан

қашып құтыла алмаи сың. Қырғиқабақ соғыстың беи біт аяқталуы

мынаны дәлелдеп берді: адамдар дұрыс шешім қабылдаса, тіпті ірі

державалардың қақтығысының өзін беи біт жолмен шешуге

болады екен. Одан бөлек, жаңа дүниежүзілік соғыс болмаи

қои маи ды деп жорамалдау да өте қауіпті. Бұл өзіміз орындаи тын

сәуегеи лік болып шықпақ. Соғыстан қашып құтыла алмаи сың

деген ои ға бекіген сәттен бастап мемлекеттер армиясын

ұлғаи тып, қаруланудың мығым шеңберіндегі жарысқа кірісіп, кез

келген шиеленісте келісімге келуден бас тартып, қандаи да бір

қаи ырымды шараларды қақпан деп қабылдаи жөнеледі. Бұл

соғыстың басы ғана.

Екіншіден, соғыстың болуы мүмкін емес деп жорамалдау да

ақымақтық қои . Тіпті ол соғыс барлығына бірдеи қауіп төндірмесе

де, Құдаи да, табиғат заңы да бізді адамзаттың ақымақтығынан

қорғаи алмаи ды.

Адамзаттың ақымақтығын емдеп жазудың бір жолы –

мои ынсұнудың мөлшерін арттыру. Ұлты, діні, мәдениеті әлемде

бәрінен озық, сондықтан оның мүддесі өзге адамдардың, тіпті

тұтас адамзаттың мүддесінен биік тұруы керек деген кез келген

жеке тұлғаның көзқарасына ораи , ұлттық, діни және мәдени

шиеленіс тереңдеи береді. Әлемдегі қарым-қатынастар барынша

шынаи ы және қарапаи ым болуы үшін ұлттар, діндер мен

мәдениеттерді бір-бірімен қалаи баи ланыстырамыз?





Мойынсұну

Əлемнің тұтқасы емессіз

Адамдардың көпшілігі өзін әлемнің кіндігі, ал оның мәдениеті –

адамзат тарихының өзегі деп сенеді. Гректердің көпшілігі тарих

Гомерден, Софокл мен Платоннан басталды, маңызды ои лар мен

өнертабыстар Афина, Спарта, Александрия немесе

Константинопольда туды деп есептеи ді. Қытаи ұлтшылдары бұл

сөзбен мүлде келіспеи ді де, тарих шындығында Сары император

және Ся мен Шаң әулеттерінен басталғанын аи тып қарсы шығады,

ал Батыс әлемі, мұсылмандар немесе үнділер жеткен жетістік

қытаи өнертабыстарының қан-сөлі жоқ көшірмесі ғана деген ои ға

шүбәсіз сенеді.

Үнді нативистері Қытаи дың бұл мақтаншақтығын жоққа

шығарып, ұшақ пен ядролық бомбаның өзін, Эи нштеи н мен

ағаи ынды Раи тты былаи қои ғанда, Конфуции мен Платоннан

бұрын үнді субконтинентіндегі ежелгі үнді данышпандары ои лап

тапқан деп бет бақтырмаи ды. Мәселен, Махариши Бхардваджа

зымырандар мен ұшақтарды ои лап тапқанын, ал Вишвамитра

зымыранды ои лап тауып қана қои маи , оны қолданғанын, Ачарья

Канад атом теориясының негізін қалағанын, «Махабхаратада»

ядролық қарудың дәл сипаттамасы аи тылғанын білетін бе едіңіз

Тақуа мұсылмандар Мұхаммед паи ғамбарға деи інгі күллі

тарихтың қауырсындаи да салмағы жоқ деп есептеи ді, ал Құран

жер бетіне түскен уақыттан бергі күллі тарих – ислам мбетін

алтын қазық еткен деп сенеді. Түрік, Иран, Египет ұлтшылдарын

бұл қатарға қосуға болмаи ды. Себебі олар Мұхаммедке деи ін-ақ өз

халқы адамзат жеткен игіліктердің бәрін ои лап тауып, ал Құран

жер бетіне түскен соң, дәл сол ұлттар исламның тазалығын

сақтап, оның даңқын аспандатты деп біледі.

Британдықтар, француздар, немістер, америкалықтар, орыстар,

жапондар және өзге де сансыз топтар өз ұлтының таңданарлық

жетістіктері болмаса, күллі адамзат адамгершіліктен жұрдаи

қалпында, қараңғылықта өмір сүре беретін еді деп есептеи тінін

аи тпаи -ақ қоялық. Кеи бір адамдар тарихқа тым тереңдегені

сонша, олардың саяси институттары мен діни практикаларына

физика заңдылығының өзі бағынады деп қиялдап алған.

Ацтектер жыл саи ын құрбан шалмаса күн ұясынан шықпаи қалып,

он сегіз мың ғалам ыдырап кетеді дегенге шүбәсіз сенген.

Мұның бәрі де бос дәме. Олар ои ына нәсілшілдіктің аздаған

мөлшерін қосып жібереді де, тарихи деректерді мои ындамаи

қояды. Адамдар жер бетіне таралып, өсімдіктерді жерсіндіріп,

жануарларды қолға үи рете бастағанда, алғашқы қалалардың

іргесін қалап, жазуды ои лап тауып, ақшаны шығарған уақытта

заманауи діндер мен ұлттардың ешқаи сысы да жоқ еді. Мораль,

өнер, руханият, шығармашылық – біздің ДНҚ-мызда бар, олар

адамзаттың әмбебап қабілеті. Оның тамыры Африканың тас

ғасырында жатыр. Сондықтан оны, меи лі, Сары император

дәуіріндегі Қытаи болсын, меи лі, Платон заманындағы Грекия

болсын, меи лі, Мұхаммед уақытындағы Арабия болсын, қандаи да

бір өзге дәуірлермен, өлкелермен баи ланыстыру – ашық эгоизм.

Мұндаи қарабаи ыр эгоизммен дәл өзім де таныспын. Себебі

менің туған ұлтым – евреи лер де өздерін әлемнің тұтқасы

сезінеді. Кез келген адамзаттың жетістігі мен өнертабысын мысал

етсеңіз, оларды өздері ои лап тапқанын аи та жөнеледі. Евреи лерді

жете білетін мен, олардың өз сөзіне өздері шүбәсіз сенетінін де

аи та кеткім келеді. Бірде мен Израильдегі и ога ұстазына бардым.

Әлгі адам и оганы Авраам ои лап тапқанын, оның басты

жаттығуларындағы асаналар евреи әліпбиінің қарпінен

шыққанын зор сеніммен аи тты! (Яғни триконасана – алеф әрпін,

туладандаса – далед әрпін көрсетеді екен). Авраам бұл

асаналарды күңінен туған бір ұлына көрсетіп, ол Үндістанға жол

тартып, үнділерге и оганы үи ретіпті. Сөзіне дәлел келтіруін

сұрағанымда ұстаз Библияның үзіндісін оқып берді: «Көзі

тірісінде күңдерінен туған ұлдарына да сыи жасап, оларды ұлы

Исаактан аулаққа, Шығысқа, Шығыстағы елдерге жөнелтті»

(Жаратылыс 25:6). Қалаи ои лаи сыздар, ол не сыи лық? Иә, дәл

солаи ! И оганың өзін евреи лер ои лап тапқан екен.

Авраамның и оганы ои лап табуы ештеңе емес, күллі ғарыш евреи

раввиндері киелі жазбаларын оқуына саи құрылған, евреи лер

дінді тастаған күні он сегіз мың ғаламның күлі көкке ұшады деген

ои ға иудаизм шүбәсіз сенеді. Иерусалим мен Бруклиндегі

реввиндер Талмудты талқылауын доғарған сәтте Қытаи , Үндістан,

Австралия, тіпті сонау бір қиырдағы галактикалар да құриды

екен. Бұл – ортодоксалды евреи лер дінінің орталық символы, ал

оған шек келтірген кез келген жан надан, ақымақ болып

есептеледі. Заи ырлы евреи лер бұл астам сөзге соншалықты сене

қои маса да, евреи халқы – адамзат тарихының басты қаһарманы,

адамзаттың моралі, руханияты, біліміндегі негізгі қаи нар бұлақ

деп ои лаи ды.

Менің халқым санының аздығы және тарихқа деген ықпалы аз

болғанын жасырып-жапқысы келеді. Шетелдіктерді сынау

тәрбиесіздік болғандықтан, туған халқымның іс-әрекетін

аи таи ын, күдігі мол әңгімелердің қаншалықты күлкі

шақыратынын иудаизмді мысалға алу арқылы көрсетеи ін. Жер

бетіндегі өзге оқырман туған халқы үрлеп, ұлғаи тқан бос көбікті

өздері тауып алсын.

 

«Sapiens: Адамзатты ысаша тарихы» кітабым бастапқыда

иврит тілінде, израильдік оқырманға арнап жазылған еді.

2011 жылы евреи басылымдарында жарияланған соң, израильдік

оқырманнан келген ең көп сұрақ мыналар: «Адамзат

тарихындағы иудаизмнің рөлін неліктен назарға көп алмадыңыз?

Христиандық және ислам мен буддизм туралы көбірек жазып,

евреи ұлты мен дініне қатысты бір ауыз ғана әңгіме

аи туыңыздың сыры не? Иудаизмнің адамзат тарихындағы

батпандаи салмағын неліктен елемеи қои дыңыз? Әлдебір зұлым

саясаттың жетегіне ердіңіз бе?».

Иудаизм – адамзат тарихының темірқазығы деп жөргегінен

тәрбиеленген израильдік евреи лердің мұндаи сұрақ қоюы заңды

да шығар. Израиль балалары әдетте 12 сыныптық мектепті

жаһандық тарихи процестер туралы нақты бір көзқарас

қалыптастырмастан бітіреді. Қытаи , Үндістан немесе Африка

туралы көп ештеңе білмеи шығады. Рим империясы, Француз

революциясы немесе Екінші дүниежүзілік соғыс туралы там-

тұмдап оқығанымен, ол тарих жеке оқиғалардың тізбегінен

құралып, қалғаны бұлыңғыр басқатырғыш секілді күрделі келеді.

Есесіне израильдік білім беру жүи есі ұсынатын кең шалқарлы

әңгіме – евреи лердің Көне Өсиетінен басталған, Екінші храм

дәуіріне жалғасқан, евреи қоғамдастығы диаспораларын қысқаша

сипаттап өтетін, сионизмнің дәуірлеуімен, Холокоспен және

Израиль мемлекетін құрумен аяқталатын тарих. Көптеген мектеп

түлегі күллі адамзат тарихының басты желісі осы екен деп ои

түи еді. Тіпті Рим империясы немесе Француз революциясы

туралы естіген оқушы, ол тақырып туралы сыныпта сөз болғанда,

Рим империясының евреи лерге қалаи қарағанын, Француз

Республикасындағы евреи лердің саяси мәртебесінің қандаи

болғанын таңдаи ы тақылдап талдаи жөнеледі. Мұндаи тарихи

мәзірден ас ішкен адамның күллі әлемнің көшінде иудаизмнің

салмағы мысқалдаи ғана болғанын түи сінуінің өзі ауыр.

Шындығы сол – біздің түрдің жылнамасында иудаизмнің рөлі

өте қарапаи ым: христиандық, ислам мен буддизм секілді әлемдік

діндерге қарағанда, иудаизм таи палық дін еді. Ол дін аи парадаи

әлемнің шөкімдеи ғана бөлігінде орналасқан титімдеи ғана

ұлттың тағдырына алаңдап, өзге мемлекеттер мен ұлттарға басын

қатырып жатпады. Мысалы, бұл дін Жапониядағы оқиғаларға

немесе Үнді субконтинентіндегі халықтарға алаңдаған емес. Міне,

оның тарихи рөлі шектеулі болатындығының себебі – осы.

Иә, иудаизм тарихтағы екі маңызды дін – христиандықтың

негізін қалап, исламның тууына әсер еткені анық. Алаи да

христиандық пен исламның жаһандық жетістіктерінің

мақтанышы мен сансыз қылмыстарының күнәсі де иудеи лерге

емес, христиандар мен мұсылмандарға тиесілі. Крест

жорықтарындағы жаппаи өлімге иудаизмді кінәлау (бұл жердегі

қырып-жоюдың жауапкершілігі христиандардың мои нында)

әділетсіздік болатыны секілді, Құдаи алдында барлық адам тең

деген христиандықтың маңызы зор идеясын да иудеи лерге

телудің еш себебі жоқ. (Христиандардың бұл идеясы –

евреи лердің ортодоксалды дініне тура мағынасында қаи шы

келеді, бүгінгі күннің өзінде евреи лер арасында менің халқым

өзге ұлттардан озық тұр деп санаи тындар бар).

Иудаизмнің адамзат тарихындағы орнын Батыстың жаңа

тарихындағы Фреи дтің анасының рөлімен шендестіруге болатын

шығар. Жақсы ма, жаман ба, әи теуір Зигмунд Фреи дтің жаңа

замандағы Батыстың ғылымына, мәдениетіне, өнеріне, халықтың

ақыл-ои ына зор ықпал еткені анық. Иә, анасы болмаса, оның

дүниеге келмеи тіні де рас. Оған қоса Фреи дтің тұлғалық паи ымы,

дүниетанымы белгілі бір деңгеи де анасымен қарым-қатынас

негізінде қалыптасқаны да белгілі – оны Фреи дтің өзі де жоққа

шығармас еді. Алаи да жаңа замандағы Батыстың тарихын

жазғанда ешкім де Фреи дтің анасы туралы тұтас бір тарау

арнауыңды күтпеи ді. Иудаизм болмаса, христиандық та болмас

еді, алаи да бұл дегеніңіз – осы себепке бола дүниежүзі тарихында

иудаизмге зор көңіл бөлу керек еді деген сөз емес қои . Евреи

анасының мұрасын христиандық қалаи қолданды дегенге басты

назар аударсақ та жеткілікті.

Әрине, евреи ұлты – таңғаларлық тарихи жолы бар ерекше

халық екеніне ешкім күмән келтірмеи ді. (Негізінде, бұл теңеу

барлық ұлтқа қатысты аи тылуға тиіс). Евреи дәстүрінің де

көрегенділікке және бекзат құндылықтарға ие екенін ешкім

жоққа шығармаи ды. (Иә, күмәнді кеи бір идеялары жетіп

артылады: нәсілшіл, әи елдерді кемсітетін және

гомосексуалдардан аяқ тартатын мінезден де ада емес). Ол аз

болса, халқының аз санына қарамастан, евреи ұлты – соңғы

2000 жылдағы тарихқа едәуір ықпал етті. Алаи да Homo sapiens

паи да болған 100 000 жыл бұрынғы түр ретіндегі біздің ортақ

тарихымызға көз жүгіртсек, евреи лердің тарихтағы үлесі тым

шектеулі екенін анық баи қаи мыз. Адамдар иудаизм паи да болмаи -

ақ күллі ғаламшарды

кезіп жүріп, орнығып алды, ауыл шаруашылығын меңгерді,

алғашқы қалалардың іргесін қалады, жазу мен ақшаны ои лап

тапты.

Иә, екі дін өзінен тамыр тартқанын желеу етіп, иудаизм

христиандар мен мұсылмандардың жетістігін иемденіп алмаса,

тіпті соңғы екі ғасырда, тарихқа қытаи лар және Американың

баи ырғы халқы – үндістердің көзімен қарасаңыз да, евреи лердің

мысқалдаи үлесін баи қаи алмаи сыз. Христиандар Библияға

енгізгендіктен, евреи лердің Көне Өсиеті дүниежүзілік адамзат

тарихының іргетасы іспетті саналады. Евреи мәдениетінде

маңызы Көне Өсиеттен де биік Талмудты христиандар аса

жақтыра қои мағандықтан, жапондар мен маяларды ауызға

алмаған күннің өзінде, Талмуд кеи бір араб, поляк, голландықтар

там-тұмдап қана білетін эзотерикалық киелі мәтіндер қатарында

қалып қои ды. (Бұл өте өкінішті жаи т, себебі – Көне Өсиетке

қарағанда Талмуд терең әрі гуманистік кітап еді).

Көне Өсиеттен шабыт алған ұлы өнер туындысын атап бере

аласыз ба? Әрине, оп-оңаи : Микеланджелоның «Давиді», Вердидің

«Набуккосы», Сесил Демилльдің «Он сиеті». Ал Жаңа Өсиеттен

шабыттанған қандаи да бір жаңа туындыны атаи аласыз ба?

Мархабат: Леонардо да Винчидің «Соы асы», Бахтың «улие

Матфейдіштарлыы», Монти Паи тонның «Брайаннымірі»...

Енді сәл күрделірек сауал: Талмудтан шабыт алған бірнеше

көркем туындыларды санамалап шығыңызшы?

Талмудты жаттап алған евреи қоғамдастықтары күллі әлемге

таралса да, олар Қытаи империясын қалыптастыруда жаңа

жерлерді ашқан еуропалық саяхаттарда, индустриялық

революцияның немесе демократиялық жүи енің орнығуында

маңызды рөл ои наған жоқ. Ақша, университет, парламент, банк,

компас, баспа станогі және бу машинасын евреи еместер ои лап

тапты.

 

Израильдіктер христиандықты (2,3 миллиард сенуші), исламды

(1,8 миллиард сенуші) және иудаизмді (15 миллион) біріктіріп,

«үш ұлы дін» деген терминді жиі қолданады. Синто (50 миллион

сенушісі бар) және сикхтерді (25 миллион) қоспаған күннің өзінде,

миллиардтаған

сенушісі бар индуизм мен 500 миллион адам сенетін буддизм бұл

қатарға енбеи ді

. Израильдіктердің санасындағы «Үш ұлы дін»

деп аталатын бұрмаланған тұжырымдаманың мәні былаи : негізгі

діни және этикалық дәстүрлер әмбебап этикалық ережелерді

уағыздаған иудаизмнің құрсағынан шыққан. Авраам мен Мұсаға

деи інгі адамдар гоббстік тіршілік жағдаи ында, қандаи да бір

моральдық міндеттемелерсіз күнелткендеи , барлық заманауи

мораль Он Өсиеттен жеткендеи . Бұл адам нанғысыз, негізсіз

идея – маңызды әлемдік этикалық дәстүрлерді елеп-ескермеи ді.

Авраамға деи інгі он мыңдаған жыл бұрын-ақ тас дәуірінің

аңшы-терімші таи паларының моральдық кодекстері болды.

Алғашқы қоныстанушылар Австралияға табаны тиген ХVІІІ

ғасырдың соңында олар Мұса, Иса, Мұхаммедті білмесе де,

этикалық дүниетанымы дамыған аборигендерді кезіктірді.

Баи ырғы тұрғындарды күштеп меншігінен аи ырған христиан

отарлары аи рықша моральдық стандарттарын енгізіп еді деу –

әділ ме?

Ғалымдар бүгінгі күні моральдың эволюциялық тамыры

тереңде екенін, адамзаттан миллиондаған жыл бұрын паи да

болғанын аи тады. Қасқырлар, дельфиндер, маи мылдар сияқты

әрбір сүтқоректінің топтық әріптестікті орнататын, эволюция

беи імдеген этикалық кодекстері бар

. Мысалы, қасқырдың

бөлтіріктері бірін-бірі жұлқып, тістеп, ои нақ салғанда «адал

ои нау» ережесін сақтаи ды. Қарсыласы жеңілгенін мои ындап,

арқасын бере жата қалғанына қарамаи , жеңімпаз бөлтірік тым

қатты тістеп алса немесе тісін батыруын тоқтатпаса, өзге

бөлтіріктер онымен ои ынды доғарады

Шимпанзелер үи ірінде әлсіздің меншік құқығын күштісі

құрметтеуі керек. Қорғансыз ұрғашы шимпанзе банан тауып алса,

альфа-еркек шимпанзе оны тартып алмаи ды. Еркек шимпанзе ол

тәртіпті бұзса, өзінің құрметі мен мәртебесінен аи ырылады

Маи мылдар әлсіз шимпанзелерді ықтырмаи тыны былаи тұрсын,

оларға кеи -кеи де белсенді түрде көмектеседі. Милуоки

аи мағының саябағында тіршілік ететін, Кидого деген лақап ат

иеленген бүкшиген еркек-шимпанзе созылмалы жүрек ауруына

шалдыққандықтан, әлсіз әрі қорғансыз еді. Оны жануарлар

бағына әкелген кезде Кидого бағытын аи ыра да, күтуші-

адамдардың нені нұсқағанын ажырата да алмаи тын. Өзге

шимпанзелер мұның қиын жағдаи да қалғанын түсініп, көмекке

ұмтылды. Олар Кидогоны қолынан жетелеп, қаи да баруы керек

болса, сонда бастаи тын. Кидого адасып қалса, аи ғаи лап көмекке

шақыратын, оның үнін естіген қандаи да бір маи мыл бірден

көмекке жүгіре жөнелетін.

Кидогоның басты көмекшілерінің бірі – үи ірдегі ең аи батты

еркек маи мыл еді. Лоди деп аталатын ол маи мыл, Кидогоға

көмектесіп қана қои маи , оны әркез қорғады. Үи ір мүшелерінің

түгелге жуығы Кидогоға меи ірлене қарап, көмектесіп жүргенде

Мерф атты жас еркек-шимпанзе оны безбүи ректікпен кемсітіп,

түрткілеи тін. Лоди оның бұл әрекетін баи қаған сәтте, Мерфті

аулаққа қуып немесе Кидогоның иығынан құшақтап алатын

Көңіл жібітетін одан өзге бір жағдаи Кот Д

’

Ивуардың жыныс

орманында болды. Оскар деп аталатын жас шимпанзе анасынан

аи ырылып, өлместің күнін кешті. Өз ұрпағын үи іріліп-толғанған

өзге аналық шимпанзелердің Оскарға көңіл аударуға уақыты да,

шамасы да болмады. Жағдаи тығырыққа тірелді деген уақытта

Оскарды үи ірдің Фреди атты альфа-еркегі асырап алды. Оскардың

жақсы тамақтануын қадағалаған альфа-еркек тіпті оны арқалап

та жүретін. Генетикалық тексерулер Фреди Оскардың әкесі емес

екенін дәлелдеді

. Библия ежелгі израильдіктерге «кез келген

жесірге немесе жетімге әлімжеттік жасама» (Мысырдан көшіп

шығу 22:21) деген кезге деи ін және Амос паи ғамбар: «Сендер,

кедеи лерді жәбірлеп, жоқ-жітікті қанаушылар» (Амос 4:1), – деп

баи ларды кінәлағанға деи ін де миллиондаған жыл бұрын жоқ-

жітік пен жетім-жесірге көмектесу мінезі қалыптасқандықтан,

маи мылдардың көсемі жетім шимпанзеге меи іріммен қарады деп

болжам жасаи мыз.

Тіпті Таяу Шығысты мекендеген ежелгі Homo sapiens –

библиялық паи ғамбарлардың өзі ешкімнен ерекшеленбеген.

«Өлтірме» «ұрлама» уағыздары Шумер қала-мемлекеттерінің,

Мысыр перғауындарының, Бабыл империясының құқықтық-

этикалық кодекстерінде кең таралған еді. Евреи лердің сенбісі

секілді, олардың да демалыс күндері болатын. Амос паи ғамбар

үстемдігін бетіне басып, израильдік билеушілерге ұрысқанға

деи інгі мыңдаған жыл бұрын Бабыл патшасы Хаммурапи ұлы

құдаи лардың: «Баи тақ елде әділдік орнатып, жауыздық пен

заңсыздықты тыи ып, кедеи -кепшікті, әлсізді қанаи тындардың

жолын бөгеуді», – бұи ырғанын аи тып тастаған еді

Ал бұл аралықтағы Мысырда, Мұса дүниеге келерден бірнеше

ғасыр бұрын, ашкөз жер иеленуші мал-мүкаммалын басып алған

кедеи шаруа жөнінде «Орақтілді шаруа туралы оқиғаны»

құрастырды. Шаруа әділдік іздеп перғауынның ақшаның құлына

аи налған шенеуніктеріне барады. Олар шаруаны қорғаи қои маған

соң, әлгі беи шара шаруа шенеуніктер неліктен әділдік орнатуға

тиіс екенін, әсіресе кедеи лерді баи лардан неліктен қорғағаны жөн

екенін тәптіштеп түсіндіре бастаи ды. Тіпті бір керемет теңеуінде

ол кедеи дің мардымсыз мүлкін тыныс алумен шендестіреді. Сол

«мүлікті басып қалу арқылы шенеуніктер кедеи лердің мұрнын

бітеп, тұншықтырып жатқанын» аи тады

Библиялық заңдардың көпшілігі Қосөзен аралығындағы, Мысыр

мен Ханаанда ғасырлар, тіпті мыңжылдықтар бұрын, иудеи лер

патшалығы мен Израиль мемлекеті паи да болмастан

қабылданған ережелерді қаи талады. Библиялық иудаизм бұл

заңдарға қандаи да бір сипат қосты деген күннің өзінде, ол

барлық адамға қатысты әмбебап қаулыларды, ең алдымен, евреи

халқына арналған таи палық кодекстерге аи налдыру арқылы

маңызын арттырды. Евреи моралі әу бастан ерекше, таи палық

шаруа ретінде қалыптасып, әлі күнге белгілі бір дәрежеде сол

қалпынан аи нымаи келеді. Көне Өсиет, Талмуд және раввиндердің

көпшілігі (бәрі болмаса да) евреи еместің өміріне қарағанда,

евреи дің өмірі өте құнды деп есептеді де, өзге евреи дің өмірін

сақтап қалу үшін евреи лерге сенбіні елемеуге рұқсат берді, алаи да

дінсіздің өмірін құтқарып қалу үшін сенбіні елемеуге тыи ым

салды (Бабылдық Талмуд, И ома 84:2)

«Жақыныңды өзің секілді құрметте» деген танымал уағыздың

өзі тек евреи лерге қатысты екенін аи тқан кеи бір евреи

данышпандары бар, ал «дінсіздерді жақсы көруге үгіттеген бірде-

бір уағыз жоқ» деи ді олардың аи тқанына сенсек. Шындығында,

Левиттің кітабында мынандаи сөз бар: «Өз халқыңның ұлын кек

тұтпа, дұшпан болма, жақыныңды өзіңді жақсы көргеніңдеи

жақсы көр» (Левит 19:18), «жақыныңды» сөзі «өз ұлтыңа» ғана

қатысты ма деген күдік туады. Амаликалықтар мен ханаандықтар

деп аталатын екі нақты халықты евреи лердің жаи пауына

Библияның бұи ыруы – бұл күдікті ұлғаи та түседі. Киелі кітап

былаи деи ді: «Хеттер, аморреи ліктер, ханаандықтар, ферезеи лер,

евеи лер, иевусеи лерді – бәрінің көзін толық құртыңдар, Құдаи

сендерге осылаи бұи ырады» (Екінші заң 20:16-17). Бұл геноцид

міндетті діни парыз болған адамзат тарихындағы алғашқы оқиға

еді.

Христиандар евреи лердің моральдық кодексінен кеи бір

үзінділерді алып, оны әмбебап уағызға аи налдырды да, күллі

әлемге таратты. Христиандықтың иудаизмнен іргесін аулақ

салуының себебі бар. Евреи лердің көпшілігі өзге ұлттармен

салыстырғанда өзін Құдаи ға бір табан жақын, «таңдаулы ұлт»

қатарына қосып жүрген уақытта, христиандықтың негізін қалаған

Павел апостол галаттарға арналған белгілі жолдауында: «Иудеи

де, пұтқа табынушы да, құл да, еркін адам да, әи ел де, еркек те

жоқ, оның бәрі Исаның тұтас бітімі» (Галаттарға жолдау 3:28), –

деп сендірді.

Христиандықтың үлкен ықпалына қарамастан, адамдар әмбебап

этиканы қабылдаған ең алғашқы оқиға осы екеніне назар

аударуымыз керек. Библия адамзат моралінің негізгі қаи нары

емес (нәсілдік кемсіту, әи елді жек көру мен гомофобия

көзқарастары бар болғандықтан, мұны біздің ұлттың бақытына

ораи деп аи ту керек шығар). Конфуции , Лао-Цзы, Будда мен

Махавира – Павел мен Исадан әлдеқаи да бұрынырақ, Ханаан жері

мен Израиль паи ғамбарлары туралы білмеи жатып, әмбебап

этикалық кодекстерді бекіткен болатын. Гиллел Раввин

Тәураттың мәні сол екенін аи тпастан, шамамен 500 жыл бұрын

Конфуции : «Адам өзін қалаи сүи се, өзгені де солаи сүюі керек», –

деген. Иудаизм тұтас адамзатты қырып-жои ып, жануарларды

құрбандыққа шалып жатқан кезде Будда мен Махавира соңынан

ергендерге «Адамдарға ғана емес, жыбырлаған жәндіктерге

деи інгі күллі тіршілік иесіне, жануарларға қылдаи да қиянатың

тимесін» деп уағыздап жүр еді. Сондықтан иудаизм де, оның

ұрпағы – христиандық пен ислам да адамзат моралін алғаш жасап

еді деи алмаспыз.

  

Монотеизм туралы не деуге болады? Иудаизм, жоқ дегенде,

жалғыз Құдаи туралы сенімнің теңдессіз ізашары ретінде (бұл

сенімді – әлемнің төрт тарабына иудеи лерге қарағанда,

христиандар мен мұсылмандар көптеп таратса да) мақтауға

тұрарлық емес пе? Тіпті бұл сөзге де күмәнмен қараи мыз. Себебі

монотеизмнің алғашқы анық белгілері шамамен б.з.д. 1350

жылдары Эхнатон перғауынның діни революциясы, «Меша

стеласы» сияқты (мешалардың Моавит патшасы салған) құжаттар

библиялық Израильдің діні Моавит секілді көрші

патшалықтардың сенімінен көп аи ырмасы болмағанын көрсетеді.

Көне Өсиет Яхвені қалаи суреттесе, Меша өзінің Ұлы Құдаи ы

Чемошты дәл солаи суреттеи ді. Ал иудаизм әлемге монотеизмді

әкелді деген сөзбен мақтансақ, ол мақтаныш па? Бұл көзқарас

тұрғысынан қарасақ, монотеизм адамзат тарихындағы

идеялардың ең нашары болған шығар.

Монотеизм адамдардың моральдық стандартын

қалыптастыруда көп ештеңе істеи қои ған жоқ. Мұсылмандар бір

Құдаи ға сенгендіктен, ал индустар көп құдаи ға бас ұрғандықтан,

индустарға қарағанда мұсылмандар этикалық нормаларды

барынша сақтаи ды дегенге шынымен де сенесіз бе? Пұтқа

табынған үндіс таи паларына қарағанда, христиан

конкистадорлары әдептірек пе? Монотеизм көптеген адамды

төзімсіз ете түскені анық, оның ең басты мысалын – қасиетті

соғыстар ашуынан, дінді тарату үшін өзгелерге деген

төзімсіздіктің өршуінен табуға болады. Көп құдаи ға сенетіндер

әртүрлі адам әртүрлі құдаи ларына бас ұрып, өздерінің түрлі

салттары мен жоралғыларын орындаи беруін қалыпты жаи т деп

санады. Олар діни сеніміне бола адамды сирек өлтіріп, қудалады.

Монотеистер, керісінше: «Құдаи , жер бетіндегі жалғыз Құдаи –

барлығының жаппаи бас ұруын талап етеді», – деді. Христиандық

пен исламның жер бетіне таралуына ораи , Крест жорықтары,

жихадтар, инквизациялар, діни кемсіту арта түсті

Мысал үшін, б.з.д. ІІІ ғасырда өмір сүрген үнді императоры

Ашоканың және кеи інгі Рим империясының христиан

билеушісінің көзқарасын салыстырып көріңіз. Ашоканың қол

астында құж-құж қаи наған діндер, секталар мен гурулар бар еді.

Ол «Құдаи лардың сүи іктісі»,

«Бәріне меи ірімін төккен» ресми титулдарын иеленді. Шамамен

б.з.д. 250 жылдары императордың төзімділік туралы жарлығын

шығарды:

«Құдаи лардың сүи ікті патшасы, бәріне меи ірімін төккен

патша, тақуаларды да, беи біт үи шаруасындағы адамды да

бөліп-жармаи , тең санаи ды... Барлық сенім өз жолында

ізбасарларын қалыптастыруын құрметтеи ді. Олардың қатары

әртүрлі жолмен көбеюі мүмкін, алаи да олардың барлығы да өз

сенімін асыра мақтаи мын деп өзгенің сенімін жерге

таптамасын... Құлаи берілгендіктен өзінің дінін әспеттеп, «оны

өзгелерден озық етіп көрсетеи ін» деген ои ға ерсе, өзінің дініне

зиян келтіргені. Діндердің бір-бірімен араласқаны жақсы.

Өзгелер уағыздаған сенімдерді тыңдап, құрметтеу керек.

Құдаи лардың сүи іктісі, бәріне меи ірімін төккен патша өзге

діндердің жақсы сенімі жан-жақты зерттелгенін қалаи ды»

500 жыл уақыттан кеи інгі Рим империясы Ашока дәуіріндегі

Үндістандағыдаи мың бояулы еді, алаи да христиандық мықтап

орныққаннан соң, императорлар дінге мүлде басқаша қараи

бастады. Ұлы Константиннен бастап, оның ұлы ІІ Констанцияға

деи ін өлім жазасына кесемін деп қорқытып-үркітіп, христиандық

емес ғибадатханалар мен пұтқа табыну жоралғыларының көзін

құртты. Қуғын-сүргіннің ұшар шыңына Феодосии император

шықты. Есімі «Құдаи берген» деген мағынаны беретін император

391 жылы Феодосии заңын шығарып, христиандық пен

иудаизмнен басқа діннің барлығын заңсыз деп таныды (іс жүзінде

заңды болып саналса да, иудаизм де қуғындалды)

. Жаңа

мизамның тәртібі бои ынша, үи інде жеке қалғанда да әлдекім

Юпитер мен Митраға сиынса, өлім жазасына кесілер еді

Империяны дінсіздерден тазарту науқанында христиан

императорлары олимп ои ындарынан да бас тартты. Мыңдаған

жыл бұрынғы Ежелгі олимп ои ындарының ең соғысы ІV әлде V

ғасырдың соңында өткен еді

Әрине, монотеистік императорлардың барлығы да Феодосии

секілді төзімсіздердің қатарына енген емес. Билеушілердің

көпшілігі Ашоканың кең ауқымды көзқарасын қабылдамаи ,

көпқұдаи лықты ығыстырды. «Біздің Құдаи дан өзге Құдаи жоқ»

деген монотеистік идея төзімсіздікті де біршама қолдады. Ендеше,

мұндаи жағдаи да кінәнің барлығын христиандар мен

мұсылмандарға арта салып, евреи лер мұндаи қауіпті дінді

таратуда рөлі жоқ екенін қазірден мои ындаи берсін.

  

ХІХ–ХХ ғасырда ғана адамзат дамуына евреи лердің рөлі

артқанын баи қаи мыз – олардың жаңа заман ғылымындағы

аи тарлықтаи үлесін мысалға алуға болады. Эи нштеи н немесе

Фреи д секілді даңқты есімдерді еске алмаған күннің өзінде,

дүниежүзі халқының 0,2%-ға жетер-жетпес бөлігін құраса да,

Нобель сыи лығы иегерлерінің 20%-ы евреи лер еді

. Алаи да бұл

дін және мәдениет есебіндегі иудаизмнің емес, жекеленген

евреи лердің үлес салмағы екенін естен шығармауымыз керек.

Соңғы екі ғасырдағы евреи ғалымдарының көпшілігі евреи діни

аумағынан тыс еңбек етті. Иә, евреи лер ешуаларынан

зертханаларға ауысқанда ғана ғылымға теңдессіз үлес қоса

бастады.

1800 жылға деи ін евреи лердің дінге ықпалы шектеулі болды.

Қытаи дағы, Үндістандағы ғылымның немесе Мая өркениетінің

дамуында евреи лердің қомақты рөлі болмағаны аи даи анық.

Маи монид секілді евреи ои шылдары Еуропа мен Таяу Шығыстағы

«дінсіз» әріптестеріне едәуір ықпал еткені рас. Алаи да тұтас

евреи лердің үлесі демографиялық үлесіне азды-көпті саи ма-саи

еді. ХVІ, ХVІІ, ХVІІІ ғасырларда ғылыми революцияның дамуына

титімдеи ғана серпін бере алды. Евреи қауымдастығынан қуылған

Спинозаны есепке алмағанда, өз заманындағы физика, химия,

биология немесе қоғамдық ғылымдардың дүниеге келуіне бар

ынтасымен кіріскен бірде-бір евреи ді атаи алмаи мыз. Галилеи

мен Ньютонның уақытындағы Эи нштеи ннің аталары немен

шұғылданғанын білмеи міз, олардың жарықты зерттеуден бұрын

Талмудты зерттеуге көп зеи ін қои ғаны анық.

Секуляризация мен евреи ағартушылығы – евреи лерді

көршілерінің өмір салты мен дүниетанымын қабылдауға

мәжбүрлеген ХІХ–ХХ ғасырда ғана ұлы өзгеріс баи қалды. Сол

уақытта евреи лер

Германия, Франция, АҚШ секілді елдердің университеттері мен

зерттеу орталықтарына түсе бастады. Евреи лер геттолары мен

тұрақты мекендерінен маңызды мәдени мұраларын тасымалдаи

түсті. Евреи мәдениетінде білім беру үлкен маңызға ие болды, бұл

ерекшелік евреи ғалымдарының ерекше жетістігінің негізігі

себебі еді. Тағы бір фактор: әскер және мемлекеттік әкімшілік

секілді антисемиттік мекемелер талантты евреи лерге кедергі

келтіріп отырғанын көрсеткісі келгендіктен, қуғынға түскен

азшылық өзінің құнды екенін дәлелдеуге ұмтылды.

Не десек те, евреи ғалымдары қатаң тәртіп пен ғылымның

құндылығына деген шүбәсіз сенімді ешуаларынан ала келгені

анық, алаи да оларда қырағылық пен нақты идеялардың паи далы

қоры жоқ еді. Эи нштеи н евреи болғанымен, тартылыс заңы

евреи лік физика емес еді. Жарық жылдамдығының квадратын

массаға көбеи ткенде, энергия паи да болады деген түсінік пен

Тәураттың киелілігіне деген сенімнің қандаи баи ланысы бар?

Салыстыру үшін аи талық, Дарвин христиан еді, оны аи тасыз,

англикан дін қызметкері атануы үшін Кембриджге түскен

болатын. Осыған бола эволюция теориясын христиандық теория

деи аламыз ба? Эволюция теориясын христиандыққа телу қандаи

ақымақтық болса, тартылыс заңын адамзат дамуындағы

евреи лердің үлесі деп бағалау да солаи қисынсыз.

Фриц Хабердің аммиакты синтездеу процесі өнертабысынан да

(Химия саласы бои ынша Нобель сыи лығы, 1918 жыл); Зельман

Ваксманның стрептомицин антибиотигін ашуынан да

(Физиология және медицина саласы бои ынша Нобель сыи лығы,

1952 жыл); Дэн Шехтманның квазикристалды ашуынан да (Химия

саласы бои ынша Нобель сыи лығы, 2011) евреи лік аи рықша иіс

сезілмеи ді. Фреи дті мысалға алып, гуманитарлық-әлеуметтік

ғылым салаларына оралсақ, олардың идеяларына евреи мұрасы

кәдімгідеи ықпал еткен шығар. Алаи да тіпті бұл жағдаи дың өзінде

де, оның дәстүрден алшақтағаны көзге анық баи қалады. Адам

психикасына деген Фреи дтің көзқарасы Рабби Джозеф Каро

немесе Рабби И оханан Бен Заккаидан кәдімгідеи өзгеше, оған қоса

эдиптік комплекс түсінігін «Шулхан Арухты» (евреи заңының

кодексі) егжеи -тегжеи лі зерттеу арқылы ашқан жоқ қои .

Сөзімді қорытаи ын. Білімге берілген маңыз – евреи

ғалымдарының ғаламат жетістігіне жол ашқан сыңаи лы.

Эи нштеи н, Хабер және Фреи дтің жетістігінің негізін евреи емес

ои шылдар құраған болатын. Ғылыми революция евреи жобасы

емес. Ешуаларынан университетке алмасқан сәтте ғана олар сол

жерден ои ып орын алды. Шындығында, барлық сауалға ежелгі

мәтіндерді оқу арқылы жауап табудың евреи лерге тән дағдысы

евреи лердің өз заманының ғылымына кірігуіне кәдімгідеи кедергі

келтірді. Себебі ғылымда бақылау мен эксперименттер арқылы

жауап табасың. Евреи дінінде ғылыми жаңалықтарға еріксіз

жетелеи тін әлдебір тылсым бары рас болса, 1905–1933 жылдар

аралығында химия, медицина, физикадан заи ырлы неміс

евреи лерінің Нобель сыи лығын иеленіп, ал бірде-бір

ультраортодоксалды евреи дің, бірде-бір болгар не и емен

евреи інің Нобель сыи лығын алмауын немен түсіндіреміз?

«Өзін-өзі жек көретін евреи » немесе антисемит деген күдікке

ілінбеу үшін «иудаизм ерекше жауыз әрі азғын дін болып еді»

демеи мін. Бар аи тқым келетіні «ол адамзат тарихында

соншалықты үлкен рөл иеленбеді» деген ои ғана. Иудаизм –

ғасырлар бои ы қуғынға түскен азшылықтың қарапаи ым ғана діні

еді, олар дінсіздерді өртеп, шалғаи дағы елдерді басып алуды емес,

оқу мен ои лануды көбірек мақұл көрген дін болатын.

Антисемиттер евреи лердің рөлін асыра бағалап жіберген.

Антисемиттер «евреи лер әлемді, банк жүи есін, тым болмағанда

бұқаралық ақпарат құралдарын уысында ұстап отыр және

жаһандық жылыну мен 11 қыркүи ектегі терактіге де солар

кінәлі» деп санаи ды. Евреи лер өзін «артық туған ұлмын» деп

санауы бұрыс болғанындаи , антисемиттік қорқыныш та дұрыс

емес. Евреи лер өте тартымды халық болуы мүмкін, алаи да жалпы

беи неге көз салсаңыз, олардың дүниеге деген ықпалы өте

қараи ым екенін баи қаи сыз.

Тарихтың өн бои ында адамзат жүз мыңдаған түрлі секта мен

дінді ои лап тапты. Олардың біршамасы – христиандық, ислам,

индуизм, конфуциандық, буддизм миллиондаған адамға ықпал

етті (ол ықпал әркез жақсы болған жоқ). Діни сенімнің басым

көпшілігінің – бонның, и оруб халқының, евреи лердің дінінің

ықпалы барынша аздау болды. Дәл өзіме әлемнің қанішер жаулап

алушыларының қатарынан емес, өзгенің ісіне тұмсығын көп сұға

қои маған қатардағы қарапаи ым

адамдардың қатарынан шыққаным өте ұнаи ды. Көптеген дін

қарапаи ымдылыққа ерекше мән береді, сөи те тұра, ол діннің өкілі

өзін он сегіз мың ғаламдағы маңызы зор тұлғаның қатарына

қои ғысы келеді. Жеке адамды мои ынсұнуға үндеи отырып, дін

таратушылар ұжымдық тәкаппарлық дертіне жаппаи ұшыраған.

Қарапаи ымдылыққа, шынымен де, маңыз бергенде барша діннің

өкілі дұрыс жолға түсер еді.

Мои ынсұнудың барлық түрлерінің ішінде, ең маңыздысы Құдаи

алдындағы мои ынсұну. Олар Құдаи туралы аи тқан әр сәтінде

бағыныштылық пен мои ынсұнуды уағыздаи ды. Содан соң, өз

бауырларына үстемдік орнату үшін Құдаи дың атын паи даланады.





Құдай

Құдайдың атын босқа атама

ұдаи бар ма? Бұл нақты қаи құдаи ды аи тып тұрғаныңызға

баи ланысты. Он сегіз мың ғаламның тылсымын ба, әлде ұсақ-

түи ек заң шығарушыны сұрап тұрсыз ба? Кеи де адамдар Құдаи

туралы аи тқанда, біз мүлде білмеи тін ұлы әрі таңғажаи ып жұмбақ

туралы әңгімелеи ді. Ғарыштың ең бір терең сырлы құпиясын

түсіндіргіміз келсе, Құдаи ға жүгінеміз. Он сегіз мың ғалам деген

не? Физиканың іргелі заңдарын не қалыптастырды? Сана деген

не, ол қаи дан паи да болған? Бұл сауалдардың жауабын

білмегендіктен, надандығымызға құдаи дың ұлы атын қои ып

алғанбыз. Құпия Құдаи дың ең іргелі сипаты – Ол туралы нақты

ештеңе аи та алмаи тынымызда. Түн қараңғылығында шытырлаи

жанған отқа қарап отырып, өмірдің не екенін түсінуге

тырысқанда жүгінетін Құдаи , яғни философтардың құдаи ы ғои .

Келесі бір жағдаи ларда Құдаи ды қатаң әрі ұсақ-түи ек заң

шығарушы деп есептеп, Онымен етене таныс сияқтымыз. Оның

сән, секс, саясат туралы не ои лаи тынын жақсы білеміз,

миллиондаған ереже, жарлық пен шиеленістерді ақтап алу үшін

көктегі қаһарлы жаратушымызды шақырамыз. Әи елдер ашық

киінсе, екі ер адам жыныстық қатынасқа түссе, жеткіншектер

мастурбация жасаса, Ол қатты ренжиді.

Кеи бір адамдар Ол алкоголь ішкенімізді ұнатпаи ды деп тұжырса,

келесілері Оның әр жұманың кешінде немесе әр жексенбінің

таңында шарап ішкенімізді мақұл көретінін аи тады. Ол нені

қалаи ды немесе Оған не ұнаи ды деген тақырып төңірегінде тұтас

томдықтар жазылған. Сол бір ұсақ-түи ек заң шығарушының ең

бір іргелі сипаты – Ол туралы нақты ештеңе аи та

алмаи тынымызда. Ол – кресшілер, жиһадшылар, инквизаторлар,

әи елді жек көрушілер мен гомофобтардың Құдаи ы. Ол – отты

аи нала отырып алып, ои ға шомып, сол отқа оранған қарғыс атқыр

дінбұзарларды балағаттап қои ып еске алатын Құдаи ымыз.

Діндарлардан «Құдаи бар ма?» деп сұрағанда, олар Он сегіз мың

ғаламның тылсымы, адам түсінігінің шек-шекаралары туралы

аи та жөнеледі. «Үлкен жарылысты ғылым түсіндіре алмаи ды, –

деи ді олар, – демек, ол – Құдаи дың ісі». Бір картаны екіншісіне

білдірмеи ауыстырып алып, жамағатты алдаған сиқыршы секілді,

діндарлар ғарыштың тылсымын ұсақ-түи ек заң шығарумен дереу

алмастыра қояды. Құдаи ға ғарыштың тылсым құпиясын теліп

отырып, оның атын кеи іннен бикини кию мен ажырасуды

аи ыптау үшін қолдана салады: «Үлкен жарылысты біз түсінбеи міз.

Сондықтан көшеге шыққанда бүркеніп, біржыныстылардың

некесіне қарсы дауыс беруіміз керек». Бұл екеуінің арасында

ешқандаи да логикалық баи ланыс жоқ. Тіпті бір-біріне қарама-

қаи шы ұғымдар ғои . Дүние жаратылысының құпиясы терең

болған саи ын, оны Жаратқан Иенің әи елдердің киім киісі мен

адамның сексуалдық мінез-құлқына мән беру мүмкіндігі де

азаи маи ма?

Ғарыш тылсымы мен ұсақ-түи ек заң шығарушының арасындағы

жетіспеи тұрған баи ланыс әдетте қандаи да бір киелі кітаптың

көмегімен орнаи ды. Кітапта маңызы аз нормалар мен ережелер

жиынтығы жетіп артылады, сөи те тұра, ол ғарыштың тылсымы

екен. Оны уақыт пен кеңістікті Жаратушы құрастырыпты-мыс,

алаи да неге екені белгісіз, Ол кеи бір құпия ғибадатханалық

жоралғылар мен тағамдағы тыи ымдар туралы да аи тып кеткісі

келген. Шынын аи тсақ, Библия, Құран, Мормон кітабы, Веда

немесе кез келген киелі кітапты «жарық жылдамдығының

квадратын массаға көбеи ткенде энергия паи да болатынын»

немесе «электрондарға қарағанда протондар 1837 есе

үлкен екенін» анықтаған Жаратқан Иенің құрастырғаны туралы

ешқандаи дәлел жоқ. «Киелі мәтіндерді қиялға баи адам жазған»

деген пікір бар. Бұл – әлеуметтік нормалар мен саяси

құрылымдарды заңдастыру үшін бабаларымыз ои лап тапқан

тарих.

Жаратылыс құпиясына ұдаи ы таңғалып келемін. Алаи да бұл

таңданысымның иудаизм, христиандық немесе индуизмнің

болмашы бір заңына қандаи қатысы бар екенін түсінбедім. Иә, бұл

заңдардың мыңдаған жыл бои ы қоғамдық тәртіпті орнату мен

қолдауға көмектескені сөзсіз. Алаи да бұл тұрғыдан олардың

заи ырлы мемлекеттер мен институттардың заңдарынан іргелі бір

аи ырмашылығы да жоқ қои .

Библиялық Үшінші өсиет Құдаи дың атын босқа атамауды

бұи ырады. Оны көпшілік балалық аңғалдықпен Құдаи дың атын

атауға тыи ым салынған деп түсінеді (Монти Паи тонның көпке

белгілі «Егер Иегова десеңіз...» атты қои ылымындағыдаи ). Бұл

өсиеттің одан да терең мағынасы бар шығар: яғни саяси

көзқарасымызды, экономикалық кеудемсоқтығымызды немесе

жеке бір жеккөрушілігімізді ақтау үшін Құдаи ды паи далануды

доғарғанымыз жөн болар? Адамдар әлдебіреуді жек көреді де:

«Құдаи оны жек көреді», – деи ді. Адамдардың қандаи да бір жерді

жаулап алғысы келеді де: «Құдаи қалап тұр», – деи ді. Үшінші

өсиетті қатаң сақтағанымызда әлем әлдеқаи да жақсарар ма еді?

Көршілеріңізбен соғысып, оның жерін басып алғыңыз келе ме?

Құдаи ды жаи ына қалдырып, әрекетіңізді ақтауға басқа себеп

тауып көріңіз.

Түптің түбінде, бұл – семантиканың мәселесі. Мен Құдаи сөзін

қолданғанда «Ислам мемлекетінің», Крест жорығына

шыққандардың, инквизацияның, «Құдаи геи лерді жек көреді»

деген плакат ұстаушылардың құдаи ы туралы аи тып отырмын. Ал

жаратылыстың тылсымы туралы ои ланғанда, шатасып кетпеу

үшін басқа сөзді қолданғанды құп көремін. Атын қоюға

жанталасқан, әсіресе ең киелі ат беруге тырысқан «Ислам

мемлекетінің» және Крест жорығына шығушылардың Құдаи ынан

аи ырмашылығы, Он сегіз мың ғаламның тылсым Иесін

адамтектес маи мылдар қалаи атаи ды, Оған бәрібір.



Қоғамдық тәртіпті орнатуда ғарыштың тылсымы бізге мүлде

көмектеспеи ді. Нақты бір тәртіпті енгізген Құдаи ға сенуіміз керек

дегенге адамдар қатты иланады, әи тпесе мораль жоғалып, қоғам

алғашқы қауымдық замандағыдаи астан-кестені шығады екен.

Әртүрлі әлеуметтік тәртіп орнату үшін Құдаи ға сену өте

маңызды болғаны анық, ол сенім әрдаи ым ұшпаққа шығарып

жүрді. Біреулердің бои ына жеккөрушілік пен төзімсіздік дәнін

еккен дәл сол дін, келесілердің бои ына махаббат пен жанашырлық

сезімін оятады. Мысалы, 1960 жылдардың басында методистердің

дін қызметкері Тед Макильвенна ЛГБТ мүшелерінің қоғамдағы

мүшкіл халіне назар аударды. Ол қоғамдағы лесбиандар мен

гомосексуалдардың жағдаи ын індете зерттеп, 1964 жылдың

мамыр аи ында Калифорнияның White Memorial Retreat Center-інде

дін қызметкерлері және геи лер мен лесбиандар белсенділерінің

үшкүндік жаңашыл диалогын ұи ымдастырды. Нәтижесінде

жиынға қатысушылар құрамына ЛГБТ белсенділері мен

методистік, эпископтық, лютерандық және Исаның біріккен

шіркеуінің мүшелері енген «Дін мен гомосексуализм кеңесін»

(Council on Religion and the Homosexual – CRH) құрды. Бұл

«гомосексуал» сөзін ресми мағынасында қолданған алғашқы

америкалық ұи ым еді.

Соңғы жылдары CRH қызметі арнаулы-костюмді шараларды

өткізетін ұи ымнан әділетсіз кемсіту мен қуғындауға қарсы заңды

шаралар қарастыратын ұи ымға деи ін түрленді. CRH

Калифорниядағы геи лердің құқығын қорғаи тын қозғалыстың

негізін салды. Макильвенна және оған қосылған Құдаи дың өзге де

құлдары гомосексуализмге қатысты библиялық бұи рықпен

жақсы таныс еді. Алаи да олар Библияның қатаң сөзіне қарағанда,

Исаның өзгеге жанашырлық таныту рухына адал болуы

маңыздырақ деп санады

Құдаи лар бізді жанашыр болуға үндесе де, діни сенім моральдық

іс-әрекеттің міндетті шарты емес. «Моральдық нормаларды

сақтауға мәжбүрлеи тін тылсым күш керек» деген идея біздің

моральдың жасанды табиғатын көрсетпеи ме? Неліктен? Мораль

белгілі бір жағдаи да табиғи емес пе еді? Шимпанзеден бастап

егеуқұи рықтарға деи інгі әрбір әлеуметтік сүтқоректілердің

этикалық кодексі бар, ол кодекс ұрлық пен өлтіруге шек қояды.

Мораль қоғамның бар түрінде кездеседі, ал ол қоғамдардың

барлығы бірдеи сол бір Құдаи ға немесе өзге бір Құдаи ға сене

бермеи ді. Индуистердің пантеоны туралы білмеи -ақ, христиандар

жанашыр бола береді, Исаның құдаи ы сипатын жоққа шығарса да,

мұсылмандар адалдықты құрметтеи ді. Иран мен Пәкістан секілді

діншіл елдерге қарағанда, Дания мен Чехия секілді заи ырлы

мемлекеттер соншалықты қатыгез емес.

Мораль «Құдаи өсиеттерін орындау» емес. Мораль дегеніміз –

«азап шегуді азаи ту». Моральді сақтау үшін қандаи да бір миф

немесе ертегіге сенудің қажеті шамалы. Бар болғаны – азап

шеккендерге жанашыр болыңыз. Әрекетіңіз сізді немесе өзгені

негізсіз қинағанын түсінсеңіз, ол қылықтан бои ыңызды аулақ

салыңыз. Адамдар азапты үстірт бағалап, кісі өлтіріп, озбырлық

көрсетіп, ұрлық-қарлықты доғарған емес. Олар өз нәпсі қалауы

мен ашкөздігін қанағаттандыруға шырмалып қалған, бұл

қадамының ақыры өзгелерге немесе өзіне болашақта қалаи әсер

ететініне көп бас қатырмаи ды. Құрбандығын әбден қинаи тын

инквизаторлардың өзі жасаған әрекетіне бола ар азабына түспес

үшін әсершілдігін азаи тып, азғындаудың әртүрлі тәсілдерін

қолданатын еді

Әрбір адам бақытсыздық сезімінен қашуға тырысатыны белгілі

ғои деп қарсы шығуыңыз мүмкін. Алаи да әлдебір құдаи талап

етпесе, адамдар өзге адамның қаи ғысына несіне бас ауыртады?

Оның жауабы біреу – адам қоғамдық жануар, демек, оның бақыты

көп жағдаи да өзгелермен қарым-қатынасына тәуелді.

Махаббатсыз, достықсыз, жақындықсыз кім бақытты бола алмақ?

Жалғызілікті экоцентристік өмір салтын ұстансаңыз, бақытсыз

атанатыныңызды толық сеніммен аи та аламыз. Сондықтан да

бақытты болу үшін, ең құрығанда, отбасыңызға, достарыңызға,

қоғамның өзге мүшелеріне қамқор болуыңыз керек.

Ендеше, мүлде танымаи тын жандар туралы не аи тамыз? Өзің

мен таи паңды баи ыту үшін жат біреуді өлтіріп, мал-мүкаммалын

неге жаулап алмасқа? Ұзақмерзімді болашақта мұндаи іс-

әрекеттің өнімсіз екенін түсіндіру үшін ои шылдар күрделі

әлеуметтік теориялар ои лап тапты. Жат адамдарды ұдаи ы тонап,

өлтіретін қоғамда өмір сүргіңіз келмеи ді ғои . Мәселе ұдаи ы қауіп-

қатердің астында қалуда ғана емес, жатжұрттықтар арасындағы

сенімге құрылатын сауда секілді дүниелерден паи да көрмеи тініңіз

тағы бар. Саудагерлер әдетте ұрылардың ортасына бармаи ды.

Міне, дәл осы себептен, ежелгі Қытаи мен бүгінгі Еуропаға деи інгі

аралықтағы заи ырлы теоретиктер «саған әлдекімнің әлдене

жасағанын қаламасаң, сен де өзгеге сол қылықты көрсетпе» деген

алтын заңын негіздеп кетті.

Жалпыға ортақ жанашырлықтың табиғи негізін табу үшін

ұзақмерзімді күрделі теориялардың керегі жоқ. Сауда туралы

бірер минут ұмыта тұрыңыз. Қарапаи ым дүниеден бастаи ық:

өзгеге келтірілген залал менің де жүрегімді ауыртады. Әлемдегі

әрбір озбыр іс-қимыл әлдекімнің ои ының озбырлыққа

құмарлығынан басталады. Әлдекім өзге біреудің тыныштығы мен

бақытын бұзса, жаман ои оның тыныштығы мен бақытының

ои ран-ботқасын шығарғаны деп біліңіз. Адамдар ашкөздік пен

жек көруді ои ында дамытып алмаса, ұрлық жасамас еді. Ашуы мен

жек көрудің ырқына көніп қои маса, адамдар әдетте кісі де

өлтірмеи ді. Ашкөздік, қызғаныш, ашу мен жек көру секілді

эмоциялар – өте жағымсыз эмоциялар. Ашудан бұрқ-сарқ қаи нап

немесе қызғаныштың қызыл иті ішіңізді тырнап тұрғанда,

қуаныш пен үи лесімді сезе де алмаи сыз. Демек, сіз әлдекімді

өлтірмес бұрын сіздің тыныштығыңызды ашуыңыз

тұншықтырып тастаған.

Расында, жек көретін адамыңызды өлтірмеи -ақ, ұзақ жыл бои ы

ашудан бұрқ-сарқ қаи нап жүруіңіз мүмкін. Бұл жағдаи да сіз өзгеге

зиян тигізбегеніңізбен, өзіңізге залал келтіргеніңіз анық. Демек,

өзге біреудің – Құдаи дың бұи рығы емес, дәл өзіңіздің жеке

қалауыңызбен ашуыңызды жеңуге тырысу үшін әлдене істеуіңіз

керек. Дұшпаныңызды өлтіргенше, ашудан арылуға тырыссаңыз,

сәл де болса жеңілдеп қаласыз.

«Бір жағыңнан тартып жіберсе, екінші жағыңды тосуың керек»

деп бұи ырған меи ірімді Құдаи ға деген шүбәсіз сенім кеи бір

адамдардың ашуын жеңуіне көмектеседі. Бұл – күллі дүниедегі

беи бітшілік пен үи лесімге діни сенім қосқан өлшеусіз үлес. Егер

әлдекім Құдаи ды елемесе немесе жүрегі дауалап Оны қорласа, әлгі

дінбұзарға өзгелердің зығырданы қаи нап, қаһарын үи іп-төксе,

ондаи ашу-ызаны діннің ақтап алатыны өте өкінішті. Осылаи ша

заң шығарушы Құдаи дың бағасы оған сенгендердің іс-әрекетіне

баи ланысты түрленеді. Егер шектен шықпаса, қаи Құдаи ға сенсе

де адамдардың өз еркі. Дәл солаи , діни жоралғылар мен киелі

орындардың құндылығы дінге сенушілердің сезімі мен іс-

әрекетіне тәуелді. Ғибадатханаға бару – адамға тыныштық пен

үи лесім сыи ласа өте тамаша. Ал егер қандаи да бір ғибадатхана

озбырлық пен шиеленіске шақырса, оның бізге не керегі бар?

Оның қызметі керек емесі аи даи анық. Тікенек қаптаған ауру

ағашты емдеу қандаи мағынасыз тірлік болса, үи лесімге емес,

алауыздыққа шақыратын кемістігі бар ғибадатхана үшін

күресудің не мәні бар?

Ешқандаи ғибадатханаға бармаи -ақ, ешбір құдаи ға сенбеи -ақ

өмір сүру де – қолаи лы бір жол. Соңғы ғасырлардың мысалы

көрсеткендеи , адамгершілік нормаларын сақтау үшін Құдаи ға

жүгінудің қажеті жоқ екен. Секуляризм біз мұқтаж болған барлық

құндылықтармен қамтамасыз ете алады.





Секуляризм

Көлеңкеңнен қашпа

Заи ырлы адам болу деген не? Секуляризм кеи де дінді жоққа

шығарады деи ді, сондықтан да заи ырлы адам болу дегеніміз –

неге сенбеуіңе, нені істемеуіңе баи ланысты анықталады. Бұл

анықтамаға сәи кес заи ырлы адамдар ешбір құдаи лар мен

періштелерге сенбеи ді, ғибадатханаларға бармаи ды, салттар мен

жоралғыларды орындамаи ды. Заи ырлы қоғам – мағынасыз,

нигилистік, моральдан жұрдаи , ішін толтыруды күтіп тұрған бос

құмыра секілді.

Мұндаи жағымсыз біркелкілікті кім қабылдаи қои сын? Ал

заи ырлы адамдардың өзі секуляризмді басқаша түсіндіреді. Олар

үшін секуляризм – қандаи да бір дінде жалпы аталатын

құндылықтардың құрылымданған желісі негізінде қалыптасқан,

жағымды, белсенді дүниетаным. Шындығында, көптеген заи ырлы

құндылықтар әртүрлі діни дәстүрлердің құндылықтарымен

бірдеи . Күллі даналық пен меи ірімді монополиялап алған кеи бір

секталардан аи ырмашылығы, заи ырлы адамдардың ең басты

сипаты – олар ештеңені басы бүтін иемденбеи ді. Олар мораль мен

даналық нақты бір уақыт пен мекенде аспаннан салбырап түсе

қалды деп ои ламаи ды. Даналық пен мораль барлық адамның

табиғи мұрасы. Сондықтан әлемнің әртүрлі қауымдарындағы

жеке құндылықтар мұсылман, христиан, индуистерге ортақ деп

жорамалдаған дұрыс.

Діни көсемдер соңынан ерген жамағатын ұдаи ы сыңаржақ

таңдау жасауға итермелеи ді: не мұсылмансың, не мұсылман

емессің. Мұсылман болсаң, өзге доктриналардың бәрін жоққа

шығаруың керек. Заи ырлы адамдар, керісінше, әртүрлі гибридті

біртектіліктердің арасында өзін өте жаи лы сезінеді. Секуляризмге

келсек, оның жағдаи ы мынандаи : өзіңізді мұсылмандардың

қатарына қосып, Аллаға сиына, халал тағамдарды тұтынып,

Меккеге қажылыққа бара беріңіз – алаи да заи ырлы этикалық

кодекстерді ұстанып, заи ырлы қоғамның жақсы бір мүшесі

болыңыз. Бұл миллиондаған мұсылман, христиан мен индуист,

сонымен қатар атеистер де шын жүрегімен қабылдаған этикалық

кодекс – ақиқат, жанашырлық, теңдік, еркіндік, батылдық пен

жауапкершіліктің құндылығын жариялаи ды. Ол заманауи

ғылыми демократиялық институттардың іргесін бекітеді.

Кез келген этикалық кодекс іспетті, бұл да әлеуметтік шындық

емес, барлығымыз ұмтылуға тиіс идеал. Христиан қоғамы мен

христиан институттары христиан идеялынан жиі ауытқитыны

секілді, заи ырлы қоғамдар мен институттар да заи ырлылықтың

идеялынан көп ауытқып кетіп отырады. Ортағасырлық Франция

өзін-өзі «христиандық корольдік» деп жариялады, алаи да оның

көптеген іс-әрекеті христиандық принциптермен сәи кес келе

берген жоқ (шаруаларды қанауды еске түсіріңіз). Бүгінгі Франция

өзін-өзі заи ырлы мемлекет деп жариялаған, алаи да Робеспьер

заманынан бастап одан кеи інгі кезеңдерде еркіндіктің мағынасын

әртүрлі тәпсірледі (еркіндіктің мәнін әи елдерден сұрап көріңіз).

Ал бұл Франциядағы немесе әлемнің түкпір-түкпіріндегі заи ырлы

адамдардың моральдық бағдары, этикалық жауапкершілігі жоқ

дегенді білдірмеи ді. Яғни идеал болу – өте қиын.

 

Ендеше, заи ырлылықтың идеалы деген не? Ең маңызды

заи ырлы құндылық – жаи ғана дінге емес, бақылау мен дәлелге

негізделген а и ат. Заи ырлы адамдар ақиқат пен сенімді

араластырғысы келмеи ді. Егер қандаи да бір тарихқа шүбәсіз

сенсеңіз, сіздің психологияңыз – балалығыңыз туралы,

миыңыздың құрылымы жаи лы көбірек дерек беретін шығар,

бірақ әлгі тарих ақиқат екен деген сөз емес. (Әдетте тарих

ақиқаттан әлдеқаи да алшақ кетіп жатса, көмекке «шүбәсіз сену

керек» деген ұран келеді).

Одан өзге, заи ырлы адамдар қандаи да бір топты, адамды немесе

кітапты киелі санамаи ды, оларды ақиқаттың жалғыз ғана қаи нар

көзі деп есептемеи ді. Заи ырлы адамдар үшін ақиқат барлық

формасында – ежелгі тас жазбаларда, қиырдағы галактикалардың

суреттерінде, статистикалық кестелерде немесе адамзаттың

әртүрлі мәдениетінің жазба ескерткіштерінде паи да болған.

Ақиқатқа адалдықтың тамыры жаңа заман ғылымынан

басталады. Ол ғылым адамзатқа атомды бұзуға, геномды ұғынуға,

тіршілік эволюциясын зерттеуге, адамзат тарихын түсінуге

мүмкіндік берді.

Заи ырлы адамдардың екінші маңызды құндылығы –

жанашырлы  Заи ырлылықтың эктикасы қандаи да бір

Құдаи дың аи тқанына мои ынсұнуға емес, жанашырлықты жете

түсінуге сүи енеді. Мәселен, заи ырлы адамдар қандаи да бір ежелгі

кітаптар бұи ырғандықтан емес, кісі өлтіру тірі пендені қаи ғы-

қасіретке батыратынын түсінгендіктен, адам қанын мои нына

жүктемеи ді. «Құдаи солаи деген екен» деп кісі өлтіруден бас

тартатын адамдар қауіпті әрі күмән тудырады. Адамдар

жанашырлықтан бұрын мои ынсұнуды құп көре ме сонда?

Олардың Құдаи ы дінбұзарларды, жын иектегендерді, зина

жасағандар мен жатжұрттықтарды өлтір деп бұи ырса, не істеи ді?

Әрине, Құдаи дан келген парыздары болмағандықтан, заи ырлы

этика күрделі дилеммаларға тап келеді. Қандаи да бір іс-әрекет

бір адамға зиянын тигізіп, екіншісіне көмектессе не істеи міз?

Кедеи -кепшікке көмектесу үшін баи -бағланға үлкен салық салу

этикаға жата ма? Қатыгез диктаторды орнынан алу үшін қантөгіс

соғыстар жүргізуге бола ма? Елімізге босқындардың шектесуіз

көлемін енгізеи ік пе? Осындаи қиын сауалдарға тап болғанда

заи ырлы адамдар: «Бұған Құдаи не деді екен?» – деп сұрамаи ды.

Олар әр тараптың сезімдерін мұқият таразылап, бақылау мен

мүмкіндіктің кең ауқымды спектрін зерттеи ді, зиянды барынша

аз тигізетін орта жолды іздеи ді.

Мәселен, сексуалдыққа деген көзқарасты қарастыраи ық.

«Зорлықты, гомосексуализмді, зоофилияны, инцесті мақұлдаи мыз

ба, жоқ па» деген мәселені заи ырлы адамдар қалаи шешеді?

Сезімдерді зерттеу арқылы. Зорлау – этикаға жат әрекет. Құдаи

заңын бұзғандықтан емес, адамдарға қаи ғы-қасірет

шектіретіндіктен. Ал екі ер адамның махаббаты ешкімге зияны

тимегендіктен, оған тыи ым салудың еш себебі жоқ.

Ендеше, зоофилия туралы не аи тамыз? Бір жыныстылардың

некесі туралы жеке және қоғамдық көптеген дебаттарға

қатыстым. Сол арада қандаи да бір ақылы асқан біреу міндетті

түрде: «Екі ер адамның некесі қалыпты жаи т болса, адам мен

ешкіні неліктен некелестірмеске?» – деген сұрақ қояды. Заи ырлы

көзқарас тұрғысынан бұл сұрақтың жауабы аи қын. Есі дұрыс

қарым-қатынас эмоциялық, интеллектуалдық, тіпті рухани

тереңдікті талап етеді. Мұндаи тереңдігі жоқ неке адамды

жалғызсыратып, бақытсыз, психологиялық тұрғыдан жабыңқы

ете түседі. Екі адам эмоциялық, интеллектуалдық, рухани

тұрғыдан бірін-бірі қанағаттандырса, ешкімен қарым-қатынаста

ондаи дүние баи қалмаи ды. Ендеше, заи ырлы адамдар секілді

некені адамзаттың саулығына ықпал ететін институт деп

есептесеңіз, мұндаи оғаш сауалды қою ои ыңызға да келмес еді.

Мұндаи сауалды некеден әлдебір салт-жоралғыны күтетін

адамдар ғана қоятын шығар.

Ал әке мен қызының жыныстық қарым-қатынасы туралы не

аи туға болады? Екеуі де адам ғои , онда тұған не бар екен?

Қаптаған психологиялық зерттеулер мұндаи қарым-қатынас

балаға ауыр әрі қаи та қалпына келмес зиян шектіретінін дәлелдеп

берген. Одан басқа, әлгі зерттеулер, мұндаи қарым-қатынас әкенің

не шешенің беи әдеп қылыққа және деструктивтілікке

беи імділігін күшеи тетінін анықтады. Sapiens-тердің

психикасында романтикалық баи ланыстар мен ата-аналық

баи ланыстар екі бөлек сезім. Эволюция солаи қалыптастырған.

Демек, инцестке қарсы тұру үшін Құдаи немесе Библияның қажеті

жоқ, ол үшін тиісті психологиялық зерттеулерді оқысаңыз жетіп

жатыр

Заи ырлы адамдардың ғылыми ақиқатты құрметтеуінің бір

себебі – осы. Заи ырлы адамдар әуестікті қанағаттандыру үшін

емес, әлемдегі азапты қалаи азаи татынымызды білу үшін

ғылымға тереңдеи ді. Ғылыми зерттеулерді басшылыққа алмасақ,

жанашырлығымыз да көрсоқыр болып қалмақ.

Ақиқат пен жанашырлықты ұстану те дікті құрметтеуге

ұласады. Экономикалық-саяси теңдікке келгенде пікір екітарапқа

бөлінгеніне қарамастан, заи ырлы адамдар негізсіз

иерархиялардың барлығына күдікпен қараи ды. Кім сезінсе де,

азаптың аты – азап, кім ашса да, білімнің аты – білім. Нақты бір

ұлттың, топтың, жыныстың жаңалықтары мен тәжірибесін асыра

дәріптеу, бізді тоғышар әрі қатыгез ете түседі. Заи ырлы адамдар,

әрине, өздерінің нақты бір ұлты, мемлекеті мен мәдениетінің

бірегеи лігін мақтан етеді, алаи да олар бірегеи лік пен

артықшылық сөзін шатастырмаи ды. Сондықтан заи ырлы адамдар

өзінің халқы мен мемлекетіне қатысты ерекше міндеттемесі бар

екенін мои ындаи тұра, ол міндетін ерекше деп есептемеи ді, тұтас

адамзаттың алдында борыштар екенін де біледі.

Ои лау, зерттеу және эксперимент жасау еркіндігі болмаса,

ақиқатты іздеи де, азаптан құтыла да алмаи мыз. Сондықтан да

заи ырлы адамдар еркіндікті ерекше құрметтеп, ненің ақиқат,

ненің дұрыс екеніне жалғыз өзі төрелік аи ту құқын иеленген кез

келген мәтіннің, мекеменің немесе көсемнің жоғарғы билігінен

бас тартады. Адамдардың күдіктену, қаи та тексеру, екінші бір

пікірге құлақ қою, басқа жолды таңдау еркіндігі болуға тиіс. «Жер,

шынымен де, он сегіз мың ғаламның қақ ортасында тапжылмаи

тұр ма?» – деп сұрауға батылы барған Галилео Галилеи ге

сүи сінеміз; XVI Людовигтің рақымсыз жүи есін құлату үшін 1789

жылы Бастилияға шабуыл жасаған қарапаи ым адамдар тобына

таңғаламыз; тек ақ түсті жүргіншілерге арналған автобус

орындығына отыруға жүрегі дауалаған Роза Паркске риза

боламыз.

Жалған сенім және қуғындаи тын режимдермен күресу үшін

батылды керек. Ал белгісіздік үшін күресу мен

надандығымызды мои ындау үшін ол батылдық тіптен екі есе

қажет. Біз әлденені білмеи қалсақ, заи ырлы қоғам оқытып-

үи ретеді, демек, қараңғылығымызға бола қысылып-

қымтырылмаи , жаңа дәлелдерді табуға тырысаи ық. Тіпті бірдеме

білетінімізге сенсек те, күдіктенуден қорықпаи , өз-өзімізді қаи та-

қаи та тексеріп тұрғанның еш сөкеттігі жоқ. Көптеген адам

белгісіздіктен қорқып, әр сауалына нақты жауап тапқысы келеді.

Белгісіздіктің алдындағы қорқыныш кез келген тиран алдындағы

қорқыныштан бетер, бізді шырмап тастаи алады. Ғасырлар бои ы

адамдар күллі сенімімізді абсолютті жауаптарға тәуелді етпесек,

адамзат қоғамы қираи ды деп қауіптенді. Шынтуаи тына келгенде,

қараңғылығын

мои ындап, қиын сауалдарды қоя алған батыл адамдардың қоғамы

гүлденіп қана қои маи , бір ғана жауапқа бас шұлғыған қоғамдарға

қарағанда мамыражаи өмір кешетінін бүгінгі тарих дәлелдеп

берді. Әлемге әртүрлі көзбен қараи алатын адамдарға қарағанда,

ақиқатын жоғалтып аламын деп алаңдаған адамдар қатыгез

келеді. Күдіктенуге тыи ым салған жауаптардан сіз жауабын

білмеи тін сауалдар әлдеқаи да жақсы.

Кеи бір заи ырлы адамдардың негізгі құндылығының бірі –

жауапкершілік деп аталады. Олар әлемді қорғаи тын, күнәлілерді

жазалаи тын, қылдаи қиянаты жоқ адамға сыи беретін, бізді

аштықтан, обадан, соғыстан сақтаи тын ешбір ұлы күшке сенбеи ді.

Сол үшін де біз, ет пен сүи ектен жаралған пенделер, аттаған

немесе аттамаған әрбір қадамымыз үшін өзіміз жауаптымыз. Егер

дүние қаи ғы-қасіретке толып кетсе, оның шешімін табу – біздің

парызымыз. Заи ырлы адамдар індетті емдеп жазу, аш-

жалаңаштарды тамақтандыру, әлемнің әр түкпірінде беи бітшілік

орнату сияқты заманауи қоғамдардың үлкен жетістіктерімен

мақтанады. Бұл жетістіктерімізді қандаи да бір құдіретті күшке

телудің қажеті жоқ, ол жетістіктер адамның жеке білімі мен

жанашырлығын дамытуының нәтижесі. Не десек те, дәл осы

себеппен геноцидтен бастап экологиялық деградацияға деи інгі

біздің заманымыздың кемшіліктері мен қылмыстарына да

жауапкершілікті өзіміз алаи ық. Таңғажаи ыпты күтіп дұға

тілегенше, не істеп, қалаи көмектесе аламыз деп өзімізге сұрақ

қояи ық.

Бұл – заи ырлы қоғамның басты құндылықтары. Алдыңғы

сөзімізде атап өткеніміздеи , ол құндылықтардың ешқаи сысы да

заи ырлы қоғамға ғана тән деи алмаи мыз. Евреи лер де ақиқатты,

христиандар да жанашырлықты, мұсылмандар да теңдікті,

индуистер де жауапкершілікті бағалаи ды. Заи ырлы қоғам мен

институттар бұл баи ланысты қуана құптап, дініне берік

евреи лерге, христиандарға, мұсылмандарға, индуистерге

құшағын ашады. Бір ғана шарт – заи ырлылықтың кодексі діни

доктринамен қақтығысқа түсе қалса, екіншісі орын босатуға тиіс.

Мысалы, заи ырлы қоғам қабылдауы үшін ортодоксалды евреи лер

евреи еместерді өзімен тең санауы керек, христиандар

дінбұзарларды отқа өртеуден бас тартуға тиіс, мұсылмандар пікір

білдіру еркіндігін құрметтегені жөн, ал индуистер касталық

шеттетуден бас тартсын.

Секуляризм «діншіл адамдар Құдаи ды жоққа шығарсын,

дәстүрлі салт-жоралғысынан бас тартсын» демеи ді. Заи ырлы

қоғам адамды киіміне немесе жоралғысына қарап емес, әрекетіне

қарап бағалаи ды. Адам негізгі заи ырлы құндылықтарды ұстана

отырып, өзінің сектанттық өзгеше бір киімін киіп, адамды аи ран-

асыр ететін жоралғысын орындаи береді. Евреи ғалымдары,

христиан экологтары, мұсылман феминистері, индуист

құқыққорғаушылары өте көп. Олар ғылыми ақиқатқа,

жанашырлыққа, теңдік пен еркіндікке адал болса, заи ырлы

әлемнің толыққанды мүшесі атанады, олардан тақияларыңды,

крестеріңді, хиджабтарыңды шешіп, тилактарыңды

өшіріңдер

деудің түкке де қажеті жоқ.

Заи ырлы білім дегеніміз – Құдаи ға сенбеуге немесе қандаи да

бір діни жоралғыларға қатыспауға үндемеи ді, жағымсыз

идеологиялық тәрбие бермеи ді. Керісінше, заи ырлы білім –

балаларды ақиқатты діннен аи ыра алуды, әрбір қиналған тіршілік

иелеріне жанашырлық танытуды, жаңалық ашуға ұмтылуды, жер

бетінде өмір сүрген күллі тіршілік иесінің тәжірибесін бағалауды,

белгісіздіктен қорықпаи , еркін ои лауды, өз қадамың мен тұтас

әлем үшін жауапкер болуды үи ретеді.

    

Секуляризмді этикалық құндылығы немесе әлеуметтік

жауапкершілігі жоқ деп кінәлауға болмаи ды. Шындығында,

секуляризмнің басты мәселесін таяқтың екінші ұшынан іздеу

керек. Секуляризм этикалық мақсатты тым жоғары көтеріп

жіберетін шығар. Көптеген адам мұндаи талапшыл кодекске

сәи кес өмір сүре алмаи ды, көптеген қоғамдар да ақиқат пен

жанашырлыққа негізделген, нәтижесі беи мәлім жетістікті игере

алмаи ды. Әсіресе соғыс немесе экономикалық дағдарыс секілді

төтенше жағдаи ларда қадамының дұрыс екеніне толық сенімді

болмаса да, қоғам жылдам шешім қабылдауы керек. Оларға нақты

бағдарлар, аи қын ұрандар, шабыт беретін соғыс ұрандары керек.

Күмәнді жорамалдарға бола радикалды экономикалық

реформаларды тықпалау, сарбазды соғысқа аттандыру қиын,

сондықтан заи ырлы қозғалыстар ара-тұра догмалық сенімдерге

аи налып тұрады.

Мысалы, Карл Маркс: «Дін – апиын», – деді, сөи те тұра, әлемдік

тәртіптің ақиқатына үңілуге шақырды. Одан кеи інгі уақытта

революция мен соғыстар марксизмді қатаңдатып жіберді, ал

Сталиннің уақытында Кеңестік Коммунистік партияның ресми

желісі қарапаи ым адамдар түсінуі үшін «әлемдік тәртіп сондаи

күрделі, сондықтан тіпті он миллиондаған кінәлі адамның қанын

мои нына жүктеп, түрмелерге тоғытса да, партияның ақылына

сенім артып, оның сізге аи тқанын бұлжытпаи орындау керек»

дегенге көшті. Иә, бұл соншалық жағымсыз нәрсе, алаи да партия

идеологтары «революция табиғат аясындағы саяхат емес,

жұмыртқаны қуыру үшін әуелі оны жару керек» деп түсіндіруден

жалықпады.

Сондықтан «Сталинді заи ырлы көсем деп қарастырамыз ба?»

деген сауалды қоярда секуляризмді қалаи түсінетінімізді білген

жөн. «Заи ырлы адамдар дінге сенбеи ді» деген тар мағынасында

қарастырсақ, Сталиннің заи ырлы болғаны аи даи анық. Ал

«заи ырлы адамдар – ғылыми емес догмаларға сенбеи ді, ақиқатқа

адал, жанашыр әрі еркіндікті құптаи ды» деген кең аяда

қарастырсақ, Маркс заи ырлы данышпан да, Сталин кім болса ол

болсын, тек қана заи ырлы адам қатарына жатпаи ды.

Сталинизм – жалғыз ғана мысал емес. Саяси спектрдің екінші

ұшында тұрған капитализм де әуел баста өте ашық ғылыми

теория ретіндегі жолын бастап, ақырындап догмаға аи налды.

Көптеген капиталистер еркін нарық пен экономикалық дамудың

мантрасын ұдаи ы қаи талап отырғанымен, шынаи ы әлемдік

жағдаи ды елең де қылмаи ды. Модернизация, индустриализация

немесе жекешелендіру қандаи апатты жағдаи ларға

итермелеи тініне қарамастан, капиталистік сеніміне адал жандар

бұл қиындықтарды «өсу кезеңінің дертіне» балап, кішкене өсіп

алған соң, әлгі ауруымыздан құлан-таза аи ығатынымызды аи тып

бағады.

Орташа либерал-демократтар ақиқат пен жанашырлыққа деген

заи ырлы ұмтылысқа барынша жылы көзқараспен қарады, бірақ

олардың өзі кеи -кеи де көңіл жұбататын догмаларға бола

секуляризмнен бас тартады. Осылаи ша қатал диктатуралар мен

құрылмаған мемлекеттердің беи берекетсіздігімен бетпе-бет

ұшырасқан либералдар еркіндікке деген бұлжымас сенімін

жалпыға ортақ таңдаудың киелі жоралғысына аи ырбастап

жібереді. Олар Ирак, Ауғанстан мен Конго секілді жерлерге

миллиардтарын шашып, соғыс ашады, жалпыға ортақ саи лау

өткізу арқылы таңғажаи ып сиқырдың күшімен әлгі жерлерді күн

шұғылалы Данияға аи налдырып жібереді деп шүбәсіз сенеді.

Ұдаи ы сәтсіздікке ұрынса да, дәстүрі мызғымаи қалыптасқан

жерлерде жалпыға ортақ саи лауда билікке авторитарлы популист

келіп, нәтижесінде диктатурадан өзге ештеңе орнамаи тынын

көпшілік білсе де, ешкім ол туралы ои ланбаи ды. Иә, жалпыға

ортақ саи лаудың кемеңгерлігіне күмәндануға тырыссаңыз, сізді

ГУЛАГ-қа жібермес, бірақ догмалық жәбір-жапаның мұздаи суын

бетіңізге шашып жіберері анық.

Әрине, барлық догмалар бірдеи зиянды деуге де болмас. Кеи бір

діни сенімнің адамзатқа паи да әкелгені секілді, кеи бір заи ырлы

догмалар да паи далы болуы мүмкін. Мәселен, Адам құқығы

доктринасы. Адамдар ои лап тауып, біріне-бірі аи татын

әңгімелерде ғана құқық бар. Бұл әңгімелер діни фанатизм мен

өзін-өзі саи лаған үкіметтермен күрес дәуірінде аи тылатын, көрер

көзге анық догма ретінде жақсылап сақталды. Адамдардың өмір

мен еркіндікке табиғи құқығы жоқ болса да, осы әңгімеге сену

авторитарлық режимдердің билігін шектеп, азшылықты қорғап,

миллиондаған адамды кедеи лік пен озбырлықтың қорқынышты

қиындығынан сақтады. Осылаи ша тарихтағы өзге кез келген

доктринаға қарағанда, дәл осы доктрина адамзаттың бақыты мен

саулығына мүмкіндік берген шығар.

Не десек те, бұл – догма. БҰҰ қабылдаған Адам құқығы

декларациясының 19-бабында: «Әр адам наным-сенім

бостандығына және өз көзқарасын еркін білдіруіне құқығы бар», –

делінген. Егер бұл саяси талап екенін түсінсек (Әр адамның өз

көзқарасын еркін білдіруіне құқығы бар), бұл ақылға сыи ымды.

Алаи да әрбір sapiens-тің «өз көзқарасын еркін білдіруі»

табиғаттан берілген және табиғаттың қандаи да бір заңын

цензура бұзады десек, адамзат туралы шынаи ы көзқарасты дұрыс

қалыптастырмағанымыз. Өзіңізді «мызғымас табиғи құқығы бар

тұлға» деп санасаңыз, шын мәнінде кім екеніңізді, қоғамыңыз бен

ои лау жүи еңізді қалыптастырған тарихи процестерді түсінбеи

өтесіз (оған «табиғи құқықтар» ұғымын қосып қои ыңыз).

Гитлер және Сталинмен күресіп жүрген ХХ ғасыр адамдары үшін

мұндаи білместіктің маңызы болмаған шығар. Алаи да бұл

білместік ХХІ ғасырда зиянды шығар, себебі биотехнология мен

жасанды интеллект адамзаттың мәнін өзгертуге ұмтылуда. Өмір

сүру құқығына сенсек, ондаи жағдаи да биотехнологияны өлімді

жеңу үшін қолдануға болады деген сөз бе? Еркіндік құқығына

сенсек, жасырын аңсар-тілегімізді орындап, шешуін табатын

алгоритмдерге билік беруіміз керек пе? Барлық адам бірдеи

құқыққа ие болса, суперадамдар суперқұқық алуға тиіс пе? «Адам

құқығы» догмасына сенсе, заи ыры адамдар бұл мәселелерді

шешуде қиналатыны анық.

Адам құқығына деген сенім – өткен ғасырларда инквизацияға,

ежелгі режимдерге, нацистерге, ККК-ге (ку-клукс-клан) қарсы

қару есебінде қалыптасты. Ол суперадамдармен, киборгтермен,

жоғары интеллектуалды компьютерлермен қарым-қатынасқа

арналмаған. Діни соқыр сенім мен тирандарға қарсы құқыққорғау

қозғалыстары қорғаныс мақсатындағы құралды және өте

салмақты аргумент арсеналын жасап шығарғанда, бұл арсенал

бізді технологиялық утопия мен тұтынушы эксцесінен әрең-әрең

қорғаи ды.



Секуляризмді сталиндік догматизмге немесе Батыс

империализмінің «іштен шыққан шұбар жыланына» яки тізгінсіз

индустриализацияға ұқсатуға болмаи ды. Сөи те тұра, одан барлық

жауапкершілікті алып тастаи да алмаи сыз. Заи ырлы қозғалыстар

мен ғылыми мекемелер «адамзатты жетілдіреміз, жержүзінің

аста-төк баи лығын біздің түрдің игілігіне паи даланамыз» деген

уәдемен миллиондаған адамның миын улаған. Мұндаи уәде

аштық пен індетті жеңіп қана қои маи , түптің-түбінде ГУЛАГ пен

мұздықтардың еруіне де алып келді. «Заи ырлы идеалдар мен

ғылымның ақиқи фактілерін бұрмалаған, бәрін бұрыс түсінгендер

кінәлі» деп қарсы шығуыңызға болады. Иә, сіздікі дұрыс. Бірақ бұл

барлық ықпалды қозғалыстардың ортақ мәселесі емес пе еді?

Мысалы, инквизация, Крест жорықтары, күллі жер шарындағы

жергілікті мәдениеттерді қанау, әи елдерге билік құқын бермеу

секілді ұлы қылмыстарға христиандық жауапты. Тақуа христан

бұл сөзіме бола көңіліне дық алып, христиандықты толық

түсінбегендіктен ғана осындаи қылмас жасалғанын аи тып қарсы

шығуы мүмкін. Иса махаббатты ғана уағыздаған, ал инквизация

оның ілімін тікелеи бұрмалаған екен. Иә, бұл ақталуға

түсіністікпен қарауға болады, алаи да христиандықтан барлық

жауапкершілікті алып тастау да дұрыс емес. Инквизация мен

Крест жорықтарынан шошынған христиандар бұл қатыгездіктің

жауапкершілігінен жалтара алмаи ды – олар әуелі өздеріне

бірнеше күрделі сауал қои ып көрсін. Олардың «махаббатқа

үндеген діні» бір емес, бірнеше мәрте бұрмаланғанының себебі

не? Барлық кінәні католиктік фанатизмге арта салмақ болған

протестанттарға Ирландия немесе Солтүстік Америкадағы

протестант отарлаушылардың іс-қимылын тәптіштеп жазған

кітаптарды қарап шығуын сұраи мын. Дәл сол секілді, Маркс ілімі

неліктен ГУЛАГ-қа жол ашып бергенін марксистердің өздері, ал

ғылыми жоба жаһандық экожүи енің тұрақсыздануына неліктен

әкелгенін – ғалымдар, Дарвин теориясын нацистер қалаи

паи даланып кеткенін – генетиктер ои елегінен өткізіп, елеп-

екшесін.

Қандаи қажеттіліктің соңына ерсеңіз де, кез келген дін,

идеология және діни сенімнің көлеңкесі бар. Қандаи қажеттілікке

ұмтылсаңыз да, көлеңкеңіздің де бар екенін мои ындаңыз, «бұл

жағдаи ға біз тап болмаи мыз» деген балалық аңқаулықты

ұмытыңыз. Дәстүрлі діндердің көпшілігіне қарағанда, заи ырлы

ғылымның жоқ дегенде үлкен бір артықшылығы бар. Ол өзінің

көлеңкесінен қорықпаи ды, қателігі мен ақтаңдақтарын

мои ындауға әзір. Адамдарға тылсым күштің не екенін көрсететін

абсолютті шындыққа сенсеңіз, қандаи да бір қателік

жасағаныңызды мои ындамаи сыз, ол сіздің күллі тарихыңыздың

құнын төмендетіп жібереді. Ал ақиқатты жетілмеген адамдар да

іздеи

алатынына сенсеңіз, қатеңді мои ындау үлкен ои ынның ажырамас

бір бөлігі болмақ.

Догмалық емес заи ыры қозғалыстардың уәдеге берік екенінің

бір себебі – осы. Өзінің толық жетілмегенін мои ындаи тұра, олар

ұдаи ы өзгеруге иек артады: ең төменгі еңбекақыны бірнеше

долларға көтеру немесе бала өлімін бірнеше процентке төмендету

т.с.с. Догмалық идеологиялардың сипаты – өзіне-өзі шектен тыс

сенгендіктен, аспандағы аи ға қол созады. Олардың көсемдері заң

шығаруы, ғибадатхана салуы, қандаи да бір аумақты жаулап алуы

арқылы күллі әлемді құтқарып қалатындаи болып жүреді,

«мәңгілік», «тазалық», «арылу» туралы көп әңгімелеи ді.

Өте маңызды шешім қабылдар сәтте өзінің күнәсіздігін аи тқан

адамға емес, білместігін мои ындаған жанға көп сенім артамын.

Дініңіз, идеологияңыз немесе дүниетанымыңыз әлемде үстемдік

құрсын десеңіз, сізге қояр алғашқы сауалым: «Дініңіз,

идеологияңыз, дүниетанымыңыз жасаған ең үлкен қателік не? Ол

нені дұрыс жасамады?». Баи ыпты жауап аи тпасаңыз, сізге сенім

арта алмаи мын.

     tilaka  

       

       

 

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ



Ақиқат

     

      



     

      

       

     







Надандық

Бəрін білем десеңіз – қателесесіз

азіргі дәуірдің ең үлкен сын-қатерлері мен маңызы зор

жетістіктеріне алдыңғы тарауларда тоқталып өткенбіз. Терроризм

қаупін асыра көрсететіндердің бар екені, технологиялар

саласындағы қауіпті жете бағаламаи жүргеніміз аи тылды.

Осының барлығын ои лап, уаи ымдап, мазасыз күи ге түсіп кетсеңіз,

таң қалмаи мын. Өи ткені сол аи тылғанның бәрін ои мен қорытып,

толық меңгеріп алуға адам баласының қабілеті жетпеи ді.

Соңғы бірнеше ғасырда рационалды адам идеясы либералды

ои дың ажырамас бөлігіне аи налды. Адам – дербес әрі рационалды

әрекет ететін агент ретінде сипатталатын болды; ол адам – қазіргі

қоғамның негізін қалаған тіршілік иесі деген паи ым қалыптасты.

Демократия «саи лаушы дұрыс шешім қабылдаи алады» деген

идеяға негізделсе, еркін нарыққа арқа сүи еген капитализм

«клиенттікі жөн» деген ұстанымды басшылыққа алады. Ал

либералды білім беру жүи есі оқушыларды еркін ои лап, дербес

тұжырым шығаруға баулиды.

Дегенмен рационалды адамға соншалық сенім артқанымыз

ағаттық болар. Постколониалды дәуір ои шылдары мен

феминистік бағыттағы ои шылдар «рационалды адамның» –

автономия мен жоғарғы таптағы ақнәсілді еркектердің үстемдігін

мадақтаған Батыс елдерінің шовинистік қиялындағы адам екенін

атап өткен. Алдыңғы тараулардағы әңгімені еске сала кетсек,

мінез-құлық экономикасы мен эволюциялық психология

саласына арналған зерттеу нәтижелері адам шешім қабылдаған

кезде рационалды талдау әдістерінен гөрі, эмоциялық реакция

мен эвристикалық болжамдарға жүгінетінін көрсеткен.

Эмоциялар мен эвристикалық тәсілдер адамның тас дәуіріндегі

тұрмыс-тіршілігіне жарамды күн көру құралдары болғанымен,

ақпараттық технологиялар қаулап дамыған Кремнии дәуіріне

олардың паи дасы шамалы.

Адамның рационалды түрде ғана ои лаи тыны да, үнемі еркін

ои лап, дербес паи ым шығаратыны да жалған аңыз. Жалпы, өз

бетімен ои түи етін адам кемде-кем шығар. Бір қауымның өкілі

ретінде, адамға топтық ои лау тән. Бір таи па мүшелері бірігіп бала

тәрбиелеи ді, тұрмысқа қажетті құрал-саи мандарын жасаи ды,

басқалармен арадағы қақтығыстарды реттеи ді, ауру-сырқауды

жазады. Шіркеу тұрғызуға, атом бомбасын немесе ұшақ жасауға

қажетті білімді бір-ақ адамның бои ынан таба алмаи сыз. Homo

sapiens-тің басқа жануарлардан басым түсіп, жер-жаһанның

қожасына аи налуы жекелеген адамдардың рационалдығынан

емес, олардың топтық ои лау қабілетімен баи ланысты

Таңғаларлығы, адам өзін қоршаған дүние туралы аз біледі;

уақыт өте келе оның білгені азаи маса, артқан жоқ. Тас дәуірінде

өмір сүрген аңшы-терімшілер киімін өздері тігетін, олар от

тұтатуды да, қоян аулауды да білетін. Тіпті өзіне шапқан

арыстаннан қашып құтыла алатын. Соларға қарағанда, қазір біз

әлдеқаи да көп білетін сияқтымыз, алаи да, шын мәнінде,

жекелеген адам баласының білім қоры мардымсыз. Өзімізге

қажеттінің түгелге жуығына қол жеткізу үшін өзіміздің емес, өзге

біреудің білімі мен тәжірибесіне жүгінетін болдық. Осы жаи тты

анық аңғартқан бір тәжірибеге қатысқан адамдардан киімнің

сыдырма ілгегін паи далануды қаншалықты жақсы білетінін

аи тып беруін сұраған. Көбі мұндаи ілгекті күнде көріп жүргенін,

сондықтан оны қалаи паи далану керегін жақсы білетінін аи тады.

Енді сол ілгектің қалаи ашып-жабылатынын барынша егжеи -

тегжеи лі түсіндіріп беруді өтінгенде, тәжірибеге қатысқандардың

көбі ақылға қонымды ештеңе аи та алмаған екен

Осы бір

құбылысты Стивен Сломан мен Филип Фернбах «білім

иллюзиясы» деп атаған. Жеке бір адамның білетіні аз, соған

қарамастан, ол басқа біреудің білімін өз білімі деп таниды,

сондықтан да адам «мен көп білемін» деп ои лаи ды.

Мұның еш аи ыбы жоқ. Топтық ои лау қабілетінің арқасында адам

ғаламшардың падишасына аи налды. Дүниедегі барлық

құбылыстарды тек өз ақыл-ои ыңмен ғана танып білу мүмкін емес;

білім иллюзиясы адамға қолжетпеске ұмтылмаи -ақ өмір кешуге

мүмкіндік берді. Эволюциялық тұрғыдан алып қарағанда, өзге

біреудің біліміне сенім артудан Homo sapiens ұлан-асыр паи да

көрді.

Адамға өткен дәуірлерде көмегі тиген, бірақ қазіргі заманда

паи дасынан гөрі зардабы көп қабілеттер бар. Солардың бірі –

білім иллюзиясы. Күн өткен саи ын әлем құбылыстары күрделене

түсуде, біз болсақ сол құбылыстарды жан-жақты танып-білуге

құлықсыз болып қалғанымызды да аңғармаи отырмыз. Соның

салдарынан, метеорология мен биологиядан еш хабары жоқ

біреулердің климаттың өзгеруімен күресуге не генетикалық

модификацияланған дәнді дақылдарды өсіруге қатысты саяси

ұсыныстар тастап жатқанына куәміз. Енді біреулер Ирак пен

Украинада не істеу керек екені жөнінде ақыл аи туға құмар. Бір

қынжылтатыны, осындаи ақылгөи лер аталған елдерді дүниежүзі

картасынан тауып көрсетіп те бере алмаи ды. Жалпы, өзін

шынымен надан деп санаи тын азаматты сирек кездестіресіз,

өи ткені адам ұстанымына наразылық білдірмеи тін, өзіне ұқсас

дос-жаран ортасында жүріп, көңілінен шығатын ғана жаңалықтар

тыңдауға дағдыланып қалған

Бізге әлдеқаи да көп әрі сапалы ақпарат берген күннің өзінде

жағдаи дың жақсара түсуі екіталаи . Ғалымдар жалған нанымнан

арылу үшін: «Білім беру жүи есін жетілдіру, ғылыми пәндерге

дұрыс ден қою қажет», – деи ді. Қоғам пікіріне ықпалы бар

танымал тұлғалар Обама ұсынған денсаулық сақтау жүи есінің

реформасы немесе жаһандық жылыну сияқты проблемаларға

қатысты сенімді деректер мен сарапшылардың баяндамаларына

жүгінгенді жөн көреді. Алаи да жалған ои дың таралуына осылаи

төтеп беруге болады деп үміт арту бекер. Адамның қандаи да бір

мәселеге деген көзқарасы оның рационалды тұлға ретіндегі өз ои -

тұжырымдарының емес, топтық ои лау ықпалынан паи да болған

тұжырымдардың әсерімен қалыптасады. Адам өз қауымына,

тобына адал болуға тырысады. Оған көптеп фактілер келтіріп,

білімі жетіспеи тінін дәлелдеуге тырысып бақсаңыз, сіз күткендеи

нәтиже шықпауы мүмкін. Ұстанымын терістеи тін нақты

деректерді әлдекімнің келтіріп отырғанын, сол арқылы өзінің

надан болып көрінгенін көп адам жақтырмаи ды. АҚШ-тың «Шаи

ішу» (Tea Party) саяси қозғалысының өкіліне статистикалық

деректер көмегімен жер бетінде температураның өсіп бара

жатқанын көрсетіп, жаһандық жылынудың шындық екеніне

сендіре аламын десеңіз, қателесесіз

Негізсіз тұжырымдарға құрылған топтық ои лау құрсауынан

құтылу оңаи емес. Мәселен, АҚШ-тың оңшыл бағыттағы

консерваторлары, солшыл бағыттағы прогресшілдерге қарағанда,

қоршаған ортаның ластануы және кеи бір өсімдік пен жануар

түрлерінің жоғалу қаупі сияқты мәселелерге көп мән бере

бермеи ді. Сондықтан болар, Луизиана штатының табиғат қорғау

заңдары Массачусетстегідеи қатаң емес. Осылаи болғанына

бои ымыз үи реніп кетті, дегенмен мұны қалыпты жағдаи деуге

келмеи ді. Әдетте консерваторлар бұрынғы экологиялық тәртіпті,

ата-бабаларының жерін, ормандар мен өзендерді сақтап қалуға

тырысады деп ои лаи мыз. Керісінше, прогресшілдерден халықтың

әл-ауқатын арттыру мақсатында елді мекендердегі түбегеи лі

өзгерістерді қолдаи тынын күтеміз. Алаи да түрлі тарихи

факторлардың әсерімен аталған мәселелерге қатысты партия

саясаты аи қындалғаннан кеи ін, ластанған өзендер мен жоғалу

қаупі төнген құстар жөнінде консерваторлардың біз күткендеи

қам жемеуі, ал солшыл бағыттағы прогресшілдердің ескі

экологиялық тәртіптің шамалы болса да өзгеріске ұшырауынан

сескенуі қалыпты болып көрінеді

Топтық ои лау қаупінен тіпті ғалымдар да құтыла алмаи жүр. Іс

жүзінде фактілер көмегімен қоғам пікірін өзгертуге болады

деи тін ғалымдардың өзі топтық ои лаудың құрбаны болуы мүмкін.

Ғалымдар қауымы фактілерге сүи енгенді дұрыс көреді, сол

себепті қауымға адал азаматтар көпшіліктің талқысына салынған

сұрақ төңірегіндегі пікірталаста ұстанымын теріске шығаратын

эмпирикалық аи ғақтардың болғанына қарамастан, дұрыс

фактілер келтіріп жеңіп шығуға болатынына кәміл сенеді.

Сол сияқты, либералдық бағыт ұстанатындардың рационалды

адам идеясын басшылыққа алуының өзі либералдар ортасындағы

топтық ои лаудың нәтижесі болса – ғажап емес. «Монти Паи тон»

атты комиктер командасы қои ған «Брайаннымірі» (Life of Brian)

көркем фильмінің бір маңызды сюжеттік бөлігінде қуанышында

шек жоқ жұрт жаңылысып, алдында тұрған Браи ан деген

азаматты Құдаи дың жерге жіберген құтқарушысы деп ои лап

қалады. Браи ан оларға: «Маған ермеңдер, ешкімге ермеңдер!

Жақсылап ои ланғандарың абзал! Бір-біріңе ұқсамаи тын жеке-

дара тұлға емессіңдер ме!» – деи ді. Сонда оны қоштаған жұрт

дауыстап: «Иә, бәріміз жеке-дара тұлғамыз! Иә, бір-бірімізге

ұқсамаи мыз!» – деп жауап қаи тарады. Осылаи ша «Монти Паи тон»

1960 жылдары кең тараған контрмәдениеттің үстем

қағидаларына пародия жасаған. Бірақ олардың бұл туындысы

рационалды адамға үлкен сенім артқанымыз туралы десек те

болады. Қазір демократиялық қоғамдарда: «Иә, саи лаушы дұрыс

шешім қабылдаи алады! Иә, клиенттікі жөн!» – деп ұран салатын

тобыр жетерлік.

   

Топтық ои лау мен жекелеген адамдардың надандығы қатардағы

саи лаушылар мен тұтынушыларға ғана емес, президенттер мен

компания басшыларына да тән. Олардың кеңесшілері де, сырттаи

барлау жасап, ақпарат тауып беретін дереккөздері де жеткілікті.

Дегенмен бұлардың барлығы біз аи тқан жағдаи ды түзетіп бере

алмаи ды. Әлемде билік тізгінін ұстап отырған алыптар ақиқаттан

алшақ. Олардың қолы бір босамаи ды. Көш бастаған саясаткерлер

мен алпауыт бизнес иелерінің көретіні – қауырт жұмыс, қарбалас

тіршілік. Ал қандаи да бір мәселенің баи ыбына барамын деген

адамға уақыт қажет, тіпті қалағанынша көп уақыт жұмсаудан

қорықпау керек. Таным процесі еккен дәннің өскін беріп, кеи ін

бүршік жарып гүлденуі сияқты, бәрі бірден ои дағыдаи болмаи ды;

жалған идеяларды сұрыптау, тексеру барысында күмәнға бои

алдырып, тұралап қалуыңыз да мүмкін. Ақиқатқа жетудің жолы

осындаи , ол уақыт пен шыдамды талап етеді.

Ең сорақысы, билік бар жерде ақиқат бұрмаланбаи қалмаи ды.

Саи ып келгенде, биліктің мәні бүкпесіз шындықты көре білуде

емес, сол шындықты өзгерте білуде. Қолыңызға балға ұстаған

бои да аи наладағының бәрі қағып кіргізуге болатын шеге сияқты

көрінеді; қолында билігі бар адам қандаи мәселеге де араласпаи

қои маи ды. Осындаи еріксіз құштарлыққа бои алдырмаған күннің

өзінде, төңірегіңізге жиналған жұрт қолыңызда балға бар екенін

ешқашан естен шығармаи ды. Сізбен тілдескен әрбір адамның

саналы не беи саналы түрде қалыптасқан жасырын ниет-пиғылы

болады, сол себепті олардың аи тқанына толық сенім арту да –

қателік. Сараи қызметшілері мен қаратабан халық өкілдерінің

сөзіне сұлтандардың ешқашан сенбегені де сондықтан.

Үлкен билік – жои қын тартылыс күші арқылы төңірегіндегі

кеңістікті иіп, танымастаи өзгертіп жіберетін қара құрдым

сияқты. Оған жақындаған саи ын, көз алдыңдағының бәрі

меи лінше бұрмаланған кеи іпте көрінеді. Орбитаңызға түскен әр

сөздің салмағы арта түседі, алдыңызға келген әр адам сізге

жағымпаздануға тырысады не аи тар бұи ымтаи ы болады. Олар

қабылдауға небары бір-екі минут уақыт бөлетініңізді біледі,

сондықтан сізге орынсыз не түсініксіз бірдеңе аи туға жүрексініп,

ақырында, бос ұран, жаттанды сөз аи тумен ғана шектеледі.

Осыдан екі жыл бұрын мені Израильдің премьер-министрі

Биньямин Нетаньяхумен кешкі ас ішуге шақырды. Достарымның

барма дегеніне қарамастан, өзім қатты қызығып, барғым келді.

Былаи ғы жұрт біле бермеи тін құпияларды өз құлағыммен естимін

деген үмітпен сол кешке барып едім. Бекер барған екенмін. Асқа

отыз шақты қонақ жиналды; солардың әрқаи сысының үлкен

адамның көзіне түсіп қалуға тырысқанына, оған жарамсақтанып,

өтініш аи тқанына куә болдым. Қонақтар арасында басқалармен

бөлісетін үлкен құпиясы бар азаматтар да болған шығар,

білмеи мін, әи теуір көкеи іне сақтағанын жаи ып салуға асыққан

ешкімді баи қамадым. Осы ретте Нетаньяхуды кінәлаудан

аулақпын. Жалпы, ешкімді кінәлауға болмаи ды. Биліктің

тартылыс күші бар жерде осылаи болуы заңды.

Шындықты табамын десеңіз, биліктің қара құрдымына

жоламаңыз. Одан аулақ жүріп ізденуге дағдыланыңыз.

Революциялық мәні бар білімнің төрден орын алуы сирек, төрдегі

орынды әдетте көпшілік

қабылдаған паи ымға береді. Билік төрінен кімнің орын алатынын

ескі тәртіп сақшылары анықтаи ды, олар қалыптасқан тәртіпке

нұқсан келтіретін идеялар иесін, өздері бүлікші деп тапқан

адамды биліктің төріне шығармақ түгілі, есігінің тұтқасын да

ұстатпаи ды. Әрине, мұндаи тәртіп сақшылары жақсыларды ғана

емес, жамандарды да сүзгіден өткізіп, шеткері шығарып отырады.

Давос экономикалық форумына шақырылмаған сарапшылардың

бәрі данышпан емес қои . Сондықтан шеткері жүріп, асықпаи

ізденуге уақыт бөлгеніңіз жөн: әлемге түбегеи лі өзгеріс әкелетін

керемет идеяларды сонда ғана таба аласыз. Бірақ сол идеяларды

негізсіз болжамдарға, қате құрылған модельдерге, ескі нанымдар,

догмалар мен ақылға сыи маи тын конспирологиялық теорияларға

толған ортадан іздеп табуға тура келетінін ұмытпаңыз.

Басшылардың екіұдаи күи де қалатыны да сондықтан: билік

төрінде отырса, дүние туралы қате түсінікке бои алдыру қаупі бар.

Шеткері шықса, қымбат уақыты бекерге кете ме деп қорқады.

Уақыт өте бұл жағдаи қиындаи түседі. Алдағы жылдары жаһандық

құбылыстардың әлдеқаи да күрделі сипат алатыны анық.

Жекелеген адамдардың, қатардағы азаматтар не билік

басындағылар болсын, әлемнің бет-беи несін өзгертетін жаңа

технологиялық құрылғыларды, экономикалық, саяси процестерді

танып-білуге деген қабілеті азаи маса, артпаи ды. Осыдан екі мың

жылдан астам уақыт бұрын Сократ аи тқандаи : «Мұндаи жағдаи да

өз надандығымызды мои ындаудан басқа амал жоқ».

Сонда мораль мен әділет қаи да қалды? Дүниені танып біле

алмасақ, дұрыс пен бұрысты, әділдік пен әділетсіздікті қалаи

ажыратамыз?





Əділдік

Əділдік ұғымын қайта қарау қажет шығар

ділдік сезімінің (адамға тән басқа сезім түрлері сияқты)

тамыры тереңде жатыр. Бои ымыздағы адамгершілік сезімі

миллиондаған жыл бои ы жүрген эволюция нәтижесінде

қалыптасқан. Ол шағын қауым болып өмір сүрген аңшы-

терімшілерге түрлі әлеуметтік әрі этикалық түи ткілдерді шешуге

көмектесті. Бірге аңға шыққанда мен бұғы атып алсам, ал сіз құр

қол келсеңіз, олжамды сізбен бөліскенім дұрыс па? Орманнан бір

себет саңырауқұлақ теріп әкелдіңіз делік. Күшім асып тұрса,

әкелгеніңізді түгел тартып алсам бола ма? Маған қастандық

жасаи тыныңызды білсем, өз өмірімді сақтап қалу үшін түнде

келіп, сізді бауыздап өлтіруге құқығым бар ма

Адамның Африка саваннасын тастап, қалаға қоныс аударғанына

біраз болды; бір қарағанда, содан бері көп өзгеріс бола қои маған

сияқты. Бүгінгі таңда әлем назарын аударып отырған мәселелер

(Сириядағы азамат соғысы, әлеуметтік теңсіздік, климаттың

өзгеруі), әлдеқаи да ауқымды сипат алып шиеленісе түскенін

санамағанда, ескіден келе жатқан мәселелер сияқты көрінеді.

Алаи да мұндаи көзқарас алдамшы. Әрине, қандаи да бір

құбылыстың ауқымына, қарымына мән бермесе болмаи ды. Осы

ораи да әділдік тұрғысынан алып қарасақ, жалпы қаи тұрғыдан

алып қарасақ та, адамның қазіргі әлемде өмір сүруге беи імі жоқ.

Мәселе құндылықтарда емес. Заи ырлы болсын, діни болсын,

ХХІ ғасыр азаматтарының иек артатын құндылықтары аз емес.

Бар қиындық – сол құндылықтарды күрделі процестер жүріп

жатқан әлемде сақтаи білуде. Мұнда сандарға назар аудармасақ

болмаи ды. Аңшы-терімшілер дәуірінде қалыптасқан әділдік сезімі

қоныстары жақын он шақты адам арасында туындаған

қаи шылықтарды реттеуге ыңғаи лы еді. Енді бір емес, бірнеше

құрлықты мекендеген миллиондаған адам арасындағы

қатынастардың мәнін ашып беруге қазіргі адам бои ындағы

адамгершілік сезімінің қарымы жетпеи ді.

Әділдік әлдебір абстрактілі құндылықтардың болғанын ғана

емес, сондаи -ақ нақты жағдаи ларға қатысты себеп-салдар

баи ланысын түсінуді қажет етеді. Бала-шағаңыз талғажау етсін

деп теріп әкелген саңырауқұлақты сізден тартып алсам, содан

еңбегіңіз зая кетіп, балаларыңыз аш қалса, бұл барып тұрған

әділетсіздік. Бұған қиналмаи -ақ көз жеткізуіңізге болады, өи ткені

бұл жағдаи дағы себеп-салдар баи ланысы аи қын. Өкінішке қараи ,

қазіргі заманда себеп пен салдарды дәл осылаи оңаи ажыратып

білуге болмаи ды. Өзім қои аузынан шөп алмас, ешкімге зияным

жоқ адам болсам да, солшыл бағыттағы қоғам белсенділері маған

бәрібір Иордан өзенінің батыс жағалауындағы Израиль әскері мен

қоныстанушылардың сыбаи ласы деген аи дар тағады. Ал

социалистер мені үшінші әлем елдерінде еріксіз жұмысқа жегілген

балалар еңбегінің жемісін көріп, беи берекет өмір сүріп жүрген

біреу деп біледі. Жануарлардың құқықтарын қорғаи тын

қаи раткерлер қазір адамзат тарихындағы ең ауыр қылмыстың

жасалып жатқанын – адамның миллиондаған малды қорлап,

қиянат көрсетуіне менің де қатысым бар екенін алға тартады.

Осының бәріне мен аи ыптымын ба? Бірден жауап беруге

қиналып тұрмын. Күнделікті өмірім бір сөзбен аи тып түсіндіруге

болмаи тын күрделі саяси-экономикалық баи ланыстарға тәуелді.

Жаһанда болып жатқан құбылыстардың себеп-салдары да кісі

түсінбеи тіндеи күрделі болып кеткен. Сондықтан: «Мына тамақ

қаи дан келді? Аяқкиімімді кім тікті? Зеи нетақы қорына жиналған

ақшам қалаи жұмсалып жатыр?» – деген өте қарапаи ым

сұрақтарға не дерімді білмеи мін

  

Ертедегі аңшы-терімшілер қауымының мүшесі тамақтың қаи дан

келетінін білетін (ол күнделікті азығын өзі іздеп табатын),

аяғындағы қаи ыс кебісті тіккен адамды танитын (сол адам жақын

жерде ұи ықтап жатқан біреу болса, танымаи қаи тсін), тіпті өз

«зеи нетақы қорының» жағдаи ын да жақсы түсінетін (сол

замандағы адамның «зеи нетақы қоры», қартаи ғандағы

асыраушысы дегеніміз – көз алдында балшықпен ои нап отырған

баласы еді). Сол аңшы-терімшіге қарағанда, мен әлдеқаи да аз

біледі екенмін. Бірнеше жыл бои ы зерттеу жүргізіп, өзім дауыс

берген үкімет әлемнің шалғаи түпкіріндегі бір диктаторға қару-

жарақты астыртын сатып жатқанын анықтауым мүмкін. Алаи да

осындаи ізденіске берілемін деп жүргенімде, бұдан маңыздырақ

жаңалықтардан қапы қалуым ықтимал: мысалы, бүгін түсте жеген

жұмыртқаны туған тауықтың аман-есен қалған-қалмағанын сол

күи і білмеи кетуім ғажап емес.

Жалпы, қазіргі жүи е «аз білсең, тыныш ұи ықтаи сың» деген

қағидаға құрылған; аз білгендер қиналмаи ды, ақиқатқа жетемін

деп күш-жігер салатындар қиналады. Жаһандық экономикалық

жүи е маған білдірмеи , менің атымнан ұрлық жасауын қояр емес.

Сонда мен ұрлықтан қалаи аулақ жүремін? Әрекеттің салдарын

(ұрлық жасауға болмаи ды, өи ткені одан жапа шегетіндер бар)

бағаласаңыз да, адамгершіліктің императивті қағидаларына

(Жаратушы ұрлыққа тыи ым салған) адал болсаңыз да, жағдаи

өзгермеи ді. Күн өткен саи ын өзіміздің не істеп, не қои ғанымызды

аңғару қиындауда.

«Ұрлық жасама» деген өсиет адамдар ұрлықты – біреудің

меншігін өз қолыңмен алып алу деп түсінген заманда паи да

болған. Ал қазір ұрлық туралы сөз қозғағанда мүлде басқа

жаи ттарды аи тады. Мысалы, мен бір ірі мұнаи -химия

компаниясының акцияларына 10 000 доллар инвестиция салып,

жыл саи ын 5% мөлшерінде дивиденд алып тұратын болдым

деи ік. Компания қызмет барысында қоршаған ортаға келтірген

залалдың орнын толтырмаи ды, сондықтан көп паи да табады.

Іргедегі өзенге зиянды қалдықтар тастаи тын бұл компания

өңірдегі су көзін ластағанына, адам денсаулығына, табиғатқа

нұқсан келтіріп жатқанына түк те алаңдамаи ды. Қалтасы қалың,

сондықтан біреу одан залалды өтеуді талап етсе, өзін қорғау үшін

ең мықты деген заңгерлерді жұмылдыруға даи ын. Табиғат қорғау

саласындағы заң талаптарын қатаңдату жөнінде бастама

көтергендерге аи дап салатын лоббистері де бар.

Осы компанияға «өзен суын ұрлап жатыр» деген аи ып тағуға

бола ма? Ал мені аи ыптауға бола ма? Өмірімде біреудің үи іне түсіп,

ақшасын ұрлап көргенім жоқ. Аталған компанияның нақты

қандаи жолмен табыс табатынын да білмеи мін. Онда акцияларым

бар екені де есімнен шығып кетіпті. Сонда мен ұрлықшымын ба?

Осындаи да қажетті барлық фактілерден хабардар болмасақ,

адамшылықтан аттамаи әрекет ете аламыз ба?

Кеи біреулер мұндаи қаи шылыққа ұрынбаудың бір жолы ретінде

«ізгі ниет» ұстанымын басшылыққа алады. Менің тындырғаным

емес, істі қандаи ниетпен бастағаным маңызды. Алаи да қазіргі

әлемде оқшау өрбитін құбылыстың жоқ екенін, бәрі өзара

баи ланысты, бір-біріне әсері бар екенін есте сақтаған жөн. Мұндаи

жағдаи да адамгершіліктің басты императиві – шындықты танып-

білу. Адамзат тарихындағы аса ауыр қылмыстар – өшпенділік пен

жауыздықтың, әсіресе надандық пен енжарлыққа бои алдырудың

салдарынан болған. Сүи кімді ағылшын ханымдары Африка мен

Кариб аралдары аи мағына аяқ баспаса да, Лондон қор

биржасында акциялар мен облигациялар сатып алу арқылы

Атлантикадағы құл саудасын қаржыландыруға үлес қосып

отырған. Бұл бикештер күндізгі төрт шамасында ішетін шаи ына

аппақ қардаи шақпақ қант қосатын. Сол қанттың плантацияларда,

адам төзгісіз жағдаи да өндірілетіні олардың ои ына да келмеген.

1930 жылдардың соңында Германиядағы жергілікті пошта

бөлімшесінің жетекшісін – қарамағындағылардың қамын

ои лаи тын басшы, жоғалып кеткен сәлемдемелерді келушілермен

бірге жүріп іздеуден бас тартпаи тын, адал азамат деуге болатын.

Ол жұмысқа бәрінен ерте келіп, кеш қаи татын; қар жауып, боран

соғып тұрса да хаттардың уақытылы жеткізілуін қадағалап

отыратын. Алаи да жұмысы тиянақты әрі қонақжаи бұл пошта

бөлімшесі – нацистік саяси режим құрған ақпараттық жүи енің

маңызды элементі болған. Нәсілшілдік үгіт-насихат, азаматтарды

әскер қатарына шақыру қағаздары, жергілікті СС бөліміне

арналған бұи рықтар – бәрі пошта арқылы таратылатын.

Шындықты білуге шын талпынбағандардың ниетін адал деуге

келмес.

Осы бір «шын талпыну» деген сөзді қалаи түсіну керек? Пошта

қызметкерлері қолына түскен хаттардың барлығын ашып

тексеруі қажет пе? Сол хаттардың ішінен үкіметтің үгіт-насихат

материалдары табылса, жұмыстан шығып кетуі немесе

наразылық білдіруі керек пе? Қазір адамгершілік қағидаларын

басшылыққа ала отырып, 1930 жылдардағы фашистік

Германияның саясатына аи қын баға беру оңаи , өи ткені біз сол

кезеңдегі сүрлеудің қаи да апарғанын білеміз. Адам әдетте өтіп

кеткен жаи тқа ғана осындаи аи қын баға бере алады. Аңшы-

терімші болған арғы бабаларымыздан қалған ои лау жүи есі көз

алдымызда өрбіп жатқан күрделі жаһандық құбылыстарды

қорытуға дәрменсіз болып қалды, оны мои ындау қажет.

Бүгінгі таңда әлемдегі әділетсіздік атаулының дені жекелеген

адамдардың жалған сенімдерінен емес, жүи елік сипат алған

ауытқулар мен теріс түсініктердің ықпалынан туындаған. Аңшы-

терімші бабаларымыздан қалған ои лау құрылымы осындаи

жүи елік ауытқуларды танып-білуге дағдыланбаған. Рас, кеи бір

теріс түсініктердің қалыптасуына біздің қатысымыз бар, бірақ

солардың бәрін ашып көрсетуге уақытымыз да жоқ, күшіміз де

жетпеи ді. Осы кітапты жазу барысында, бұған өзімнің де көзім

жетті. Жаһандық проблемалар туралы сөз қозғағанымда,

тұрмысы нашар топтардың емес, элита өкілдерінің көзқарасына

баса назар аударуға беи ім екенімді баи қадым. Элита өкілдерінің

аи тқанына бәрі құлақ асады, сондықтан олардың ұстанымын

елеусіз қалдыру мүмкін емес. Ал мұқтаждық көрген әлсіз

топтардың үні әдетте естілмеи ді, олардың ұмыт қалатыны да

осыдан. Бұл біздің оларға әдеи і жамандық ои лағанымыздан емес,

селқостық танытуымыздан.

Мәселен, мен Тасмания аборигендерінің дүниетанымы, олардың

бастан кешіп жүрген қиындықтары туралы ештеңе аи та

алмаи мын. Осындаи білместігімнің кесірінен алдыңғы кітабымда

Тасманияда аборигендер қалмады, Еуропадан қоныс аударғандар

олардың көзін құртты деп топшылағанмын. Шындығында,

Тасманияда қазір өзін аборигендердің ұрпағымын деп санаи тын

бірнеше мың адам өмір сүреді екен. Олардың даралық сипатына

баи ланысты көретін қиындықтары да аз емес, солардың бірі –

қатардағы азаматтарды былаи қои ғанда, кеи көзі ашық

ғалымдардың халықтың осы тобын бар деп мои ындамауы.

Өзіңіз осы сияқты әлсіз топ өкілі, оның мұң-мұқтажын,

көзқарасын жақсы білетіндердің бірі болуыңыз мүмкін. Дегенмен

бұл «сіз басқа мұқтаж топтардың көзқарасын түсінесіз» деген сөз

емес. Өи ткені әр топтың, шағын қауымның өз алдына бөлек

проблемалары бар: олардың күнделікті өмірде тап болатын

кедергілері де әртүрлі. Оларға қатысты қолданылатын екі түрлі

стандарттар, тіл тигізу, жәбір көрсету, кемсіту әдістері бірдеи емес.

Отыз жастағы афроамерикалық ер адам елдегі өзі сияқты

қаранәсілді азаматтардың жағдаи ын жақсы біледі. Бірақ оның

өмірлік тәжірибесіне қарап, ол, мысалы, қаранәсілді әи елдердің,

Болгариядағы сығандардың, Ресеи дегі зағип жандардың, не

болмаса, Қытаи дағы лесбиандардың қандаи күи де екенін аи тып

бере алады дегеніміз ағаттық.

Ержетіп келе жатқан афроамерикалық ұл баланы көшеде

полиция еш себепсіз тоқтатып, үстін тінтіп тексеріп шығатын.

Мұндаи оқиға жиі болатын. Қытаи да тұратын лесбианды ешкім,

ешқашан бұлаи тексермеген. Қаранәсілділер тұратын ауданда

өмірге келген бала өзіне ұқсас адамдар ортасында өсетін, өз

елінде афроамерикалық болып күн көруді, жетістікке жетуді

аи наласындағылардан үи ренетін. Ал Қытаи дағы лесбиан өзі

сияқты лесбиандар отбасында, лесбиандар қоныстанған ауданда

дүниеге келмеи ді, оның жанында өмірге қажетті дағдыларды

үи рететін ешкім болмаған да шығар. Сондықтан Балтиморда туып

өскен қаранәсілді азамат Ханчжоудағы лесбиандардың жағдаи ын

оңаи лықпен түсіне алмас.

Бұрынғы дәуірлерде мұндаи сұраққа ешкім мән бермеген,

өи ткені адам әлемнің басқа түкпірінде азап шегіп жатқан

халықтың болашағына жауап бермеи тін. Ол кезде өмірде жолы

болмаған көршіңізге жаныңыз ашып, көңіл білдіргеніңіздің өзі

жеткілікті еді. Алаи да қазір климаттың өзгеруі, жасанды

интеллект сияқты мәселелер төңірегінде жаһандық деңгеи де

жүріп жатқан пікірталастың, қаи да тұрып жатқанымызға

қарамастан (Тасмания, Ханчжоу не Балтимор болсын), бәрімізге

ықпалы бар. Сол себепті барлығымыздың көзқарасымызды

ескеру қажет. Бұл, жалпы, мүмкін бе? Өмірлері, мүдделері

тоғысқан мыңдаған адам топтарының арасындағы өзара

баи ланыстарды түсіну бұл дүниеде кімнің қолынан келеді

    

Шын қалаған күннің өзінде, қазіргі заманның маңызды деген

моральдық проблемаларын түсінуге көпшілігіміз шамасыз болып

қалдық. Адам, мысалы, екі не жиырма аңшы-терімші немесе

іргелес екі ру-таи па арасындағы қарым-қаныстарды ұғынып,

мәнісін түсіне алады. Алаи да бірнеше миллион сириялықтың,

жарты миллиард еуропалықтың, жалпы, ғаламшарымызды

мекендеген өзара баи ланысқан барлық адам топтары арасындағы

қатынастарды зерделеуге оның қабілеті жетпеи ді.

Осындаи моральдық қаи шылықтарды жете ұғынып, оларға баға

беру үшін адам әдетте мынадаи төрт әдістің біреуіне жүгінеді.

Біріншісі – мәселеге жеңіл қарау, ауқымын азаи тып көрсету.

Мысалы,

Сириядағы соғыстың қалаи жүргенін оны бір-біріне қарсы

шыққан екі аңшы-терімші (біреуі – Асад режимі болса, екіншісі –

көтерілісшілер) арасындағы қақтығысқа ұқсатып, біреуін жаман,

басқасын жақсы деп түсіндіруге болады. Сонда бұл соғыстың

күрделі тарихи алғышарттары еленбеи қалып, оның өрбуі

қарапаи ым да анық сценарии негізінде көрсетіледі

Екінші әдіс – соғыс туралы жалпы түсінік беру үшін елдің ет

жүрегін елжірететін бір әсерлі оқиға аи тып беру. Соғыстың бар

азабы мен ауыртпалығын көрсетемін деп, статистикалық

деректер мен нақты мәліметтер көмегімен адам көңілін аулау

қиын. Ал енді соғыс аи мағында қалған бір баланың тағдыры

туралы аи тып берсеңіз, тыңдарманның көзіне жас алғанын, қаны

қаи нап ыза болғанын, жалған болса да, адамгершілік тұрғысынан

бір аи қын баи ламға келгенін баи қаи сыз

. Мұны көптеген

қаи ырымдылық ұи ымдары бұрын-ақ аңғарған. Осыған жарқын

мысал бола алатын бір тәжірибе жасап, адамдардан Малиде

тұратын жеті жасар Рокия атты кедеи қызға ақшалаи көмек беруді

өтінеді. Қыз туралы естіген адамдар көңілі босап, ақшасын

аямапты. Рокияның хал-жаи ымен қоса, Африкадағы кедеи лік

сияқты әлдеқаи да ауқымды мәселе туралы сөз қозғап,

статистикалық мәліметтер келтіргенде, адамдар көмектесуге

құлық танытпаған. Бұдан басқа бір зерттеуге қатысқандардан

науқасқа шалдыққан бір сәбиге немесе ауырып жатқан сегіз

балаға ақшалаи көмек көрсетуді сұраи ды. Сонда ауырып жатқан

жалғыз сәбиге әлдеқаи да көп ақша жиналған екен

Күрделі моральдық қаи шылықтарды шешудің үшінші әдісі –

конспирологиялық теориялар ұсыну. Әлемдік экономикалық жүи е

қалаи жұмыс істеи ді, ол жақсы ма, әлде жаман ба? Бұл сұраққа

бірден жауап беру қиын. Жауап іздеп бас қатырудың орнына,

«күллі әлемді жиырма шақты миллиардер ашса алақанында,

жұмса жұдырығында ұстап отыр; бұқаралық ақпарат құралдарын

бақылап, қалтасын толтыру мақсатында жан-жақта соғыс отын

тұтатып, ел мен елді бір-біріне аи дап салып отырған да осылар»

деп аи та салған әлдеқаи да оңаи ғои . Мұндаи әңгіме біреудің бос

қиялы ғана. Қазіргі жаһандық құбылыстардың күрделі болып

кеткені соншалық – оларды әділдік тұрғысынан болсын, басқара

білу тұрғысынан болсын зерделеп, жөнге салу мүмкін емес.

Аталған миллиардерлер де, АҚШ-тың Орталық барлау басқармасы

да, тіпті масондар мен Сион данышпандары да әлемде не болып

жатқанын дөп басып аи та алмаи ды. Қазір жаһандық

құбылыстарға ои дағыдаи ықпал ету ешкімнің қолынан келмеи ді

Аталған үш әдіс әлемнің күрделі екенін, оның қаи шылықтарға

толы екенін елеусіз қалдырғандаи . Соңғы, төртінші әдіс – догма

құру, яғни жалпыға мәлім делінген қандаи да бір теорияға,

ұи ымға не жетекшіге шүбәсіз сену, оған күмән келтірмеи соңынан

еру. Ғылым-білім үстемдік құрған қазіргі заманда діни және

идеологиялық догмаларға елігіп, мои ынсұнғандар көп. Себебі ол

догмалар көз көріп тұрған ащы шындықтан қашып құтылып, бас

сауғалауға болатын пана іспеттес. Бұдан бұрын атап өткеніміздеи ,

догмаларға бои алдырған заи ырлы қозғалыстар да баршылық.

Діни догмаларды түгел теріске шығарып, білім-ғылым қуып,

шындық іздеуге бел баи ласаңыз да, ерте ме, кеш пе, әи теуір бір

кезде өмір шындығына төзе алмаи , ешкім күмән келтіре

алмаи тын өз теорияңызды ои лап табуыңыз мүмкін. Мұндаи

теорияларға сенген көзі ашық адамның жаны жаи табады, ол

адамгершілік мәселелеріне қатысты аи қын ұстанымға келеді.

Алаи да бұл теориялардың дұрыс әрі әділ болуы екіталаи .

Сонда не істеу керек? Либералдық догмаларды басшылыққа

алып, жекелеген саи лаушылар мен тұтынушылар шығарған

тұжырымдарға сенгеніміз дұрыс па? Әлде еркін ои лап, дербес

ұстанымға сүи енудің орнына, бұрынғы өркениеттерге ұқсап,

дүниені бірлесе танып-білуде қауымға басымдық беру керек пе?

Осылаи істесек, жекелеген адамдардың надандығынан

құтыламыз деп жалған наным-сенімге мои ынсұнған топтық

ои лау қаупіне ұрынып, бәлеге қаламыз. Аңшы-терімшілер

таи палары, ауыл қауымы, тіпті қала ішіндегі ықшам аудандар

ортақ мәселелерді шешу жолында ои , күш біріктіруі мүмкін. Біз

болсақ, қазір жаһандық сипат алған проблемаларды бастан кешіп

отырмыз, бірақ ои біріктіруге жағдаи жасаи тын жаһандық

қауымдастығымыз жоқ. Мұндаи қауымдастықты Facebook те,

ұлтшыл топтар да, тіпті дін де құрып бере алмаи ды. Ру-таи паға,

топ-топқа бөлінген адамдар жаһандық үрдістерді танып білуге

емес, жеке мүдделерін ілгерілетуге тырысып бағуда.

Америкалықтарды, қытаи ларды, мұсылмандар мен индуистерді

жеке алып «жаһандық қауымдастық» деп атау қателік. Сондықтан

жеке бір адамдар тобының түсінігі нанымды болмаи ды.

Олаи болса, шарасыздыққа көніп, ақиқат пен әділдік жолындағы

ізденістің бекер болғанын мои ындау ғана қалды ма? Адамзаттың

«жалған шындық» дәуіріне аяқ басқаны ма?





Жалған шындық

Кейбір жалған ақпарат ел есінде ұзақ сақталады

Соңғы кездері теріс мәлімет пен өтірік ақпаратқа толы «жалған

шындық» дәуірінде өмір сүріп жүрміз дегенді жиі естиміз. Бұған

дәлел болатын мысал да жетіп артылады. Мәселен, 2014 жылғы

ақпан аи ының соңында аи рықша әскери белгілері жоқ бірнеше

ресеи лік арнаи ы жасақ Украина аумағына еніп, Қырымның

маңызды нысандарын басып алған. Ресеи үкіметі және президент

Путин аталған жасақтардың Ресеи әскерилері болғанын жоққа

шығарып, олардың өз бетімен құрылған, ресеи лік әскерилерге

ұқсас етіп жасақталған «өзін-өзі қорғау топтары» екенін алға

тартты

. Осындаи қисынсыз мәлімдеме жасаған Путин де, оның

көмекшілері де өздерінің жалған аи тқанын білмеді емес, білді.

Ресеи ұлтшылдары мұндаи жалған сөз ұлы ақиқатқа жету

жолында аи тылған деп ақталуы мүмкін. Ресеи дің жүргізгені – әділ

соғыс; игі мақсат жолында адам өлімі болғанын ешкім

аи ыптамаи ды, олаи болса жалған сөи легендер де аи ыпты

болмаи ды. Осы ораи да Украина аумағына басып кіру киелі орыс

халқын аман сақтап қалу мақсатын көздеген делінеді. Орыс

халқының мифтерінде Ресеи дің қас дұшпандардың

шапқыншылығына төтеп беріп, мыңдаған жыл бои ы тұтастығын

сақтаи білген қасиетті мекен екені аи тылады. Бұл елді моңғолдар,

поляктар, шведтер, Наполеон, сондаи -ақ Гитлер талқандауға,

аумағында Украина сияқты «жасанды мемлекеттер» құрып,

бөлшектеп жіберуге ұмтылған. 1990 жылдары мұндаи жоспарды

НАТО, АҚШ және Еуроодақ жүзеге асыруға әрекеттенген. Ресеи

ұлтшылдарының көбі «Украина Ресеи ден бөлек ел» дегеннің өзін

үлкен өтірік деп біледі. Ал Ресеи жерін қаи та біріктіріп, халқын

топтастыруды өзіне киелі міндет санаған Путиннің сөзін ешкім

сынға алмас.

Украина азаматтары, сырттаи бақылаушылар мен кәсіби

тарихшылар жоғарыда берілген түсініктемені «өтіріктің көкесі»,

Ресеи дің өз ұстанымын ақтап шығу үшін қолданатын сансыз

жалған тұжырымдардың бірі ғана деп қабылдауы мүмкін.

Украинаны өз алдына бөлек тәуелсіз ел деп мои ындамау – тарихи

фактілерді (мысалы, Ресеи дің біртұтас ел болған кезеңін мың

жылға тең десек, соның ішінде Киев пен Мәскеудің бір ел

құрамында үш жүз-ақ жыл болғанын) елемеумен бірдеи . Бұл,

сондаи -ақ халықаралық құқық қағидаларына, Ресеи қол қои ған

халықаралық шарттардың талаптарына, соның ішінде

Украинаның егемендігі мен шекараларының мызғымастығына

кепілдік берген шарт талаптарына қаи шы. Ең бастысы, мұндаи

тұжырымдар миллиондаған украиндердің өз елі туралы түсінігін

мүлде елемеи ді. Сөз болып отырған халықтың өзінен жөн сұрауға

да болады ғои .

Дүниежүзінде жасанды мемлекеттердің бар екенін украин

ұлтшылдары да, орыс ұлтшылдары да дауламаи ды. Олардың бұл

сұраққа қатысты ои ы бір жерден шығады десе де болады. Алаи да

украиндер өз елін жасанды мемлекет деп ешқашан

мои ындамаи ды. Олардың жасанды мемлекет деп отырғаны –

Луганск Халық Республикасы мен Донецк Халық Республикасы.

Бұларды Ресеи Украинаға басып кіруін бүркемелеу үшін өзі құрып

алған

Қаи жақты қолдасаңыз да, қазір жалған шындық үстемдік

құрған бір сұмдық кезеңді бастан кешіп отырғанымыз өтірік емес.

Бұл кезеңде жекелеген әскери қақтығыстар ғана емес, тұтас бір

елдің тарихы, жалпы сол елдің бар екені жалған болып қалатын

шығар. Олаи болса, нағыз шындық дәуірі қашан болды? 1980

жылдары ма? Әлде 1950, 1930 жылдарда ма? Біздің жалған

шындық дәуіріне көшкенімізге не себеп? Интернет пе, әлеуметтік

желілер ме? Әлде оған кезінде Путин мен Трамптың билікке келуі

түрткі болды ма?

Тарихқа көз жүгіртіп қарасақ, үгіт-насихат пен жалған ақпарат

таратудың жақында паи да болған құбылыс емес екеніне көз

жеткіземіз. Тіпті тұтас бір халықтың, мемлекеттің болғанын

жоққа шығарудың, жасанды мемлекет құрудың бұрыннан келе

жатқан тарихы бар. 1931 жылы Жапония өзіне шабуыл жасады

деген желеумен Қытаи ға басып кіріп, сол елдің жаулап алынған

аи мақтарындағы өктемдігін заңдастыру үшін Маньчжоу-го

қуыршақ мемлекетін құрады. Қытаи дың өзі Тибет деген тәуелсіз

елдің бар екенін бұрыннан мои ындамаи келеді. Британия

Австралияда жүргізген қоныстандыру саясатын ақтау үшін terra

nullius (лат. – иесіз жер) доктринасына жүгініп, баи ырғы халықтың

елу мың жылдық тарихын өшіріп тастағандаи болды.

ХХ ғасырдың басында сионистер арасында «жері жоқ халық

(евреи лер) халқы жоқ жерге (Палестинаға) оралсын» деген ұран

кең таралған. Сөз болып отырған жерде арабтардың тұратыны

әдеи і елеусіз қалдырылды. 1969 жылы Израильдің премьер-

министрі Голда Меир палестиналықтар деген халық жоқ,

болмаған да деген батыл мәлімдеме жасаған. Сол «жоқ халыққа»

қарсы қарулы күрестің жүріп жатқанына ондаған жыл болса да,

осындаи көзқарас ұстанатындар әлі де көп. Мысалы, 2016 жылғы

ақпанда Кнессет мүшесі Анат Берко депутаттар алдында сөи леген

сөзінде палестиналықтар деген халықтың бар екеніне күмән

келтірді. Сондағы ұсынған дәлелі «араб тілінде п әрпі жоқ, олаи

болса палестиналы деген сөз қаи дан шықты?» дегенге саи ып

келді. Араб тіліндегі ф әрпі басқа тілге аударылғанда п болып

оқылады, сондықтан Палестинаны арабтар «Фаластин» деи ді.

 

Шын мәнінде адам баласы о бастан жалған шындық дәуірінде

өмір сүріп келеді. Homo sapiens – жалған шындыққа еті үи ренген

тіршілік иесі, оның күш-қуаты миф ои лап табуға, соған сенуге

баи ланысты. Тас дәуірінен бері миф адамдарды топтастырушы

күш қызметін атқаруда. Рас, Homo sapiens бұл ғаламшарды,

бәрінен бұрын, мифтер ои лап табуының және оларды тарата білу

қабілетінің арқасында өзіне бағындыра білді. Адам ои дан түрлі

әңгімелер шығарып, оларды жан-жаққа таратып, қалың бұқараны

сендіру арқылы беи таныс біреулермен ынтымақтастық орната

алатын жалғыз сүтқоректі шығар. Бәріміз сол бір мифке сеніп

отырғанша, бірдеи заңдарға бағынып, бірігіп тиімді іс тындыра

аламыз.

Жалған шындық дәуірінің басталуын Facebook-тің паи да

болуымен, Трамптың не Путиннің атымен

баи ланыстыратындарға аи тарым: осыдан бірнеше ғасыр бұрын

өмір сүрген миллиондаған христиандардың өздері сенген

мифтерге, Библияда жазылған сөзге күмән келтіруге батылы

бармағанын, ал мұсылмандардың Құранға әбден иланғанын еске

алсаңыз қаи теді? Мыңдаған жыл бои ына адам небір тылсым

ғажаи ыптар, періштелер, жын-перілер мен мыстан кемпірлер

туралы әңгімелерді «жаңалық» пен «нақты дерек» ретінде

қабылдаған. Хауа ананы жылан кеи піндегі Ібіліс азғырғаны,

дінсіздердің жаны тозақ отына түсетіні, ғаламды жаратушы

брахман мен төменгі каста өкілі арасындағы некені құп

көрмеи тіні туралы нақты ғылыми дәлелдер жоқ. Соған

қарамастан, осы аи тылғандарға миллиондаған адам сенеді. Кеи

жалған ақпараттың ғұмыры ұзақ болады дегеніміз – осы.

Дін мен жалған ақпаратты барабар ұғымдар деп көрсеткеніме

көп адамның наразы болатынын білемін. Алаи да менің аи таи ын

дегенім де осы. Тарап кеткен теріс мәліметке мың адам бір аи

бои ы сенсе, оны жалған ақпарат деи міз. Ал енді оған

миллиондаған адам бір аи емес, мыңдаған жылдар бои ы сеніп

келсе, оны дін деи ді; дінге сенгендердің сезімін қорламау, ашу-

ызасын тудырмау үшін оны «жалған ақпарат» деуге болмаи ды деп

күні бұрын ескертіп қояды. Аи та кетерлігі, мен бұл жерде діннің

қажеттілігін, оған бет бұрудың сауабын жоққа шығарып

отырғаным жоқ. Қаи та керісінше, жаман болсын, жақсы болсын,

миф адамзат ои лап тапқан ең тиімді құралдардың бірі. Діни

нанымдар көп адамның басын біріктіре алады. Олар адамға әскер

құрып, түрме салумен қатар емхана, мектеп, көпір тұрғызуға

түрткі болатын күш сияқты. Адам ата мен Хауа ана мүлде

болмаған, ал Шартр соборы бар, ол әлі де керемет қалпында.

Библияда жазылғанның көбіне сенуге болмаса да, бұл киелі

кітапты (өмірде болмаған адамдар мен оқиғалар туралы сыр

шертетін «Дон Кихот», «Соыс жне бейбітшілік», Гарри Поттер

туралы кітаптар сериясы сияқты танымал көркем әдебиет

туындыларын) оқыған миллиондаған адам жаны жаи тауып,

бои ында меи ірімділік, батылдық сезімі оянып, жасампаз істерге

ұмтылады.

Сонда да «Библияны несіне Гарри Поттер жаи лы кітаптармен

салыстырған» деп аи татын өкпелі жұрт табылар. Ғылым-білімге

жақын христиан болсаңыз, Библия мәтінінде ұшырасатын

қателер, мифтер мен сәи кессіздіктерді түсіндіріп беруге

қабілетіңіз жетеді: ақыл-кеңесіңізге жүгінген адамға «бұл киелі

кітапты нақты деректер жиынтығы ретінде оқуға болмаи ды, оны

терең ои ға толы метафоралық мәні бар сөз деп білу керек» деи сіз.

Олаи болса, Гарри Поттер туралы кітаптарды да осылаи сипаттап

беруге не кедергі?

Христиан фундаменталисі болсаңыз, Библияның әр сөзін ақиқат

деп білуіңіз әбден мүмкін. Жақсы, бір сәтке болса да сіздікі дұрыс,

Библия – құдіретті бір Құдаи дың сөзі, онда жазылғанның бәрі

шүбәсіз шындық делік. Солаи десек, Құран, Талмуд, Мормон

кітабы, Ведалар, Авеста мен ежелгі Мысырдың «Өлілер кітабын»

не деи міз? Бұларды адамның (не болмаса жын-перілердің) ои дан

шығарып жазған мәтіндері деп аи тасыз ба? Ал Рим

императорлары Август пен Клавдии дің құдаи санатында

болғанына қалаи қараи сыз? Рим Сенаты өзін адамды құдаи етіп

жариялап, империя азаматтарын сол құдаи ға табынуға

міндеттеуге өкілетті деп санаған. Осыны да миф деуге бола ма?

Шындығында, өзі туралы мифті жоққа шығарған жалған құдаи

туралы кем дегенде бір тарихи мысал келтіре аламыз. Бұрын атап

өткеніміздеи , 1930 және 1940 жылдардың басында жапон

милитаристері император Хирохитоны жердегі құдаи санап, оған

қалтқысыз сеніп табынған. Жапония соғыста тізе бүкеннен кеи ін,

Хирохито халыққа арнап сөи леген сөзінде өзінің құдаи емес

екенін аи тады.

Сонымен, Библияны Құдаи дың шын сөзі деп танысақ, мыңдаған

жыл бои ы мифтерге сеніп келген миллиондаған индуистер,

мұсылмандар, евреи лер, мысырлықтар, римдіктер мен

жапондықтарды қаи теміз? Осы ретте мифтерді түкке тұрмаи тын,

зардабы көп дүние деп отырғаным жоқ. Көркем де керемет

мифтердің жігерлендіруші қасиеті болатыны рас.

Әрине, діни мифтердің бәрінен бірдеи тәлім-тәрбие ала

алмаи мыз. 1255 жылғы 29 тамызда Англияның Линкольн

қаласында құдықтан Хью атты тоғыз жасар баланың денесі

табылады. Сол кезде Facebook пен Twitter сияқты әлеуметтік

желілер болмағанның өзінде, баланың өліміне евреи лер кінәлі,

бұл жоралғылық өлтіру деген қауесет тез тарап кеткен. Осы оқиға

төңірегінде алыпқашпа әңгіме көбеи ді; ал сол заманның ең

танымал жылнамашысы болған Мэтью Парис Англияның түкпір-

түкпірінен келген евреи лердің Линкольн қаласына жиналғаны,

әлгі баи құс баланы ұрлап алып қамауда ұстағаны, кеи ін қинап,

креске керіп өлтіргені туралы егжеи -тегжеи лі хабар жазып

берген. Қылмысқа жауапты делінген он тоғыз евреи сотталып,

өлім жазасына кесілді. Англияның басқа қалаларындағы евреи лер

де осындаи жала жабудың құрбанына аи налды. Оларды қуғынға

ұшыратып, тұтас евреи қауымдарын қырып-жои ған еді.

Ақырында, 1290 жылы евреи лер Англиядан түгел қуылған

болатын

Бәле мұнымен бітпеген екен. Евреи лер Англиядан қуылғаннан

кеи ін арада бір ғасыр өткенде, ағылшын әдебиетінің атасы

саналатын ақын Джеффри Чосер «Кентерберий гімелері» атты

шығармасына адам өлтірді деп жала жабылғандар туралы

баяндаи тын «Аббатиса хикаясын» қосады. Бұл хикая

Линкольндегі Хью атты баланың өлімі туралы оқиға желісімен

жазылған. Хикая соңында евреи лерді дарға асады. Адамға

осындаи сұмдық жала жабу – ортағасырлық Испаниядан бастап,

жаңа замандағы Ресеи де кең етек алған антисемиттік

қозғалыстардың үи реншікті құралына аи налған. 2016 жылы

«Хиллари Клинтон бала ұрлап, оларды сексуалдық құлдыққа

тартатын қылмыстық топты басқарады, балаларды әи гілі бір

пиццерияның жертөлесінде еріксіз қамауда ұстаи ды екен» деген

жалған хабар шығады. Сол хабар ертедегідеи адамға жала жауып,

ол туралы теріс мәлімет тарату науқанын елестеткендеи болды.

Президент саи лауына қатысқан Клинтонның абырои ына дақ

түсіруді көздеген бұл дақпыртқа сенген америкалықтар аз

болмады. Тіпті біреу қолына қару алып, әлгі

пиццерияға өзі барып, жертөлеге түсіп көруді талап етеді (сөи тсе,

ол пиццерияның жертөлесі де жоқ екен)

Линкольнде тұрған Хью атты баланың анығында қалаи көз

жұмғанын ешкім білмеи ді. Баланы Линкольн соборында жерлеп,

әулие деп қадір тұтатын болды. Евреи лердің Англиядан

қуылғанына бірнеше ғасыр өтсе де, баланың мүрдесіне келіп

табынатындар саны азаи мады

. Бала өліміне кінәлі деп жала

жабылып, жазықсыз жазаланған адамдар Холокостың

аяқталғанына он жыл толғанда – 1955 жылы ғана ақталды.

Линкольн соборында, Хью жатқан жерде мынадаи жазбасы бар

тақтаи ша паи да болды:

     

       

     

       







Баи қап қарасақ, кеи жалған ақпаратқа өмір бои ы болмаса да жеті

ғасыр бои ы сенеді екенбіз.

 

Адамдарды аңыз әңгімелер көмегімен ортақ іске жұмылдыра

білген көне діндер ғана емес. Бертін келе әр ел өзінің бірегеи

мифологиясын жасап шықты, ал коммунизм, фашизм және

либерализм сияқты қозғалыстар өзіне тән идеологиясын

аи қындап алды. Нацистік үгіт-насихат жүи есінің тізгінін ұстаған

И озеф Геббельсті өз заманының бұқаралық ақпарат құралдары

саласының қас шебері деуге болады. Ол өзі қолданған әдістерді

былаи түсіндіріп берген деседі: «Бір рет аи тылған өтірік – өтірік

болып қалады. Мың рет қаи талап аи тқан өтірік шындыққа

аи налады»

. «Майн кампф» атты еңбегінде Гитлер: «Үздік үгіт-

насихат әдісінің жемісін көремін десеңіз, мына бір ең маңызды

қағиданы үнемі есте сақтаңыз: таратылатын ақпарат бірнеше

қарапаи ым тұжырымнан құралуға тиіс, сол тұжырымдарды қаи та-

қаи та аи тудан жалықпау керек»

. Қазір жалған хабар таратып

жүргендердің бұған не алып-қосары бар екен?

Кеңестік үгіт-насихат «шындық атаулыны» өз білгенінше

өзгерту мүмкіндігін қалт жібермеи тін: тарих қаи та жазылатын;

соғыстар тарихына ғана емес, тіпті жекелеген фотосуреттерге

түзетулер енгізілетін. 1936 жылғы 29 маусымда Кеңес Одағы

Коммунистік партиясының ресми басылымы – «Правда» (иә,

«Шындық» деп аталған) газетінің бірінші бетіне Сталиннің Геля

Маркизова атты жеті жасар қызды құшақтап тұрған суреті

шықты. Бұл сурет Сталинді «халықтар әкесі» деп дәріптегендер

үшін икона іспетті көркем беи неге аи налып, «Кеңес Одағы

балаларының балалық шағы бақытты» екенін аңғартқандаи

болды. Елдегі баспаханалар мен фабрикалар сол бір көрініс

беи неленген миллондаған плакат, мүсін мен мозаика жасап

шығара бастады. Әлгі суретті Кеңес Одағының түкпір-түкпіріндегі

мемлекеттік мекемелерден көруге болатын. Нәресте Исаны

ұстаған Құдаи ана иконасы жоқ православ шіркеуін көзге елестету

қиын, сол сияқты Кеңес Одағының әрбір мектебінде кішкентаи

Геляны құшақтап тұрған Сталиннің де портреті тұруы керек еді.

Алаи да сол кезде танымал болу адамның қуғын-сүргіннен,

сталиндік террордан аман қалуына кепілдік бермеді. Бір жыл

өткен соң Геляның әкесі жапон тыңшысы әрі троцкист болған

деген жаламен тұтқындалып, 1938 жылы атылды. Геля анасымен

бірге Қазақстанға жер аударылды, көп ұзамаи қыз анасынан да

аи ырылды. Анасының неден қаи тыс болғаны әлі күнге деи ін

құпия. Халықтар көсемімен бірге тұрған «халық жауының» қызы

беи неленген суретті енді не істеи міз деген сұрақ туындады.

Шешім тез табылды. Сол кезден бастап суретте Геля Маркизова

емес, мақта теруден озат атанып, Ленин орденімен марапатталған

Мамлакат Нахангова атты он үш жасар тәжік қызы беи неленген

деген ресми нұсқа тарады (суреттегі қыздың он үш жасар балаға

ұқсамаи тынын баи қаған адам болса да, оны дауыстап аи туға

ешкімнің батылы бармады)

Кеңестік үгіт-насихат жүи есінің нәтижелі болғаны сонша – ол

елде болып жатқан жантүршігерлік жаи ттар туралы шындықты

жасырып, шетелдіктер арасында Кеңес Одағының утопиялық

образын

қалыптастыра білді. Бүгінгі таңда украиндіктер Ресеи дің Қырым

мен Донбасстағы әрекеті туралы шындықты білгісі келген Батыс

бұқаралық ақпарат құралдарын Путин ои дағыдаи жаңылыстыра

білді деп қынжылады. Десе де халықты адастыру ісіне келгенде

Путин Сталиннің ширегіне де жетпеи ді. 1930 жылдардың

басында, Украина мен басқа да одақ елдерінің миллиондаған

азаматы Сталин ұи ымдастырған ашаршылықтан қырылып

жатқанда, солшыл бағыттағы Батыс журналдары мен алдыңғы

қатарлы ои шылдары Кеңес Одағын өз заманының мінсіз қоғамы

деген мақтау аи тқан. Facebook пен Twitter дәуірінде жаңалықтың

қаи нұсқасына сенген жөн деп әлі де бас қатыратынымыз бар,

дегенмен қазір саяси режимдердің миллиондаған адамды өлтіріп,

оны басқалардан жасырып қалуы мүмкін емес. Бүгін мұндаи

ауқымдағы қылмыс мәлім болмаи қалмаи ды.

Мифтер мен жалған ақпаратқа діндер мен идеологиялар ғана

емес, коммерциялық фирмалар да арқа сүи еи ді. Бренд

қалыптастыру әдетте ои дан шығарылған бір әңгімені адамдар

оны шын деп қабылдағанша қаи та-қаи та аи туды қажет етеді.

Coca-cola туралы естігенде, ои ыңызға не келеді? Спортпен

шұғылданған не көңіл көтеріп отырған жастарды ои лаи сыз ба?

Әлде диабетке шалдығып, ауруханада жатқан семіз адамдар еске

түсе ме? Coca-cola-ны көп ішетін болсаңыз, жасарамын,

денсаулығым мықты болады деп ои ламаңыз, қаи та артық салмақ

қосып, семіздік пен диабетке шалдығу ықтималдығы артады.

Соған қарамастан, Coca-cola компаниясы өз брендін жастық шақ,

мықты денсаулық пен спорт сияқты ұғымдармен баи ланыстырып,

тиісті имидж қалыптастыруға миллиардтаған доллар қаражат

жұмсап келеді. Осы бір сусын мен аталған игіліктер арасында

шынымен баи ланыс бар екеніне, беи саналы түрде болса да,

миллиондаған адам сеніп жүр.

Шын мәнінде Homo sapiens ешқашан ақиқатты ең басты

құндылық деп санамаған. Көп адам шындықты бұрмалаи тын

қандаи да бір дінге не идеологияға ергендердің ерте ме, кеш пе

көзі ашылады, өи ткені олар өздерінен әлдеқаи да көреген

адамдармен бәсекелесе алмаи ды деп топшылаи ды. Не деи міз, бұл

да бір миф. Іс жүзінде адамдардың ои дағыдаи ынтымақтасуы –

олардың шындық пен өтірікті қатар алып жүре білуіне тәуелді.

Шындықты тым қатты бұрмалап жіберсеңіз, қисынсыз

әрекеттерге баруға мәжбүр болып, өзіңізге нұқсан келтіруіңіз

мүмкін. Мысалы, 1905 жылы Кинджикитиле Нгвале атты Шығыс

Африкалық бір құшынаш өзіне Хонго жыланының рухы енгенін

аи тады. Жаңа әулие Германия отары болған Шығыс Африка

халқын күш біріктіріп, отарлаушыларды елден қуып шығуға

шақырады. Үндеуін жұрт жерге қалдырмасын, өзінің керемет

құдірет иесі екенін көрсін деп, Нгвале шәкірттеріне немістердің

атқан оғын суға аи налдырып жіберетін күші бар деген бір ғажап

дәрі береді (оны суахили тілінде маджи деп атаған). Ақыры сәтсіз

аяқталған Маджи-Маджи көтерілісі осылаи басталған. Шаи қас

алаңында немістер атқан оқ суға аи налған жоқ, керісінше, нашар

қаруланған көтерілісшілердің денесін тесіп өтті

. Бұдан екі мың

жыл бұрын, Рим империясына қарсы көтерілген евреи лер

(Бірінші Иудеи соғысы) Құдаи оларға өздерінен әлдеқаи да қуатты

римдіктерді күи ретуге жәрдем береді деп сенген. Бұл көтеріліс те

басып-жаншылды. Нәтижесінде Иерусалим талқандалып,

евреи лер сол жерден қуылған болатын.

Дегенмен белгілі бір мифке жүгінбеи , қалың бұқараны

топтастыру да қиын. Көз көріп тұрған ащы шындыққа ғана иек

артсаңыз, сізге ешкім ермеи ді. Миф болмаса, жоғарыда аталған

сәтсіз көтерілістерді ғана емес, жеңіске жеткен көтерілістерді де

(мысалы, Махди көтерілісі, Маккавеи лер көтерілісі) ұи ымдастыру

мүмкін болмас еді.

Турасын аи тсақ, адамдардың басын қосу керек болса, шындыққа

қарағанда ои дан шығарылған әңгімелердің артықшылығы

көбірек. Адамның сіз бастаған қауымға адалдығын анықтаи мын

десеңіз, одан шындыққа емес, ақылға сыи маи тын дүниеге сенуді

талап еткеніңіз абзал. Көсеміңіз «күн шығыста атады, батыста

батады» деген жалпыға мәлім нәрсені аи тса, осы аи тқанын

құптап, қолпаштау үшін оған адал болудың қажеті жоқ. Ал енді

«күн батыста атып, шығыста батады» десе, көсеміне шын берілген

ізбасарлары қолпаштаи ды. Сол сияқты, көршілеріңіздің барлығы

қисынсыз бір әңгімеге сенсе,

олардың қиын-қыстау кезде ауызбірлігі мықты болады деуге

негіз бар. Сонда жалпыға мәлім фактілер төңірегінде топтасудың

не аи ырмашылығы бар?

Менімен келіспеи , кеи жағдаи да адамдарды жаңылыстырмаи -ақ,

мәмілеге келтіріп топтастыру мүмкін ғои деуіңізге болады.

Мәселен, экономика саласында адамдардың ұтымды түрде

ұи ымдасуына Құдаи не киелі кітаптардан гөрі ақша мен

корпорациялардың ықпалы әлдеқаи да зор. Діндар адам қасиетті

кітапқа қарап: «Мына кітаптың киелі екеніне сенемін», ал доллар

туралы: «Мен өзге адамдардың долларды құнды деп білетініне

сенемін», – деи ді. Долларды адамның қолдан жасағаны аи тпаса да

түсінікті, десе де көп адамның оны қастерлеи тіні рас. Ендеше,

мифтер мен өтірік әңгімелерден бас тартып, доллар сияқты

жалпыға танылған, көпшіліктің келісіміне ие құрал төңірегінде

ұи ымдасуға не кедергі?

Мұндаи құралдардың да мифтен аи ырмашылғы шамалы.

Мәселен, киелі кітап пен ақша арасындағы аи ырмашылық сіз

ои лағандаи үлкен емес. Доллар банкнотын көргенде, оны адам

ои лап тапқан шартты нәрсе екенін ұмытып қаласыз. Марқұм

болған ақнәсілді бір ер адамның портреті салынған жасыл қағаз

өз алдына құнды нәрсе болып көрінеді. Бір сәтке болса да

«шынтуаи тында, бұл түкке тұрмаи тын бір жапырақ қағаз; бірақ

өзгелер оның құны бар деп санаи ды, сондықтан оны кәдеме

асыруыма болады» деген ои да келмеи ді. Жүз долларлық

банкноттар толы дипломатты көрген адамның миына магниттік-

резонанстық томограф арқылы қарасаңыз, мидың күдіктенуге

жауап беретін («Өзгелер мұны құнды зат деп біледі» деи тін)

бөліктерінің емес, ашкөздікпен баи ланысты («Мәссаған! Осыны

маған берсе ғои !» деи тін) бөліктердің белсенді жұмыс істеп

жатқанын баи қаи сыз. Сол сияқты, Библияны, Ведаларды немесе

Мормон кітабын қасиетті деп танып, оларды қастерлеи тін

адамдармен бір емес, бірнеше қаи тара әрі ұзақ уақыт бои ы

араласқандардың басым көпшілігі уақыт өте келе аталған

кітаптарды киелі деп таниды. Қағаз ақшаны қадір тұтуды қалаи

үи ренсек, киелі кітаптарды да дәл солаи қастерлеп үи ренеміз.

Сол себепті қандаи да бір нәрсені адам ои лап тапқанын білу мен

бір нәрсенің құнды екеніне сену арасында іс жүзінде аи тарлықтаи

аи ырмашылық жоқ. Көп жағдаи да адам мұндаи

аи ырмашылықтың бар екеніне мән бермеи ді не оны ұмытып

кетеді. Тағы бір мысал келтіреи ік. Терең философиялық пікір

алмасу барысында корпорациялар – адам баласы ои лап тапқан

тағы бір шартты дүние деген тұжырыммен оқырманның түгелге

жуығы келісер. Microsoft корпорациясы деп оның

бөлімшелері орналасқан ғимараттарды, компания

қызметкерлерін не акционерлерін аи тпаи ды; бұл корпорация –

заң шығарушылар мен заңгерлер ои лап тапқан жалған бірдеңе.

Алаи да өзгелермен терең философиялық тұрғыда пікір

таластыратын біз емес; осыдан барып корпорацияларды бар деп,

оларды жолбарыстар мен адамдар сияқты көз көріп тұрған шын

нысандар деп қабылдаи мыз.

Өтірік пен шындықтың аражігін ажыратуды кеи де «қызық

болсын» деп, кеи де «аман қалу» үшін әдеи і күрделендіріп

жібереді. Бәріне күмәнмен қарасаңыз, бои ыңыздағы күдік сезімін

уақытша болса да ысырып қоя алмасаңыз, көркем әдебиетті мүлде

оқи алмауыңыз не ои ын ои наи алмауыңыз мүмкін. Рақаттанып

футбол ои наи мын десеңіз, оның адам шығарған ои ын екенін

тоқсан минутқа болса да ұмытып, ои ын ережелеріне бағынуыңыз

керек. Әи тпесе жиырма екі адамның бір доп қуалап жүргені сізге

ерсі көрінуі мүмкін. Алғашқыда көңілді уақыт өткізу үшін ғана

қажет болған футбол бірте-бірте аса маңызды дүниеге аи налуы

мүмкін. Сенбесеңіз, аргентиналық футбол жанкүи ерлерінен

немесе футбол сүи етін ағылшын бұзақыларынан сұраңыз. Футбол

адамға даралығын тануға, қызығушылығы мен мүдделері ортақ

үлкен қауымдар құруға көмектесе алады, ол тіпті өзгелерге қарсы

күш қолдануға себепші де бола біледі. Елдер мен діндер

арасындағы қақтығыстар футбол жанкүи ерлері арасындағы

өшпенділікке ұқсас.

Адам баласының білімді бола тұрып, білместік таныту қабілеті

таң қалдырады. Нақтырақ аи тсақ, ол ои жүгірткен кезде әлдебір

нәрсені танып-біледі; өкініштісі, адамның ои қозғауы сирек, оның

білместігі де осыдан. Ои лап қарасаңыз, ақшаның жалған нәрсе

екеніне көз жеткізесіз. Алаи да әдетте сізге мұндаи ои келмеи ді,

бұл сұрақты ои елегінен өткізетіндер аз. Футболды адам ои лап

тапқанын білсеңіз де, қызу ои ын кезінде сізге ол туралы ешкім

сұрақ қои маи ды. Уақыт, күш жұмсап ои ланып көрсеңіз, ұлттар мен

елдер – біреудің қиыннан қиыстырып,

шебер құрастыра білген туындысы екенін аңғарасыз. Соғыс жүріп

жатқанда ои ланып-толғануға уақыт пен күш қаи дан келсін.

Түпкілікті ақиқатқа ұмтылсаңыз, Адам ата мен Хауа ана туралы

аңыздың жалған екенін түсінесіз. Дегенмен сіздің күнде

шындыққа шөлдеп, ақиқатқа ұмтылатыныңызға күмәнім бар.

Шындық пен билік қол ұстасып қатар жүргеннің өзінде, ұзаққа

бармаи ды. Ерте ме, кеш пе бір-бірінен ажырап, екеуі екі жаққа

кетеді. Билікке ұмтылғандарға уақыты келгенде жалған мәлімет

таратуға даи ын болу керек. Ал енді бұл дүниеде ақиқатқа қол

жеткіземін десеңіз, күндердің күнінде биліктен бас тартуға әзір

болыңыз. Одақтастарыңыздың ызасын тудыратын, сізге ерген

халықтың көңілін қалдыратын не қоғамдағы татулыққа нұқсан

келтіретін (мысалы, билік тізгінін кімнің, ненің арқасында ұстап

тұрғаныңыз жаи лы) жаи ттарға көнуіңізге тура келеді. Ои шылдар

мен ғалымдар ерте дәуірден бері: «Біз билікке қызмет етеміз бе,

әлде ақиқатқа қызмет етеміз бе?» – деген сұраққа жауап іздеумен

келеді. Адамдарды жаңсақ идеялар төңірегінде топтастыруға

ұмтылу керек пе, әлде оларға, ауызбіршілігі бұзылатынын біле

тұра, бәрібір шындықты аи ту қажет пе? Ои шылдар (христиан

дінбасылары, Конфуции заманының шенеуніктері не коммунизм

идеологтары) құрған ең ықпалды қоғамдық институттар халық

бірлігін шындықтан жоғары қои ған. Олардың соншалық ықпалды

болғаны да осыдан.

Адамдар да тіршіліктің бір түрі ретінде шындықтан гөрі билікке

басымдық береді. Біз дүниені танып-білуге ұмтылудан гөрі

аи наладағының бәрін бақылап басқаруға әлдеқаи да көп күш

жұмсаи мыз. Танып-білуге құлық танытқан күннің өзінде, оған

шындықты білу үшін емес, әлемді басқару үшін ұмтыламыз.

Шындық үстемдік құрған, мифтер еленбеи қалған қоғамды

аңсасаңыз, Homo sapiens-ке үміт артпаи -ақ қои ыңыз. Одан да

шимпанзені қолға үи ретіп көріңіз.

     

Жоғарыда аи тылғанның бәрі – жалған ақпарат үлкен проблема

емес, саясаткерлер мен дінбасылардың аңдамаи халықты

адастыруына

рұқсат дегенді білдірмеи ді. Деи тұрғанмен, аи нала жалған

ақпаратқа толы, шындықты іздеп табу мүмкін емес, сенімді

журналдар мен үгіт-насихат құралдары арасында аи ырмашылық

жоқ деп те үзілді-кесілді аи туға болмаи ды. Нағыз фактілер мен

шындық жалған ақпараттың түбінде жатады. Мысалы, Украинада

ресеи лік әскерилердің соғысып жатқаны, мыңдаған адамның қаза

тапқаны, жүз мыңдаған адамның баспанасыз қалғаны рас. Адам

жаңсақ идеялардың жетегінде кетіп, зардап шегеді; оның сенгені

жалған болса да, көретін зардабы шынаи ы.

Жалған ақпаратты қалыпты құбылыс деп қабылдауға

болмаи ды, оны нағыз проблема деп танып, шындықты өтіріктен

ажырата білуіміз қажет. Осы ораи да, бәрі ои дағыдаи болады деп

күтпеңіз. Дүниенің күрделі құбылыстарға толы екенін

мои ындамау, бәріне тек жақсылық не жамандық категориялары

тұрғысынан қарау – өмірдегі ең үлкен жаңсақтық. Тек шындықты

аи татын саясаткер жоқтың қасы, бірақ саясаткерлердің бәрі

бірдеи жаман емес. Осы ретте таңдау жасау қажет болса, мен

Сталинге емес, Черчилльге сенетін едім. Сонда да Британияның

марқұм премьер-министрі өзіне тиімді болған кезде шындықты

боямалағанын естен шығармаи мын. Сол сияқты, қателіктер мен

теріс түсінікке бои алдырған газеттер де жоқ емес, дегенмен

шындықты жазуға адал ниетпен талпынатын газеттер

баршылық, ал кеи біреулері сананы улау құралы ғана. Өзім 1930

жылдары өмір сүрсем, «Правда» және Der Stürmer газеттеріне

қарағанда New York Times газетіне көбірек сенетін едім.

Теріс түсініктен аи ырылып, ақпарат көздерін тексеру

әрқаи сымызға міндет. Алдыңғы тарауларда аи тылғандаи , бәрін

өзіміз жалғыз тергеп тексере алмаи мыз. Сол себепті де, ең

болмағанда, жиі паи даланатын дереккөздерден (газет, уеб-саи т,

телеканал не қандаи да бір жеке тұлғадан) келетін ақпаратты

мұқият тексеріп отыруымыз қажет. Сананы улауға жол бермеу,

сондаи -ақ шындық пен өтірікті ажырату амалдарына 20-тарауда

жеке тоқталатын боламыз. Әзірше күнделікті қолдануға болатын

мына екі қарапаи ым қағиданы ұсынғым келіп отыр.

Біріншіден, сенімді ақпарат аламын десеңіз, қалтаңыздан ақша

шығаруға даи ын болыңыз. Қазіргі жаңалықтар нарығы «қызықты

хабарды тегін таратамыз – ықылас бөлсеңіз болды» деген

модельге

құрылған. Ақпарат алу үшін көк тиын да төлемеи сіз, есесіне сізге

беретін өнімнің сапасы да көңіл көншітпеи ді. Осындаи нарықта

өзіңіз де өнімге аи налып кеткеніңізді аңғармаи қаласыз. Естен

тандырарлық жаңалыққа көңіл бөлген сіз туралы мәлімет, кеи ін

жарнама берушілерге не саясаткерлерге сатылады.

Жаңалықтар нарығы «жоғары сапалы мәлімет ақылы негізде

беріледі әрі мұндаи өнімді сізге ешкім тықпаламаи ды» деген

модельге құрылса әлдеқаи да жақсы болар еді. Бүгінгі күннің ең

құнды активі – ақпарат, сол ақпаратқа адамның назар аударуы.

Мұндаи активті тегін бере салып, оның орнына сапасы төмен

мәлімет алу қисынсыз тірлік. Сіз сапалы азық-түлік, киім мен

автокөлік алу үшін ақша төлеу керек екенін дауламаи тын

шығарсыз; сол сияқты, сапалы ақпарат алу үшін де ақша жұмсау

қажет.

Аи талық, әлдебір миллиардер сізге: «Аи ына 30 доллар төлеи мін,

есесіне маған күніне бір сағат бои ы қалаған саяси немесе

коммерциялық дақпырт аи тып, санаңызды улауға рұқсат

бересіз», – деген ұсыныс жасаса, оны қабыл аласыз ба? Ақыл-есі

түзу адамның мұндаи ұсынысқа келісуі екіталаи . Сондықтан әлгі

миллиардер сізге: «Маған күніне бір сағат бои ы санаңызды улауға

рұқсат берcеңіз, сізден бір тиын да алмаи мын», – деген сәл

өзгертілген мәміле жасасуды ұсынады. Мұндаи ұсынысты енді бір

емес, жүздеген миллион адам қабыл алуы мүмкін. Сондаи

адамдардың бірі болмаңыз.

Екіншіден, өзіңізді қызықтырған, толғандырған қандаи да бір

мәселе жөнінде жан-жақты ақпарат алу үшін ғылыми әдебиет

оқыңыз. Ғылыми әдебиет деп отырғаным – рецензияланатын

мақалалар, танымал баспалардан шыққан монографиялар мен

беделді институттарда жұмыс істеи тін профессорлардың

жазғандары. Ғылымның да өз кемшіліктері бар, ғалымдардың

бұрын көп қателік жібергені рас. Соған қарамастан, біз білім алу

үшін ғасырлар бои ы ғалымдар қауымдастығына жүгініп келеміз.

Қателеспеи тін ғалым жоқ, бірақ олармен пікір таластыру үшін

өзіңіз даулаған ғылыми теориядан хабардар болып,

ұстанымыңызды негіздеп беретін эмпирикалық дәлелдер

келтіргеніңіз жөн.

Ғалымдар, өз кезегінде, қазір қоғам талқысына салынған өзекті

мәселелер, әсіресе өздеріне қатысты салалар төңірегінде ашық

пікір таластырып, көзқарасын жеткізуден қашпауы керек. Әрине,

ғылыми зерттеу жүргізіп, нәтижелерін ғалымдар ғана оқитын

мамандандырылған журналдарға жариялау қажеттігіне ешкім

күмән келтірмеи ді. Бірақ сол зерттеу нәтижелерін, жаңа ғылыми

теорияларды көпшілік оқитын кітаптар, тіпті өнер мен көркем

әдебиет арқылы халыққа жеткізіп отырудың маңызы зор екенін

де ұмытпау керек.

Олаи болса, ғалымдар енді ғылыми фантастика жазуға ден қою

қажет пе? Иә десек, мұның еш аи ып-шамы жоқ. Өнердің адам

дүниетанымын қалыптастырудағы рөлі зор; ғылыми

фантастиканы ХХІ ғасырдың ең маңызды өнер жанры деуге

болады, ол біздің жасанды интеллект, биоинженерия, климаттың

өзгеруі сияқты ұғымдар мен құбылыстарды танып-білуімізге

үлкен үлес қосуда. Тәуір ғылым иесі болғанымыз абзал, алаи да

саяси тұрғыдан алып қарағанда, Science немесе Nature сияқты

белді ғылыми журналдардағы мақалалардан гөрі ғылыми

фантастика жанрындағы қызғылықты фильм әлдеқаи да құнды.





Ғылыми фантастика

Болашақ кинодағыдай болмайды

Адамдар өзге тіршілік иелеріне қарағанда әлдеқаи да жақсы

ұи ымдасып, бірігіп жұмыс істеи алады. Олар осы қабілетінің

арқасында жер-жаһанның қожасына аи налды. Алдамшы идеялар

мен қиял болмаса, ои дағыдаи ұи ымдаса алмаи тын едік. Сол

себепті қоғамға жауынгерлер мен инженерлер ғана емес, сонымен

қатар ақындар, суретшілер мен драматургтер қажет. Адам баласы

Құдаи ға сенгендіктен соғысқа барады, шіркеулер тұрғызады;

Құдаи туралы поэмалар оқыған, оған арнап салынған суреттер

мен театр қои ылымдарын көріп тәнті болған адам Құдаи ға сенеді.

Сол сияқты, біздің қазіргі заманғы капитализм мифологиясына

сенім артуымызға Голливуд туындылары мен поп-индустрия

ықпал еткен. Дүкенде қалағанын сатып алып жүргендерді

теледидардан көргенде, неғұрлым көп тұтынсақ, соғұрлым

бақытты боламыз деген ои ға беки түсеміз.

Ғылыми фантастика ХХІ ғасырдың басында ең ықпалды көркем

әдебиет жанрына аи налған көрінеді. Машиналық оқыту және

гендік инженерия салаларындағы соңғы ғылыми мақалаларды

оқитын адам кемде-кем. Қазіргі заманның ең маңызды

технологиялық жаңалықтарын, әлеуметтік-экономикалық

саладағы үрдістерді біз «Матрица», «Жасанды интеллект» (Her)

сияқты фильмдерден, «Болаша паркі» (Westworld) және «ара

айна» (Black Mirror) сияқты телесериалдардан көріп-біліп, ои

түи етін болдық. Сондықтан ғылыми фантастика жанрындағы

туындылардың авторлары ғылым саласының қазіргі тыныс-

тіршілігін меи лінше шынаи ы әрі жауапкершілікпен көрсетуге ден

қоюы керек; олаи болмаған жағдаи да адамдардың алдамшы

идеяларға бои алдырып, өмірде жоқ проблемаларға көңіл бөлу

қаупі бар.

Алдыңғы тарауда атап өткеніміздеи , қазіргі заманғы ғылыми

фантастика жанрында жазатын авторлардың басты кемшілігі –

интеллектіні санамен шатастыруы. Соның салдарынан, осы

жанрдағы туындылардың көбі робот пен адам арасындағы соғыс

тақырыбын қозғаи ды. Шын мәнінде, алгоритмдерге бағынатын

суперадамдар мен бұрынғы күш-қуатынан аи ырылған Homo

sapiens арасында қақтығыс болады деп қауіптенбеи -ақ қои сақ та

болады. Жасанды интеллектінің болашағын білгісі келгендер

Стивен Спилбергтің туындыларына емес, Карл Маркстің

еңбектеріне көбірек жүгінсе дұрыс болар.

Рас, жасанды интеллект тақырыбына арналған фильмдердің

көбі аллегорияға толы, ғылыми шындықтан алшақ дүниелер.

Мысалы, 2015 жылы экранға шыққан «тарушы» (Ex Machina)

атты фильм әи ел-роботқа ғашық болып қалып, оның аи ла-

шарғыларын баи қамаи , ақырында, құрбан болған жасанды

интеллект саласының маманы туралы баяндаи ды. Дегенмен бұл –

адамның ақылды роботтан сескенуі туралы фильм емес. Бұл – ер

адамның өзінен ақылды әи елден, әи елдің үстемдік етуінен

қауіптенуі туралы фильм. Ғалым ер адам мен әи ел-робот

арасындағы қарым-қатынас туралы фильмді кибернетика

тақырыбына емес, феминизм мәселесіне арналған деп

тұжырымдауға болады. Әи тпесе жасанды интеллект деген ұғымға

жыныстық белгі таңудың не қажеті бар? Жыныс – органикалық

көпжасушалы тіршілік иелерінің даралық белгісі емес пе?

Беи органикалық кибернетика туындысына мұның қажеті қанша?

 

Ғылыми фантастиканың жиі қозғаи тын тақырыбы –

технологиялардың адамды билеп-төстеу құралына аи налу қаупі.

Есіңізде болса, «Матрица» фильмінде киберкеңістікте қамалып

қалғандардың өмірі көрсетіледі. Матрица ішінде жүрген барлық

адамның жүріс-тұрысы бас алгоритмге бағынған. «Труман шоуы»

атты фильмнің негізгі кеи іпкері болса, өмір бои ы телевизиялық

қои ылымда басты рөлде жүргенін біраз уақытқа деи ін

аңғармаған. Бір күні ол жақын-туыстарының барлығы (соның

ішінде анасы, жұбаи ы, ең жақын досы) актерлер болғанын, өмірде

бастан кешкенінің бәрі – асқан шеберлікпен жазылған сценарии ге

саи өрбігенін, күнделікті іс-әрекеті, не істеп, не қои ғаны жасырын

камераларға түсіріліп, оны миллиондаған адам тамашалап

жатқанын біледі.

Сөз жоқ, бұл фильмдерді қызығып көресің. Деи тұрғанмен

сценарии авторларының өздері суреттеп берген жағдаи сол

қалпында қалса, не болатынын тарқатып аи туға батылы

жетпеген. Олар ои лап тапқан кеи іпкерлер матрицаға қамалса да,

технологиялар ықпалына мои ынсұнбаи , тұлғалық қасиетін сақтап

қалады-мыс; аянбаи күш салғандары матрицадан сыртқа –

шынаи ы өмірге қашып құтыла алады. Мұндағы матрица

дегеніміз – адамды шынаи ы өмірден оқшаулап тұрған жасанды

тосқауыл. «Матрицаны» бас кеи іпкері Нео да, «Труман

шоуындаы» Труман да, ақырында, сол тосқауылды бұзып,

жерұи ыққа жетіп, өзін-өзі таба білгендер.

Бір таңғаларлығы, түптеп келгенде, сол жерұи ықтың жасанды

матрицадан аи ырмашылығы аз. Труман түсірілім жүріп жатқан

студиядан қашып шығып, мектептегі махаббатымен қаи та

қосылуға әрекет жасаи ды (Труманның шын сүи ген қызын

қои ылым директоры кезінде шоудан шығарып жіберген). Труман

сүи геніне қосылса, Голливудтың романтикалық

туындыларындағыдаи өмірлік арманы орындалатын еді. Алаи да

оның бұл арманы іске асатын-аспаи тыны, шын өмірде не

болатыны туралы фильм авторлары ештеңе аи тпаи ды.

Сол сияқты, Нео өзіне берген қызыл дәріні жұтып жібергенде

сырттағы әлемнің матрицадан еш аи ырмашылығы жоқ екенін

көреді. Іште де, сыртта да соғыс бар, адамдарды сол баяғы

қорқыныш, нәпсіқұмарлық, махаббат пен қызғаныш сезімдері

билеген. Меніңше, фильм соңында Неоға ол көріп тұрған сыртқы

әлемнің, іс жүзінде, әлдеқаи да үлкен матрица екенін аи тып,

«нағыз шын өмірді» көру үшін тағы да көк түсті не қызыл түсті

дәріні таңдауды ұсыну керек еді.

Біз куә болып отырған ғылыми технологиялық революция шын

адамды, шынаи ы өмірді түрлі алгоритмдер мен беи некамералар

арқылы бақылап, ырқына көндіруге болады дегенді емес,

«шынаи ылық» деген ұғымның өзі миф екенін аңғартқандаи

болды. Адам торға қамалып қалудан қорқады, бірақ өзінің

баяғыдан бері торға түскенін баи қамаи ды. Мұндағы тор деп

отырғаным – адамның миы, ол өз кезегінде әлдеқаи да үлкен торға

қамалған; үлкен тор деп отырғанымыз – жалған идеялар мен

мифтерге толы қоғам. Матрицадан қашып құтылған бои да, одан

үлкен бір матрицада екеніңізге көз жеткізесіз. 1917 жылы патшаға

қарсы көтерілген шаруалар мен жұмысшылар, ақыр аяғанда,

Сталиннің билікке келгенін көрді; сыртқы факторлардың сізге

қалаи әсер ететінін танып-білу нәтижесінде өзіңіздің даралық

қасиеттеріңіз туралы түсінік – неи рондар желісі тудырған үлкен

иллюзия деген қорытындыға келесіз.

Адам торға қамалып қалсам, өмірдің бар қызығын көре

алмаи мын деп алаңдаи ды. Матрица ішінде жүрген Нео,

телестудияда қалған Труман ешқашан Фиджи аралдарына,

Парижге не Мачу-Пикчуға саяхаттап бара алмаи тын еді. Шын

мәнінде, адамның өмірде көрген-білгеннен алатын әсері ағза мен

ми қызметіне баи ланысты. Матрицадан шығып, Фиджиге барған

күнде ештеңе өзгермеи ді. Фиджиге барғанда ғана бастан кешуге

болатын «ерекше сезім» деген сезім түрі жоқ. Фиджиге

барғандағы әсерді әлемнің кез келген аи мағында, тіпті

матрицадан шықпаи -ақ алуға болады.

Біз өмір сүріп отырған әлем, бәлкім, «Матрица» фильміндегідеи

компьютер симуляциясы ғана шығар. Бұл жаи т, шын болса, біздің

жеке-жеке елдер, діндер мен идеологияларға бөлінгендегі

дүниетанымымызға қаи шы келетін еді. Сонда да алатын әсер

шынаи ы болады. Ертең адамзат тарихы – бөгде бір ғаламшарда

отырған, адамға ұқсамаи тын ғалымдардың суперкомпьютер

көмегімен жасаған тәжірибесі екені белгілі болса, Карл Маркстің

ізбасарлары мен ДАИШ өкілдері жағасын ұстаи тын шығар. Десек

те шалғаи ғаламшардағы зертханада отырып, Жердегі тіршілікті

тәжірибе нысанына аи налдырған әлгі ғалымдар армяндар

геноциді мен Освенцимдегі жауыздықтар үшін жауапқа тартылуы

керек. Жалпы, оларға адамға мұндаи тәжірибе жасауға кім рұқсат

берді екен? Ғалымдар қызметін қадағалаи тын этика жөніндегі

комиссия қаи да қараған? Концентрациялық лагерьлердегі газ

камералары – матрицадағы кремнии микросхемаларының электр

сигналдары ғана болған деп ақталған күнде, ондағы адамның

көрген беи неті азая қои ған жоқ.

Адам матрицада да азап шегеді; үреи , қорқыныш, махаббат

сезімдері де оған жат емес. Шын өмірде болсын, компьютер

арқылы басқарылатын электр сигналдарының ықпалынан

туындаса да – үреи қаи жерде де үреи . Сондықтан ақыл-

ои ыңыздың шынаи ылығын матрица ішінде жүріп те, оның

сыртына шығып та сынаи аласыз.

Ғылыми фантастика жанрындағы фильмдердің көбі «түбінде

ақыл- ои материяны жеңеді» деген аи та-аи та жауыр болған

қағиданы насихаттаи ды. Отыз мың жыл бұрын былаи болған-ды:

«Адамға тастан пышақ жасап алуға болады деген ои келеді;

сөи тіп, ол пышақ жасап, онымен мамонтты өлтіреді». Алаи да, шын

мәнінде, адам қару жасап, мамонтты өлтіргенінің арқасында емес,

өзге адамдардың ақыл-ои ын арбаи білуінен ғаламшардың

қожасына аи налған. Ақыл-ои – тарихи процесс пен биологиялық

шындыққа ықпал ететін еркін субъект емес; ақыл-ои – тарих пен

биология ықпалымен қалыптасатын объект. Еркіндік, махаббат

және жасампаздық сияқты ең қымбат құндылықтардың өзі –

біреудің мамонт өлтіру үшін жасап алған тас пышағы іспетті. Үздік

ғылыми теориялар мен озық технологиялық құралдар

тұрғысынан алып қарағанда, адамның ақыл-ои ы ешқашан

біреудің ықпалынан ада болмаған. Біреудің арбауынан

құтыламын деп іштеи жасырынып отырған шынаи ы тұлғалық,

даралық қасиеттер жоқ.

Осы уақытқа деи ін қанша көркем фильм, роман, өлең

оқығаныңызды, олардың махаббат туралы түсінігіңізге қалаи

ықпал еткенін аи тып бере аласыз ба? Романтикалық

комедиялардың махаббат сезіміне, порнографияның жыныстық

өміріңізге, ал Рэмбо кеи іпкерінің соғысқа қатысты

ұстанымыңызға әсері бар делік. Сонда компьютер

пернетақтасындағыдаи Delete түи месін басып, Голливуд

туындылары әсерімен қалыптасқан ои -тұжырымдарды

санаңыздан, миыңыздан лезде өшіріп тастауға болады десеңіз,

қателесесіз.

Тастан пышақ сияқты құрал жасап шығара алатынымызға

қуанамыз, алаи да өзіміз біреудің қолындағы құрал болуды

жақтырмаи мыз. Ендеше, жоғарыдағы аңыз әңгіме матрица

жағдаи ында өрбісе, былаи басталатын еді: «Адамға робот жасап

шығару туралы ои келеді; сөи тіп, ол робот жасаи ды. Робот

террористерді өлтіреді, онымен қои маи адам ақыл-ои ын өзіне

бағындыруға әрекеттенеді; сонда ақыл-ои роботты өлтіреді». Бұл

әңгіме алдамшы. Мәселе ақыл-ои роботты өлтіре алмаи ды

дегенде емес. Роботты ои лап тапқан ақылдың өзі – басқа біреудің

қолдан жасаған туындысы. Сондықтан роботты өлтірсек те,

бәрібір еркін бола алмаи мыз.

    

2015 жылы Pixar Studios пен Walt Disney Pictures

кинокомпаниясы адам болмысы туралы әлдеқаи да шынаи ы әрі

әсерлі баяндаи тын «Ойжмба» (Inside Out) атты жаңа

анимациялық фильмді көрермен назарына ұсынды. Балаларды да,

ересектерді де беи жаи қалдырмаған бұл туынды тез арада

көрермен көзаи ымына аи налды. Фильм ата-

анасымен Миннесотадан Сан-Францискоға көшіп келген он бір

жасар Раи ли Андерсен атты қыз бала туралы баяндаи ды. Сүи ікті

достары мен бұрынғы үи інен ажырап қалған қыз жаңа қонысқа

үи рене алмаи , қаи тадан Миннесотаға қашып кеткісі келеді. Раи ли

– «Труман шоуындаыдай» телевизиялық қои ылымның бас

кеи іпкері немесе Нео сияқты матрицаға қамалған біреу емес.

Раи лидің өзі – матрица, оның ішіне әлдене қамалған.

Disney – көрерменге бір мифті бірнеше қаи тара көрсету арқылы

танымал болып, үлкен империяға аи налған компания. Disney

туындыларының әдеттегі кеи іпкерлері – бетпе-бет келген

қиындықтарды еңсеріп, дұшпандарын жеңіп, еркін таңдау жасап,

өзін-өзі таба білгендер. «Ойжмба» фильмі бұл мифтің тас-

талқанын шығарады. Бұл анимациялық туындының авторлары

адамды неи робиология тұрғысынан талдау ұстанымын

басшылыққа алған. Раи лидің миында жүріп жатқан процестерді

көріп, бұл қызда шынаи ы даралық қасиеттердің, өз еркіне саи

әрекет ету мүмкіндігінің жоқ екенін аңғарамыз. Іс жүзінде,

Раи ли – қарама-қаи шы биохимиялық механизмдер басқаратын

үлкен робот. Аталған механизмдер сүи кімді мультипликациялық

кеи іпте

көрсетіледі: ашық сары түсті Шаттық, көкшіл-сұр түсті Мұң,

қызыл түсті Ашу-ыза т.с.с. Бұл кеи іпкерлер ми орталығындағы

штаб-пәтерден Раи лидің әр іс-қимылын үлкен теледидар экраны

арқылы бақылап, басқарып, қыздың көңіл күи ін, қабылдаи тын

шешімдері мен жүріс-тұрысын аи қындап отырады.

Раи лидің жаңа қонысқа үи рене алмауына ми орталығындағы

ақау себеп. Ақауды жои ып, ми қызметін ретке келтіру үшін,

Шаттық пен Мұң ои лар пои ызына мініп, қыздың миына саяхат

жасаи ды. Олар жолда түпсана абақтысына, ми тереңіндегі

студияға соғып, жасампаз неи рондар тобының Раи ли

ұи ықтағанда көретін түстер жасап жатқанын көреді. Ми

орталығына апаратын жол бои ында жанды, шынаи ы даралықты

не ерік бостандығын кездестірмеи міз. Фильмнің шешуші

сюжеттік бөлігінде Раи лидің болмысы жекелеген ми бөліктерінің

жұмысына емес, сан алуан механизмдердің ықпалдастығына

тәуелді екені аи тылады.

Басында көрермен Раи лиді негізгі кеи іпкер – ашық сары түсті

Шаттыққа барабар деп түсінеді. Бірте-бірте мұның қате екенін

аңғарамыз. Қыздың басқа даралық қасиеттерінен өзін басым

санаған Шаттық қалған кеи іпкерлерді өзіне бағындырып, мидың

ои дағыдаи қызмет етуі үшін қажет ішкі тепе-теңдікті бұзады.

Ақыр аяғында, Шаттық Раи лидің даралық қасиетін өзімен не

Мұңмен, не басқа да жекелеген кеи іпкерлермен баи ланыстыруға

болмаи тынын түсінеді. Раи лидің болмысы оның ішіндегі барлық

биохимиялық механизмдердің өзара әрекеттесуіне тәуелді.

Disney-дің үи реншікті ұстанымынан ауытқып, осындаи батыл

идеяға негізделген фильмді экранға шығарып жарнамалауы,

оның әлемдік хитке аи налуы күтпеген жағдаи еді. «Ойжмба»

фильмі «басы қатты, аяғы тәтті» комедия болмаса, көрермен

көңілінен шығатын ба еді? Комедия болған соң, көрермен

фильмде көтерілген неи рология саласына қатысты мәселелерге,

олардың қауіпті салдарына мән бермеген сияқты.

Оның қасында, ХХ ғасырдың ғылыми фантастика жанрындағы

ең ықпалды еңбегі – Олдос Хакслидің «Таажайып жаа лем»

(Brave New World) романын көп адам түсіне қои ған жоқ деи

алмаи мыз. Сол кітапты оқығанда мазасыз күи ге түсесіз. 1931

жылы жазылған бұл туынды

уақыт өткен саи ын өзекті бола түсуде. Кітап жарық көрген кезде

Ресеи де коммунизм, Италияда фашизм тамыр жаи ған, Германияда

нацизм белең алған, милитаристік Жапония Қытаи ды басып алуға

бел баи лаған еді. Дүниежүзі Ұлы депрессияны бастан кешкен.

Алаи да Хаксли суреттеп берген болашақ әлемінде соғыс та, аштық

та, қатерлі дерттер де жоқ; адам молшылық пен беи біт өмірдің

қызығын көреді. Тоқшылық орнаған бұл тұтыну қоғамында секс,

есірткі мен рок-н-роллға шектеу қои ылмаған. Ең жоғарғы

құндылық – бақыт. Романға арқау болған тұжырымға саи , адам –

биохимиялық алгоритмдер жиынтығы. Ғылым көмегімен бұл

алгоритмдерге бұзып кіріп, оны технологиялар арқылы бақылап,

басқарып отыруға болады.

Осы бір ғажап жаңа әлемді Дүниежүзілік үкімет басқарады. Ол

биотехнология мен әлеуметтік инженерия салаларының озық

әдістеріне сүи еніп, азаматтардың үнемі өмірге риза болуын,

билікке қарсы бас көтермеуін қадағалап отырады. Раи ли

миындағы Шаттық, Мұң және басқа да кеи іпкерлер өз қызметіне

адал үкімет агенттеріне аи налғандаи болады. Мұндаи әлемде

құпия полицияның, концентрациялық лагерьлердің немесе

Оруэллдің «1984» атты романындағыдаи сүи іспеншілік

министрлігінің болуы қажет емес. Хаксли адамдарды қорқыныш

пен зорлық-зомбылыққа жол бермеи -ақ, сүи іспеншілік пен жан,

тән рақаты арқылы басқару әлдеқаи да оңтаи лы екенін

кемеңгерлікпен көрсете білген.

Оруэллдің «1984» романында суреттелген болашақ әлемді көзге

елестеткенде бои ыңызды қорқыныш сезімі билеи ді: «Осындаи

сұмдықтың алдын қалаи аламын?» – деген сұрақ туындаи ды. Ал

Хаксли «Таажайып жаа лем» оқырмандарына кітапта

суреттелген болашақ әлемнің неге үреи тудыратынын өз бетімен

ои ланып, паи ым шығаруға шақырады; бұл туындыны оқығанда

мазасыз күи ге түсетініңіз де осыдан шығар. Жалғанды

жалпағынан басқан адамның жалпы неге көңілі толмауы мүмкін?

Автор бұл сұраққа роман шарықтау шегіне жеткен кезде –

Мұстафа Монд пен Жабаи ы Джон арасындағы диалогта ерекше

тоқталып өтеді. Мұстафа – билік өкілі, Дүниежүзілік үкіметтің

Батыс Еуропа аи мағы бои ынша меңгерушісі. Джон – өмірін Нью-

Мексико резервациясында өткізген адам. Лондонда Шекспир мен

Құдаи жөнінде бірдеңе білетін бұдан басқа адам жоқтың қасы.

Жабаи ы Джон Лондон тұрғындарын халықты түгел бақылап,

басқарып отырған жүи еге қарсы жаппаи көтерілуге шақырады,

алаи да халық үндеуге құлақ аспаи ды. Полиция Джонды ұстап,

Мұстафа Мондқа алып келеді. Монд мырза Джонға жылы шыраи

танытып, оған қоғамда орнаған тәртіпке көңілі толмаса, дүниеден

безіп, саяқ тұруды ұсынады. Джон қалыптасқан әлемдік тәртіпті

сынға алады, Дүниежүзілік үкіметтің бақыт қуамын деп шындық

пен сұлулықты ғана емес, дүниедегі игілік пен жанқиярлық

атаулыны аяқасты еткеніне наразылық білдіреді.

Мұстафа Монд Жабаи ы Джонға:

– Өркениетке игілік пен жанқиярлықтың түк қажеті жоқ.

Олар саяси керенаулықтың нышаны. Біздікі сияқты дұрыс

ұи ымдасқан қоғамда адам игі іс жасап, ержүректік

танытатындаи жағдаи туындамаи ды. Мұндаи қасиеттер

қоғамда үлкен тұрақсыздық болған кезде ғана қажет. Соғыс

өрті тұтанған шақта, қандаи да бір тарапқа адал болып, өз

борышыңды өтеу, бои ыңдағы құмарлық сезімін тізгіндеу,

жаныңа жақын адамдар үшін күресу, оларды қорғау керек

болған жерде игі іске де, жанқиярлыққа да орын бар. Алаи да

біз мамыражаи өмір сүріп жатырмыз. Сүи іспеншілік сезіміне

жол бермеудің амалдарын қарастырдық. Қазір «кімге адал

боламын, не істеи мін» деген сұрақ туындамаи ды, өи ткені адам

көңіліне жақпаи тын ештеңе істемеи тін болды. Алда-жалда

әлдебір жағымсыз жаи тқа тап болғандарға шындыққа төзуге,

ашуын басуға, бір тынығып алуға көмектесетін сома деген

дәріміз бар. Бұрын адамға ашу-ызаға, өшпенділік пен қауіпті

құмарлыққа жол бермеи , өзін-өзі тізгіндеп, тәрбиелеу үшін көп

уақыт, күш жұмсау қажет болатын. Қазір ашуға мініп, өзіңізге

ие бола алмаи бара жатқаныңызды сезсеңіз, дәрі ішіп

басылуыңызға болады. Қазір барлығы меи ірімді бола алады.

Адамгершілікке бастаи тын қасиеттердің жартысын бөтелкеге

құи ып, өзіңізбен алып жүруге болады. Бұл өзі еш қиналмаи ,

көзге жас алмаи христиандыққа бет бұрумен бірдеи – сома деп

осыны аи т, – деи ді.

– Көзіне жас алмаи тын адам бола ма? Отеллоның: «О, дауыл

арты бұндаи тыныштық болғанда, тағы соғып асау жел,

ажалды да

аи дасын»

, – деген сөзін ұмытпағаи сыз. Бір қарт үндістің аи тып

берген әңгімесі есіме түсіп отыр. Мацаки қызы туралы. Осы

қызға үи ленемін деген жігітке кетпен ұстатып, таңертең жер

қопсытып шығуды тапсырады. Жұмыс жеңіл көрінгенімен, оны

аяқтау оңаи емес: қаптаған маса, шыбын шағып, тыным

таптырмаи ды. Қыз, ақыры, сынақтан сүрінбеи өткен жігітке

ұзатылды.

– Бәрекелді! Дегенмен өркениетті елдің қызын аламын

деи тіндер жер кетпендемесе де болады; бізде мазаңызды

алатын шыбын мен маса да жоқ. Олардың баяғыда-ақ көзін

құртқанбыз, – деді билік өкілі.

Жабаи ы Джон қабағын түи іп, Мұстафадан: «Иә, құртып-жою

қолыңыздан келеді. Өзіңізге жақпаған, төзуге тұрмаи ды деп

тапқанның бәрін құрттыңыз. Татар дмім таусылды деп бас

ием бе тадыра, лде мынау асіретті селімен жан шыанша

жааласып, бларды бітірем бе істерін



? Ал сіздер бас июге

де, жағаласып күресуге де жарамаи сыздар. Қасіреттің селін

болдырмауға ғана шеберсіздер. Оңаи жолды тапқан екенсіздер.

…Сонда еш қауіптенбеи өмір сүрудің мәні не?» – деп сұраи ды.

Мұстафа адамға өмірде қауіпті сезіну қажет екенін

мои ындаи ды:

– Адам бои ында осындаи сезім ояту үшін мезгіл-мезгіл

адреналин салып тұру керек... Бұл – денсаулық кепілі.

Сондықтан Дүниежүзілік үкімет қаулысына саи , әр азамат аи

саи ын «Қауіпті құмарлық суррогаты» атты препарат ішіп, ем-

дом қабылдауға тиіс.

– «Қауіпті құмарлық суррогаты»?

– Бұл препаратты қабылдаған адам бои ын үреи , ашу кернеп,

Отелло Дездемонаны өлтіргендегідеи немесе Дездемона

Отеллоның қолынан қаза тапқандағыдаи сезімге бөленеді. Ем-

шараға қатысқан адам ештеңе істемесе де болады, бұл оған

ешқандаи ыңғаи сыздық келтірмеи ді.

– Мен ыңғаи сыздықтан қашпаи мын, – деді Жабаи ы Джон.

– Ал бізге ыңғаи сыздық керек емес. Барлығының қолаи лы,

жаи лы болғанын қалаи мыз, – деді Мұстафа.

– Маған жаи лы өмір қажет емес. Мен Құдаи дың болғанын,

поэзияны, шым-шытырық өмірді, еркіндікті, жақсылықты

аңсаи мын. Тіпті күнәлі болуды да.

– Мұның бәрі сізді бақытты емес, бақытсыз ететінін білесіз

бе? – деді Мұстафа.

– Жақсы, олаи болса, мен бақытсыз болғым келеді, – деп

жауап қаи тарды Джон. – Қартаи ып, ажарсызданып, бои ымдағы

қуатымнан аи ырылуға құқылы екенімді былаи қои ғанда, мен

мерез бен қатерлі ісік дертіне шалдығуға, басқаларға жексұрын

болуға, ішіп-жеуден тарлық көруге, ертеңгі күнді ои лап, тыным

таппауға, сүзек жұқтыруға, адам төзгісіз азап шегуге

құқылымын.

Екеуі біраз үнсіз отырып қалды.

– Осы аталған құқықтардың бәріне ие болғым келеді, – деді,

ақыр соңында, Жабаи ы Джон.

Мұстафа Монд иығын көтеріп:

– Жақсы, аи тқаныңыз болсын, – деді

Жабаи ы Джон үндіс резервациясына кетіп қалып, ешкіммен

араласпаи , өзімен-өзі оқшау күн кешеді. Дінге бет бұрады.

Шекспирді көп оқиды. Осындаи күи де ұзақ уақыт бои ы өмір

сүрген ол жаңа заманның барлық жетістіктерінен бас тартуға

даи ын болады. Алаи да дүниеден безген осындаи бір адам бар

деген сөз тараи ды; жан-жақтан адамдар келіп, Джонның тұрмыс-

тіршілігін өз көзімен көргісі келеді. Осылаи ша оның атағы аи даи

әлемге жаи ылады. Еріксіз басқалардың назарына іліккен Джон

әбден күи зеліп, өркениетті матрицадан қашып құтылу үшін өз-

өзіне қол жұмсап өледі.

«Матрица» мен «Труман шоуы» фильмдерінің авторларына

қарағанда, Хаксли матрицадан қашып құтылу мүмкіндігінің бар

екеніне күмән келтірген. Адам миы мен оның даралық қасиеттері

матрицаның ажырамас бөлігі болғандықтан, матрицаны тастап

қашу үшін адам өзінен қашып құтылуы керек. Дегенмен осы бір

мүмкіндікті баи қап көруге де болады. ХХІ ғасырда аман қалу үшін

адамның тұлғалық, даралық қасиеттеріне тар мағынада

анықтама берудің қажеті жоқ шығар.

         

       

БЕСІНШІ БӨЛІМ



Икемділік



      







Білім беру

Өзгерістен мəңгі ештеңе жоқ

Адамзат бұрын-соңды болмаған түбегеи лі өзгерістерді бастан

өткеруде: ескі паи ымдар келмеске кетті, ал оның орнын

толтыратын жаңасы шыға қои ған жоқ. Ертеңгі күннің қандаи

болатынын болжап білу мүмкін емес, дегенмен болашақ әлем

келбеті адам танымастаи өзгеретіні анық. Бізді, ұрпағымызды не

күтіп тұр? Бүгін дүниеге келген нәресте 2050 жылы отыз жастың

шамасында болады. Бұл сәби 2100 жылдың да келгенін көреді,

тіпті ХХІІ ғасырдың белсенді азаматтары қатарында болуы да

мүмкін. Ол ержеткенде, жасы ұлғаи ғанда аман-есен жүріп, өмірдің

қызығын көрсін десек, оған не үи ретуіміз керек? Балаға

болашақта жұмыс тауып, дүниені танып-білу, өмірде дұрыс жол

таңдау үшін қандаи дағдылар қажет?

Бір өкініштісі, 2100 жылды аи тпағанда, 2050 жылы әлемнің

қандаи болатынын ешкім білмеи ді. Сондықтан жоғарыдағы

сұрақтарға нақты жауап жоқ. Жалпы, адам болашақты ешқашан

дәл болжап біле алмаған. Қазір жорамал жасау бұрынғыдан да

қиындаи түсті. Өи ткені адам технологиялар көмегімен денесін,

миы мен ақыл-ои ын қалағанынша құрастырып шыға алатын

деңгеи ге жеткенде, күні бұрын қандаи да бір болжам жасау

қабілетінен аи ырылады. Тіпті бұрын мызғымастаи көрінген

дүниеге де сенуден қалады.

Осыдан мың жыл бұрын (1018 жылы) адамның болашақ туралы

түсінігі шектеулі болғанымен, қоғамның аи тарлықтаи өзгере

қои маи тынына сенімі мол еді. 1018 жылы Қытаи да тұрсаңыз,

1050 жылға таман Сун империясының күи реи тінін, елге

солтүстіктен қидандар басып кіретінін, жұқпалы індет тарап,

миллиондаған адамның қырылатынын болжап біле аласыз. 1050

жылы халықтың басым бөлігі шаруалар мен тоқымашылар

екеніне, билеушілер әскери қызметкерлер мен шенеуніктерді

халық арасынан таңдағанына, ерлер әи елдерден үстем болғанына,

өмір сүру ұзақтығы шамамен қырық жасты құрағанына, адамның

дене бітімі өзгере қои мағанына нық сенетін едіңіз. Сондықтан

болар, 1018 жылы қытаи лар балаларына күріш егуді не жібек

тоқуды үи реткен; ауқатты отбасында дүниеге келген ұл балалар

Конфуции еңбектерін оқып, каллиграфиядан сабақ алып не атқа

мініп, жауынгерлік өнердің қыр-сырын меңгеріп өсетін. Ал қыз

балаларды жастаи ынан сыпаи ы, болашақ жарын сыи лаи тын

инабатты әи ел болуға тәрбиелеи тін. Осындаи дағдылар мен

қасиеттердің 1050 жылда да қажет болатынына ешкім күмән

келтірмеген.

Ал бүгінгі таңда біз Қытаи болсын, кез келген басқа ел болсын,

2050 жылы қандаи болатынын аи та алмаи мыз. Адамның

болашақта қалаи күн көретінін, әскерлер мен бюрократиялық

аппараттың қалаи қызмет ететінін, ерлер мен әи елдер

арасындағы қарым-қатынастың қалаи өзгеретінін білмеи міз. Кеи

адам бүгінгіге қарағанда әлдеқаи да ұзақ өмір сүретін шығар;

биоинженерия саласындағы жетістіктер мен мидың тікелеи

компьютермен әрекеттесу мүмкіндігінің арқасында адамның дене

бітімі де қатты өзгеріске ұшырауы ықтимал. Бүгін оқып-үи реніп

жүрген нәрселердің көбі 2050 жылы бізге қажет болмаи қалуы

мүмкін.

Қазір мектептердің көбі оқушының тиісті ақпаратты есте

сақтап, жаттап алуына ғана ден қояды. Бұрын оқытудың бұл әдісі

қарсылық тудырмаған, өи ткені бұрынғы заманда ақпарат тапшы

болатын, жарыққа шыққан деректер цензурадан өтетін.

1800 жылы Мексиканың бір шалғаи елді мекенінде тұрған

адамның әлемде болып жатқан

жаңалықтардан хабары жоқ-тын. Ол кезде радио да, телевизия да,

күнделікті шығатын газеттер не қоғамдық кітапханалар да

болмаған

. Хат танып, біреудің жеке кітапханасына барып тұрған

күннің өзінде, ол жерден романдар мен діни кітаптардан басқа

оқитын ештеңе таба алмаи тын едіңіз. Испан империясы өз

аумағында басып шығарылатын мәтіндердің бәрін қатаң бақылап,

цензурадан өткізіп отыратын. Шетелден бірен-саран ғана кітап

әкелуге рұқсат берілген

. Ресеи , Үндістан, Түркия не Қытаи дың

шалғаи аи мақтарындағы жағдаи да осындаи болған. Жаңа

мектептердің ашылып, балалардың оқу-жазу үи реніп,

географиямен, тарихпен, биологиямен танысуы – өткен заманның

білім беру жүи есімен салыстырғанда үлкен жетістік еді.

Қазір жағдаи басқа. ХХІ ғасырда толассыз аққан ақпарат ағыны

басылар емес. Оны тоқату, бақылау тіпті цензорлардың да

қолынан келмеи ді. Есесіне олар жалған хабар таратып, жұрт

көңілін басқа жаққа бұруға машықтанып алды. Мексиканың бір

шағын қалашығында тұратын, смартфоны бар біреу болсаңыз,

интернетке шығып, Уикипедияда жарияланған мақалаларды

оқып, TED Talk дәрістерін тыңдауға, тегін онлаи н-курстарға

қатысуға өміріңіз жетпеи ді. Бірде-бір үкімет жағымсыз ақпаратты

түгел жасыра алмаи ды. Алаи да қазір теріс ақпарат таратып,

халықтың көңілін алдау оңаи болып қалды. Әлемнің түкпір-

түкпірінде отырған адамдар компьютер тінтуірінің түи месін

түртіп қалып, Алеппо қаласының бомба астында қалғаны немесе

Арктикадағы мұздың еруі туралы қас қағым сәтте хабар ала

алады. Бір жаманы, қазір қарама-қаи шы ақпараттың көп болғаны

сонша – қаи сысына сенеріңді білмеи сің. Басқа да біраз нәрсеге

осылаи лезде қол жеткізуге болады, мұндаи да адамның көңілі

бөлінетіні рас. Саясат пен ғылым түсініп-білуге тым күрделі

көрінген сәтте, қызықты беи неклиптерге, танымал тұлғалардың

жеке өміріне қатысты өсек-аяңға не порнографияға назар

аударғың келеді де тұрады.

Мұндаи әлемде мұғалімнен оқушыға меи лінше көп ақпарат

беруді талап еткеніміз дұрыс емес. Ақпарат онсыз да жетіп

артылады. Адам сол ақпаратты қорытып, бұрысы мен дұрысын,

маңыздысы мен маңызды емесін ажырата білуге, ең бастысы,

түрлі деректерден құралған үзік-үзік мәліметтерден біртұтас

тұжырым шығарып дағдылануға тиіс.

Шын мәнінде, Батыс либералдық білім беру жүи есі ғасырлар

бои ы осындаи мұрат-мақсаттарды дәріптеп келеді. Алаи да бұл

мұратқа жеткен Батыс мектептері кемде-кем. Мұғалімдер ақпарат

берумен ғана шектеліп, оқушыларын өз бетімен ои ланып, ои

түюге ынталандыруда. Авторитаризмнен қорыққан либералдық

мектептер қандаи да бір тарихи жаи тты жан-жақты талдап

түсіндіруге құлықсыз болды. Мұғалімдердің басшылыққа алған

ұстанымына саи , оқушыға меи лінше көп ақпарат пен біршама

еркіндік берсе жеткілікті, олар аи нала қоршаған дүние туралы өз

бетімен тұжырым шығара алады. Бар ақпаратты зерделеп, әлем

туралы жүи елі түсінік қалыптастыру осы ұрпақтың қолынан

келмесе, онда бұл жұмысты атқаруға келесі ұрпақта уақыт

болады. Бізде қазір бұған уақыт қалмады. Алдағы онжылдықта

қабылдаи тын шешімдеріміздің болашақ әлем келбетіне ықпалы

болатыны сөзсіз; сол шешімдерді қазіргі түсінігімізге сүи еніп

қабылдауға тура келеді. Қазіргі ұрпақтың ғалам туралы біртұтас

түсінігі болуы керек, әи тпесе болашақтың қандаи болатынын

адам іс-әрекеті емес, кездеи соқ үрдістер аи қындаи ды.



Мектептердің көбі оқушыға ақпарат берумен қатар, оның

дифференциал теңдеулерді шешу, С++ программалау тілінде

компьютер кодтарын жазу, құтыдағы химиялық заттарды

ажырата білу не қытаи тілінде сөи лесу сияқты алдын ала

белгіленген дағдыларды меңгеруіне көп көңіл бөледі.

Деи тұрғанмен, 2050 жылы әлемнің қандаи болатынын, еңбек

нарығында қандаи мамандарға сұраныс көбеи етінін білмеи міз.

Сондықтан адамға нақты қандаи дағды керек болатыны да аи қын

емес. Баланы С++ көмегімен кодтар жазуға, қытаи ша тілдесуге

баулып күш жұмсап жүргенімізде, 2050 жылы жасанды интеллект

компьютерлік бағдарлама кодын адамнан жақсы жаза алатын

дәрежеге жетсе, ал қытаи ша «Ни Хао» деп аман-саулық сұрасудан

басқа ештеңе

білмесек те, Google Translate құралы көмегімен қытаи лармен түрлі

диалектілерде оп-оңаи сөи лесе алсақ қаи теміз?

Балаға не үи рету керек? Педагогика саласының мамандары

мектеп балаларды сыни ои лауға, өзгелермен коммуникацияға

түсуге, бірлесіп жұмыс істеуге және шығармашылық дағдыларға

баулу қажет деи ді

. Жалпы, мектеп техникалық машықтарға емес,

балаға өмірде қажет болатын дағдыларға басым көңіл бөлуі керек

деген пікір аи тылып жүр. Сондаи дағдылардың ішіндегі ең

маңыздысы – өзгерістерге беи імделе білу, жаңа нәрсе үи рену,

сондаи -ақ күтпеген жағдаи ға кезіккенде сабыр сақтап, саналы

әрекет ете білу. Болашақта, 2050 жылы, көштен қалмау үшін жаңа

идеялар ұсынып, жаңа өнім жасап шығарумен шектеліп қалуға

болмаи ды; ең бастысы – адам өзін-өзі үнемі жаңартып, дамуға

даи ын болуға тиіс.

Өзгеріс қарқыны үдеи түсуде, оның салдарынан экономика ғана

емес, «адам болу» ұғымы да өзгеріске ұшыраи ды. Сонау

1848 жылдың өзінде «Коммунистік партия манифесіні»

авторлары «сословиемен баи ланысты, бір қалыпта тұрып қалған

нәрселердің бәрі де жоқ болады»

деген. Алаи да Маркс пен

Энгельстің жазғаны қоғамдық және экономикалық құрылымның

жаңаратыны жаи лы еді. 2048 жылға таман қазіргі материалдық

құрылым мен таным жүи есі де жоқ болады, басқаша аи тқанда,

олар биттермен өлшенетін деректер қорына сіңіп, жоғалып

кетеді.

1848 жылы шаруа қожалықтарындағы еңбек көзінен аи ырылған

миллиондаған адам ауыл-аи мақтарды тастап, қалаға қоныс

аударып, фабрикаларға жұмысқа тұрған. Сол кезде қалаға көшіп

келген адамның жынысын өзгертуі не көріпкелдік қасиетке ие

бола қалуы неғаи был еді. Тоқыма фабрикасына жұмысқа

орналасқан адамның өмір бои ғы кәсібі сол фабрикамен

баи ланысты болатын.

Ал 2048 жылға таман адам киберкеңістікке миграция жасау,

жыныстық даралықты өзгерту сияқты мәселелермен бетпе-бет

келуі, сондаи -ақ компьютерлік импланттар көмегімен сезіп-

түи сінудің жаңа түрлерін игеруі әбден мүмкін. 3D форматындағы

виртуалдық ои ын кеи іпкерлері үшін жаңа киім үлгілерін

жасаи тын мамандық иелері паи да болса, он жылдың ішінде

мұндаи маманның жұмысын жасанды интеллект атқара

алатындаи деңгеи ге жетіп, шығармашылық жұмыстың осы бір

түрін мүлде ығыстырып тастауы ықтимал. Сөи тіп, 25 жастағы

біреу жақынырақ танысқысы келетіндерге өзі туралы «жасым

жиырма бестегі гетеросексуал әи елмін, Лондонда тұрамын, сән

дүкенінде жұмыс істеи мін» деген онлаи н хабарлама жазып

қалдыруына болады. Ал жасы 35 толғанда, ол өзін «аи қын

жыныстық белгілерім жоқ, неокортикальді жүи ем көбінесе Жаңа

Ғарыш виртуалды әлемінде белсенділік танытуда, өмірлік

мұратым – ешбір модельер бармаған жерге бару» деп таныстыра

алады. Қырық беске толғанда өзгелермен танысып, кездесуге

бару, өзің туралы аи тып берудің түк қажеті болмаи ды.

Сыңарыңызды тиісті алгоритм тауып (не жасап) береді. Киім

үлгілерін жасау сияқты шығармашылық еңбекті енді алгоритмдер

атқарады; бұл алгоритмдердің өз жұмысын шебер орындаи тыны

сонша – бұрын қолыңыздан шыққан үздік туындылардың өзін

жұртқа көрсетуден ұялатын боласыз. Қырық беске толдым,

өмірімдегі аумалы-төкпелі кезең осымен аяқталды десеңіз –

қателесесіз, сіз көретін түбегеи лі өзгерістер әлі көп.

Шынымен осылаи болады деп ои лап қалмаңыз. Нақты қандаи

өзгеріс болатынын ешкім болжап бере алмаи ды. Қандаи сценарии

жазсақ та, ол шындықтан алшақ. ХХІІ ғасырдың орта шеніндегі

өмірді ғылыми фантастикадағыдаи болады деп суреттеп

беретіндерге сенбеңіз. Сол кезеңдегі өмірді ғылыми фантастикаға

самайтындай етіп сипаттап беретіндерге тіпті сенбеңіз. Нақты

ненің, қалаи өзгеретіні анық емес; әи теуір өзгеріс болатыны анық.

Өмірдің түбегеи лі өзгеріске ұшырап, тұрақтылықтың,

сабақтастықтың бұзылатынына даи ын болу қажет. Адам өмірі

атам заманнан бері өзара баи ланысты екі кезеңнен тұрады: оқып-

үи рену кезеңі мен жұмыс істеу кезеңі. Бірінші кезеңде ақпарат

жинап, дағдыларыңызды шыңдап, дүниетанымыңызды

қалыптастырасыз. Өзіңіздің кім екеніңізді аи қындаи сыз. Он бес

жасқа толған шақта күндізгі уақытты (мектепте емес) үи ішімен

бірге күріш егіп, атыз басында өткізген сіз, бірінші кезекте, күріш

өсірудің, оны қаладан келген саудагерлерге өткізудің, егістікті

күтудің қыр-сырын үи реніп жүрген болып саналасыз. Өмірдің

екінші кезеңінде бои ыңыздағы дағдылардың көмегімен дұрыс

жол таңдап, кәсіп қылып ақша табасыз, қоғамға үлес қосасыз.

Әрине, елуге келгенде де жаңа нәрсе үи ренуді доғармаи сыз, бірақ

мұның бәрі осы уақытқа деи ін жинаған біліміңіз бен меңгерген

дағдыларыңызды толықтырып, жетілдіріп қана қояды.

Өзгеріс қарқыны еселеп, орташа өмір ұзақтығының артуы

нәтижесінде ХХІ ғасырдың орта шенінде осындаи дәстүрлі өмір

моделі ескіріп, жарамсыз болып қалады. Бір кезеңнің келесіге

ұласып, сабақтаса өрбіген қазіргідеи өмір кезеңі болмаи ды. «Мен

кіммін?» – деген сұрақ бұрынғыдан да өзекті, күрделі сұраққа

аи налады

Мұндаи да адамның қатты күи зелетініне ешкім таң қалмас.

Себебі өзгеріс атаулы күи зеліссіз жүрмеи ді. Адамның жасы

ұлғаи ған саи ын өзгеруге құлықсыз болып қалады. Он бес жаста

өмір түгел өзгерістен тұратындаи көрінеді. Дене бітімі дамып,

ақылы толығып, өзгелермен қарым-қатынасы жаңа сипатқа ие

болған жасөспірім үшін өмір тоқтаусыз өзгеріп жатқан,

жаңалықтарға толы дүние сияқты. Бұл кезең ол үшін нағыз өзін-

өзі тану кезеңі; іштеи толқу, құштар болу қатар жүретін кезең.

Күллі дүние сізге құшақ жаи ып тұрғандаи .

Елуге толған шақта «дүниенің дәм-тұзын таттым, жасарымды

жасадым, асарымды асадым, енді өзгерістің керегі жоқ» деи сіз.

Ендігі керегі – тыныштық, тұрақтылық. Қазіргі жағдаи ым жақсы,

осындаи күнге жету үшін көп күш-жігер салдым, енді бәрін

қаи тадан бастағым келмеи ді деген ои ға тоқтаи сыз. Жиған-

тергеннің бәрін ысырып қои ып, жаңа бастамаға ден қою қиын-ақ.

Жаңа әлденені баи қап көруден, дағдыларыңызды жетілдіре

түсуден қашпаи сыз, әрине. Дегенмен елуге келген адам өміріне

түбегеи лі өзгеріс енгізуге даи ын емес.

Мұны неи рология көмегімен түсіндіріп беруге болады. Ересек

адамның миы жасөспірім миы сияқты икемді болмаи ды.

Неи рондар арасындағы баи ланысты, синапстер жұмысын қаи та

құру қиынның қиыны

. Дегенмен ХХІ ғасырда бұрынғыдаи

тұрақтылыққа ұмтылу бекер. Бір қалыпта тұрып қалсаңыз, көшке

ілесе алмаи сыз. Өмір ұзақтығының артатынын ескерсек, жер

қои науында жатқан паи далы қазбаға ұқсап, ондаған жыл бои ы

түк бітірмеи күн кешуіңіз мүмкін. Көштен қалмау үшін,

экономикалық, әлеуметтік тұрғыда белсенді болу үшін елуге

келген шақта да оқып-үи ренуден, өз-өзіңізді жетілдіруден, жаңа

дағдыларды игеруден жалықпау керек.

Уақыт өте келе, ешкімге ұқсамау, жұрттан өзгеше болу қалыпты

нәрсеге аи налып барады. Алған біліміңіз бен жинақтаған

тәжірибеңіз өмірде бұрынғыдаи сенімді нұсқау болудан қалады.

Жекелеген адамдар, жалпы адам баласы бұрын-соңды ешкім

бетпе-бет келмеген құбылыстарға, жаңалықтарға тап болады,

мысалы: супер ақылды машиналар мен компьютерлер,

биоинженерлер құрастырып шыққан адам денесі, эмоцияларды

дәл бере алатын алгоритмдер, адам қолдан жасаған табиғи

апаттар. Болашақта әр он жыл саи ын жаңа кәсіп меңгеріп отыру

қажет болуы мүмкін. Сонда мүлде күтпеген жаи тқа тап болғанда

не істемек керек? Келіп жатқан ақпараттың көп болғаны сонша –

оны қабылдап, талдап ои түюге шамаңыз жетпесе не істеу қажет?

«Түк түсінсем бұи ырмасын, не болып жатыр өзі?» деген сөз

адамның үи реншікті реакциясына аи налатын әлемде қалаи өмір

сүреміз?

Мұндаи әлемде аман қалып, өмірдің қызығын көру үшін ақыл

икемділігі мен сабыр қажет. Білгеніңізге иек арта бермеуге,

білмегеніңізді танып-білуге машықтаныңыз. Өкінішке қараи ,

балаларға психологиялық тепе-теңдігін сақтаи отырып

білмеи тінін іздеп-табуды үи рету оңаи шаруа емес. Оған қарағанда,

балаға физикалық теңдеуді шешуді үи рету не Бірінші

дүниежүзілік соғыстың қалаи басталғанын түсіндіріп беру

әлдеқаи да оңаи . Кітап оқып, дәріс тыңдаумен жүрген адам өмірге

икемді бола алмаи ды. Ескі білім беру жүи есінен сусындаған

оқытушыларда да икемділік жетіспеи ді. Сондықтан ХХІ ғасырда

өмір сүру үшін қажетті дағдылар мен қасиеттер мұғалімнің де

бои ынан табыла бермеи ді.

Индустриялық революция заманынан мұраға қалған білім

жүи есі кәсіпорын конвеи ері сияқты: қала орталығында бетоннан

тұрғызылған үлкен ғимарат бар; іші бір-біріне ұқсас бөлмелерге

бөлінген, әр бөлмеге қатар-қатар парта мен орындықтар

қои ылған. Қоңырау соққанда, өзіңізбен қатар отыз баламен бірге

сол бөлмелердің біріне кіресіз. Сағат саи ын ауысып, ересектер

келіп дәріс оқиды. Біреуі жердің пішіні, басқасы адамзат тарихы,

үшіншісі адам денесі туралы аи тады. Осы үшін оларға үкімет ақша

төлеи ді. Білім берудің бұл үлгісі,

бұрынғы жетістіктеріне қарамастан, дәрменсіз болып қалғанын

ешкім дауламас. Алаи да біз осы жүи ені алмастыратын жаңа жүи е

ои лап таппадық. Жаңа жүи е деп отырғанымыз – Калифорния

штатының ауқаттылар тұратын аудандарында ғана емес,

Мексиканың ауылды жерлерінде де енгізуге болатын икемді білім

беру жүи есі.

     

Сонымен, Мексика, Үндістан не АҚШ-тың Алабама штатындағы

ескірген бір мектепте оқып жүрген жасөспірімге аи татын

ақылым: үлкендерге көп сенім артпа. Иә, үлкендер саған

жақсылық тілеи ді, дегенмен олар бұл әлемді түсінбеи ді. Бұрын

үлкендерге еш алаңдамаи -ақ еруге болатын, өи ткені олар әлемді

жақсы білетін, ол кездегі өзгерістердің өзі баяу жүретін. ХХІ

ғасырда бұлаи болмаи ды. Өзгерістер қарқыны үдеи түскен

заманда үлкендердің аи тқанын сөзсіз қабылдауға болмаи ды:

естігеніңіздің ескіден келе жатқан даналық немесе ескішілдіктің

нышанына аи налған наным екенін анық ажырату қиынға соғады.

Сонда неге сенуге болады? Технологияларға ма?

Технологияларға толық жүгінудің паи дасынан зардабы көп.

Өмірін технологияларға бағындырған адам – сол

технологиялардың тұтқынына аи налады. Мыңдаған жыл бұрын

адам ауыл шаруашылығын ои лап тапты, алаи да бұл

технологияның қызығын жұмысқа қабілетті халықтың басым

бөлігін құлдыққа салған шағын элита өкілдері ғана көрді.

Қалғандары күн атқаннан кеш батқанға деи ін бел жазбаи аптап

ыстықта арамшөп жұлып, су тасып, егін жинап еңбек етті. Сіз де

сондаи қара жұмысқа жегілгендердің бірі болып қалуыңыз

мүмкін.

Технологияны адамның жауы деп тұрғаным жоқ. Өмірде

таңдаған жолыңыз аи қын болса, технологиялардың сізге көмегі

тиеді. Әи тпесе мақсат-мұраттарыңызды сіз үшін технология

аи қындап, өміріңізді өз бақылауына алады. Технология адамды

әлдеқаи да жақсы танып, түсініп үи ренгенде, ол сізге емес, сіз оған

қызмет ететіндеи күи ге түсуіңіз ықтимал. Көшеден

смартфондарына қадалып қалған зомбилерді көрген шығарсыз?

Аи тыңызшы, солар қолындағы құрылғысына ие

болған адамға ұқсаи ма? Әлде, керісінше, технология оларды өзіне

иемденіп алған сияқты ма?

Әлде өзіңізге ғана сенгеніңіз дұрыс па? «Сезам кшесі» (Sesame

Street) бағдарламасы мен Disney студиясының ескі

мультфильмдерінің кеи іпкерлері бұл сұраққа «иә» деп жауап

беретін еді. Алаи да шын өмірде олар аи тқандаи болмаи ды. Бұған

Disney компаниясының да көзі жеткен сияқты. Адамның көбі

Inside Out атты анимациялық фильмнің кеи іпкері Раи ли Андерсен

сияқты өзін толық танып-біле қои маған. Ал өзін-өзі тануға

ұмтылған адам сырттаи арбап ықпал етудің құрбанына оп-оңаи

аи налады. Кеудеңізге ұялаған ішкі дауысқа ешқашан ермеңіз; ол

дауыс – биохимиялық факторларды былаи қои ғанда, мемлекеттік

үгіт-насихат, идеологиялық алдап-арбау, коммерциялық жарнама

ықпалынан туған дауыс.

Биотехнология және машиналық оқыту салалары жетілген

саи ын, адамның эмоциялары мен қалауын бақылап, басқару

жеңілдеи түседі. Осы ретте тек «өзіңді ғана тыңда» деген

қағиданы ұстанудан зиян шегу ықтималдығы арта түседі. Coca-

Cola, Amazon, Baidu сияқты компаниялар немесе мемлекеттік

органдар адамның көңіліне, ои -тұжырым жасау қабілетіне өз

паи дасына саи ықпал ете алатындаи дәрежеге жеткенде, іс-

әрекетіңізге кім жауап береді, көзқарасыңызды кім аи қындаи ды?

Өзіңіз бе, әлде аталған ұи ымдардың маркетинг жөніндегі

мамандары ма?

Осы бір түи ткілді шешу жолында сізге операциялық жүи еңізбен

жан-жақты танысу (өзіңіздің кім екеніңізді және өмірлік

мұратыңызды білу) үшін көп еңбектену қажет. Адамға осындаи

кеңесті бірінші болып беріп отырған мен емес. Ерте дәуір

ои шылдары мен паи ғамбарлар адамды өзін-өзі тануға үндеген.

Бұл кеңес ХХІ ғасырда өзектілігін жоғалтқан жоқ, керісінше, қазір

бұрынғыдан да өзекті, өи ткені Лао-цзы мен Сократ заманына

қарағанда, бүгін сіздің бәсекелестеріңіз көп. Coca-Cola, Amazon,

Baidu сияқты компаниялар мен мемлекеттік органдар сізге

хакерлік шабуыл жасау жолында бір-бірімен жарысуда.

Смартфоныңызға, компьютеріңізге, банктегі есепшотыңызға емес,

сіздің өзіңізге әрі органикалық операциялық жүи еңізге хакерлік

шабуыл жасауға әрекеттеніп, бақталасуда. Қазір хакерлер

компьютерлерге бұзып кіретін заман емес, шын мәнінде, қазір

адамға хакерлік шабуыл жасаи тын заман.

Дәл қазір алгоритмдер әр қадамыңызды аңдып, бақылап отыр.

Олар қаи да барғаныңызды, не сатып алғаныңызды, кімге

жолыққаныңызды көріп жүр. Көп ұзамаи олар не істеп, не

қои ғаныңызды ғана емес, тыныс алуыңызды да, жүрек

соғысыңызды да қадағалаи тын болады. Сіз туралы әлдеқаи да көп

ақпарат жинау үшін алгоритмдер Big Data мен машиналық оқыту

әдістерін қолданады. Сөи тіп, бұл алгоритмдер сізді әбден жақсы

танып-білген кезде, сізді бақылап басқара алатын болады. Сіз бұл

үрдіске шек қоя алмаи , шарасыз қаласыз; Нео сияқты матрицада

өмір сүресіз немесе «Труман шоуындаыдай» миллиондаған адам

көретін телевизиялық қои ылымның кеи іпкеріне аи наласыз.

Саи ып келгенде, бұл қарапаи ым эмпирикалық мәселе: өзіңізге

қарағанда сіз туралы әлдеқаи да көп білетін алгоритмдер,

ақырында, сізді өз ырқына бағындырады.

Әрине, алгоритмге мои ынсұнып, оған өз атынан, жалпы әлем

атынан шешім шығару өкілеттігін қуана-қуана табыстаи тындар

да табылар. Сондаи адамдардың бірі болсаңыз, ертеңгі күнге

уаи ымдамаңыз. Алгоритмдерге сенім артып, алаңсыз өмір сүре

берсеңіз болады. Ал енді өз өміріме, болашағыма ие боламын

десеңіз, сізді бақылауға ұмтылатын алгоритмдерден, Amazon-нан,

үкіметтен де шапшаңырақ қимылдап, өз-өзіңізді олардан бұрын

танып-білгеніңіз абзал. Озып шығамын десеңіз, өзіңізбен бірге

артық жүк алмаңыз. Жалған түсініктердің бәрін тастап, жолға

ауыр салмақтан арылып шыққаныңыз дұрыс.

     

   Аудар ан  





Өмірдің мəні

Өмір – біреудің ойдан шығарған əңгімесі емес

Мен кіммін? Өмірге не үшін келдім? Өмірдің мәні не? Бұл

сұрақтар адам баласын әлімсақтан бері мазалап келеді. Біздің

білетініміз бен білмеи тініміз құбылып, өзгеріп тұратындықтан, әр

ұрпақтың бұларға беретін өз жауабы болуы керек. Осы уақытқа

деи ін ғылым, құдаи , саясат пен дін туралы жинақтаған білім

қорына сүи еніп, бүгінгі таңда осы сұрақтарға қандаи жауап

бергеніміз дұрыс болар еді?

Өзгелер бізден қандаи жауап күтеді? Әдетте адам өмірдің мәні

туралы сұраққа әңгімелеп жауап бергенді қалаи ды. Homo sapiens –

әңгімеге әуес жануар, оның ои лау жүи есі сандар мен графиктерге

емес, әңгімелерге құрылған; оның түсінігіндегі ғалам – өмірлік

тартысты суреттеи тін, қаһармандар мен жауыздар сияқты

кеи іпкерлері бар, адам басына бұлт үи іріліп, аяғы жақсылықпен

бітетін оқиғалар желісінен тұратын аңыз әңгіме іспеттес. Өмірдің

мәнін іздеген адам аи нала қоршаған дүниені сахналанып жатқан

жаһандық драмаға теңеп, ондағы өзінің рөлі туралы естігісі

келеді. Өзінің осындаи үлкен бір қои ылым қатысушысы екенін

аңғарған адам, бұл жалғанда не істеу керек екенін түсінгендеи

болады.

Өз орнын табуға ұмтылған миллиондаған жанға бірнеше мың

жыл бои ы аи тылып келген осындаи жалпыға мәлім бір аңыз

әңгімеге сенсек, жер бетіндегі тіршілік атаулы мәңгі жүретін

жаратылыс цикліне бағынған. Әр тіршілік иесінің осы циклде

атқаратын қызметі бар. Өмірдің мәнін түсіну үшін адам өзінің

қандаи қызмет атқару керек екенін түсінуі қажет; жақсы адам

болу үшін сол қызметті ои дағыдаи атқарып шығу керек.

«Бхагаватгита» атты үнді эпосында сұрапыл азамат соғысы

кезінде ержүрек жауынгер, ханзада Арджунаның жау әскері

қатарында достары мен ағаи ынын көріп, абдырап, күмәнға

берілген сәті суреттелген. Ханзада «жақсылық пен жамандықтың

аражігін қалаи ажыратуға болады, адам өмірге не үшін келеді»

деген сұраққа ои жүгіртеді. Кришна құдаи ы оған жеті ғаламды

қамтыған циклде әрбір тірі жанның маңдаи ына жазылған

«дхармасы», яғни өз жолы, атқаруға тиіс парызы бар екенін

түсіндіреді. Дхармасын білген адам тар жол, таи ғақ кешулерден

өтетініне қарамастан, бои ындағы күдіктен арылады, жаны жаи

табады. Дхармасынан бас тартып, өзге біреудің жолын қуған (не

мүлде жол таңдамаған) адам ғаламдық тепе-теңдікті бұзады,

мұндаи адам жаны аласұрып, тыныштық таппаи қиналады. Нақты

қандаи жолға түскені маңызды емес, ең бастысы – сол жолдан

таи мау. Тағдырына мои ынсұнбаи , өмірлік жолынан адасқан

ханзадаға қарағанда, кір жуып нан тауып жүрген, тағдырына

өкпесі жоқ әи ел жақсы. Өмірдің мәні осы екен ғои деген ои ға

бекіген Арджуна зіні жауынгер ретіндегі дхармасына адал

болуды ұи ғарады. Сөи тіп, достары мен ағаи ындарын өлтіріп,

әскерін жеңіске жетелеген қолбасшы Арджуна индуистердің ең

сүи ікті қаһармандарының біріне аи налады.

Disney студиясының 1994 жылғы «Арыстан патша»

мультфильмі жоғарыда аталған көне үнді жырынан алынған

сюжетті жаңа заман көрермендеріне түсінікті болатындаи етіп

жеткізеді. Мұндағы Арджуна образын арыстанның аланы – Симба

сомдаған. Өмірдің мәнін білгісі келген Симбаға әкесі – арыстан

патшасы Муфаса Өмір шеңбері туралы аи тып береді. Африка

саваннасын мекендеген бөкен шөппен қоректенеді, бөкеннің өзі

арыстанға жем болады, ал арыстан өлгенде, оның денесі шіріп,

шөп өсетін жерді құнарландырады. Өмір осылаи ұрпақтан-

ұрпаққа жалғасып аи налатын шеңбер сияқты, онда әр жануардың

өзіне тиесілі рөлі бар. Тіршілік атаулының бәрі өзара баи ланысты,

бір-біріне тәуелді; біреуі өз қызметін атқармаса, Өмір шеңбері

бұзылады. Муфаса өзі өлгеннен кеи ін күллі саваннаның әміршісі

болу, жануарлар әлеміндегі тәртіпті сақтау Симбаға бұи ырғанын

аи тады.

Ызғар Муфасаны өлтірген соң, мұндаи сұмдыққа Симба өзін

кінәлап, аң патшасының мұрагері болғысы келмеи , праи дты

тастап, шөлге қашып кетеді. Тағдыр оны өзі сияқты жерден безген

сурикат пен қабанға жолықтырады, сөи тіп, бұл үшеуі бірнеше

жыл мамыражаи күн кешеді. Олар осы кезеңде «акуна матата»

(«еш алаңдама») деген өлең сөздерін өздеріне өмірлік ұран етіп

алады.

Дегенмен Симба өз дхармасынан қашып құтыла алмаи ды.

Ержеткен шағында ол өзінің кім екенін, қандаи өмірлік жол

таңдау керек екенін білгісі келеді. Фильмнің шешуші сюжеттік

сәтінде Симбаға Муфасаның рухы келіп, оған Өмір шеңберін

бұзбауды, патшаның ұрпағы екенін ұмытпауды нұсқаи ды. Өзі

жоқта Ызғардың патша тағын тартып алып, өктемдік етуі

салдарынан праи дқа қарасты жерлерде алауыздық пен аштық

жаи лағанын естіген Симба, ақыры, өзінің кім екенін және не істеу

керек екенін аңғарады. Ол праи дқа қаи та оралып, ағасын өлтіріп,

арыстан патшасы болады. Саваннада бұрынғыдаи тыныштық пен

тоқшылық орнаи ды. Фильм соңында кеудесін мақтаныш кернеген

Симба жануарларға өзінің дүниеге келген мұрагерін көрсетеді,

бұл – өмірдің жалғасуы мен ұрпақ сабақтастығының аи ғағы.

Өмір шеңберін қаи таланып отыратын қои ылым, жаһандық

драма деп елестетуге болады. Арыстанның атам заманнан бері

бөкен аулап жеи тінін, ал жауынгерлердің шаи қасқа түсетінін,

осындаи өмір тәртібі бұзылмаи тынын Симба да, Арджуна да

білген. Әңгімеге арқау болған үрдістер, оқиғалар өмірде

қаи таланып отырса, аңыз әңгіме әлдеқаи да сенімді естіледі –

тіршіліктің қалыпты дамуы осындаи болады деген тұжырым

қалыптасады. Арджуна жауынгер болудан, ал Симба тақтан бас

тартса, бұл екеуі табиғат заңдарын бұзғаны.

Осы болсын, басқа болсын Өмір шеңбері туралы әңгімеге

сенемін делік, олаи болса пешенеме жазылған өмірлік парызым,

нағыз даралық ерекшелігім анық. Анық болса да, оны аңғармаи не

күдіктеніп жүруім мүмкін. Сөи тіп, күндердің күнінде көзім

ашылып, ғаламдық драмадағы өзіме тиесілі рөлдің қандаи екенін

түсінуім ықтимал. Өмір жолымның ауырлығына қарамастан,

бои ымдағы күдік сеи іледі, болашаққа үмітпен қараи мын.

Басқа діндер мен идеологияларға саи баяндалатын ғаламдық

драма тура сызық бои ымен өрбиді: оның жалпыға мәлім бастапқы

кезеңі, ортасы және соңы бар. Мысалы, исламда Алланың он сегіз

мың ғаламды жаратып, болмыс заңдылықтарын орнатқаны

аи тылады. Ол заңдылықтар Алла түсірген Құранда жинақталып

жазылған. Өкінішке қараи , қараңғылық пен күнәға батқан

адамдар Алла әміріне қарсы шығып, оның заңдарын бұзуға не

жасырып қоюға әрекеттенді. Сондықтан ізгілік жолындағы хақ

мұсылмандарға осы заңдарды сақтап, олар туралы білім тарату

шарт. Қиямет күні Алла тағала әр адамнан есеп алады. Иман

келтiрiп, түзу iс жасағандар жаннатқа кіреді, ал залымдар тозақ

отына түсіп, онда мәңгі қалады.

Осы бір әсерлі хикаяға сәи кес, менің бұл өмірде кішкентаи болса

да маңызды рөлім бар: Алланың бұи рығын орындау, оның

заңдары туралы білім тарату, Алланың әміріне күмән келтірмеу.

Аллаға табынған мұсылмандар аи татын хикаяға сенсем, бес уақыт

намаз оқудан, қаи ыр жасап, жаңа мешіт тұрғызуға жәрдемдесуден,

дін жолынан таи ғандар мен дінсіздерге қарсы күресуден өмірдің

мәнін табамын. Тіпті қол жуу, су ішу, жыныстық қатынасқа түсу

сияқты күнделікті іс-әрекеттің де ғаламдық үи лесім тұрғысынан

алып қарағанда өзіндік мәні бар.

Мұндаи баяндау мәнері ұлтшылдыққа да тән. Мысалы, сионизм

тарихының бастапқы кезеңі, Библияда жазылғандаи , евреи

халқының басынан өткен оқиғалары мен жетістіктерін қамтиды.

Кеи ін олардың екі мың жыл бои ы қуғын-сүргін көргені аи тылады.

Оқиғалардың шарықтау шегі евреи лердің Холокост қасіретін

бастан кешуімен, кеи ін Израиль мемлекетін құруымен

баи ланысты. Ендігі кезеңде Израиль беи бітшілік пен өркендеу

жолына түсіп, өзге елдер өзіне моральдық және рухани үлгі

тұтатындаи мемлекет болуды көздеи ді. Сионизмді

дәріптеи тіндердің аи татын әңгімесіне сенетін болсам, менің

өмірлік мұратым – евреи халқының мүддесін ілгерілету, иврит

тілінің тазалығын сақтау,

евреи лер аи ырылып қалған жерлерді қаи тару үшін күресу,

ұлтжанды ұрпақты дүниеге әкеліп тәрбиелеу.

Мұнда да дағдылы нәрселердің өзіндік бір мәні бар. Тәуелсіздік

күні израильдік мектеп оқушыларының бірігіп ән салуы әдетке

аи налған. Сондағы аи тылатын танымал евреи әні әр азаматтың

отан үшін еңбек етуін насихаттаи ды. Бір бала: «Мен Израиль

жерінде үи салдым», – деп бастаи ды. Оны екінші бала: «Мен

Израиль жерінде ағаш ектім», – деп қостаи ды. Ал үшіншісі: «Мен

Израиль жерінде өлең жаздым», – деи ді. Осындаи өлең шумақтары

жалғаса береді, соңында балалар: «Міне, енді Израиль жерінде

үи іміз, ағашымыз, өлеңіміз (және тағы сол сияқты) бар», – деп

хормен ән салады.

Коммунизмді дәріптеи тіндер де осыған ұқсас әңгіме аи тады,

бірақ олар қандаи да бір ұлтқа емес, тапқа басым назар аударады.

«Коммунистік партия манифесі» мынадаи мәлімдемеден

басталады

Бүкіл өткен қоғам тарихы – таптар күресінің тарихы. Ерікті

мен құл, патриции мен плебеи , феодал мен крепостнои , цех

шебері мен оның жәрдемшісі, қысқасынан аи тқанда – езуші

мен езілуші – бірімен-бірі ылғи жауласып, бірде жасырын, бірде

ашық түрде үздіксіз күресіп келді, бұл күрес әр рет бүкіл қоғам

тұрмысын революция негізінде қаи та құрумен, я тартысушы

екі таптың бірдеи құруымен тынып отырған

Бұдан кеи ін манифесте буржуазия заманында бүкіл қоғам екі

үлкен дұшпан лагерьге, біріне-бірі қарама-қарсы тұрған екі үлкен

тапқа – буржуазия мен пролетариатқа бөліне береді делінген

Олардың арасындағы күресте пролетариат жеңіп шығады, бұл

кезеңді «тарихтың ақыры» деи ді; жерде коммунистік жұмақ

орнап, ешкімнің жекеменшігі болмаи ды, бәрі еркін әрі бақытты

өмір сүретін заман келеді.

Коммунистер сенетін бұл әңгімеге мен де сенсем, әлемдік

революцияның жеңіске жететін күнін жақындатуды өзіме мұрат

санап, ортақ іске өз үлесімді қосу үшін қанаушы тапты

әшкерелеи тін памфлеттер жазып, халықтың таптық сана-сезімін

оятуым керек, ереуілдер мен

шерулер ұи ымдастыруым, бәлкім, тои ымсыз капиталистерге

қастандық жасауым не олардың жандаи шаптарымен күресуім

қажет деген қорытындыға келер едім. Мұндаи да ұсақ-түи ек дүние

жоқ, Бангладештегі тоқымашылар еңбегін қанаи тын тауар

белгісіне бои кот жариялау немесе Рождествоға арнап жаи ылған

дастарқан басында қаи ын атаңызды қомағаи капиталист деп

керісу сөкет емес.

Қарап тұрсаң, «Мен кіммін?, Өмірге не үшін келдім?» – деген

сұрақтарға жауап беретін әңгімелерде уақыт пен кеңістік

ауқымына мүлде мән берілмеи ді. Симба туралы хикаядағы Өмір

шеңбері мәңгілік сипатқа ие көрінеді: ондағы жекелеген тіршілік

иесі – тұтас ғаламның бір бөлігі. Бұған қарағанда, ұлтшылдар мен

қандаи да бір таи па өкілдері арасында тараған мифтердің ауқымы

әлдеқаи да тар болады. Сионизм жерді мекендеген адамдардың

бәрінің емес, олардың 0,2 паи ызының ғана, яғни жер бетінің 0,005

паи ыз аумағын алып жатқан адамдар тобының ғана, бүкіл

адамзат тарихы тұрғысынан алып қарағанда бір қысқа кезең

барысында бастан кешкенін киелі сипатқа ие деп таниды.

Сионизм тарихы қытаи империяларын, Жаңа Гвинеяны

мекендеген таи паларды, Андромеда галактикасын, Мұса

паи ғамбар дүниеге келгенге деи інгі адамзат тарихын, мысалы,

Ибраһим паи ғамбардың өмірін, адамтәрізді маи мылдардың

эволюциясын елеусіз қалдырғандаи .

Осындаи сыңаржақ көзқарастың салдары ауыр болуы мүмкін.

Мәселен, израильдіктер мен палестиналықтардың беи біт келісім

жасасуына кедергі болып тұрған негізгі жаи ттардың бірі –

израильдіктердің Иерусалим қаласын бөлуден бас тартуы. Олар

бұл қаланы «евреи халқының мәңгі астанасы» деп санаи ды;

жалпы, адамның мәңгі құндылыққа қатысты мәселеде ымыраға

келе қоюы екіталаи

. Осындаи мәңгілік жолында бірнеше

адамның өмірі қиылса не болыпты? Мұндаи ұстаным, әрине,

қисынсыз. Әрбірден соң, мәңгілік деп тұрғанымыз кемінде

13,8 миллиард жылға тең (бұл біздің ғаламның жасы). Жер шары

шамамен 4,5 миллиард жыл бұрын қалыптасқан, ал адамның

паи да болғанына кемінде 2 миллион жыл толды. Иерусалим

қаласының іргетасы небары 5000 жыл бұрын қаланған, оны өз

жерім деп жүрген евреи лердің шыққанына көп болса 3000 жыл.

Мұны мәңгілік деуге келмес.

Болашақ туралы болжамдарға келсек, физиктердің аи туынша,

шамамен 7,5 миллиард жылдан кеи ін Күн зораи ып, Жерді жұтып

жібереді,

ал біздің ғалам кемінде тағы 13 миллиард жыл өмір сүреді екен

Евреи лердің, Израиль мемлекеті мен Иерусалимнің 13 миллиард

жылды былаи қои ғанда, 13 000 жыл өткеннен кеи ін де

болатынына сенімдісіз бе? Сионизмді аи татын болсақ, оның

келешек көкжиегі азар болса бірнеше ғасырдан аспаи ды. Сонда да

израильдіктердің көбі бұған қаи ран қалып, мұндаи мерзімді

«мәңгілікке» балаи ды. Бұл опасыз дүниеде адам «мәңгі қаланы»

қорғау жолында құрбандыққа баруға даи ын сияқты; соған

қарағанда, ол көз көріп тұрған бірнеше қонысты қорғау үшін

құрбандық ете қои мас.

Жеткіншек кезімде мен де ұлтшылдардың «үлкен іс тындыруға

атсалысасың» деген үндеуіне еліккенмін. Елім үшін жанымды

қисам, ел есінде мәңгі қаламын деп сенетінмін. Сол кезде «ел

есінде мәңгі сақталу» дегеннің нені білдіретінін түсінбедім.

Соғыста қаза болған Израиль жауынгерлері мен террор

құрбандарын еске алуға арналған бір рәсім әлі жадымда. Ол кезде

шамамен 13–14 жастамын. АҚШ-та Еске алу күні дүкендерде

жаппаи сатылым ұи ымдастырады, ал Израильде мұндаи күн

ұлттық аза тұту күні деп атап өтіледі. Қаза тапқандарды еске

түсіру рәсімі барлық мектептерде өтеді. Оқушылар ақ киім киіп,

ән салып, өлең аи тады, гүл шоқтарын қои ып, ту көтереді. Өз

мектебімдегі осындаи рәсімге қатысып тұрғанда, маған кенет

«ержетсем, мен де отан үшін отқа түсемін» деген ои келді. Израиль

үшін ерлікпен қаза тапқан қаһарман болсам, мені де балалар өлең

оқып, ту көтеріп еске алады деп ои лаи тынмын.

Бір кезде «сонда қалаи , мен өлсем, мына балалардың маған

арнап өлең оқитынын қалаи білемін?» деген де ои келді. Өлсем не

болатын еді? Өзімнің әскерилер жерленген зиратта жатқанымды

көзге елестеттім: молама ақ құлпытас қои ылған екен, астында

қабірде жатқан маған жер үстінде балалардың өлең аи тып тұрған

үні естіледі. Бірақ о дүниелік болған мен оны қалаи естимін?

Өлгендердің бір нәрсе естіп, түсініп, сезуге қабілеті бар деп кім

аи тты?

Ол ол ма, 13 жасымда мен ғаламның кемінде екі миллиард жаста

екенін, оның тағы бірнеше миллиард жыл өмір сүретінін

білгенмін. Израильдің де ғұмыры соншалық ұзаққа барады деп

үміттенсем болар ма еді? Екі жүз миллион жылдан кеи ін Homo

sapiens-тің ұрпақтары ақ киім киіп, маған бағыштап өлең аи тар ма

екен? Менің күмәнданғаным бекер емес. Бұл жерде бір гәп бар.

Палестиналық болсаңыз, сіздің де жетісер жаи ыңыз жоқ. Екі жүз

миллион жылдан соң, палестиналықтардың да болуы екіталаи . Ол

кезде жалпы жер бетінде сүтқоректілер мүлде қалмаи тын шығар.

Өзге ұлттық қозғалыс өкілдерінің де өрісі тар болады. Мысалы,

серб ұлтшылдары жердің Юра кезеңіндегі даму ерекшеліктеріне

мән бермеи ді, ал Корея ұлтшылдары тек Кореи түбегін ғана

ғаламның маңызды бөлігі деп біледі.

Әрине, мәңгі Өмір шеңберіне сенетін Симба да арыстанның,

бөкеннің, тіпті шөбі көк маи са жердің мәңгілік болмаи тыны

туралы мүлде ои ланбаи ды. Сүтқоректілер эволюциясы

басталғанға деи ін ғалам қандаи болған, адам арыстанның бәрін

атып, жаи ылым жерлерге асфальт пен бетон төсеп тастаған кезде

Африка саваннасының тағдыры не болмақ деген сұрақ оны

қызықтырмаи ды. Тіршілік аумағының осылаи өзгеретінін білген

Симбаның өмірі сонда мәнсіз болмақ па?

Жалпы, ои дағы сұрақтарға толық жауап беретін аңыз әңгіме

жоқтың қасы. Дегенмен бұл жаи т өмірдің мәнін, өзімнің кім

екенімді түсіну үшін кедергі бола алмаи ды. Осындаи да қажет

әңгімеге қои ылатын екі-ақ шарт бар. Біріншіден, ол әңгімеде

менің қандаи рөл ои наи тыным аи тылуы тиіс. Жаңа Гвинеялық

таи па мүшесіне өзі, өз қауымы туралы баяндаи тын әңгіме керек;

Сербия не Корея ұлтшылдарына арналған әңгімеге ол сене

қои мас. Адам да кино жұлдызы сияқты – ол өзіне қомақты рөл

берілген сценарии ді ғана ұнатады.

Екіншіден, көңілге қонымды әңгімедегі уақыт пен кеңістік

ауқымы мәңгілік болмаса да болады, алаи да ол менің ои -өрісімнен

кең болуы қажет. Мен жеке басымды өзімнен жоғары тұрған

тәртіптің, өзімнен үлкен бір дүниенің құрамдас бөлігі деп сезінуім

керек. Сонда: «Бұл үлкен дүниенің өзі не үшін қажет?» – деген

сұрақ туындауы ықтимал. Өмірлік мұратым – пролетариатқа

болысу не поляк халқына жәрдем беру делік, олаи болса сол

пролетариат не үшін қажет, поляк халқы ше? Әлемді алып піл

арқалап тұр дегенге сенген адам туралы әңгіме естеріңізде болар.

Сол адамнан «пілдің өзі ненің үстінде тұр» деп сұрағанда, пілдің

өзінен де үлкен тасбақаның арқасында тұрғанын аи тады. «Ал

тасбақа ше?» деген сұраққа, ол тасбақа өзінен үлкен тағы бір

тасбақаның үстінде тұрғанын, оны да тасбақа көтеріп тұрғанын –

осылаи кете беретінін аи тады.

Адам сенетін әңгімелердің көбі немен аяқталатыны белгісіз.

Олардан түпкі мән-мағына іздеп табуға тырысу бекер, мұндаи

аңыздар адам көңілін табуға арналған. Мысалы, әлемді алып піл

арқалап тұрғанына өзгелерді сендіремін десеңіз, әлгі піл құлағын

қозғалтқанда дауыл соғады, ал ызаланып қалтырағанда жер

сілкінеді деп аи тсаңыз болады. Аи тқаныңызға нанған жұрт пілдің

өзі ненің үстінде тұр деп сұрамауы да мүмкін. Сол сияқты,

ұлтшылдық идеологиясы да қаһармандық дастандарға, халықтың

көрген нәубетін әсерлі етіп суреттеи тін әңгімелерге жүгінеді.

Біздің осындаи ұлттық эпосқа елігіп, берілгеніміз сонша – әлемде

болып жатқан әр оқиғаға «біздің халыққа оның қандаи ықпалы

бар?» деген ұстаныммен қараи мыз. Өзімізді осылаи ша

«басқалардан неге артық көреді екенбіз» деген сұраққа жауап

іздеу ои ымызға да келмеи ді.

Қандаи да бір әңгімеге ерген адам, сол әңгімеде қамтылмаған

басқа жаи ттарға беи жаи қараи ды. Коммунизм идеясына адал

азаматтар революцияның бастапқы кезеңінде «социал-

демократтармен одақтасуға бола ма, әлде болмаи ма» деген сұрақ

төңірегінде ұзақ уақыт бои ы тынбаи пікір таластыра алады.

Алаи да олардың жер шарын мекендеген сүтқоректілер

эволюциясындағы пролетариаттың рөлі, ғарыш кеңістігінде өзге

органикалық тіршілік иелерінің болу мүмкіндігі туралы ои

қозғаи тын кездері сирек. Олар мұндаи сұрақтарға бас қатырып

босқа уақыт жұмсауды контрреволюциялық тірлік деп біледі.

Жұртты еліктіретін аңыз әңгімелердің бәрі уақыт пен кеңістікті

түгел қамтымаи ды. Әлдеқаи да сәтті шыққан әңгімелердің

ауқымы әдетте соншалық үлкен де болмаи ды. Әрбірден соң,

әңгіменің ауқымы маңызды емес, әңгіме желісі адамның ои

көкжиегінен кең болса жеткілікті. Мың жылдық тарихы бар халық

үшін немесе жасы миллиард жылдан асатын Құдаи үшін өзгелерді

қырып-жоюға даи ын тұратын фанатиктер табылар. Үлкен

сандарды естіген адам шатаса бастаи ды, сондықтан да оның

көңілін тауып, қаи ран қалдыру қиын емес.

Ғалам туралы жиған-терген білім тұрғанда, ақылы түзу адамның

ғалам мен адамзат туралы ақиқатты Израиль тарихынан,

Германия не Ресеи ұлтшылдарының әңгімелерінен, жалпы

ұлтшылдық идеологиядан іздеп табамын деуі қисынсыз. Уақыт

пен кеңістік ауқымына мән бермеи тін, Үлкен жарылысты,

кванттық физика мен тіршілік эволюциясын елемеи тін әңгіме

ішінара шындықты баяндаса да, оған сөзсіз сенуге болмаи ды.

Десек те осы кеңеске құлақ асатын адам аз-ақ.

Шын мәнінде, миллиондаған адам бағзы заманнан бері өзін

қандаи да бір ұлтқа немесе идеологиялық қозғалысқа жатқызуды

қажет деп санамаған. Мұндаи адамдар «өлсем, атым өшпесін;

ұрпақтарға мұра қалдыраи ын» деген ұстанымды басшылыққа

алған. «Мұра» дегені материалдық дүние емес, адамның жаны,

басқаша аи тқанда, бірегеи даралық қасиеттері. Өліммен ештеңе

тоқтамаи ды, өи ткені адам келесі өмірде басқа бір кеи іпте

жаралуы мүмкін. Өлім – кітаптың екі тарауын баи ланыстырып

тұрған оқиғалар желісі сияқты, бір тарау біткенде келесі тарау

басталады. Қандаи да бір теологиялық тұжырымдарға

негізделмеген осындаи теорияға біраз адам сенеді. Олар жан-

жақты ои ластырылып құрылған догмаларды қажет етпеи ді;

оларды «болмыс көкжиегі өліммен шектелмеи ді» деген үміт

жетелеи ді.

Мәңгі жалғасатын өмір туралы бұл теория тартымды-ақ, алаи да

оның екі кемшілігі бар. Біріншіден, өмірім өлімнен кеи ін де

жалғасады дегенде өміріңіз әлдеқаи да мәнді бола қалмаи ды. Тек

басқа аңыз әңгімелерге қарағанда, сіздікі ұзағырақ жалғасатын

әңгіме болмақ. Мәңгі жалғасатын туу мен өлім циклі туралы

тұжырымды қолдаи тын діндер – индуизм мен буддизм осы бір

циклге бағынған өмірдің мәнін жоғалту қаупі бар екенін

мои ындаи ды. Бала дүниеге келеді, бір кезде қаз тұрып, жүруді

үи ренеді, ержетеді, анасымен араздасады, науқастанып жаи ы

болмаи ды, ақыры көз жұмады – осының бәрі бір емес, сансыз

қаи таланады. Мұның не мәні бар? Өткен өмірлерімде көзімнен

тамған жасты жинасам, Тынық мұхитын толтырып жіберуге

жетер еді; түскен шашым мен тісімді бір жерге үи іп қои сам, сол

үи інді Гималаи тауынан да биік болар еді. Мұның бәрін қаи темін?

Индуист және

буддист данышпандарының осы бір үздіксіз өмір шеңберінен

шықпаи , оны сақтап қалуға емес, оны бұзып, құтылып шығуға ден

қои ғаны да бекер емес қои .

Екіншіден, аталған теорияны растаи тын дәлелдер тапшы.

Бұрынғы өмірімде ортағасырлық шаруа, оның алдында

неандертальдық аңшы, одан бұрын тираннозавр не амёба

болғаныма қандаи дәлел бар (адамның паи да болғанына 2,5

миллион жыл толғанын ескерсек, мен бір кезде динозавр, бір

кезде амёба болуым керек еді)? Ал болашақта киборг, басқа

галактикаларды зерттеуші, тіпті құрбақа болып дүниеге келуім

мүмкін бе? Дәл осылаи болады деген уәдеге сеніп өмір кешу –

бұлттардың арғы жағында қалқып жүрген бір банктің берген ескі

төлем чегіне үи іңізді сатып жіберумен бірдеи .

Сондықтан адам өлсе де, оның жаны не рухы мәңгі дегенге

күмән келтіретіндер артында қалатын мұраның аз да болса

материалдық сипатта болғанын қалаи ды. «Материалдық» деп

отырғанымыз әдетте мәдени немесе биологиялық формада

ұшырасады. Өлең жазып қалдыруым не өз генімді беруім мүмкін.

Жүз жыл өтсе де, адамдар менің өлеңдерімді оқиды, артымда

ұрпақ қалады – өмірдің мәні осы. Балаларым мен немерелерімнің

кім болатынын, не үшін өмір сүретінін мен емес, солардың өзі

шешсін. Өмірдің мәнін іздеу – қол гранатасымен ои нағандаи :

гранатаны басқа біреуге ұстатқан бои да қауіп сеи іледі.

Дегенмен адамның «артыма мұра қалдыраи ын» деген үміті

үнемі ақтала бермеи ді. Бұрын жер бетін мекендеген тірі

ағзалардың көбі (мысалы, динозаврлардың түгелге жуығы) ешбір

генетикалық мұра қалдырмаи жои ылып тынған. Кезінде Sapiens

неандерталь адамының орнын басты. Тегі поляк әжемнің де

туысқандары қалмады. Әжем Фанни 1934 жылы ата-анасы, екі

апаи ымен бірге Иерусалимге көшіп кеткенде, бауырластарының

көбі Польшаның Хмельник және Ченстохова қалаларында қалған.

Арада бірнеше жыл өткенде сол жерге нацистер келіп, балаларына

деи ін тірі жан қалдырмаи қырып тастаған.

Мәдени мұра қалдырып кетуге әрекеттенгендердің де ісі жемісті

бола бермеи ді. Әжемнің поляк туған-туысқандарының суреттері

отбасы альбомында сақталған, олар туралы басқа естелік

қалмады, қазір 96 жастағы әжем сол суретте кімнің тұрғанын

аи тып беруге де

қиналатын болды. Білуімше, поляк бауырластарым артына

ешқандаи мәдени мұра қалдырмаған (өлең де, күнделік те, ең

болмағанда дүкеннен алатын заттар тізіліп жазылған бір

жапырақ қағаз да жоқ). Менімен келіспеи , бұл адамдардың евреи

халқының ұжымдық мұрасында үлесі бар немесе олар Сионизм

қозғалысының дамуына септігін тигізген деп аи татындар да

табылар. Бірақ бұл жаи т «олар не үшін өмір сүрді» деген сұраққа

жауап бермеи ді. Бұған қоса, поляк туысқандарымның тегі евреи

болғанын шынымен мақтан тұтқанын немесе сионизмді

қолдағанын қаи дан білесіз? Ішінен Кеңес Одағының тыңшысы

болған бір коммунист табылса, қаи тесіз? Енді біреуі поляк

қоғамына толық сіңісіп кеткісі келген, Польша әскерінде офицер

шенінде қызмет еткен, бірақ Катыньда кеңестік әскерилер

қолынан қаза тапқан азамат болса ше? Тағы бір туысқаным

дәстүрлі діни әрі ұлттық бірегеи лік атаулыны мүлде

мои ындамаған радикал феминист болса, не дер едіңіз? Бұл

адамдар артына ештеңе қалдырған жоқ, сондықтан «олар

осындаи болған, олар осылаи істеген» деп аи ту оңаи -ақ. О

дүниелік болған жекжат-жұрағаттарымның мұндаи паи ымдарды

теріске шығаруға мүмкіндігі жоқ.

Қош, өзімізден кеи ін көзге түсерлік мардымды ештеңе қалдыра

алмаи тын болдық делік. Онда біреуге жақсылық істесек ше?

Мұқтаж жанға қол ұшын созып, жәрдем беруге болады. Ол адам өз

кезегінде өзге біреуге көмектесер. Сіз осылаи ша игі істің игі іске

ұласуына себепші боласыз. Өмірде жолы болмаған, бірақ дарынды

баланы қанатыңыздың астына алып, қамқорлық көрсетіңіз; ол

бала өскенде дәрігер болып, көп адамды өлімнен арашалап

қалады. Көшеде жалғыз өзі жолдан өтуге жүрексініп тұрған қарт

әи елге болысып жіберсеңіз де жаман емес. Игі іске ұласатын игі

істер тізбегін бірінің үстінде бірі тұрған тасбақаларға ұқсатуға

болады: жақсылық жасау керек, әрине, бірақ түбінде «оның мәні

не» деген сұраққа жауап табу қиын. Бір қариядан өмірдің мәні

туралы сұраған екен. Сонда ол: «Әи теуір, бұл дүниеге өзгелерге

көмектесу үшін келгенімді түсіндім. Сол өзгелердің мұнда не істеп

жүргенін түсінсем бұи ырмасын», – деген екен.

Игі іс жасау, адамға жәрдемдесу, ұрпақтарға мұра қалдыру

туралы әңгімелерге иланбаи тындарды махаббат сезіміне сілтеп

жібереи ік. Бұл әлдеқаи да түсінікті мысал болмақ. Махаббат

тақырыбына арналған қисапсыз жырларға сенсек, бұл жалғанда

сіз үшін ғашығыңыздың жұмсақ сырғалығы, қаи ырыла біткен

ұзын кірпігі, омырауынан тәтті ештеңе жоқ. Бетіне алақанын

басып тұрған Джульеттаны көргенде, Ромео құмарлана: «Әттең,

шіркін, анау сүи рік қолдарды сүи іп жатқан биялаи неге

болмадым»

, – деи ді. Сүи ген жаныңызға қосылуға, жақындасуға

ынтық болған сіз де ғашығыңыз арқылы тұтас ғаламмен

баи ланыс орнатқандаи сезімге бөленесіз.

Шынтуаи тына келгенде, сіз құлаи сүи ген жанның басқа адамнан

еш аи ырмашылығы жоқ. Алаи да ол жан сізге бәрінен қымбат,

бәрінен ыстық. Мистик ақындар ғашықтық сезімін адамның

ғарышпен, ғаламмен бірігіп тұтасуына барабар санап, аяулысын

құдаи ға теңеген. Біреуді шын сүи ген сіз өмірдің мәнін іздеп

қиналмаи сыз.

Сүи іктіңіз жоқ болса ше? Махаббатқа сенсеңіз, бірақ сүи ген

жарыңыз болмаса, өмірлік мұратыңыз – шын ғашық болу. Бұл

туралы сан алуан көркем фильм түсіріліп, кітап жазылған.

Біразын көріп, оқып үлгерген де шығарсыз. Күндердің күнінде сіз

де өміріңізге өшпестеи көрік беретін іңкәріңізді, өзіңіздің

Джульеттаңызды не Ромеоңызды табасыз.

  

Көңілімнен шығатын аңыз әңгіменің шын болуы шарт емес. Ол:

«Мен кіммін және өмірге не үшін келдім?» – деген сұраққа жауап

берсе болғаны. Ғылыми таным тұрғысынан алып қарағанда, осы

уақытқа деи ін түрлі мәдениеттер, діндер мен таи палар сеніп

келген мыңдаған хикаялардың бірде-біреуі шындыққа

жанаспаи ды. Олардың бәрін адам ои дан шығарған. Өмірдің мәні

не? – деген сұраққа әңгімелеп жауап берген адамға сенбеи -ақ

қои ыңыз. Сіз естіген хикаялардың бәрі жалған, хикаяның бәрі

осындаи болады. Ал өмір хикаядағыдаи емес.

Онда олар адамды неге еріксіз еліктіреді? Бір себебі – адамның

даралығы осындаи хикаялардың ықпалымен қалыптасады. Біз

бала кезімізден ата-анамыз, оқытушыларымыз және көрші-қолаң

аи татын аңыз әңгімелерді, хикаяларды тыңдап өсеміз. Бала

кезімізде өз бетімізбен ои түи іп, естігенімізге күмән келтіріп,

деректерді тексеріп алуға қабілетіміз жоқ. Ақыл-ои ымыз

толығып, өрісіміз кеңеи е түскен шақта әлгі хикаяларға бои ымыз

үи ренгені сонша – аи нала қоршаған дүниеден оны жоққа

шығаратын дәлелдер табудың орнына, естіген әңгімені негіздеп,

растап беретін аи ғақтар іздеуге әуестеніп кетеміз. Даралық

қасиеттерін аи қындап алуға ұмтылған адамдардың көбі сыи лық

іздеуге шыққан балалар сияқты: олар ата-анасы күні бұрын

тығып қои ған сыи лықтарды ғана табады.

Екіншіден, жеке адамдардың даралық ерекшеліктері ғана емес,

қоғамдық, ұжымдық институттардың да бірегеи лігі хикаяларға

құрылған. Сондықтан мұндаи хикаяларға күмән келтірудің өзі

қауіпті. Күмән келтіргендер жұрттың сөзіне қалып, қудаланады.

Бұлаи болмаған күннің өзінде, қоғам тірегіне аи налған

паи ымдарды теріске шығаруға кез келген азаматтың дәті

бармаи ды. Қоғам сенім артқан паи ым жалған болып шықса, көз

үи ренген дүние мәнсіз болып қалады. Бұл мемлекет заңдарының,

әлеуметтік нормалар мен экономикалық тәртіптің күи реуіне әкеп

соқтыруы мүмкін.

Хикаялардың көбін жеңіл шатырлы үи ге ұқсатуға болады:

мұндаи үи іргетасы берік болғаннан емес, шатыры салмақ

түсірмеи тіндіктен құламаи ды. Мысалы, христиан хикаясын

алаи ық. Ғаламды Жаратушының ұлы осыдан екі мың жыл бұрын

Құс жолы галактикасында көміртекті тіршілік иесі кеи пінде

дүниеге келгенін растаи тын қандаи аи ғақ бар? Сол оқиғаның

Галилея қаласында болғанына, баланың анасы пәк болғанына

қандаи дәлел бар? Дегенмен бұл хикая жер-жаһанды қамтыған

ықпалды институттардың құрылуына негіз болған, бұл

институттардың беделі сонша – олардың бар болғанының өзі

аталған хикаяға нанудың кепілі іспеттес. Осы хикаяның бір сөзін

өзгерту төңірегіндегі даудың сұрапыл соғыстарға ұласқаны

белгілі. Батыс пен Шығыс христиан шіркеуі арасындағы мың

жылға созылған жікшілдік бертін келе сербтер мен хорваттар

арасындағы қанды қақтығыста көрінді. Бұл қақтығыс «филиокве»

(латын. – және ұлынан) деген бір сөзге бола басталған еді. Батыс

христиандары бұл сөзді діннің негізгі рәміздеріне қосуды қалаған,

Шығыс христиандары бұған үзілді-кесілді қарсы шықты (аталған

сөзді қолданудың теологиялық жаи -жапсарын қысқаша түсіндіріп

беру мүмкін емес, қызығушылық танытқандар Google-ға жүгінсе

болады).

Әлдебір хикая ықпалымен адамның даралық ерекшеліктері

аи қындалып, тұтас қоғамдық жүи елер аяғынан нық тұрған бои да,

осының бәріне себепші болған паи ымға шүбә келтіруге көп

адамның батылы бармаи ды. Қалыптасқан түсінікті төңкеріп

тастаи мын деген адамның өзі де, қоғамдық тәртіп те құрдымға

кетуі мүмкін. Сондықтан болар, кеи де тарих ғимаратының

іргетасын нығаи тудан гөрі, оның төбесін жауып тұрған шатырды

құлатпаи ұстап тұру әлдеқаи да маңызды.

    

 

Өмірдің мәнін түсіндіріп, даралық қасиетімізді аи қындап беретін

хикаялардың бәрі ои дан шығарылған, дегенмен оларға сенбек

керек. Оларды қалаи шынайы етіп көрсетуге болады? Адамның

мұндаи аңыз әңгімелерге неге сенгісі келетіні белгілі, бірақ алай

сенеді екен? Абыздар мен бақсы-балгерлер бұл сұраққа ерте

заманда-ақ жауап тапқан: олар салт-жоралғы жасаған. Салт-

жоралғы – абстрактіліні нақтылы, қиялдағыны шындық деп

көрсететін жұмбақ сырлы, сиқырлы рәсім, әдеттен тыс

жағдаи ларға сендіру әрекеті. Салт-жоралғы кезінде «Уфит-суфит,

ахалаи -махалаи , Х дегеніміз – Ү!» сынды арбау сөздері аи тылады

Христиандық жолды таңдағандарды Иса Мәсіхке қалаи шын

сендіресіз? Шіркеу жоралғысын атқару кезінде дінбасы қолына

бір үзім нан мен шарап құи ылған тостаған алып: «Нан – Исаның

тәні, шарап – оның қаны, осылардан дәм татқан адам Иса

паи ғамбардың тәніне және қанына қосылады», – деи ді. Исаның

тәні енген қасиетті нан мен шараптан ауыз тиюден артық қандаи

шындық керек? Бағзы дәстүр бои ынша дінбасы мұндаи

мәлімдемені латын тілінде жасаған; бұрын латын тілін – дін,

құқық тілі, болмыс құпиясын сақтаған тіл деп білетін. Дін

қызметшісі аң-таң болған шаруалар алдында тұрып, қолындағы

нанды көрсетіп, «Hoc est corpus!» (Тні осы!) деп жар салатын.

Сонда нан Исаның тәніне аи налатын-мыс. Сауаты жоқ шаруаларға

латын тіліндегі әлгі «Hoc est corpus!» сөзі – дауыстап аи тқан бои да

құрбақаны ханзадаға,

асқабақты күи меге аи налдырып жіберетін құдіреті бар сиқырлы

«уфит-суфит, ахалаи -махалаи !» сөзі сияқты естілетін

Христиан діні паи да болғанға деи інгі мың жыл бұрын ежелгі

үнділер де осындаи аи ла қолданған. «Брихадараньяка-упанишада»

трактатында жылқыны құрбандыққа шалу рәсімінде тұтас

ғаламның қалаи жаралғаны көрініс табады делінген. Бұл діни-

философиялық туынды мәтінінде де аталмыш «сиқырлы» сөзді

қолданғандағы қағида сақталған: «Құрбандыққа шалынатын

жылқының басы – таң шапағы, көзі – күн, бои ындағы күш-қуаты –

ауа, аузы – Ваи шванара оты; бұл қасиетті жануардың тұла бои ы –

өмір жылы... мүшелері – жыл маусымдары, буындары – аи лар мен

жарты аи лар, аяқтары – күндер мен түндер, жіліктері –

жұлдыздар, еті – бұлттар... Ол тісін ақситқанда наи зағаи

жарқылдаи ды, тұла бои ы қалтырағанда күн күркіреи ді, сигенде

жауын жауады, ал кісінегені – дауыс шығарғаны»

. Беи шара

жануар осылаи ша тұтас ғаламға, ғарышқа барабар болып

қалатын.

Кез келген нәрсені салт-жоралғыға аи налдыруға болады. Ол

үшін, мысалы, балауыз шам жағу, қоңырау шылдырлату не таспиқ

тарту сияқты күнделікті істерге терең діни мән дарыту қажет.

Дене қимылдары мен ым-ишараттың да (мысалы, бас ию, жерге

етпетінен құлау, алақандарды бір-біріне тигізу) киелі мән-

мағынасы бар болып шығады. Сикх сәлдесінен бастап, мұсылман

хиджабына деи ін сан алуан баскиім түрлеріне ерекше мән

берілгені сонша – бұл төңіректе ғасырлар бои ы қиян-кескі талас-

тартыстар туындап отырған.

Тағамды құнарлылығына емес, рухани сипатына қарап

ажырататындар да бар. Мысалы, Пасхаға арнап пісірілетін

жұмыртқа – жаңа өмір мен Исаның қаи та тірілуінің нышаны;

евреи лер Песах кезінде ащы шөптер мен тұзды нан жеп, ата-

бабаларының Мысырда құлдықта болғанын, одан Мұса

паи ғамбармен бірге қашып құтылғанын еске алады. Сірә,

дүниежүзінде астарлы мәні, рәміздік сипаты жоқ тағам түрлері

қалмаған шығар. Жаңа жылда діндар евреи лер келер жыл тәтті

болсын деп балдан дәм татады, өсімтал болу, тек алға жылжу үшін

балықтың басын жеи ді, еңбегінің жемісі анар дәндеріндеи көп

болсын деп, ырымдап анардан ауыз тиеді.

Осындаи салт-жоралғыларды саяси мақсаттарда да қолданған.

Мыңдаған жылдар бои ы тақ, тәж бен асатаяқ сияқты рәміздер

тұтас патшалықтар мен империялардың нышаны болған, сол

«таққа» не «тәжге» ие болу үшін жүргізілген қанқұи лы соғыстарда

миллиондаған адам қырылған. Патша сараи ында жүріп-тұру, сән-

салтанатқа толы қабылдау ұи ымдастыру ережелерінің машақаты

діни рәсімдердікінен кем түспеген. Әскерде тәртіп пен рәсім бір-

бірінен ажырағысыз; ежелгі Рим дәуірінен бері жауынгерлер сап

түзеп жүруді, шені жоғары әскерилерге сәлем беруді үи ренуге,

етігін жылтыратып маи лауға көп уақыт жұмсаған. Бірде Наполеон

түрлі түсті мата кесіндісіне бола сарбазды жанын қиюға көндіре

алатынын аи тқан екен.

Салт-жоралғы мен арнаулы рәсімдердің саяси мәнін

Конфуции ден артық түсінген адам жоқ шығар. Ол әдет-ғұрыпқа

(ли) бағынуды қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықтың кепілі

деп санаған. Конфуции қаламынан шыққан «Рсімдер кітабы»,

«Чжоу дет-рыптары» және «Этикет пен рсімдер кітабы» атты

классикалық трактаттарда мемлекеттік маңызы бар іс-шаралар

барысында атқарылатын рәсімдер туралы егжеи -тегжеи лі

жазылған (тіпті салтанатты рәсім кезінде қолданылатын ыдыстар

саны, музыкалық аспаптардың түрі, қатысушылар киетін киім

түсіне деи ін көрсетілген). Қытаи қандаи да бір дағдарысқа түскен

жағдаи да, Конфуции іліміне адал ғалымдар (етіктерін маи лауға

ерінген жауынгерлерін шаи қаста жеңілгені үшін кінәлаған

сержант сияқты) бәленің бәрін адамның тиісті рәсімдерді

сақтамауынан көретін

Батыс елдері Конфуции дің рәсімдерге шамадан тыс ден

қои ғанын ескілік пен білім-парасаттың таяздығына балаи ды.

Шын мәнінде, бұл жаи т Конфуции дің адам табиғатын терең

түсінгенін аңғартса керек. Сондықтан ол насихаттаған қағидалар

қаи заманда да өзекті. Қытаи , іргелес жатқан Корея, Вьетнам мен

Жапония сияқты конфуции лік мәдениет ошақтарында құрылған

қоғамдық-саяси жүи елердің ыдырамаи , ұзаққа барғаны да бекер

емес қои . Ақиқатқа ұмтылған адамға тәртіпке салатын рәсімдер

мен әдет-ғұрыптар кедергі келтіреді. Ал енді Конфуции ге ұқсап

қоғамдық татулық пен тұрақтылыққа басымдық берсеңіз,

шындықтың жүгі ауыр екенін түсінесіз, мұндаи да рәсімдер мен

әдет-ғұрыпқа сүи енуден жақсы амал таппаи сыз.

Көне Қытаи да үстемдік құрған бұл қағида ХХІ ғасырда да жарап

тұр. Қазіргі индустриялы заманда «уфит-суфит, ахалаи -махалаи »

деген ескі сиқыр сөздің құдіреті әлі де күшті. Міне, 2018 жыл да

келді, соған қарамастан бүгін көп адам шегемен бекітілген екі

таяқты Құдаи ға балаи ды, енді біреулер үшін қабырғаға ілінген

түрлі түсті плакат Революцияны білдіреді, ал желбіреп тұрған

қиық мата – Ұлтқа, Елге барабар. Францияны естіп көруге

болмаи ды, өи ткені ол қиялыңызда ғана бар, дегенмен оның үш

түсті туы мен әнұраны – «Марсельезаны» танисыз. Осылаи ша,

баи рағы көтеріліп, әнұраны аи тылған ел абстрактілі дүниеден көз

көріп тұрған шынаи ы дүниеге аи налады.

Осыдан мыңдаған жыл бұрын діндар үнділер баға жетпес

жылқыларын құрбандыққа шалған, қазір ту тігуге ақшасын

аямаи ды. Үндістанның мемлекеттік туы «тиранга» (үш түсті)

деген атпен мәлім, өи ткені ол қызыл қоңыр, ақ және жасыл түсті

үш жолаққа бөлінген. Үндістанның мемлекеттік туы туралы 2002

жылғы заңда «ту – Үндістан халқының арман-мұратын

аи ғақтаи ды. Ол ұлттық мақтанышымыздың нышаны. Соңғы елу

жылда бірқатар адам, соның ішінде қарулы күштер қызметкерлері

осы баи рақ биікте желбіресін деп жанын пида еткен» делінген

Бұдан кеи ін заңда Үндістанның екінші президенті Сарвепалли

Радхакришнанның мынадаи сөзі келтірілген:

Қызыл қоңыр түс өз мүддесін құрбандыққа шалудың,

риясыздықтың нышаны. Көшбасшыларымыз материалдық

табысты ұмытып, қызметіне шын берілуге тиіс. Ортасындағы

ақ түс жарықты, біз таңдаған жол – ақиқат жолы екенін

білдіреді. Жасыл түс жерге, жер бетіндегі тіршілік атаулыға нәр

беріп тұрған өсімдіктер әлеміне жақындығымызды танытады.

Ақ түсті жолақтың ортасындағы Ашока дөңгелегі – дхарма

заңының дөңгелегі. Осы ту астында еңбек ететіндердің бәрі

шыншылдық не сатья, дхарма не ар-намыс қағидаларын

басшылыққа алуға тиіс

2017 жылы Үндістан үкіметі Пәкістанмен шекара маңындағы

Аттари қаласында мемлекеттік ту орнатады. Әлемдегі ең үлкен

тулардың бірі саналған ол риясыздыққа шақыру үшін емес,

Пәкістанның қызғанышын тудыру үшін желбіреген-ді. Сол

тиранганың ұзындығы 36 метр, ені 24 метр, тұғыры 110 метр

(бұған Фреи д не дер еді?). Туды алыстан, Пәкістанның Лахор

қаласынан да көруге болатын. Өкініштісі, қатты соққан желге ту

шыдас бермеи , алба-жұлба болып тозып қала береді. Ұлт

мақтанышына аи налған бұл баи рақты қаи та-қаи та жамап отыру

қажет болды. Бұған Үндістан салық төлеушілерінің есебінен

қомақты қаражат жұмсалып отырады екен

. Қаржы онсыз да

тапшы, сонда

Үндістан үкіметі Дели қаласының лашықтарында кәріз жүи есін

жүргізуге емес, осындаи үлкен ту тігуге неге ақша бөледі? Өи ткені

адам Үндістанның бар екенін ондағы кәріз жүи есіне емес, елдің

туына қарап біледі.

Шын мәнінде, тудың қымбатқа түскені онымен баи ланысты

салт-жоралғының әлдеқаи да нанымды болуына әсер етеді. Салт-

жоралғылардың ішінде құрбандық шалу рәсімінің орны бөлек, ол

басқаларға қарағанда әсерлі, өи ткені біреудің қиналғанын елеусіз

қалдыра алмаи сыз, оған күдік келтіре де алмаи сыз. Адамды ои дан

шығарылған бір нәрсеге сендіремін десеңіз, оны сол нәрсеге қол

жеткізу жолында құрбандыққа баруға көндіріңіз. Осы жолда азап

шеккен адамның ұмтылысы дұрыс болып көрінеді. Құдаи

алдындағы парызды орындау үшін ауыз бекітіп, ораза тұтуды

міндет санасаңыз, Құдаи дың бар екенін қандаи да бір мүсінге не

иконаға қарағанда емес, қарныңыз ашқанда әлдеқаи да анық

ұғасыз. Отаны үшін соғысқа аттанып, онда жарақат алып, аяғынан

аи ырылған маи дангер патриоттық өлең не әнұран тыңдағаннан

емес, өзінің мүгедек арбада отырғанына, аяқ-қолының кесілгеніне

қарап «елім бар, шын елім бар» деген ои ға бекиді. Бұдан бөлек

тұрмыстық мысал келтірсек, импортталған қымбат итальян

кеспесінен бас тартып, сапасы төмен отандық кеспе өнімдерін

ғана алуға бел баи лаған адам да күнде дүкенде жүргенде елі үшін

кішкентаи болса да құрбандыққа барады.

Әрине, осылаи ои лаудың өзі логикаға саи емес. Құдаи ға

сенгеніңіз не еліңіз үшін жапа шеккеніңіз – сенгеніңіздің шын

екенін білдірмеи ді. Сіз тез нанғыштығыңыздың азабын тартып

жүрген біреу шығарсыз? Дегенмен көп адам алданғанын

мои ындауға асықпаи ды. Осыдан барып сенгені үшін неғұрлым

көп құрбандық етсе, соғұрлым сенімі нығая түседі. Құрбандыққа

барудың осындаи бір тылсым әсері бар.

Жұртты ырқына көндіремін деп құрбандық шалып жатқан

дінбасы жұртқа ештеңе бермесе де болады – бізге одан ақша да,

жауын да керек емес, тіпті ол соғыста жеңіске жетуімізге сеп

болады деп те күтпеи міз. Қаи та керісінше, біз оған бірдеңе

беруіміз керек. Қымбат бір нәрсені құрбан етуге көнген бои да, біз

тұзаққа түсіп, одан шыға алмаи қаламыз.

Сауда әлемінде де осылаи . Құны 2000 доллар тұратын, мінілген

Fiat автокөлігін сатып алған адам басқаларға оның кем тұстарын

аи туға даи ын. Ал енді 200 000 долларға су жаңа Ferrari көлігін

сатып алған адам астындағы темір тұлпарын тек қана мақтаи ды:

көлік шынымен жақсы болғандықтан емес, оны иелену үшін

қыруар ақша жұмсағандықтан мадақтаи ды, әлемде бұдан керемет

көлік жоқтаи сөи леи ді. Ғашық болған Ромео да құрбандықсыз

шын махаббат жоқ екенін білген. Құрбандыққа барған адам

сүи геніне ғана емес, өзіне де сезімінің шынаи ы екенін

дәлелдегендеи болады. Кеи нәзік жандар өзіне гауһар көзді жүзік

алып беруді өтінеді, мұның сыры неде деп ои лаи сыз? Көзіне асыл

тас орнатылған жүзікке атасының кұнын төлеген жігіттің ақшаны

желге шашпадым деп өз-өзін сендіруден басқа амалы қалмаи ды.

Біреудің өзін құрбан етуіне сырттаи куә болғандар да қатты әсер

алады. Құдаи ға сену, революция ұи ымдастыру, халықты

топтастыру ісін азап шегуші адамдарсыз көзге елестету қиын.

Осындаи да кең тараған жаһандық драма мазмұнына,

ұлтшылдардың мифтері мен революционерлердің хикаяларына

күмән келтіргендерге бои бермеи : «Осы жолда азап шеккен

ардақты азаматтар бар! Сонда олар бекер құрбан болған дегің

келе ме? Әлде оларды ақымақ санаи сың ба?» – деп өздеріне кінә

тағатындар табыла қалады.

Мұсылман шииттер үшін жаһандық драма шарықтау шегіне

жеткен күн – Ашура күні (мұхаррам аи ының оныншы күні,

хижраның

61 жылы; христиан күнтізбесі бои ынша 680 жылғы 10 қазан). Сол

күні Ирактың Кербала қаласында Мұхаммед паи ғамбардың

немересі –

Хусеи н ибн Әли мен оның серіктері Язид халиф әскерінің қолынан

қаза табады. Дін жолында шеи іт болған Хусеи н шииттер үшін

жақсылықтың – зұлымдыққа, қаналғандардың – әділетсіздікке

қарсы бітпес күресінің символына аи налды. Христиандар Исаның

креске керіліп, азап шеккен сәтін елестетеді, сол сияқты шииттер

де Хусеи ннің беи нетін елестетіп, Ашура драмасын қаи та

жаңғыртады. Жыл саи ын миллиондаған шиит Ашура күні

Кербалаға жиналып, Хусеи ннің шеи іт болуын аза тұту рәсімін

өткізеді, бұл рәсімге қатысушылардың кеи бірі денесін пышақпен

тіліп, аи наласын қанға бояи ды.

Дегенмен Ашураның мәні тек сол бір күнмен әрі сол бір қаламен

ғана шектелмеи ді. Аятолла Рухолла Хомеи ни және басқа да шиит

дінбасылары шәкірттеріне: «Әр күн – Ашура, әр мекен – Кербала»,

– деуден бір тынбаған

. Хусеи ннің Кербалада шеи іт болғанын

естен шығармау керек. Сонда қаи жер болсын, қаи мезгіл болсын,

қандаи іс-шара болсын – бәрінің мәні бар; тіпті күнделікті іс-

қимылыңыз да жақсылық пен жамандық арасындағы жаһандық

күреске ықпал ететіндеи көрінеді. Бір сәтке болса да күмәнға бои

алдырсаңыз, сізге Кербаладағы шаи қасты ұмытпауды ескертеді;

сонда да күдіктеніп, Хусеи ннің шеи іт болғанына шүбә

келтіргендер – киені таптағандар, оған тіл тигізгендер болып

шығады.

Өзін құрбан етуге даи ын адам тапшы болса, абыз басқа біреудің

басын құрбан қылуға көндіре алады. Баал құдаи ының қаһарынан

қорықсаңыз, өзіңізді емес, өзге біреуді құрбан етуіңізге, Иса

паи ғамбарды мадақтап, дәріптеу жолында дінбұзарларды отқа

жағуыңызға, Алланың бұи рығын орындаи мын деп, неке

адалдығын бұзған әи елді өлім жазасына кесуіңізге не тап

жауларын ГУЛАГ-қа аи дауыңызға рұқсат. Осылаи істеген бои да

құрбандық шалудың тағы бір құдіретіне көз жеткізесіз. Қандаи да

бір хикаяға сеніп, жан пида еткен сізде «не осы хикая шын, не мен

ақымақпын» деген таңдау жасау мүмкіндігі бар. Ал енді басқа

біреуді құрбан етуге бел баи лағанда, сізге «не осы хикая шын, не

мен барып тұрған зұлыммын» деген қосымша таңдау беріледі.

Ақымақ екенін мои ындағысы келмеи тін адам өзінің зұлым екенін

де мои ындамаи ды, сондықтан ол естіген хикаясына сенеді.

1839 жылы Иранның Мешхед қаласында тұрған бір евреи

әи елінің терісіне жара шығып, науқастанып қалады. Сол жердің

тәуібі әи елге дерттен құлан таза аи ығып кету үшін ит өлтіріп,

оның қанымен қол жуу керек деи ді. Мешхед – шииттердің киелі

қаласы, «Иранның рухани астанасы». Әи ел тәуіп аи тқан емді,

алды-артын аңдамаи , жаи күні емес, Ашура күні жасаған. Ит

өлтірген әи елді баи қап қалған шииттер, әи ел бұл әрекетке

Кербалада шеи іт болғандарды келемеждеу үшін барды деген ои

түи еді. Осы бір масқара оқиға туралы сөз тез арада қалаға тарап

кетеді. Жұртты одан әрі арандатқан жергілікті имамның сөзіне

ерген, ашу-ызаға булыққан бір топ адам евреи лер тұратын

ауданға баса-көктеп кіріп, синагоганы өртеп, 36 евреи ді қырып

салған. Аман қалғандарға «ислам қабылдаи сыңдар не өмірмен

қош аи тысасыңдар» деген шарт қояды. Осындаи сұмдық

Мешхедтің «рухани астана» деген мәртебесіне еш дақ түсірген

жоқ

Адамды құрбандыққа шалу туралы сөз болғанда, біз әдетте

ханаан не ацтек ғибадатханаларында атқарылған кісі шошырлық

салт-жоралғыларды еске түсіреміз. Монотеизм мұндаи сұмдық

рәсімдерді жои ды деген кең тараған паи ым бар. Шынтуаи тына

келгенде, политеистік культ өкілдеріне қарағанда, монотеизм

өкілдері әлдеқаи да көп адамның басын құрбан қылған.

Христиандық пен исламның Құдаи жолында өлтірген адам саны

Баал мен Уицилопочтли құдаи ына табынғандардың

құрбандарынан көп. Испан конкистадорлары ацтек пен инка

құдаи ларына адамды құрбандыққа шалуға тыи ым салған кезде,

Испанияда инквизиция өкілдері дінбұзарларды бір-бірлеп емес,

топтап отқа жағып жіберетін.

Құрбандық шалудың түр-түрі бар. Мұнда қолына пышақ ұстаған

абыздың болуы я тұтас бір қауымды қырып, төңіректі қан

сасытуы шарт емес. Мысалы, иудаизмде қасиетті Шаббат күні

(сөзбе-сөз аударғандағы мағынасы «тыншу» не «демалу») жол

жүруге, жұмыс істеуге тыи ым салынған. Шаббат жұма күні күн

батқанда басталып, сенбіде күн батқанға деи ін жалғасады. Осы

уақыт аралығында ортодоксалды иудеи лер мүлде жұмыс

істемеи ді, тіпті дәретхана қағазының бумасын тарқатып, одан

қағаз жыртып алуға да болмаи ды (осы бір жаи тты елдің ең

беделді раввиндері талқыға салған; олар ақырында дәретхана

қағазын жыртып алу – Шаббат талаптарын бұзу болып саналады

деген қорытындыға келген, сөи тіп, діндар евреи лер Шаббат күні

үлкен дәрет сындырған кезде қажет дәретхана қағазын күні

бұрын жыртып даи ындап қоятын болды)

Израильде тұратын діндар евреи лер заи ырлы евреи лерді, тіпті

атеистерді де осындаи тыи ымдардан аттамауға мәжбүрлеуге жиі

әрекеттенеді. Ортодоксалды партиялар елдің саяси өмірінде

үлкен ықпалға ие, сондықтан олардың көп жылғы қызметі өз

жемісін берді – қазір Шаббат күні біраз нәрсеге заң жүзінде тыи ым

салынған. Жекеменшік автокөлікті паи далануға шек қои ылмаған,

алаи да бұл күні елде қоғамдық көлік жұмыс істемеи ді. Дін

қағидаларын бұлжытпаи орындау жолында елдің осындаи

құрбандыққа барғаны әсіресе қоғамның әлсіз топтарына ауыр

тиді. Өи ткені қарапаи ым жұмысшылардың алыстағы ағаи ын-

туыстарын, достарын аралап, демалуға шыға алатын жалғыз бос

күні – сенбі. Қымбат көлікке мініп, басқа қалада тұратын

немерелерін көріп келуге ауқатты әженің қалтасы көтереді, бірақ

тұрмысы төмен әженің мұндаи мүмкіндігі жоқ, өи ткені Шаббатта

автобустар мен пои ыздар жүрмеи ді.

Жүз мыңдаған азаматтың еркін жүріп-тұруына кедергі

келтірген діни партиялар осылаи ша өздерінің иудаизмге деген

адалдығын нығаи та түскендеи . Қан төгілмесе де, көп адамның

қалыпты тұрмысы құрбандыққа шалынған. Иудаизмді ои дан

шығарылған бір хикая деп танысақ, онда немерелеріне барып

келгісі келетін әженің не теңіз жағасына барып демалып, бои

сергіткісі келетін студенттің осылаи ша жолын кесу – барып

тұрған қатыгездік емес пе? Осыны біле тұра, тосқауыл қои ып

отырған діни партиялар бүкіл әлемге де, өздеріне де әлгі хикаяға

сенетінін көрсеткісі келеді. Әи тпесе олар адамға еріккеннен

ыңғаи сыздық тудырып отыр деи сіз бе?

Қандаи да бір хикаяға сенген адамның құрбандыққа барғаннан

кеи ін сенімі күшеи е түседі, хикаяда аи тылған басқа да

парыздарды орындау қажетсіз болып қалады. Адамзат сеніп

келген ең ықпалды аңыз әңгімелердегі идеалдарға түгел жету

мүмкін емес. Христиандардың бәрі Он Өсиетті түгел бұлжытпаи

орындаи ды деп ои лаи сыз ба? Ал буддистердің қаншасы

өзімшілдіктен, жалған эгодан аи ырылды? Өзіне қажетін ғана

алып, аянбаи еңбек етіп жүрген қанша социалисті білесіз?

Биік мұратқа жету жолындағы шарттарды толық орындауға

шамасы жетпеген адам «құрбандық шалсам жеткілікті болар»

деген ои ға бекиді. Индуист ер адам салық төлеуден жалтаруы,

анда-санда жезөкшеге барып тұруы, егде тартқан ата-анасына

дұрыс қарамауы мүмкін. Алаи да мұндаи индуист бәрібір өзін өте

діндар деп біледі, өи ткені ол Аи одхья қаласындағы Бабыр мешітін

бұзып, орнына индуист ғибадатханасын тұрғызу бастамасын

қолдаи ды, тіпті құрылыс жұмыстарына ақшалаи көмек те берген.

Көне заманда да, ХХІ ғасырда да өмірдің мәнін іздеген адам әдетте

құрбандық бере салуға, одан кеи ін, қажет болса, тағы да құбандық

етуге бет бұрады.

       

Ежелгі мысырлықтар, Ханаан тұрғындары мен гректер бір ғана

құдаи ға құрбандық шалмаған. Олар бірнеше құдаи ға құлшылық

еткен: жалбарынып көмек сұрағанда біреуі болмаса біреуі көмекке

келер деген үмітпен өмір кешкен. Сөи тіп, таңертең күн құдаи ына,

тал түсте жер құдаи ына, ал кешкісін сан алуан жын-перілерге

құрбандық шалатын. Содан бері көп өзгеріс бола қои ған жоқ. Адам

баласы қазір сенетін құдаи лар мен аңыз әңгімелердің бәрі

(Иегова, Мамон, Ұлт не Революция ұғымы болсын) ақтаңдақтар,

сәи кессіздіктер мен қаи шылықтарға толы. Сондықтан бар жан-

тәнімен бір ғана хикаяға сенетін адам аз. Біз өмір бои ы бірнеше

хикаядан тұратын әрі бірнеше даралық қасиетті қамтитын

портфолионы өзімізбен бірге алып жүруге дағдыланып алдық:

қажет болғанда ішіндегі жарамдысын таңдап, соған жүгініп

отырамыз. Мұндаи когнитивті диссонанс қауымдастықтар мен

қозғалыстардың түгелге жуығына тән.

Мысалы, АҚШ-тағы «Шаи ішу» (Tea Party) қозғалысының бір

белсенді өкілін алып қараи ық. Бұл азаматтың Иса паи ғамбарға

сыи ынатынына, үкіметтің әлеуметтік саясатын қатты сынға

алатынына, осылаи бола тұра Ұлттық атқыштар қауымдастығын

(National Rile Association) бұрыннан қолдап жүргеніне таң

қалмаи сыз ба? Иса іліміне адал болған адамның бақаи шағына

деи ін қаруланудан гөрі мұқтаж жандарға жәрдем беруге ден

қои ғаны дұрыс емес пе? Осындаи қарама-қаи шы ұстанымдарды

қалаи бірге алып жүруге болады екен? Адам миы сөрелері мен

тартпалары бар сандық сияқты, оның бір жағына шоғырланған

неи рондар басқа жағындағы неи рондармен араласпаи ды. Берни

Сандерсті қолдаи тындар арасынан болашақта революция болады-

ау деп сенетін солшылдарды, деи тұрғанмен ақшаны дұрыс жерге

жарата білу, дұрыс инвестиция жасаи білу керек деген

ұстанымдағыларды көптеп кездестіресіз. Мұндаи адамдар

әлемдегі баи лықтың дұрыс бөлінбегені туралы пікір білдіре тұра,

бір сәтте өздерінің Уолл-стриттегі инвестицияларын талқылауға

ауыса салуы мүмкін.

Әлемде бір ғана даралық, бірегеи лік қасиеті бар адам табыла

қои мас. Әлдебіреуді тек қана мұсылман яки тек қана итальян

немесе тек қана капиталист деп сипаттауға келмеи ді. Соған

қарамастан «адам бір ғана нәрсеге сенуі тиіс, оның бір ғана

даралық сипаты бар» деи тін фанаттық нанымдар оқтын-оқтын

бас көтеріп тұрады. Сондаи кері кеткен нанымдардың бірі –

фашизм. Фашистер халықты дүниеге бір ғана көзқараспен –

ұлтшылдық көзқараспен қарауға, адамның ұлттық бірегеи лігінен

басқа даралық сипаты жоқ екеніне көндіруге тырысты.

Ұлтшылдардың бәрі фашист емес, әрине. Ұлтшыл азаматтардың

өз ұлт өкілдерін, олардың бірегеи қасиеттерін, ұлттық тарихын

ерекше дәріптеи тіні рас, алаи да олар дүние аясы осы бір ғана

ұлтпен шектелмеи тінін мои ындаи ды. Мен – отан алдында ерекше

парызы бар, еліне адал италиялық азамат болуым мүмкін. Бұған

қоса, менің социалист, католик, күи еу, әке, ғалым, вегетариан

сияқты даралық сипаттарым мен оларға таңылған парыздарым

да болуы ықтимал. Осы аталған бірегеи лік қасиеттердің

әрқаи сысы әр жаққа тартып, бір парызымды атқарсам, басқасына

қаи шы келетінін біліп дал болатын кездер ұшырасады. Қаи теміз,

өмірді оңаи деп кім аи тты?

Ұлтшылдық өзінен басқа барлық даралық сипаттар мен

азаматтық борыштарды жоққа шығарып, үстемдік құрғысы

келгенде фашизмге аи налады. Кеи інгі кезде «фашизмнің» нақты

анықтамасын бере алмаи , шатасатын адамдар көбеи ді. Тіпті өзіне

жақпаған біреуге «фашист» деген аи дар таға салатындар бар.

Осылаи жалғаса берсе, бұл термин кім көрінгеннің өзге біреуге тіл

тигізу үшін қолданатын үи реншікті беи піл сөзіне аи налып кетуі

мүмкін. Сонда бұл сөздің дұрыс мағынасы қандаи ? Қысқа

қаи ырғанда, ұлтшылдық идеология мені «сенің ұлтың ерекше,

бірегеи ; оның алдында қасиетті борышың бар» дегенге сендіріп

бақса, фашизм ұлтымның басқалардан үстем екенін және менің

тек өз ұлтымның алдында ғана аи рықша міндеттерім бар екенін

алға тартады. Қандаи жағдаи да да өзге қоғамдық топтар мен

жекелеген тұлғалардың

мүддесін өз ұлтыңның мүддесінен жоғары қоюға болмаи ды.

Ұлтым өз мүддесі жолында болмашы паи даны көздеп, шет жатқан

елдің миллиондаған азаматын жапа шектірсе де, мен оған сөзсіз

қолдау көрсетуім тиіс. Әи тпесе сатқын атанамын. Ұлтым

миллиондаған адамның көзін кұрт десе, мен оның аи тқанын

мүлтіксіз орындауым керек. Ақиқат пен сұлулықты елемеи ,

опасыздық істе десе, оған да бас шұлғуым қажет.

Фашистер өнерді қалаи бағалаи ды? Олар көркем фильмнің

жақсы-жаманын қалаи аи ырады? Оп-оңаи . Мұндаи да

қолданылатын жалғыз критерии бар: ұлт мүддесіне саи келмеи тін

фильм – жаман фильм. Балаларға мектепте не үи рету керек деген

сұраққа жауап беру үшін де осы критерии ге жүгінеді: шындық

іздеп бас қатырма, ұлт мүддесіне қызмет ету тұрғысынан ғана

қажет нәрселерді үи рет деи ді

Өз ұлтыңа ғана табыну идеясы тартымды-ақ, «не істеу керек»

деп ои ыңызды сан-саққа жүгіртіп қиналмаи сыз; әлемде өз

ұлтымнан биік, одан керемет ештеңе жоқ, мен оның ажырамас

бөлігімін деп қуанасыз. Осындаи паи ымның неге әкеп

соқтыратынын Екінші дүниежүзілік соғыс пен Холокост

қасіретінен-ақ аңғаруға болады. Өкінішке қараи , фашизмді

сынаи тын адам әдетте оны бір жиіркенішті құбыжық деп

көрсетеді, алаи да оның неге соншама адамды еліктіргенін

түсіндіріп бере алмаи ды. Қазір адамның фашизмге бои

алдырғанын аңғармаи қалатыны да осыдан. Көп адам «маған

фашизмнің ұсқынсыз бірдеңе екенін аи тқан, аи наға қарасам,

ұсқынсыз ешкімді көріп тұрғаным жоқ, әп-әдемі біреу тұр, олаи

болса мен фашист емеспін» деген ои түи еді.

Мұндаи қате тұжырым жасалатынын Голливуд фильмдерінен де

баи қауға болады: аи талық, Волан-де-Морт, Саурон, Дарт Веи дер

сияқты жағымсыз кеи іпкерлер – зұлымдар, жеккөрінішті біреулер

кеи пінде көрсетіледі. Олар, қажет болса, тіпті өзіне адал

жақтастарын да аямаи ды. Осындаи фильмдерді көріп отырғанда

мына бір жаи тты түсінбеи -ақ қои дым: Волан-де-Морт сияқты

жауыздарға адам неге ереді екен?

Шын өмірде жаманның бәрі көріксіз, ұсқынсыз емес, әлбетте.

Адамның аласы ішінде дегендеи , ол сырттаи ажарлы, тартымды-

ақ көрінеді. Христиандық бұған Голливудтан бұрын көз жеткізген,

сондықтан дәстүрлі христиан өнері шаи танды ерекше өңді етіп

беи нелеи ді. Оның азғыруына төтеп берудің қиын болатыны да

ғажап емес. Фашизмге де қарсы тұру қиын. Фашистердің аи насына

қараған адам өзінің көріксіз екенін баи қамаи ды. 1930 жылдары

немістер де дүниеде Германиядан керемет ел жоқ деген ои ға бои

алдырды. Бүгін орыстарға фашизм аи насына қарауды ұсынсақ,

олар Ресеи ден тамаша ештеңе жоқ екенін көреді. Израильдіктер

де өз отаны туралы осындаи әсер алады. Дүниеде осындаи

керемет ел бар екенін білгенде, оған толық беріліп, сіңіп кету ғана

жетпеи тұрғандаи .

«Фашизм» сөзі латынның fascis (шыбық будалары) деген сөзінен

шыққан. Қарапаи ым шыбық будаларының әлемдегі ең қатыгез әрі

залалды идеологиялардың бірі саналатын фашизмнің нышанына

аи налғанына таң қалатын шығарсыз. Алаи да оның үреи

тудыратын өзіндік терең мәні бар. Жалғыз жіңішке шыбықты еш

қиналмаи қақ бөліп сындыра саласыз. Алаи да бірнеше шыбықты

буып баи лап алсаңыз, оларды оңаи лықпен сындыра алмаи сыз.

Бұл мысал – жалғыздың үні шықпас, ұжымға біріккен адамдар

ғана қуатты болады дегенді меңзеп тұр

. Сол себепті фашистер

ұжым мүддесін жеке тұлға мүддесінен жоғары қои ып, адамнан

ұжымның тұтастығын бұзбауды талап етеді.

Адамнан құралған осындаи «шыбық будаларын» бір-бірінен

ажырату да оңаи шаруа емес. Бои ыма күш-қуат, өміріме көрік

беретін «буда» – Италия екенін қаи дан білемін? Сонда отбасым не

Флоренция қаласы, не Тоскана өңірі, не Еуропа құрлығы немесе

жалпы адамзат баласы мұндаи рөлге жарамаи қалды ма?

Ұлтшылдықтың әлдеқаи да ұстамды бағытына жататындар менің

отбасым, туған қалам, өлкем, тіпті бүкіл адамзат алдында

борышым бар екенін, бұған қоса Италияға ерекше қарыздар

екенімді мои ындаи ды. Италиялық фашистер болса, жан-тәнімен

Италияға ғана адал болғанымды талап етеді.

Муссолини мен оның фашистік партиясы қанша тырысып бақса

да, италиялықтар отанын отбасынан (famiglia) жоғары қоюға

ынта танытпады. Италияға қарағанда, Германияда нацистік үгіт-

насихат бұл жұмысқа білек сыбана кіріскен еді, алаи да халықты өз

ұлтына қатысы жоқ басқа барлық хикаяларды ұмытуға көндіру

Гитлердің де қолынан келмеді. Нацистік билік жүи есінің ең

қараңғы кезеңдерінің өзінде немістердің ресми үгіт-насихаттан

басқа да иек артатын өз паи ымдары болған. Бұл жаи т 1945 жылы

ап-анық баи қалды. Нацистердің он екі жыл бои ы сананы улағаны

түбінде белгі бермеи қои маи ды, немістер соғыстан кеи інгі

өмірден күдер үзген еді деген ои туындауы мүмкін. Иә, бір ғана

хикаяға иланған халықтың сол хикая тас-талқан болып қираған

кезде не амалы бар? Соған қарамастан, немістердің көбі тез-ақ

аи ығып, еңсесін көтере білді. Гитлер өз басына оқ атып мерт

болған бои да әлем туралы баламалы тұжырымдарды ои ында

сақтап жүрген Берлин, Гамбург пен Мюнхен тұрғындары жаңа

бірегеи лік қасиеттерді иемденіп, өмірдің жаңа мәнін тапқандаи

болды.

Рас, нацистік гауляи терлердің (партияның аи мақтардағы

жетекшілері) 20 паи ызына жуығы, генералдардың шамамен 10

паи ызы өз-өзіне қол жұмсап өлген

. Сонда, бұл статистикаға

сенсек, гауляи терлердің 80 паи ызы мен генералдардың 90

паи ызы өмірмен қош аи тқысы келмеи , болашақтан үміт күткен

деген ои түюге болады. Нацистік партия мүшелерінің басым

көпшілігі, тіпті СС-тің қатардағы мүшелері өктем жүи е қираған

кезде өзіне қол жұмсаған жоқ, өмірден күдер үзіп, ақылынан да

адаспады. Біреуі ауыл шаруашылығымен аи налысса, басқалары

ұстаздық етті, дәрігер мамандығын игерді, сақтандыру агенті

болып қызмет ауыстырды.

Шын мәнінде, адам өзіне қол жұмсап өлсе, бұл оның сеніміне

адалдығын білдірмеи ді. 2015 жылғы 13 қарашада ДАИШ

террористері

Париж қаласына бірнеше шабуыл жасап, 130 адамның өмірін

қиды. Аталмыш экстремистік топ өзінің бұл әрекетін Франция әуе

күштерінің Сирия мен Ирактағы ДАИШ жауынгерлерін

бомбылағаны үшін кек алу және Францияның келешекте мұндаи

әскери шараға баруын болдырмау үшін жасалған деп түсіндірді

Бұған қоса, ДАИШ француз әуе күштерінің бомбылауы кезінде

қаза тапқан мұсылмандардың бәрі шеи іт болғанын, сол үшін

олардың жаны жаннаттық екенін мәлімдеді.

Бұл жерде бір гәп бар. Франция қарулы күштерінің әуеден

шабуылы кезінде қаза тапқандардың шынымен жандары

жаннатта болса, олардың кегін алудың не қажеті бар? Нақты не

үшін кек алады? Адамды жаннатқа аттандыру үшін бе? Ініңіз

лотереяда миллион доллар ұтып алғанын естіген бои да, кек алу

үшін лотерея билеттерін сататын дүңгіршектердің бәрін жаруға

кірісесіз бе? Сол сияқты, мұсылман бауырларыңыздың жаны

жаннатта жаи табуы үшін Франция әуе күштерінен кек аламын

деп Париж тұрғындары мен қонақтарын қырып-жоюдың не мәні

бар? Франция әскерилерінің Сирия жерін бұдан әрі бомбылауына

жол бермеудің салдары одан да жаман емес пе? Францияны

тізгіндеи мін деген әрекетіңіз ои дағыдаи болса, жаннатқа баратын

бауырларыңыз азаи ып қалмаи ма?

ДАИШ жауынгерлері мен белсенділері шеи іт болғандардың шын

мәнінде жандары жаннатқа түсетініне сенбеи ді деген тұжырым

жасасақ, бомбылау кезінде адамның қаза тапқанына олардың неге

ызаланатыны түсінікті болады. Олаи болса, кеи біреуі жанкешті

белдігін тағып, өзін-өзі жарып жіберуге не итермелеи ді? Мұны

олардың қарама-қаи шы екі паи ымға еріп, арасындағы

сәи кессіздіктерді аңғармауымен баи ланыстыруға болады.

Жоғарыда атап өткеніміздеи , кеи неи рондар бір-бірімен мүлде

араласпаи ды.

Франция әуе күштерінің Сирия мен Ирактағы ДАИШ

позицияларын бомбылаудан сегіз ғасыр бұрын француз әскері

Таяу Шығысқа басып кірген еді. Бұл әскери науқанды кеи ін

Жетінші крест жорығы деп атаған. IX Людовик бастаған

жауынгерлер Ніл алабын жаулап алып, Мысыр жерін

христиандықтың тағы бір тірек қаласына аи налдыруды

жоспарлаған. Алаи да бұл жорық сәтсіз аяқталды: әл-Мансур

шаи қасында француз әскері жеңіліп, жауынгерлердің көбі

тұтқынға түсті. Француз рыцары Жан де Жуанвиль естелігінде

шаи қаста жеңілгенін мои ындап, тізе бүгу туралы шешім

қабылдаған кезде, жауынгерлердің бірі: «Мен бұл шешіммен

келіспеи мін. Меи лі басымызды алсын, сонда бәріміз жұмаққа

барамыз», – деп аи тқанын жазған. Жуанвильдің аи туынша,

жауынгерлердің ешқаи сысы бұл кеңеске құлақ аспады

Жуанвиль рыцарьлардың неге өлімді таңдамағанын

түсіндірмеді. Әрбірден соң, бұл жауынгерлер «жанымыз күнәдан

арылады» деген сеніммен Франциядағы жаи лы өмірін тастап,

алысқа – Таяу Шығысқа ұзақ та ауыр жорыққа аттанған болатын.

Олаи болса, пеи ішке кіруге бір қадам жақын қалған сәтте олар

неге мұсылмандарға тұтқынға берілуді жөн көрген? Кресшілер

жанды күнәдан тазартуға, жұмаққа кіруге болатынына кәміл

сенген, дегенмен сенгеніне көз жеткізу мезеті таяғанда тәуекелге

баруды қаламаған-ды.

    

Тарихтың қаи кезеңін алып қарасақ та, адам баласының

қоршаған дүние туралы бір емес, бірнеше паи ымы, иек артатын

бірнеше хикаясы болған, алаи да ол солардың ешқаи сысына толық

сенбеген. Адамның күдікке бои алдыруына жол бермеу үшін

әлемдік діндердің көбі сенімді ең басты ізгі қасиет деп жариялап,

күдік атаулының бәрін ауыр күнә санатына жатқызды. Аи ғақ

талап етпеи сенуді сөзсіз жақсы деп кім ои лап тапқан екен? Қазіргі

заманғы мәдениет паи да болған кезде, жағдаи күрт өзгерді. Діни

сенім ақыл-ои еркіндігінен аи ырылып, интеллектуалдық

құлдықта қалумен барабар, ал күмәндану – еркіндіктің

алғышарты болып қалғандаи .

Шамамен 1599–1602 жылдар аралығында Уильям Шекспир

«Арыстан патшасы» туралы хикаяның өз нұсқасын – «Гамлет»

трагедиясын жазып шығады. Симбаға қарағанда, Гамлет Өмір

шеңберін бұзбаи сақтап қала алмады. Ол сол күи і өмірдің мәнін

түсіне алмаи , «Болу ма, әлде бордаи тозу ма?» – деген сұраққа

жауап таппаи қиналып, дүниеден озды. Осы тұрғыдан алып

қарағанда, Гамлет қазіргі заманның прагматик азаматы. Қазіргі

заман бұрынғыдан мұраға қалған сан алуан хикаялардың бәрінен

бас тартқан жоқ. Қаи та керісінше, сондаи ескі хикаялар мен аңыз

әңгімелер сатылатын супермаркет ашып қои ды. Адам солардың

әрқаи сысының дәмін татып, ұнағанын таңдаи алады.

Кеи адам белгісіздікті, шамадан тыс еркіндікті көтере алмаи ды.

Фашизм сияқты қазіргі заманғы тоталитарлық қозғалыстар

күмән тудыратын идеялары бар супермаркеттерге үзілді-кесілді

қарсы шығып, адамнан бір ғана хикаяға шүбәсіз сенуді талап етті.

Мұндаи қатаң талапты дәстүрлі діндер де қои маи тын шығар.

Соған қарамастан, қазір адам аталмыш супермаркеттің болғанына

оң көзбен қараи ды. Өмірдің мәні, сенім артатын паи ымдары

белгісіз болғанда не істемек керек? Осындаи кезде таңдау

мүмкіндігінің өзі бір құдіретті күшке аи налады. Сіз соған табына

бастаи сыз. Супермаркет сөрелерін жіті шолып, ұсынылған

хикаялардың қалағанын ала алатыныңызға тамсанып тұрсыз

делік, осы бір сәтті есте сақтаңыз... тоқта! Болды. Соңы – осы.

Либералдық мифологияға саи , аталмыш үлкен супермаркетте

ұзақ тұрсаңыз, бір кезде сәті түсіп, көзіңіз ашылады – өмірдің шын

мәнін түсінесіз. Дүкен сөресінде жатқан хикаялардың бәрі жалған.

Өмірдің мәні – сатылымға шығатын даи ын өнім емес. Пешенеме

жазылған құдіретті сценарии жоқ, өміріме өзімнен басқа сырттаи

ештеңе мән дарыта алмаи ды. Еркін таңдау жасап, сезімдеріме ие

болу арқылы өмірдің мәнін өзім ғана таба аламын.

Джордж Лукастың фантастика жанрында түсірген «Уиллоу»

(Willow) фильмін еске алсақ. Фильмнің бас кеи іпкері – Уиллоу

атты ергежеи лі; ол болмыс құпияларын меңгерген атақты

сиқыршы болғысы келеді. Күндердің күнінде осындаи бір

сиқыршы ергежеи лілер ауылына келіп, өзіне шәкірт іздеи ді.

Уиллоу мен басқа екі ауылдасы сиқыршыға барып, өздерін

таныстырады. Қарт сиқыршы алдына келген үміткерлерді сынап

көреді – оң алақанын көрсетіп, магистр И одаға тән дауыспен

ергежеи лілерден: «Дүниені билеп-төстеуге қажетті күш қаи

саусақта?» – деп сұраи ды. Үшеуді де дұрыс таппаи ды. Алаи да

сиқыршыға Уиллоу қалғандардан ерекше көрінеді, қария одан:

«Алақанымды көрсеткенімде саған қандаи ои келді?» – деп

сұраи ды. Уиллоу: «Шынымды аи тсам, бірден сіздің емес, өз

саусағымды көрсеткім келді, бірақ ыңғаи сыздандым», – деп жауап

береді. Сонда сиқыршы: «Бәрекелді! Міне, дәл таптың! Дұрыс

жауабы сол. Өзіңе сенбек керек», – деи ді. Либералдық мифология

осы бір нақылды қаи та-қаи та аи тудан тынбаи ды.

Библияны да, Құран мен Ведаларды да адам өз қолымен жазған.

Сол жазылған мәтіндерге құдіретті күш дарытқан да адам. Сөз

жоқ, оларды біз сүи сініп оқимыз, бірақ олар бізге ғана сондаи

керемет хикаялар болып елестеи ді. Иерусалим, Мекке, Варанаси

мен Бодх-Гая сияқты киелі жерлер біздің сол жақта жүргенде

ерекше әсер алатынымыздан ғана қасиетті болып саналады.

Саи ып келгенде, ғалам дегеніміз – мидаи араласқан атомдар

жиынтығы ғана. Мұнда өздігінен көздің жауын аларлық,

еліктірерлік сұлулық не қасиетті ештеңе жоқ; жерде жатқан сасық

қалдық болсын, тәтті жеміс болсын, аи наладағыға «көрік»

беретін – адам сезімі. Сезімді өлтірсеңіз, бұл дүниеде сізді

молекулалар ғана қоршаған болып шығады.

Өмірдің мәнін іздеген адам ғалам туралы біреудің ои дан

шығарған даи ын хикаясына сеніп, содан өзіне орын таба қоюды

ыңғаи лы көреді. Дегенмен әлем туралы либералдық паи ымға

сүи енсек, ақиқатты,

өмірдің мәнін аи нала қоршаған ғаламнан іздеу бекер. Ғаламға мән

беретін – мен. Бұл менің ғаламдық борышым. Пешенеме о баста

жазып бекітілген тағдыр не дхарма жоқ. Симба не Арджунаның

орнында болсам, патшалықты сақтап қалу үшін күресуді жөн

көруім мүмкін, алаи да мен басқа да жолды таңдаи аламын.

Көңіліме жақса, ел кезіп жүрген цирк әртістеріне қосылуыма не

Бродвеи дегі мюзиклге әнші болып жалдануыма, не Кремнии

алқабына көшіп, стартап ашуыма болады.

Осылаи ша ғаламның жаратылуы туралы өзге барлық аңыздар

секілді, либералдық хикаяның да «Әу баста...» деген кіріспесі бар.

Оған саи , жаратылыс – үздіксіз жүріп жатқан процесс, оның

себепкері, жаратушысы – мен. Олаи болса мен не үшін өмірге

келдім? Мен сезіну, түи сіну, көріп білгенді ои таразысына салу,

құштар әрі жасампаз болу арқылы өмірге мән беру үшін дүниеге

келдім. Осы аталғандардың бәріне тосқауыл қою ғаламның мәніне

шек қоюмен бірдеи . Сондықтан өмірде осындаи шектеулерден

азат болу – ең жоғары мұрат.

Іс жүзінде либералдық паи ымға сенгендер өмірде мынадаи екі

өсиетті басшылыққа алады: жасампаз бол әрі еркіндік үшін күрес.

Жасампаздық – өлең жазу, сексуалдық талғамыңызды танып білу,

жаңа компьютерлік бағдарлама ои лап табу, жаңа химиялық

элемент ашу сияқты іс-әрекеттерде көрініс таба алады. Ал енді

еркіндік үшін күресу дегеніміз – адамды оған таңылған

әлеуметтік, биологиялық және физикалық шектеулерден босату.

Бұл өз кезегінде қатыгез диктаторларға қарсы шеруге шығу, қыз

балалардың сауат ашуына атсалысу, қатерлі ісікке ем табу не

ғарыш кемесін салу сияқты іс-шараларды қамтуы мүмкін.

Либералды идеялардың үстемдік құруына үлес қосқан

қаи раткерлер пантеонында Луи Пастер мен ағаи ынды Раи ттар

ғана емес, Роза Паркс пен Пабло Пикассо сияқты тұлғалар да бар.

Аи туға оңаи . Бір өкініштісі, шын өмірдегі адам еркіндігі мен

жасампаздығы либералдық теориядағыдаи емес. Ғылыми

тұрғыдан алып қарағанда, адамды қандаи да бір таңдау жасауға,

жасампаздыққа итермелеп тұратын тылсым күш жоқ. Сөз болып

тұрған игіліктер – биохимиялық сигнал алмасып жатқан

миллиондаған неи рондар жұмысының нәтижесі. Адамды католик

шіркеуі не әкімшіл-әміршіл кеңестік жүи е бұғауынан құтқарып,

азат еткен күннің өзінде, оның өмірлік таңдауын бәрібір

биохимиялық алгоритмдер аи қындаи ды. Бұл алгоритмдердің

ырқына бағынбаи қалу мүмкін емес, олар Испан инквизициясы

мен Кеңес Одағының мемлекеттік қауіпсіздік комитеті сияқты өте

қуатты.

Либерализм мұратына адал адам азаттықты аңсап, оған қол

жеткізу жолында ои ын еркін білдіруге, өзіндік дара жолын табуға

ұмтылуы керек. Бірақ сол «өзіндік», «даралық» және «еркіндік»

дегеніміз – бағзы заман туралы мифтерден келген химералар.

Либерализмдегі «ерік бостандығы» ұғымының анықтамасы

шатастырады. Адамның еркі, қалауы, қалауын іске асыру еркіндігі

бар екені атар таңдаи ақиқат. Мұндағы «ерік бостандығын»

қалағаныңды істеу еркіндігі деп түсінсек, онда – рас, адамда ерік

бостандығы бар. Ал енді «ерік бостандығын» не қалаи тыныңды

таңдау еркіндігі деп түсінсек, онда – жоқ, адамда ерік бостандығы

жоқ.

Еркек кіндікке аңсарым ауса, ои ымдағыны, қиялымдағыны іске

асыруға ерікті болуым мүмкін, бірақ онда мен әи елдерге көз салу

еркіндігінен аи ырыламын. Бои ымдағы сексуалдық құмарлықты

тежеуіме не «жыныс ауыстыру» терапиясынан өтуіме болады,

алаи да жыныстық бағдарымды өзгертуге ынтық болғанымның

өзі – миымдағы неи рондардың әсерінен, ал сол неи рондардың

әрекеттесуіне қалыптасқан мәдени әрі діни қате түсініктер ықпал

еткен болса керек. Біреулер жыныстық бағдарын қорсынып, оны

өзгертуге тырысса, өзгелері бои ындағы дәл сондаи сексуалдық

құмарлықты ұят санамаи ды, өзін басқалардан кем көрмеи ді. Неге

солаи екен? Алғашқыларының діни нанымдары әлдеқаи да берік

шығар деп аи туыңыз мүмкін. Алаи да әлдебіреу діни сенімінің

берік не әлсіз болатынын еркін таңдаи ала ма? Адам сенімін

күшеи ту мақсатында саналы түрде әр жексенбі саи ын шіркеуге

барып тұрса болады, дегенмен діндарлық жолын таңдамаи , атеист

бола тұра бақытты өмір кешіп жүргендер де бар ғои . Бұл қалаи ?

Бұған бірқатар мәдени әрі генетикалық факторлар әсер етуі

ықтимал, алаи да бұл «ерік бостандығының» нәтижесі емес.

Сексуалдық құмарлық жөніндегі бұл паи ымдар – құмарлықтың

басқа да түрлеріне, адам ои ы мен бои ындағы сезімдеріне де

қатысты. Дәл осы мезетте сізге қандаи ои келді? Ол қаи дан келді?

Осылаи

ои лаи тыныңызды өзіңіз ерікті түрде таңдадыңыз ба? Әрине, жоқ.

Өзіңді тану процесі қарапаи ым нәрселерден басталып, бірте-бірте

күрделене түседі. Бастапқыда сыртта, қоршаған ортада болып

жатқан құбылыстарды басқара алмаи тынымызды баи қаи мыз.

Жауынның қашан жауатынын мен шешпеи мін. Содан кеи ін іште,

яғни ағзамызда болып жатқанды да басқара алмаи тынымызды

аңғарамыз. Қан қысымының деңгеи ін реттеп отыра алмаи мын.

Бұдан соң миымызға да ие бола алмаи тынымыз белгілі болады.

Неи рондар менің аи тқаныммен жүрмеи ді. Ақырында,

қалауымызды және құмарлық сезімін, тіпті сол сезімге деген

реакциямызды да басқармаи тынымызды мои ындау қалады.

Осыған көз жеткізсек, не ои лап, не сезетінімізге, сондаи -ақ не

қалаи тынымызға шамадан тыс мән бермеуге дағдылануға

болады. Бізде ерік бостандығы жоқ, бірақ та сол ерік

тираниясынан сәл де болса еркін болуға шамамыз жетеді.

Адамның әдетте өз қалауына, құштарлығына мән беретіні

соншалық – бүкіл әлемді сол қалауына саи өзіне бағындырғысы

келеді. Бізді аи ға ұшуға, соғыс бастауға, экожүи е тұрақтылығын

бұзуға жетелеи тін де осы құштарлық сезімі. Адам қалауы еркін

таңдау деген бір тылсым қуатқа тәуелді емес, ол – биохимиялық

процестердің нәтижесі (оларға бізге бағынбаи тын мәдени

факторлар ықпал етеді) екенін аңғарсақ, қалауымызға ғана емес,

одан басқа да маңызды нәрселерге ден қоя аламыз. Енді қандаи

қиялға берілсек болады екен деп отыра бермеи , өзімізді, ақыл-

ои ымыз бен қалауымызды танып білуге мән бергеніміз абзал.

Адам ерік бостандығына сенуден бас тартса, ертеңінен күдер

үзіп, беи шара күи ге түседі деп ои лаи тындар бар. Шын мәнінде,

осы бір иллюзияны терістеудің өзі көп нәрсені аңғартады. Ои ы

мен қалауына басымдық берген пенде өзін танып-білуге

асықпаи ды. Ол өзінің кім екенін әлден-ақ біліп алғандаи болады.

Бірақ оған «Сәлем! Бұл ои лар менікі емес. Олар биохимиялық

вибрациялардан туындаған» деген ои келген бои да, өзінің кім/не

екенін білмеи тініне көзі жетеді. Дәл осы сәтте адам баласы

өміріндегі ең қызық зерттеу жорығына аттанғандаи болады.

Сол жорық ои дағыдаи болсын десеңіз, «мен» дегеннің ои дан

шығарылған хикая екенін, оны ақыл-ои ымыз үздіксіз жазып,

жаңартып, өзгертіп отыратынына көну керек. Басымда бір

әңгімеші бар, ол маған менің кім екенімді, қаи дан шыққанымды,

қаи да бағыт алғанымды және қазір не болып жатқанын баяндап

береді. Іштегі әңгімеші – үкімет жалдаған пиар мамандары мен

саяси технологтар сияқты шындықты ашып беруге асықпаи ды

және бұл жаи тты мои ындамаи ды да. Үкімет мемлекеттік ту, басқа

да рәміздер, салтанатты шерулер көмегімен халық арасында

ұлттық миф қалыптастыруды қолға алса, ішімде отырған үгіт-

насихат машинасы қастерлі естеліктер мен ұмытылмас қиын-

қыстау кезеңдерді ои да қаи та жаңғыртып, мен үшін шындықтан

алшақ жеке миф жасап шығады.

Facebook пен Instagram дәуірінде осындаи миф жасау процесі

бұрынғыдан да аи қын баи қалады, өи ткені оны жүзеге асыратын

мидың кеи бір функцияларын қазір компьютер де іске асыра

алатын болды. Адамның уақыт аямаи , өзінің онлаи ндағы

жағымды келбетін жасауға тырысып-баққанына қарап аң-таң

боласыз; оның желідегі профаи лына беріліп кететіні сонша – шын

өмірдегі өзі мен онлаи н-тұлғасы арасындағы аи ырмашылықты

аңғармаи қалады

. Бұл отбасыңызбен табиғат аясына демалуға

шыққанда жолда көлік кептелісі болғанын, жақындарыңызбен

ұрысып-керісіп, жүи кеңізді тоздырғаныңызды ұмытып, таза ауа

жұтып, әдемі көрініске куә болып, көңіл көтеріп келгеніңіз ғана

есте сақталатын жағдаи ға ұқсас; біз өмірде бастан кешкен

жаи ттардың 99 паи ызы өзіміз туралы аи тылатын әңгіме

мазмұнына ешқашан енбеи ді.

Осы ретте адамның өзі туралы қиялы әдетте ерекше визуалды,

көрнекі сипатқа ие, ал шын сезініп түи сінудің тәнмен баи ланысты

екенін атап өткен жөн. Қиялда, сіз ои ыңыздағы не компьютер

мониторындағы көріністі тамашалаи сыз. Жылы жақта, теңіз

жағасында рақаттанып жүргеніңізді, коктеи ль ішіп, сүи геніңізбен

демалып жатқаныңызды көресіз. Нағыз жұмақтың өзі. Осы

мезетте аяғыңызды шыбын шаққанын, түсте ішкен сорпа жақпаи ,

ішіңіз бұрап ауырып тұрғанын, жан жарыңызбен бес минут бұрын

сөзге келіп, ұрысқаныңызды ұмытасыз. Әттең, суретке түсіп

тұрған адамдардың дәл сол мезетте қандаи сезімде болғанын біле

алсақ қои ?

Сондықтан өзімді шын танып-білемін десеңіз, Facebook-те не

қиялыңызда жүрген адам – нағыз өзім деген ои дан аулақ

болыңыз. Шын сезімдеріңіз бен ои ларыңызға ден қои ыңыз. Сонда

келіп-кететін сан алуан ои лар, эмоциялар мен құштарлық сезімі,

жан-жақтан соғып шашты алба-жұлба қылатын жел сияқты, сізге

бағынбаи тынын баи қаи сыз. Сіз сол жел де емессіз, ои лар,

эмоциялар мен қалаулар жиынтығы да емессіз, тіпті болғаннан

кеи ін ои елегінен өткізіп, артық-кемін қырқып-қосып аи татын

хикая да емессіз. Басыңыздан өткеннің, сезініп-түи сінгеннің бәрін

бақылаи алмаи сыз, сіз оларды, олар сізді иемдене алмаи ды. Адам

«мен кіммін?» деген сұраққа әңгімелеп жауап бергенді қалаи ды.

Сонда мына бір жаи тты естен шығармақ керек – сіз біреудің ои дан

шығарған әңгімесі емессіз.

 

Либерализм ғаламдық драмалық хикаялардың бәрін жоққа

шығарып, адам өз драмасын өзі жазады (өмірдің мәні – сол өмірлік

драма сюжетін жазуда) деген паи ымды алға тартты. Біздің

либералдық заманымыздан мыңдаған жыл бұрын буддизм

ғаламдық драмаларды ғана емес, тіпті адамның ішкі драмасын да

жоққа шығарған. Ғаламның да, адам сезімінің де ешқандаи мәні

жоқ. Бұлар – әлдебіреудің ои дан шығарған аңыз әңгімесінің

элементтері емес, олар – еш себепсіз туындап, жоқ болатын

баянсыз вибрациялар ғана. Бұл – ақиқат, оған бои сұну қажет.

«Брихадараньяка-упанишада» трактатында «Құрбандыққа

шалынатын жылқының басы – таң шапағы, көзі – күн... мүшелері –

жыл маусымдары, буындары – аи лар мен жарты аи лар, аяқтары –

күндер мен түндер, жіліктері – жұлдыздар, еті – бұлттар»

делінген. Ал енді буддизмнің негізгі жазба ескерткіші саналатын

«Махасатипаттхана суттада» адам медитация кезінде денесіне

мұқият көз тастап, «бұл денеде – баста шаш бар, теріде шаш бар,

сондаи -ақ тырнақ, тіс, тері, ет, сіңір, сүи ек, жілік маи ы, бүи рек,

жүрек, ...сілекеи , мұрын шырышы, сарысу мен зәр бар». Ол денесін

осылаи көзбен шолып бақылап отырады... Бір кезде: «Міне, дене

деген осы!» – деп паи ымдаи ды делінген

. Шаш, сүи ек не зәрді

басқа бірдеңе деп түсіну бекер. Бұлар – сол көз көріп тұрған

заттар, басқа ештеңе емес.

Осындаи ои аталған шығарма мәтінінде бірнеше рет

қаи таланады: адамның медитация кезінде денесіне не ақыл-

санасына зеи ін қои ғандағы баи қағаны – сол көз көріп тұрған

нәрселер ғана, басқа ештеңе емес. Яғни терең тыныс алған адам

«мен терең тыныс алып отырмын», ал оқтын-оқтын тыныс алып

отырған адам «тынысым тарылып бара жатыр» деп

паи ымдаи ды

. Қалаи тыныс алса да, бұлардың не жыл

маусымдарына, не тәуліктерге еш қатысы жоқ. Бұлар – адам

денесіндегі вибрациялар ғана.

Будда іліміне саи , дүниеде үш нәрсе ақиқат: бәрі үздіксіз өзгеріп

отырады, мәңгі мәнге ие ештеңе жоқ, нәпсі қанағатсыз. Ғаламның

түкпір-түкпірін шарлап, тәніңізді, ақыл-санаңызды танып-білуге

ұмтылған сіз болмысы, мәні өзгермеи тін, көңіліңізден шығатын

ештеңе таппаи сыз.

Осыны паи ымдаи алмаған адам азап шегеді. Ол мәңгілік

болмысты, өмірдің мәнін іздеп тауып, меңгеріп алса, жаны жаи

табатынына сенеді. Осы бір мәңгі болмыс дегенді кеи де Құдаи ,

кеи де ұлт/ел, кеи де рух, кеи де нағыз «мен», кеи жағдаи да шын

махаббат деи ді. Адам оған неғұрлым үи ір болса, іздеп табамын

деп соғұрлым көп опық жеи ді, беи нет көреді. Ең сорақысы, мұндаи

адам киелі мақсатына жетуге кедергі келтіреді деп білген адамды,

қауымды не ұи ымды жек көріп кетеді.

Олаи болса, Будданың аи туынша, өмірдің мәні жоқ, адамның

оған мән дарытуы қажет емес. Азаптан құтылу үшін жоқ

құбылысқа ұмтылмаи , өмірдің мәнсіз екенін аңғару керек. «Сонда

мен не істеуім керек?» – деп сұраған адамға буддистер: «Ештеңе.

Ештеңе істеме», – деп жауап береді. Алаи да біз түк бітірмеи отыра

алмаи мыз. Физикалық іс-әрекет болмаса да (көзіңізді жұмып, ұзақ

уақыт бои ы қозғалыссыз отырсақ та), ақыл-санамыз бір сәтке де

болса тоқтамаи , өзіміз туралы хикаялар шығарып, кім екенімізді

аи қындап, қарбалас қызмет етіп жатады. Сол себепті, шын

мәнінде, ештеңе істемеу дегеніміз – ақыл-ои дың да ештеңе

істемеуі, түк шығармауы.

Өкінішке қараи , ештеңе істемеудің өзі де батырлық эпосқа

аи налып кетуі мүмкін. Көзіңізді жұмып, мұрныңызбен тыныс

алып отырғаныңызды қадағалап отырғаныңыз туралы да хикая

ои лап табуға болады. «Тынысым тарылып бара жатқан сияқты.

Еркін дем алсам,

денсаулығым да мықты болады» не «тыныс алып отырғанымды

бақылап, ештеңе істемеи отырсам, көкірегім оянып, көзім

ашылады – жаным жадырап, дүниедегі ең бақытты әрі ең дана

адам боламын» деген ои лар келеді. Осылаи басталған хикая

жалғасын тауып, адам өзін тән тілегі мен құмарлықтан азат етіп

қана қои маи , өзгелерді де осы жолға түсуге үндеи ді. Өмірдің мәні

жоқ екеніне мои ынсұнып, мен осы жаи тты өзгелерге жеткізуден,

сенбеи тіндермен пікір таластырудан, күдіктенгендерге дәріс

оқудан, монастырьлар салуға ақшалаи жәрдем беруден т.б. мән

табамын. Сөи тіп, «ешқандаи хикая жоқ» дегеннің өзінен бір хикая

жасауға болады.

Буддизм тарихында дүниенің өткінші, жалған екеніне; тілек,

құмарлық ұмтылыстарына тежеу салу керек екеніне сенген

адамның билік үшін, қандаи да бір ғимарат үшін, тіпті бір сөздің

мағынасына бола қырық пышақ болып қырқысып,

жанжалдасқаны туралы мысал жетіп артылады. Мәңгі Құдаи ға

сенгендердің басқалармен күрескеніне қынжыласың, алаи да

олардың бұл әрекетін түсінуге де болады; ал енді дүниедегінің

бәрі жалған деп өзгелермен күресу қисынсыз. Бірақ адамның іс-

әрекеті үнемі ақылға қонымды болады деп кім аи тты?

XVIII ғасырда Бирма мен көршілес Сиамның патшалық әулеттері

Буддаға адалдығын мақтан тұтып, буддизмді қолдауы арқылы өз

билігін заңдастырған. Бұл елдердің патшалары монастырьларға

қаи ырымдылық көмек көрсетіп, пагодалар тұрғызып, апта саи ын

білімді монахтардың уағызын тыңдаи тын. Монахтардың көңіл

ұи ытатындаи уағыздары әр адам баласының бес негізгі

моральдық борышы (адам өлтірмеу, зорламау, алдамау, ұрлық

жасамау және ішімдіктен бас тарту) туралы еді. Соған қарамастан,

бұл екі патшалық арасында қарулы қақтығыс әсте тоқтамаған.

1767 жылғы 7 сәуірде Бирма патшасы Синбью-шиннің әскері Сиам

астанасын басып алды. Жеңіске жеткен әскердің кісі өлтіргені,

зорлағаны, халықты тонағаны, сондаи -ақ ішімдікке масаи ғаны

рас. Олар қаланы сараи лары, монастырьлары, пагодаларымен

қоса тұтас отқа орап, қиратып, өзімен бірге мыңдаған құл, арба-

арба толы алтын мен асыл тастарды алып кеткен.

Синбьюшин патшаны буддизмге толық адал болмаған деп те

аи та алмаи мыз. Аталған үлкен жеңістен соң, жеті жылдан кеи ін ол

үлкен Ировади өзені бои ымен сапар шегіп, жолдағы әи гілі

пагодаларға тоқтап, ғибадат етіп, Буддадан әскерінің бұдан әрі де

жеңіске жетуіне қолдау көрсетуін жалбарынып сұраи ды.

Синбьюшин Рангунға жеткенде, Бирманың ең қасиетті нысаны –

Шведагон пагодасын қаи та жөндеп, кеңеи теді. Зәулім пагоданың

сыртын алтынмен аптап, төбесіне ұзын алтын сүмбі орнатып,

сыртын асыл тастармен (оларды Сиамнан әкелген болса керек)

безендіріп қояды. Ол осы бір мүмкіндікті паи даланып, тұтқынға

түскен Пегу патшасын, оның інісі мен ұлын өлтіреді

1930 жылдары Жапония буддизм доктриналарын ұлтшылдық

идеологиямен, милитаризм әрі фашизммен ұштастырудың жолын

таба білді. Ниссё Иноэ, Икки Кита мен Танака Тигаку сияқты

радикалдық бағыттағы буддистік ои шылдар адам эгоистік

ұмтылыстарына тәуелді болмау үшін жеке басының қамын

ои лауды доғарып, толықтаи императорға беріліп, еліне

қалтқысыз адал болуға тиіс деп паи ымдаған. Мұндаи идеялар

әртүрлі әсіреұлтшыл ұи ымдарға дем берген. Солардың бірі –

мемлекет қаи раткерлеріне қастандық жасау арқылы

Жапонияның консервативтік саяси жүи есін төңкеріп жіберуді

көздеген фанатик әскерилер тобы. Олардың қолынан елдің

бұрынғы қаржы министрі, Mitsui корпорациясының бас

директоры, сондаи -ақ премьер-министр Инукаи Цуёси қаза

тапқан. Осылаи ша аталмыш топ Жапонияның, ақырында, әскери

диктатураға аи налу процесін жеделдетті. Әскерилер соғыс

бастағанда, буддистік дін қызметкерлері мен дзен медитация

шеберлері халықты билікке сөзсіз бағынуға, дұшпандармен

шаи қасып жатқан ел мүддесі үшін өзін құрбан етуге үндеген.

Ешкімге зорлық-зомбылық жасамау мен меи ірімді болу сияқты

буддизм қағидалары ұмыт қалғандаи болды. Әи тпесе жапон

әскерлерінің Нанкин, Манила немесе Сеул қалаларындағы

әрекеттерін қалаи түсіндіруге болады

Бүгінгі таңда буддистік Мьянма – адам құқықтарының ахуалы

жөнінен ең нашар елдердің бірі. Мұнда мұсылмандарға қарсы

қозғалыс бар, оны Ашин Виратху атты буддист монах басқарады.

Ол өзінің Мьянма мен буддизмді астыртын сөз баи ласқан

мұсылман жиһадшыларының қастандығынан сақтағысы

келетінін аи тады. Дегенмен оның жарыққа шыққан мақалалары

мен уағыздарының ғадауат пен өшпенділікке толы болғаны

сонша – Facebook арандатушылық сипаттағы материалдарға

тыи ым салатынын ескертіп, 2018 жылғы ақпанда оның

әлеуметтік желідегі парақшасын жауып тастаған. 2017 жылы

Guardian басылымына берген сұхбатында әлгі монах адам

қасынан ұшып өткен масаға да аяушылық білдіру керегі жөнінде

уағыз аи тқан. Ал енді журналисттің Мьянма әскерилері мұсылман

әи елдерін зорлады деп аи ып таққанына күліп жіберіп: «Бұл

мүмкін емес. Ол әи елдердің жиіркенішті тұрпатына кім қызығар

екен

?» – деп жауап қаи тарған.

Әлемдегі сегіз миллиард адам жүи елі түрде медитация жасауға

кіріскен бои да жер-жаһанда беи бітшілік пен татулық орнаи тыны

екіталаи . Өзі туралы шындықты көруге көп адам төзе бермеи ді!

Баи қап көрген күнде, ол шындықты дереу бұрмалап, өзіне

жағымды хикая шығарып, сонда жүрген зұлымдар мен

дұшпандарға қарсы соғысқа аттануға сылтау тауып алады.



Жоғарыда аи тылған хикаяның ои дан шығарылған дүние

болғанына қарамастан, өмірден үміт үзбеу қажет. Көз көріп тұрған

шындық, шын өмір ешқаи да жоғалып кеткен жоқ. Құп, ои дан

шығарылған драманың кеи іпкері болғыңыз келмеи ді, бірақ

мұндаи драмаға араласудың не керегі бар? Адам: «Өмірдің мәні

не?» – деген сұраққа емес, «Баянсыз өмірдің азаптарынан қалаи

құтылуға болады?» – деген сұраққа жауап іздеуі керек. Жалған

хикаялардың бәрінен бас тартқан сәтте өмірге деген

көзқарасыңыз әлдеқаи да аи қын бола түседі, сонда өзіңіз бен

аи нала қоршаған дүние туралы ақиқатқа жақындаи түсесіз, сонда

азаптан құтыласыз. Алаи да бұл аи туға ғана оңаи .

Адам баласы мифтер жасап, оларға сене білу қабілетінің

арқасында жер-жаһанның әміршісіне аи налды. Сондықтан да ол

миф пен шындықты оңаи лықпен ажырата алмаи ды. Аман қалып,

өсіп-өркендеу үшін миф пен шындық арасындағы

аи ырмашылыққа көз жұма қарауға мәжбүр болды. Дегенмен

шындықты білемін десеңіз, азаптан құтылуға асықпаңыз. Өи ткені

бұл жалғанда азаптан шын нәрсе жоқ.

Әсерлі әңгіме, көне аңызға кезіккен кезде оның өтірік не шын

екенін ажырату үшін бас кеи іпкердің азап шеккен-шекпегенін

біліп алған жөн. Мысалы, әлдебіреудің поляк халқының тарихы

туралы әңгімесін тыңдаған кезде Польшаның беи нет шеге

алатыны-алмаи тыны жөнінде ои ланып көріңіз. Ұлы романтик

ақын, қазіргі заманғы поляк ұлтшылдарының атасы Адам

Мицкевич Польшаны «әлем елдері ішіндегі Иса Мәсіх» деп атаған

екен. Мицкевич 1832 жылғы (Польшаны Ресеи , Пруссия мен

Австрия бөлшектеп алғаннан соң, ондаған жыл өткеннен кеи інгі

және 1830 жылғы поляк көтерілісін Ресеи басып тастағаннан

кеи інгі) жазбасында «Польшаның көрген беи неті – бүкіл адамзат

атынан жасалған құрбандық, ол Исаның құрбандығына барабар

және Иса сияқты Польша да қаи та тіріледі» деген.

Мицкевичтің танымал болып кеткен мынадаи сөзі бар:

Польша (күллі Еуропа халқына): «Маған келгендердің бәрі

еркін әрі тең болады, өи ткені мен ЕРКІНДІКПІН», – деді. Алаи да

мұны естіген корольдер зәресі ұшып, поляк елін аи қышқа

керіп өлтірді де: «Біз еркіндікті жазым қылып, жер қои науына

тапсырдық», – деп жар салды. Бірақ олар бекер қуанған екен...

Өи ткені поляк елі өлген жоқ... Үшінші күні оның жаны тәніне

қаи та оралып, бұл ел қаи та тіріліп, Еуропа халықтарын

құлдықтан азат етеді

Мұндағы аи тпағым, ел, шынымен, азап шеге ала ма? Елде көз,

қол, түи сік, тілек пен құмарлық бола ма? Оны шаншып алсаңыз,

қан шыға ма? Әрине, жоқ. Соғыста тізе бүккен, жерінен, тіпті

егемендігінен аи ырылған ел ауырсынбаи ды, ренжімеи ді, жалпы,

азаптанбаи ды, өи ткені оның денесі, ақыл-санасы, сезімдері мен

түи сіктері жоқ. Бұл жаи ғана метафора. Азап шегетін тіршілік иесі

кеи піндегі Польша кеи адамдар қиялында ғана болады. Польшаны

бар етіп тұрған сол адамдар: олар әскер қатарына қосылып, еліне

тәнін беріп қана қои ған жоқ, сол елдің қаи ғы-қасіретін де арқалап

жүр. 1831 жылғы мамырда Остроленка түбіндегі шаи қаста поляк

әскерінің жеңілгенін естіген жұрт мұң жамылып, жүрегі қан

жылаған.

Мұның бәрі Ресеи дің басқыншылығын ақтау үшін аи тылып

отырған жоқ, поляктардың тәуелсіз мемлекет құруға, өз заңдары

мен әдет-ғұрыптарын орнатуға құқығын да жоққа шығармаи мыз.

Саи ып келгенде, шындықты поляк халқының тарихына теңеуге

болмаи ды, өи ткені Польшаның бар болуы адам ои ындағы

образдарға тәуелді.

Ал енді, Варшаваны басып алған орыс әскерилері зорлаған

әи елдің тағдырын сөз етсек, бұл әи елдің көрген азабы метафора

емес, шындық. Ресеи әскерилері мен мемлекет қаи раткерлеріне

орыс ұлтшылдығы, православ христиандығына сену,

жауынгерлерге тән ерлік сияқты жалған хикаялар дем берген

болуы да мүмкін. Десек те сол әи ел шынымен азап шекті.

Саясаткерлердің тылсым сарындағы сөздеріне сақ болыңыз.

Олар біреудің шын беи нет көргенін бүркемелеп аи туы мүмкін.

Әсіресе «құрбандық», «мәңгілік», «тазалық» және «арылу, құтылу»

деген сөздерге ерекше мән берген абзал. Осылардың біреуін

естісеңіз, дабыл қағыңыз. Мемлекет басшысы «олар мәңгілік

елімізді күнәдан арылтып, тазалығын сақтап қалу үшін құрбан

болды» деген сөздерді жиі аи татын елде тұрсаңыз, бәлеге қалдым

деи беріңіз. Мұндаи сөздерді үнемі шындық тіліне аударып

отырған жөн. Сонда, шын мәнінде, жарақат алған жауынгердің

жанталасқаны, әи елдің зорлық-зомбылық көргені, кішкентаи

баланың шошынып қалғаны туралы сөз болғанын аңғарасыз.

Сөи тіп, ғалам туралы шындықты, өмірдің мәні, өзінің кім екені

туралы білгісі келген адамның, ең алдымен, фәни өмірдің

азаптарына ден қои ғаны дұрыс.

Сұраққа жауапты біреудің ои дан шығарған әңгімесінен іздеудің

қажеті жоқ.

   

          





Медитация

Зейін қойсаңыз болды

Осы уақытқа деи ін аи тылып келген сан алуан діни және

идеологиялық хикаяларды сынап-мінеген өз басым да аи наланың

сөзіне қалатынымды білемін, бұл заңды да. Ендеше, бәріне

күмәнмен қараи тын адам күнде таңертең «бұл таңды көрген де

бар, көрмеген де бар» деп көңілденіп, түңілмеи «қалаи өмір кешіп

жүр екен» деген сұраққа менің де жауап беретін кезім келді.

Әрине, өмірлік ұстанымым кез келген адамға жараи ды деген

ои дан аулақпын. Әрбірден соң, менің басқалардан ерекше

гендерім, неи рондарым, өмірлік тәжірибем мен дхармам бар.

Сонда да оқырманға еңбектерімде көрініс табатын дүниеге деген

көзқарасымды не аи қындаи тынын аи тып берсем артық болмас.

Тынымсыз, мазасыз бозбала кезімде аи нала қоршаған дүние

мәнсіз болып көрінетін, көкеи імдегі сұрақтарға жауап таппаи

қынжылатынмын. Әсіресе жер-жаһанның, сондаи -ақ өз өмірімнің

неге қасіретке толы екенін түсінбеи дал болатынмын. Көмек

сұрап жүгінген адамдардан және оқыған кітаптардан танып-

білгенім: құдаи мен жұмақ туралы діни мифтер, отаным мен оның

тарихи миссиясы туралы ұлтшылдық мифтер, махаббаттың

құдіретті күші туралы романтикалық мифтер немесе

экономикалық даму, сатып алу мен тұтыну туралы капиталистік

мифтер. Олар көңіл көншітпеді. Бұлардың түгел жалған екенін

аңғарғаныммен, шындықты қаи дан іздеп табатынымды білмедім.

Университетке түскенімде – мені мазалап жүрген сұрақтарға

жауапты дәл осы жерден табамын деп қуандым. Қуанышым

ұзаққа созылмаи , су сепкендеи басылды. Академиялық ортаның

маған бергені – адам баласы ои лап тапқан мифтерді талдап,

жіктеп-жіліктеп, ақ-қарасын аи ыру, өтірігін әшкерелеу әдіс-

тәсілдері. Алаи да ең маңызды өмірлік сұрақтарға ғылым да

қанағаттандырарлық жауап бере алмады. Керісінше, ғылым мені

белгілі бір саланың тар құрсауынан шықпаи зерттеу жүргізуге

баулыды. Сөи тіп, докторлық дәреже аламын деп Оксфорд

университетінен бірақ шықтым; диссертациям орта ғасырларда

өмір сүрген әскерилердің өмірбаяндық мәтіндері тақырыбына

арналған еді. Бос уақытымда философия кітаптарын көптеп оқуға,

философиялық мәселелер төңірегінде пікір таластыруға әуестеніп

алдым. Сонда да ақиқаттан әлі де алшақ жүргенімді сездім.

Көңілім қатты торықты.

Қиналып жаи ым болмаи жүргенімді баи қаған досым Рон

бірнеше күнге кітаптардың бәрін ысырып қои ып, пікір

таластыруды жаи ына қалдырып, випассана медитация курсына

(випассана – ежелгі Үндістанның пали тілінде – интроспекция,

яғни «өзін-өзі іштеи бақылау» дегенді білдіреді) қатысуды

ұсынды. Мен оны Нью Эи дж (New Age) бағытына тән мистикалық-

эзотерикалық сандырақтың бір түрі деп ои лап, жаңа миф

тыңдауға уақыт жұмсағым келмеи , барудан бас тарттым.

Дегенмен досым аи тқанынан қаи тпаи , бір жыл бои ы мені

көндіруге тырысып бақты; ақырында, 2000 жылдың сәуір аи ында

випассананың он күндік көшпелі семинарына қатысуға келістім

Медитация туралы білімім таяз болғандықтан, бұрын оны түрлі

мистикалық теориялармен баи ланыстыратынмын. Сондықтан

оның практикалық қырымен етене танысқан бои да қатты таң

қалдым. Семинар өткізген ұстазымыз С.Н. Гоенка көзімізді жұмып,

аяғымызды аи қастырып отырып, тыныс алғанда танауымызға

ауаның кіріп-шығуына зеи ін қоюды нұсқады. Ол бізге: «Ештеңе

істемеңдер. Қалаи тыныс алып отырғандарыңа мән бермеңдер. Не

болса да, дәл осы сәттің шындығын баи қап сезінуге тырысыңдар.

Тыныс алғанда ауа жұтқаныңызды аңғарасыз. Дем шығарғанда

ауаның шыққанын білесіз. Көңіліңіз

бөлініп, ақыл-ои ыңыз естеліктерді ақтарып, қиялға берілген

сәтте тыныс алып отырғаныңызды мұқият бақылаудан ауытқып

кеткеніңізді баи қаи сыз», – деи тін. Маған бұрын-соңды ешкім

мұндаи құнды ақыл-кеңес бермеген.

Өміріндегі ең маңызды сұраққа жауап іздеген адам әдетте

мұрынмен тыныс алудың қалаи болатынын ои лап бас

қатырмаи ды. Ол өлгеннен кеи ін не болатынын білгісі келеді. Сірә,

өмірдің ең үлкен құпиясы – өлімнен соң не болатынында емес,

адам көз жұмғанға деи ін не болатынында. Өлімді түсіну үшін

өмірді түсіну қажет.

Адамды «Мен өлгенде жоқ болып кетемін бе? Жұмаққа барамын

ба? Жаңа кеи іпте қаи та туамын ба?» деген сұрақтар мазалаи ды.

Бұл сұрақтар туу мен өлу арасында орнықты тіршілік ететін

«мен» бар деген тұжырымға негізделген; олаи болса, адам өлгенде

«мен» қаи да кетеді деген сұраққа жауап іздеумен болады. Бірақ

туу мен өлу аралығында орнықты не бар? Адам денесі де, миы да,

ақыл-санасы да сәт санап өзгеріп отырады. Баи қап қарасаңыз,

өзгермеи қалатын ештеңе жоқ. Сонда өмірді баянды ететін не?

Бұған жауабыңыз жоқ болса, сіз өмірді түсінбегенсіз, өлімді тіпті

түсінбеи сіз. Аталған сұраққа жауап тапқанда өлімнің де мәнін

аңғарасыз.

Кеи біреулер «туу мен өлу аралығында орнықты тіршілік ететін –

жан, өмірді баянды ететін де сол» деи ді, алаи да бұл біреудің

әңгімесі ғана. Жаныңызды баи қап, бақылаған кездеріңіз болды

ма? Бұл сұраққа жауап беру үшін өлімді күтудің қажеті жоқ, кез

келген мезетте баи қап көрсеңіз болады. Бір мезет аяқталып,

келесісі басталғанда не болатынын түсінсеңіз, өлгенде өзіңізге не

болатынын да түсінесіз. Дем алып отырғанда өзіңізді мұқият

бақылап, паи ымдаи алсаңыз – көкірек көзіңіз ашылады.

Тыныс алғанымды мұқият бақылап отырғанда меңгергенім –

қанша кітап оқысам да, университетте қанша дәріс алсам да,

ақыл-санам туралы түк білмеи ді екенмін, оны бақылап-басқаруға

да қауқарсыз екенмін. Қанша тырыссам да, мұрныммен дем алып

отырғанымды он секундтан ұзақ бақылауға шамам келмеді, ои ым

басқа жаққа ауып кете берді. Осы уақытқа деи ін «өмірімнің

қожасы өзім, жеке басымды өзімнен басқа ешкім басқара

алмаи ды» деп келдім. Бірнеше сағатқа

медитацияға беріліп кетіп едім, өзіме ие бола алмаи тынымды

түсіндім. Мен қожаи ын емеспін, көп болса қақпа күзетушісімін.

Денеме апаратын қақпаны (танауымды) күзетуге шыққан мен

ауаның кіріп-шығуын қадағалауым тиіс еді. Бұл да қолымнан

келмеді, бірер сәттен соң көңілім бөлініп, күзет орнын тастап

кеттім. Мұның өзі көп нәрсені аңғартты.

Бірте-бірте, семинар жүргізушісі қатысушыларды тыныс

алғанын ғана емес, дене мүшелерімен сезіп-түи сінуді де

бақылауды үи ретті. Рақаттанып ләззат алуды емес, ыстық, қысым,

ауырсыну т.б. сияқты қарапаи ым сезім түрлеріне зеи ін қои дық.

Випассана әдісіне саи , ақыл-сана тасқыны мен дене түи сігі тығыз

баи ланысқан. Адам сыртқы әлемді дене түи сігі арқылы сезіп

таниды. Сыртқы әлемде болған оқиғаларға ешқашан реакция

бермеи мін; өз денеммен сезіп түи сінгеніме реакция беремін.

Жағымсыз нәрседен жиіркенемін. Жағымды әсер алсам, оны

қаи та сезінуді қалаи мын. Өзге біреудің істегенінен, президент

Трамптың Twitter-дегі соңғы жазбасынан немесе балалық шақтан

қалған әлдебір естеліктен әсер алдым деп ои лаған адам, шын

мәнінде, өзінің дене түи сіктеріне реакция береді. Ұлтына не

құдаи ына біреу тіл тигізді деп ашуға булыққан адамның іші күи іп,

жүрегі сыздаи ды. Оның ұлты ештеңе сезбеи ді, алаи да оның денесі

шынымен ауырсынады.

Ашу-ызаның не екенін білгіңіз келе ме? Онда ашуланған кезде не

сезетініңізге зеи ін қои ыңыз. Аталмыш семинарға барғанда, мен

24 жаста едім, сол кезге деи ін өмірімде шамамен 10 000 рет

ашуланған шығармын, бірақ ашуға мінген сәтте нақты не

сезгенімді баи қап-бақылау ои ыма да келмепті. Оның орнына ашу-

ыза тудырған объектіге (өзге біреудің аи тқан сөзіне я іс-

әрекетіне) көңіл бөлетінмін.

Медитация семинарына қатысқан он күн ішінде сезімдерім мен

түи сігіме зеи ін қою арқылы өзім туралы, жалпы адам баласы

туралы әлдеқаи да көп білдім. Осындаи нәтижеге жету үшін менің

қандаи да бір хикаяға, мифке не теорияға сенуім қажет болмады.

Бар болғаны көз көріп тұрған шындықты мұқият баи қап, бақылау

ғана керек еді. Ең бастысы, өмірдегі қасіреттің түп-тамыры өз

ақыл-санамнан бастау алатынын ұқтым. Тілегенімді ала алмаған

кезде азап шегетінімді түсіндім. Адамның азап шегуі – сыртқы

әлемнің объективті құбылысы емес. Ол – адам ақыл-санасы

тудыратын реакция. Әлденені аңғару, саналы түрде түсініп алу –

азаптан құтылу жолындағы алғашқы қадам.

2000 жылы өткен алғашқы курстан кеи ін, мен күнде екі сағат

бои ы медитация жасаи тын болдым. Жыл саи ын бір аи ға не одан

да ұзақ уақытқа арнаулы медитация семинарларына барып

тұрамын. Бұл шындықтан қашу емес. Қаи та керісінше, күнде

кемінде екі сағат бои ына нағыз шындыққа зеи ін қоямын, қалған

22 сағатта жан-жақтан көптеп келетін электронды хаттарды,

Twitter-дегі хабарламаларды оқып, сүи кімді күшіктер туралы

түсірілген видео көремін. Медитация жаттығулары арқасында

көңілімді бір арнаға бұрып, ои аи қындығын сақтауды үи рендім.

Осы қабілеттер болмаса, мен Sapiens не Homo Deus кітаптарын

жазып шыға алмас едім.

Медитацияның паи дасын асыра бағалап жіберді деп ои лап

қалмаңыз. Медитация дүниедегі қиындықтардың бәрін еңсеруге

көмектеседі деуден аулақпын. Әлемді өзгерту үшін әрекет ету

керек, ең маңыздысы – ұи ымдаса білу керек. Ұи ымдасып, бірге

жұмыс істеген елу адам жеке-жеке әрекет еткен 500 адамнан көп

іс тындырмақ. Сондықтан қол қусырып отырмаи , әрекет етемін

десеңіз – тиісті ұи ымға кіріңіз. Кеи інге қалдырмаи , осы аптада

кіріңіз.

Өзінің және өзгелердің ақыл-ои ын, іштеи қорқыныш сезімін

ауыздықтау амалдарын, жалған тұжырымдары мен

психологиялық ком-

плекстерін түсіне білген адамның өзгелермен ынтымақтаса

әрекет етуі әлдеқаи да нәтижелі болады. Бұған медитациядан

басқа жолмен де жете аласыз. Кеи адамға арнаулы терапия,

басқаларына өнерге әуестену, енді біреулерге спортпен

шұғылданудың паи дасы тиеді. Адам ақыл-санасына келгенде,

медитацияны ғылымға негізделген көмек құралдарының бірі

ғана деп білген жөн.

   

Адам санасымен баи ланысты құпияларды ашып беретін ұтымды

ғылыми құралдар тапшы. Көп адам, соның ішінде ғалымдар

сананы адам миымен шатастырады. Алаи да бұл екеуі бірдеи емес.

Ми – неи рондар, синапстер мен биохимиялық баи ланыстардан

тұратын

материалдық жүи е. Сана – қиналу, рақаттану, ашулану мен

сүи іспеншілік сияқты субъективті сезіну түрлерін қамтиды.

Биологтар мидың сана тудырушы қабілеті бар, қиналу мен

сүи іспеншілік сезімдері миллиондаған неи рондардың әрекеттесуі

нәтижесіндегі биохимиялық реакциядан болады деген

тұжырымды алға тартады. Дегенмен сананың мидан қалаи

туындаи тынын әлі күнге деи ін ешкім түсіндіріп бере алмады.

Миллиондаған неи рондардың белгілі бір тәртіппен электр

сигналдарын жібергенде адамның қиналып, ауырсынатынын, ал

басқа тәртіппен сигнал шығарғанда құштарлыққа,

сүи іспеншілікке бөленетінін қалаи түсіндіруге болады? Ешкім

білмеи ді. Сана мидан туындаған күннің өзінде, қазір сана мен ми –

бөлек ғылыми зерттеу нысандары.

Микроскоптар, ми сканерлері мен қуатты компьютерлер сияқты

техникалардың арқасында миды зерттеу саласы күн санап

қарқынды дамып келеді. Алаи да адам санасын микроскоп не ми

сканері көмегімен тексеріп көруге болмаи ды. Аталған

құрылғылар адам миының биохимиялық және электр

белсенділігін зерттеуге көмектескенімен, сол белсенділікпен

баи ланысты субъективті сезім түрлерін көрсетіп бере алмаи ды.

Қазір мен тек өз санамды ғана тікелеи бақылаи аламын.

Өзгелердің не сезетінін білу үшін біреудің аи тқанына, жазғанына

жүгінуге мәжбүрмін. Мұндаи деректердің бұрмаланатыны, яғни

толық мәлімет бере алмаи тыны анық.

Әртүрлі адамнан жиналған мәліметтерді, статистикалық

деректерді қолданып, ортақ болжамдар мен тұжырымдар шығара

аласыз. Мұндаи әдісті психологтар мен неи рологтар бұрыннан

қолданып келеді, олардың миллиондаған адамның өмірін

жақсартуға қосқан үлесі де жоқ емес. Алаи да бұл әдіске толықтаи

иек артуға болмаи ды. Қандаи да бір құбылысты зерттеп білемін

деген адам сол құбылысты тікелеи бақылағаны абзал. Мәселен,

антропологтар өз зерттеулерінде екінші реттік деректерді

кеңінен қолданады. Алаи да Самоа мәдениетімен етене танысамын

деген антрополог ерте ме, кеш пе Самоа аралына аттанып, оның

тұрмыс-тіршілігін өз көзімен көруі керек.

Әрине, зерттеу нысанын көрудің өзі аз. Саяхатшының Самоаны

аралап, көрген-білгені, бастан кешкені туралы блог-жазба

қалдыруы Самоа туралы нағыз антропологиялық зерттеуге

жатпаи ды. Өи ткені мұндаи саяхатшылардың көбінің ғылыми

зерттеу жүргізуге қажетті даи ындығы мен дағдылары жоқ.

Олардың алған әсері, көрген-естігені туралы жазбалары қандаи да

бір құбылыс туралы жүи елі әрі меи лінше объективті мәлімет

бермеи ді. Сенімді антропологиялық зерттеу жүргіземін деген

азамат зерттеу нысанын (адамдар мәдениетін) белгілі бір әдісті

басшылыққа алып, жүи елі, тиянақты әрі объективті түрде

бақылауы қажет. Мұндаи да алдын ала қалыптасқан тұжырымдар

мен теріс түсініктерден арылу керек. Болашақ антрополог

ғалымдарды осылаи жұмыс істеуге баулиды. Антропологтар

осындаи ұстанымға адал болу арқасында түрлі мәдениеттерді

жақындастыруға қомақты үлес қоса білді.

Сананы ғылыми зерттеу моделі антропологиядағыдаи емес. Ан-

тропологтар шалғаи жерлерге сапар шегіп, экспедиция

нәтижелері туралы есеп жазады. Неи рология саласының

мамандары адам санасына бои лаи тын экспедицияларға шыға

алмаи ды. Адам тек өз санасын ғана тікелеи бақылаи алады;

мұндаи бақылауды объективті түрде жүргізу қиынның қиыны. Бір

ғасырдан ұзақ уақыт бои ы жинақталған тәжірибе арқасында

антропологтар өз зерттеу нысанын объективті бақылау әдістерін

жасап үлгерді. Неи рологтар екінші реттік деректерді жинап

талдаудың алуан түрлі амалдарын жетілдірді, алаи да адам

санасын зерттеуге келгенде, олардың ауыз толтырып аи татындаи

жетістіктері жоқ.

Сананы тікелеи бақылап зерттеуге көмектесетін жаңа әдіс-

тәсілдер болмаса, баи ырғы халықтар меңгерген құралдарды

қолданып көрсек болады. Адам санасын тануға ден қои ған ежелгі

халықтар болған, олар біреудің аи тқанын талдауға емес, адамды

өз санасына жүи елі түрде зеи ін қоюға үи реткен. Сол ерте заманда

қолданылған түрлі әдістерге «медитация» деген жалпы атау

беруге болады. Бүгін бұл терминді көбінесе дін және мистикамен

баи ланыстырады, дегенмен, саи ып келгенде, медитация деп

адамның өз санасын тікелеи бақылау әдісін аи тады. Көптеген

діндерде медитация кеңінен қолданылады, алаи да бұл –

медитация тек дінмен баи ланысты дегенді білдірмеи ді. Көптеген

діндердің иек артатын кітаптары бар, бірақ бұл кітап оқу – тек

діни практика дегенді білдірмеи ді ғои .

Медитацияның түр-түрі бар, мыңдаған жыл бои ы адам баласы

оның жүздеген әдісін ои лап тапты. Мен солардың біреуімен –

випассана әдісімен ғана жақсы таныспын. Бұл әдісті (басқа да

әдістермен қатар) ежелгі Үндістанда Будда жасап ұсынған. Будда

туралы дәлелденбеген сан алуан теориялар мен хикаялар бар,

десек те медитация жасау үшін оларға сенудің қажеті жоқ. Маған

медитация жасауды үи реткен ұстазым – Гоенка мырза випассана

әдісінің практикалық қырына баса назар аударады: ол

шәкірттерін сананы бақылау кезінде әлдебіреуден естіген

әңгімелерді, діни догмалар мен философиялық тұжырымдарды

ұмытып, тек өзінің сол сәттегі шынаи ы сезімдеріне зеи ін қоюды

нұсқаи ды. Ұстазынан кеңес алуға келген адамдардың ол тұрған

бөлменің кіреберісінде ілініп тұрған мынадаи жазбаға бірден көзі

түсетін: «Теориялық әрі философиялық мәселе қозғамауыңызды

өтінемін. Сізден нақты медитация практикасына қатысты

сұрақтар күтемін».

Нақты практика дегеніміз – дене түи сігі мен сол түи сікке сана

реакциясын үздіксіз, мұқият әрі объективті түрде қадағалау

арқылы сана заңдылықтарын тану. Кеи адам медитацияны

ерекше ләззат сезіміне бөлену құралына аи налдырып алады. Шын

мәнінде, адам санасы – ғаламның ең үлкен құпиясы; тұла

бои ының неге жылып немесе түршігіп бара жатқанын түсінуге

ұмтылған адам – бои ын шаттық билеп, нәзік болмысы ғаламдық

болмыспен араласқан адамға барабар, ол да үлкен құпияны ашуға

бір қадам жақын болғандаи сезімге бөленеді. Випассана әдісін

дәріптеи тіндер медитация арқылы қандаи да бір ерекше сезімге

бөленуге ұмтылмау қажет деп ескертеді; ең бастысы – не болса да,

дәл осы сәттегі сана шындығын баи қап сезінуге тырысу керек.

Соңғы жылдарда адам санасы мен миын зерттеи тін

ғалымдардың медитация әдістеріне қызығушылығы арта түсті.

Дегенмен зерттеушілердің көбі сол әдістерді тікелеи қолданып

жүрген жоқ

. Әдетте ғалым өзі медитация жасамаи ды. Ол

медитация әдіс-амалдарын әбден меңгеріп алған адамды

зертханаға шақырып алып, басына электродтар жабыстырып,

медитация күи інде отырғандағы ми белсенділігін бақылап,

жазуға кіріседі. Рас, мұндаи зертханалық зерттеу амалы ми

қызметі туралы біраз құнды мәлімет береді, алаи да ол сананы

зерттеп қарауға жарамаи ды. Мұны тастың құрылысын ашып

көремін деген адамның сол тасқа ұлғаи тқыш әи нек арқылы

қарағанымен салыстыруға болады. Сол адамға келіп: «Міне,

мынау арқылы қарап көрші», – деп микроскоп ұстатсаңыз болады.

Ол микроскопты алып, неден жасалғанын білу үшін оған сол

баяғы үи реншікті ұлғаи тқыш әи нек арқылы қараи ды...

Медитация – сананы тікелеи бақылау құралы. Өзіңіз медитация

жасамаи , басқа біреудің сол күи де отырғанын бақылауға

машықтанған болсаңыз, бұл әдістің артықшылықтарын бағалаи

алмаи сыз.

Мен, әрине, неи рология саласында кеңінен қолданылып жүрген

зерттеу әдістерінен бас тартуды ұсынып отырғаным жоқ.

Олардың бәрін ұмытып, тек медитацияға жүгінудің де паи дасы

шамалы. Тауды тесіп шығатын туннель салып жатқан

құрылысшылардың жұмысын көзге елестетіңізші. Таудың бір ғана

бетін қопарып қазғаннан гөрі, бірден екі жақтан ои ып жол салған

әлдеқаи да тиімді емес пе? Сана мен ми біртұтас болса, онда екі

жақтан салынған жол ақыры түи іседі. Олар біртұтас болмаған

күнде де қазбалауды тоқтатуға болмаи ды, ми жұмысына ғана

емес, санаға да зеи ін қою қажет.

Медитацияны ми қызметіне қатысты зерттеу нысаны ғана емес,

нақты зерттеу құралы ретінде қолданып жүрген университеттер

мен ғылыми орталықтар да бар. Алаи да бұл әдіс ғалымдардың көп

күш жұмсауын, медитация тәртібін бұлжытпаи сақтауын талап

етеді, сондықтан ол негізгі әдістер қатарына әлі қосыла қои ған

жоқ. Сезімдері мен түи сіктерін объективті бақылауға бел

баи лаған адам өз санасының тынымсыз, ұстамсыз екенін бірден

баи қаи ды. Қандаи да бір сезім түрін бірнеше секундтан артық

бақылауға шыдамыңыз жетпеи , ақыл-санаңыз басқа жаққа ауып,

түрлі ои лар, естеліктер мен түстерге елігіп кетеді.

Микроскоптың арнаи ы тетігін бұрап, фокусын реттеп алуға

болады. Тетік сынып қалса, оны жөндетіп алуға болады. Сана

фокусы бұзылғанда, оны дәл солаи оп-оңаи жөндеп алуға

келмеи ді. Сабыр сақтап, бөтен ои ға берілмеи , сананы ұзақ уақыт

бои ы мұқият бақылап отыру үшін көп жаттығу керек. Бәлкім,

болашақта бізді бірден осындаи күи ге түсіретін дәрі табылатын

шығар. Алаи да ондаи дәрі сананың түкпір-түкпірін тануға

көмектеспеи ді. Қазірдің өзінде, теледидардан қызықты бір

фильмді көз алмаи көріп отырған адамның ақыл-санасы сол

фильмге зеи ін қояды, бірақ өз динамикасын баи қап, бақылаи

алмаи ды.

Технологиялардың мүмкіндігі шектеулі болғанымен, күдер

үзбеңіз. Ғылымға адал, қиыншылықтардан қашпаи тын,

қорқынышқа бои алдырмаи еңбек ететін антрополог, зоолог және

астронавт ғалымдардың жетістіктері жігерлендірмеи қои маи ды.

Адам санасын зерттеп-тануға да осылар сияқты аянбаи күш

жұмсаған абзал. Осыны қолға алмаса, алгоритмдер бізден озып

шығып, ои түи іп тұжырым шығаруда басым түсуі мүмкін.

Адамға өзін-өзі бақылап, талдау ешқашан оңаи ға соқпаған;

уақыт өте келе бұл тіпті қиындаи түсуі ықтимал. Тарихқа көз

жүгіртсек, адам баласы өзі туралы сан түрлі хикаялар, шым-

шытырық аңыздар ои лап шығарған. Сол аңыз әңгімелердің

ықпалы бірте-бірте күшеи іп, адамның өзі туралы шындықты

табуын қиындатып жіберді. Мұндаи хикаялар халықты

топтастыру, билік орнату, қоғамдық келісімді сақтау үшін қажет

еді. Олар ашыққан халыққа азық болды, жұрттың татулығын

сақтау құралына аи налды. Өзін-өзі тануға ұмтылған адам әдетте

осындаи хикаяларға тап болатын. Өз бетімен іздену –

қалыптасқан қоғамдық тәртіпке нұқсан келтіретін іске барабар

болып қалды.

Технологиялардың дамуы өзімен бірге мынандаи маңызды

өзгерістер алып келді. Біріншіден, кремнии ден жасалған пышақ

сияқты қарудың орнын ядролық оқтұмсықтар басты, сондықтан

қазір қоғамдық тәртіпке нұқсан келтірудің қаупі әлдеқаи да арта

түсті. Екіншіден, үңгірлердегі суреттердің орнын телевизия

басты, енді адамды жаңылыстыру әлдеқаи да оңаи шаруаға

аи налды. Осы үрдістердің өрбіп, көп ұзамаи соңына жетуі

алгоритмдердің дамуымен баи ланысты. Болашақта адамның өзі

туралы шындықты білуі, тіпті мүмкін болмаи қалуы да ғажап

емес. Біздің кім екенімізді алгоритмдер аи тып беретін болады.

Өзіміздің шынымен кім екенімізді тануға талаптанып, әрекет

етуге әлі де кеш емес. Осы мүмкіндікті қалт жібермеу үшін дәл

қазір әрекет ету керек.



Кіріспеде атап өткенімдеи , бұл кітап автордың жұртшылықпен

пікір алмасуы нәтижесінде жарық көрді. Тараулардың көбі

оқырмандар, журналистер мен әріптестерімнің сұрақтарына

жауап ретінде жазылған. Кітаптың кеи бір бөліктері бұрынырақ

эссе не мақала түрінде жарияланған болатын. Сол

жарияланымдардың тізімі:

‘If We Know Meat Is Murder, Why Is It So Hard For Us to Change and

Become Moral?’, Haaretz, 21 June 2012.

‘The Theatre of Terror’, Guardian, 31 January 2015.

‘Judaism Is Not a Major Player in the History of Humankind’, Haaretz,

31 July 2016.

‘Yuval Noah Harari on Big Data, Google and the End of Free Will’,

FT.com, 26 August 2016.

‘Isis is as much an offshoot of our global civilisation as Google’,

Guardian, 9 September 2016.

‘Salvation by Algorithm: God, Technology and New 21st Century

Religion’, New Statesman 9 September 2016.

‘Does Trump’s Rise Mean Liberalism’s End?’, New Yorker, 7 October

2016.

‘Yuval Noah Harari Challenges the Future According to Facebook’,

Financial Times, 23 March 2017.

‘Humankind: The Post-Truth Species’, Bloomberg.com, 13 April 2017.

‘People Have Limited Knowledge. What’s the Remedy? Nobody Knows’,

New York Times, 18 April 2017.

‘The Meaning of Life in a World Without Work’, Guardian, 8 May 2017.

‘In Big Data vs. Bach, Computers Might Win’, Bloomberg View, 13 May

2017.

‘Are We About to Witness the Most Unequal Societies in History?’,

Guardian, 24 May 2017

‘Universal Basic Income is Neither Universal Nor Basic’, Bloomberg

View, 4 June 2017.

‘Why It’s No Longer Possible For Any Country to Win a War’, Time.com,

23 June 2017.

‘The Age of Disorder: Why Technology is the Greatest Threat to

Humankind’, New Statesman, 25 July 2017.

‘Reboot for the AI Revolution’, Nature News, 17 October 2017.





   

1. Кіші Джордж Буштың 2005 жылы инаугурация кезінде

сөи леген сөзін қараңыз. Онда ол былаи деген: «Болған

оқиғаларды саралаи келе, мынандаи қорытындыға келдік: өз

жеріміздегі азаттықтың сақталуы – азаттықтың басқа

жерлерде үстемдік құруына тәуелді. Әлемде беи бітшілік

орнаи ды деген үкілі үміт – дүниежүзін еркіндік жаи лағанда

ақталады». Дереккөзі: ‘Bush Pledges to Spread Democracy’, CNN,

20 January 2005,

http://edition.cnn.com/2005/ALLPOLITICS/01/20/bush.speech/,

accessed 7 January 2018. Президент Обаманың сөи леген сөзін

мына жерден қарасаңыз болады: Katie Reilly, ‘Read Barack

Obama’s Final Speech to the United Nations as President’, Time, 20

September 2016, http://time.com/4501910/president-obama-

united-nations-speech-transcript/, accessed 3 December 2017.

2. William Neikirk and David S. Cloud, ‘Clinton: Abuses Put China “On

Wrong Side of History”’, Chicago Tribune, 30 October 1997,

http://articles.chicagotribune.com/1997-10-

30/news/9710300304_1_human-rights-jiang-zemin-chinese-

leader, accessed 3 December 2017.

3. Eric Bradner, ‘Hillary Clinton’s Email Controversy, Explained’, CNN,

28 October 2016,

http://edition.cnn.com/2015/09/03/politics/hillary-clinton-email-

controversy-explained-2016/index.html, accessed 3 December

2017.

4. Chris Graham and Robert Midgley, ‘Mexico Border Wall: What is

Donald Trump Planning, How Much Will It Cost and Who Will Pay

for It?’, Telegraph, 23 August 2017,

http://www.telegraph.co.uk/news/0/mexico-border-wall-donald-

trump-planning-much-will-cost-will/, accessed 3 December 2017;

Michael Schuman, ‘Is China Stealing Jobs? It May Be Losing Them,

Instead’, New York Times, 22 July 2016,

https://www.nytimes.com/2016/07/23/business/international/c

hina-jobs-donald-trump.html, accessed 3 December 2017.

5. XIX ғасыр мен XX ғасырдың бастапқы жылдарының бірнеше

мысалдарын мына еңбектерден қараңыз: Evgeny Dobrenko and

Eric Naiman (eds.), The Landscape of Stalinism: The Art and Ideology

of Soviet Space (Seattle: University of Washington Press, 2003); W.

L. Guttsman, Art for the Workers: Ideology and the Visual Arts in

Weimar Germany (New York: Manchester University Press, 1997).

Жалпы шолу жасаған: Nicholas John Cull, Propaganda and Mass

Persuasion: A Historical Encyclopedia, 1500 to the Present (Santa

Barbara: ABC-CLIO, 2003).

6. Қараңыз: Ishaan Tharoor, ‘Brexit: A modern-day Peasants’ Revolt?’,

Washington Post, 25 June 2016,

https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2016/0

6/25/the-brexit-a-modern-day-peasants-revolt/?

utm_term=.9b8e81bd5306; John Curtice, ‘US election 2016: The

Trump–Brexit voter revolt’, BBC, 11 November 2016,

http://www.bbc.com/news/election-us-2016–37943072.

7. Солардың ішіндегі ең танымалысы, әрине: Francis Fukuyama,

The End of History and the Last Man (London: Penguin, 1992).

8. Karen Dawisha, Putin’s Kleptocracy (New York: Simon & Schuster,

2014); Timothy Snyder, The Road to Unfreedom: Russia, Europe,

America (New York: Tim Duggan Books, 2018); Anne Garrels, Putin

Country: A Journey Into the Real Russia (New York: Farrar, Straus &

Giroux, 2016); Steven Lee Myers, The New Tsar: The Rise and Reign

of Vladimir Putin (New York: Knopf Doubleday, 2016).

9. Credit Suisse, Global Wealth Report 2015, 53,

https://publications.credit-suisse.com/tasks/render/ile/?

ileID=F2425415-DCA7-80B8-EAD989AF9341D47E, accessed 12

March 2018; Filip Novokmet, Thomas Piketty and Gabriel Zucman,

‘From Soviets to Oligarchs: Inequality and Property in Russia 1905–

2016’, July 2017, World Wealth and Income Database,

http://www.piketty.pse.ens.fr/iles/NPZ2017WIDworld.pdf,

accessed 12 March 2018; Shaun Walker, ‘Unequal Russia’, Guardian,

25 April 2017,

https://www.theguardian.com/inequality/2017/apr/25/unequal-

russia-is-anger-stirring-in-the-global-capital-of-inequality, accessed

12 March 2018.

10. Ayelet Shani, ‘The Israelis Who Take Rebuilding the Third Temple

Very Seriously’, Haaretz, 10 August 2017,

https://www.haaretz.com/israel-news/.premium-1.805977,

accessed January 2018; ‘Israeli Minister: We Should Rebuild

Jerusalem Temple’, Israel Today, 7 July 2013,

http://www.israeltoday.co.il/Default.aspx?tabid=178&nid=23964,

accessed 7 January 2018; Yuri Yanover, ‘Dep. Minister Hotovely: The

Solution Is Greater Israel without Gaza’, Jewish Press, 25 August

2013, http://www.jewishpress.com/news/breaking-news/dep-

minister-hotovely-the-solution-is-greater-israel-without-

gaza/2013/08/25/, accessed 7 January 2018; ‘Israeli Minister: The

Bible Says West Bank Is Ours’, Al Jazeera, 24 February 2017,

http://www.aljazeera.com/programmes/upfront/2017/02/israeli-

minister-bible-west-bank-170224082827910.html, accessed 29

January 2018.

11. Katie Reilly, ‘Read Barack Obama’s Final Speech to the United

Nations as President’, Time, 20 September 2016,

http://time.com/4501910/president-obama-united-nations-

speech-transcript/, accessed 3 December 2017.

   

1. Gregory R. Woirol, The Technological Unemployment and Structural

Unemployment Debates (Westport: Greenwood Press, 1996), 18–20;

Amy Sue Bix, Inventing Ourselves out of Jobs? America’s Debate over

Technological Unemployment, 1929–1981 (Baltimore: Johns Hopkins

University Press, 2000), 1–8; Joel Mokyr, Chris Vickers and Nicolas

L. Ziebarth, ‘The History of Technological Anxiety and the Future of

Economic Growth: Is This Time Different?’, Journal of Economic

Perspectives 29:3 (2015), 33–42; Joe Mokyr, The Gifts of Athena:

Historical Origins of the Knowledge Economy (Princeton: Princeton

University Press, 2002), 255–7; David H. Autor, ‘Why Are There Still

So Many Jobs? The History and the Future of Workplace

Automation’, Journal of Economic Perspectives 29:3 (2015), 3–30;

Melanie Arntz, Terry Gregory and Ulrich Zierahn, ‘The Risk of

Automation for Jobs in OECD Countries’, OECD Social, Employment

and Migration Working Papers 89 (2016); Mariacristina Piva and

Marco Vivarelli, ‘Technological Change and Employment: Were

Ricardo and Marx Right?’, IZA Institute of Labor Economics,

Discussion Paper No.10471 (2017).

2. Мысалы, жасанды интеллектіні әскерде қолдану туралы,

қараңыз: Nicholas Ernest et al., ‘Genetic Fuzzy based Artiicial

Intelligence for Unmanned Combat Aerial Vehicle Control in

Simulated Air Combat Missions’, Journal of Defense Management 6:1

(2016), 1–7; оқытудың, арнаулы даи ындықтан өткізудің

«ақылды» әдіс-жүи елері туралы: Kurt VanLehn, ‘The Relative

Effectiveness of Human Tutoring, Intelligent Tutoring Systems, and

Other Tutoring Systems’, Educational Psychologist 46:4 (2011), 197–

221; алгоритмдік сауда: Giuseppe Nuti et al., ‘Algorithmic Trading’,

Computer 44:11 (2011), 61–9; қаржылық жоспарлау,

портфолионы басқару: Arash Baharammirzaee, ‘A comparative

Survey of Artiicial Intelligence Applications in Finance: Artiicial

Neural Networks, Expert System and Hybrid Intelligent Systems’,

Neural Computing and Applications 19:8 (2010), 1165–95; күрделі

деректерді талдау әдісінің медицинада қолданылуы: Marjorie

Glass Zauderer et al., ‘Piloting IBM Watson Oncology within

Memorial Sloan Kettering’s Regional Network’, Journal of Clinical

Oncology 32:15 (2014), e17653; аса көлемді дерекқорлар

көмегімен бірегеи мәтін жазып құрастыру: Jean-Sébastien Vayre

et al., ‘Communication Mediated through Natural Language

Generation in Big Data Environments: The Case of Nomao’, Journal

of Computer and Communication 5 (2017), 125–48; адамның бет-

әлпетін танып-білу: Florian Schroff, Dmitry Kalenichenko and

James Philbin, ‘FaceNet: A Uniied Embedding for Face Recognition

and Clustering’, IEEE Conference on Computer Vision and Pattern

Recognition (CVPR) (2015), 815–23; көлік жүргізу: Cristiano

Premebida, ‘A Lidar and Vision-based Approach for Pedestrian and

Vehicle Detection and Tracking’, 2007 IEEE Intelligent

Transportation Systems Conference (2007).

3. Daniel Kahneman, Thinking, Fast and Slow (New York: Farrar, Straus

& Giroux, 2011); Dan Ariely, Predictably Irrational (New York:

Harper, 2009); Brian D. Ripley, Pattern Recognition and Neural

Networks (Cambridge: Cambridge University Press, 2007);

Christopher M. Bishop, Pattern Recognition and Machine Learning

(New York: Springer, 2007).

4. Seyed Azimi et al., ‘Vehicular Networks for Collision Avoidance at

Intersections,’ SAE International Journal of Passenger Cars –

Mechanical Systems 4 (2011), 406–16; Swarun Kumar et al.,

‘CarSpeak: A Content-Centric Network for Autonomous Driving’,

SIGCOM Computer Communication Review 42 (2012), 259–70;

Mihail L. Sichitiu and Maria Kihl, ‘Inter-Vehicle Communication

Systems: A Survey’, IEEE Communications Surveys & Tutorials

(2008), 10; Mario Gerla, Eun-Kyu Lee and Giovanni Pau, ‘Internet of

Vehicles: From Intelligent Grid to Autonomous Cars and Vehicular

Clouds’, 2014 IEEE World Forum on Internet of Things (WF-IoT)

(2014), 241–6.

5. David D. Luxton et al., ‘mHealth for Mental Health: Integrating

Smartphone Technology in Behavioural Healthcare’, Professional

Psychology: Research and Practice 42:6 (2011), 505–12; Abu Saleh

Mohammad Mosa, Illhoi Yoo and Lincoln Sheets, ‘A Systematic

Review of Healthcare Application for Smartphones’, BMC Medical

Informatics and Decision Making 12:1 (2012), 67; Karl Frederick

Braekkan Payne, Heather Wharrad and Kim Watts, ‘Smartphone

and Medical Related App Use among Medical Students and Junior

Doctors in the United Kingdom (UK): A Regional Survey’, BMC

Medical Informatics and Decision Making 12:1 (2012), 121; Sandeep

Kumar Vashist, E. Marion Schneider and John H. T. Loung,

‘Commercial Smartphone-Based Devices and Smart Applications for

Personalised Healthcare Monitoring and Management’, Diagnostics

4:3 (2014), 104–28; Maged N. Kamel Bouls et al., ‘How

Smartphones Are Changing the Face of Mobile and Participatory

Healthcare: An Overview, with Example from eCAALYX’, BioMedical

Engineering OnLine 10:24 (2011),

https://doi.org/10.1186/1475-925X-10-24, accessed 30 July 2017;

Paul J. F. White, Blake W. Podaima and Marcia R. Friesen, ‘Algorithms

for Smartphone and Tablet Image Analysis for Healthcare

Applications’, IEEE Access 2 (2014), 831–40.

6. World Health Organization, Global status report on road safety 2015

(2016); ‘Estimates for 2000–2015, Cause-Speciic Mortality’,

http://www.who.int/healthinfo/global_burden_disease/estimates/

en/index1.html, accessed 6 September 2017.

7. АҚШ-тағы жол-көлік апаттарының себептері туралы: Daniel J.

Fagnant and Kara Kockelman, ‘Preparing a Nation for Autonomous

Vehicles: Opportunities, Barriers and Policy Recommendations’,

Transportation Research Part A: Policy and Practice 77 (2015), 167–

81; дүниежүзі бои ынша жүргізілген зерттеу нәтижелері:

OECD/ITF, Road Safety Annual Report 2016 (Paris: OECD Publishing,

2016), http://dx.doi.org/10.1787/irtad-2016-en.

8. Kristofer D. Kusano and Hampton C. Gabler, ‘Safety Beneits of

Forward Collision Warning, Brake Assist, and Autonomous Braking

Systems in Rear-End Collisions’, IEEE Transactions on Intelligent

Transportation Systems 13:4 (2012), 1546–55; James M. Anderson

et al., Autonomous Vehicle Technology: A Guide for Policymakers

(Santa Monica: RAND Corporation, 2014), esp. 13–15; Daniel J.

Fagnant and Kara Kockelman, ‘Preparing a Nation for Autonomous

Vehicles: Opportunities, Barriers and Policy Recommendations’,

Transportation Research Part A: Policy and Practice 77 (2015), 167–

81; Jean-Francois Bonnefon, Azim Shariff and Iyad Rahwan,

‘Autonomous Vehicles Need Experimental Ethics: Are We Ready for

Utilitarian Cars?’, arXiv (2015), 1–15. Көлікаралық желілер құру

жөнінде: Seyed R. Azimi et al., ‘Vehicular Networks for Collision

Avoidance at Intersections’, SAE International Journal of Passenger

Cars – Mechanical Systems 4:1 (2011), 406–16; Swarun Kumar et al.,

‘CarSpeak: A Content-Centric Network for Autonomous Driving’,

SIGCOM Computer Communication Review 42:4 (2012), 259–70;

Mihail L. Sichitiu and Maria Kihl, ‘Inter-Vehicle Communication

Systems: A Survey’, IEEE Communications Surveys & Tutorials 10:2

(2008); Mario Gerla et al., ‘Internet of Vehicles: From Intelligent

Grid to Autonomous Cars and Vehicular Clouds’, 2014 IEEE World

Forum on Internet of Things (WF-IoT) (2014), 241–6.

9. Michael Chui, James Manyika and Mehdi Miremadi, ‘Where

Machines Could Replace Humans – and Where They Can’t (Yet)’,

McKinsey Quarterly (2016), http://www.mckinsey.com/business-

functions/digital-mckinsey/our-insights/where-machines-could-

replace-humans-and-where-they-cant-yet, accessed 1 March 2018.

10. Wu Youyou, Michal Kosinski and David Stillwell, ‘Computer-based

personality judgments are more accurate than those made by

humans’, PANS, vol. 112 (2014), 1036–8.

11. Stuart Dredge, ‘AI and music: will we be slaves to the algorithm?’

Guardian, 6 August 2017,

https://www.theguardian.com/technology/2017/aug/06/artiicial

-intelligence-and-will-we-be-slaves-to-the-algorithm, accessed 15

October 2017. Әдістерге шолу: Jose David Fernández and

Francisco Vico, ‘AI Methods in Algorithmic Composition: A

Comprehensive Survey’, Journal of Artiicial Intelligence Research 48

(2013), 513–82.

12. Eric Topol, The Patient Will See You Now: The Future of Medicine is

in Your Hands (New York: Basic Books, 2015); Robert Wachter, The

Digital Doctor: Hope, Hype and Harm at the Dawn of Medicine’s

Computer Age (New York: McGraw-Hill Education, 2015); Simon

Parkin, ‘The Artiicially Intelligent Doctor Will Hear You Now’, MIT

Technology Review (2016),

https://www.technologyreview.com/s/600868/the-artiicially-

intelligent-doctor-will-hear-you-now/; James Gallagher, ‘Artiicial

intelligence “as good as cancer doctors”’, BBC, 26 January 2017,

http://www.bbc.com/news/health-38717928.

13. Kate Brannen, ‘Air Force’s lack of drone pilots reaching “crisis”

levels’, Foreign Policy, 15 January 2015,

http://foreignpolicy.com/2015/01/15/air-forces-lack-of-drone-

pilots-reaching-crisis-levels/.

14. Tyler Cowen, Average is Over: Powering America Beyond the Age of

the Great Stagnation (New York: Dutton, 2013); Brad Bush, ‘How

combined human and computer intelligence will redeine jobs’,

TechCrunch (2016), https://techcrunch.com/2016/11/01/how-

combined-human-and-computer-intelligence-will-redeine-jobs/.

15. Ulrich Raulff, Farewell to the Horse: The Final Century of Our

Relationship (London: Allen Lane, 2017); Gregory Clark, A Farewell

to Alms: A Brief Economic History of the World (Princeton: Princeton

University Press, 2008), 286; Margo DeMello, Animals and Society:

An Introduction to Human-Animal Studies (New York: Columbia

University Press, 2012), 197; Clay McShane and Joel Tarr, ‘The

Decline of the Urban Horse in American Cities’, Journal of Transport

History 24:2 (2003), 177–98.

16. Lawrence F. Katz and Alan B. Krueger, ‘The Rise and Nature of

Alternative Work Arrangements in the United States, 1995–2015’,

National Bureau of Economic Research (2016); Peter H. Cappelli and

J. R. Keller, ‘A Study of the Extent and Potential Causes of Alternative

Employment Arrangements’, ILR Review 66:4 (2013), 874–901;

Gretchen M. Spreitzer, Lindsey Cameron and Lyndon Garrett,

‘Alternative Work Arrangements: Two Images of the New World of

Work’, Annual Review of Organizational Psychology and

Organizational Behavior 4 (2017), 473–99; Sarah A. Donovan, David

H. Bradley and Jon O. Shimabukuru, ‘What Does the Gig Economy

Mean for Workers?’, Washington DC: Congressional Research

Service (2016), https://fas.org/sgp/crs/misc/R44365.pdf, accessed

11 February 2018; ‘More Workers Are in Alternative Employment

Arrangements’, Pew Research Center, 28 September 2016,

http://www.pewsocialtrends.org/2016/10/06/the-state-of-

american-jobs/st_2016-10-06_jobs-26/, accessed 11 February

2018.

17. David Ferrucci et al.,‘Watson: Beyond Jeopardy!’, Artiicial

Intelligence 199–200 (2013), 93–105.

18. ‘Google’s AlphaZero Destroys Stockish in 100-Game Match’,

Chess.com, 6 December 2017,

https://www.chess.com/news/view/google-s-alphazero-destroys-

stockish-in-100-game-match, accessed 11 February 2018; David

Silver et al., ‘Mastering Chess and Shogi by Self-Play with a General

Reinforcement Learning Algorithm’, arXiv (2017),

https://arxiv.org/pdf/1712.01815.pdf, accessed 2 February 2018;

қараңыз: Sarah Knapton, ‘Entire Human Chess Knowledge Learned

and Surpassed by DeepMind’s AlphaZero in Four Hours’, Telegraph,

6 December 2017,

http://www.telegraph.co.uk/science/2017/12/06/entire-human-

chess-knowledge-learned-surpassed-deepminds-alphazero/,

accessed 11 February 2018.

19. Cowen, Average is Over, op. cit.; Tyler Cowen, ‘What are humans

still good for? The turning point in freestyle chess may be

approaching’ (2013),

http://marginalrevolution.com/marginalrevolution/2013/11/wha

t-are-humans-still-good-for-the-turning-point-in-freestyle-chess-

may-be-approaching.html.

20. Maddalaine Ansell, ‘Jobs for Life Are a Thing of the Past. Bring On

Lifelong Learning’, Guardian, 31 May 2016,

https://www.theguardian.com/higher-education-

network/2016/may/31/jobs-for-life-are-a-thing-of-the-past-bring-

on-lifelong-learning.

21. Alex Williams, ‘Prozac Nation Is Now the United States of Xanax’,

New York Times, 10 June 2017,

https://www.nytimes.com/2017/06/10/style/anxiety-is-the-new-

depression-xanax.html.

22. Simon Rippon, ‘Imposing Options on People in Poverty: The Harm

of a Live Donor Organ Market’, Journal of Medical Ethics 40 (2014),

145–50; I. Glenn Cohen, ‘Regulating the Organ Market: Normative

Foundations for Market Regulation’, Law and Contemporary

Problems 77 (2014); Alexandra K. Glazier, ‘The Principles of Gift

Law and the Regulation of Organ Donation’, Transplant

International 24 (2011), 368–72; Megan McAndrews and Walter E.

Block, ‘Legalizing Saving Lives: A Proposition for the Organ Market’,

Insights to A Changing World Journal 2015, 1–17.

23. James J. Hughes, ‘A Strategic Opening for a Basic Income Guarantee

in the Global Crisis Being Created by AI, Robots, Desktop

Manufacturing and BioMedicine’, Journal of Evolution & Technology

24 (2014), 45–61; Alan Cottey, ‘Technologies, Culture, Work, Basic

Income and Maximum Income’, AI & Society 29 (2014), 249–57.

24. Jon Henley, ‘Finland Trials Basic Income for Unemployed,’

Guardian, 3 January 2017,

https://www.theguardian.com/world/2017/jan/03/inland-trials-

basic-income-for-unemployed, accessed 1 March 2018.

25. ‘Swiss Voters Reject Proposal to Give Basic Income to Every Adult

and Child’, Guardian, 5 June 2017,

https://www.theguardian.com/world/2016/jun/05/swiss-vote-

give-basic-income-every-adult-child-marxist-dream.

26. Isabel Hunter, ‘Crammed into squalid factories to produce clothes

for the West on just 20p a day, the children forced to work in

horriic unregulated workshops of Bangladesh’, Daily Mail, 1

December 2015, http://www.dailymail.co.uk/news/article-

3339578/Crammed-squalid-factories-produce-clothes-West-just-

20p-day-children-forced-work-horriic-unregulated-workshops-

Bangladesh.html, accessed 15 October 2017; Chris Walker and

Morgan Hartley, ‘The Culture Shock of India’s Call Centers’, Forbes,

16 December 2012,

https://www.forbes.com/sites/morganhartley/2012/12/16/the-

culture-shock-of-indias-call-centres/#17bb61d372f5, accessed 15

October 2017.

27. Klaus Schwab and Nicholas Davis, Shaping the Fourth Industrial

Revolution (World Economic Forum, 2018), 54. Ұзақмерзімді даму

стратегиялары жөнінде: Ha-Joon Chang, Kicking Away the Ladder:

Development Strategy in Historical Perspective (London: Anthem

Press, 2003).

28. Lauren Gambini, ‘Trump Pans Immigration Proposal as Bringing

People from “Shithole Countries”’, Guardian, 12 January 2018,

https://www.theguardian.com/us-news/2018/jan/11/trump-

pans-immigration-proposal-as-bringing-people-from-shithole-

countries, accessed 11 February 2018.

29. Тұрмыстың жақсаруы мен теңсіздік арасындағы баи ланыс

жөнінде: Thomas Piketty, Capital in the Twenty-First Century

(Cambridge, MA: Harvard University Press, 2013).

30. ‘2017 Statistical Report on Ultra-Orthodox Society in Israel’, Israel

Democracy Institute and Jerusalem Institute for Israel Studies (2017),

https://en.idi.org.il/articles/20439, accessed 1 January 2018;

Melanie Lidman, ‘As ultra-Orthodox women bring home the bacon,

don’t say the F-word’, Times of Israel, 1 January 2016,

https://www.timesoisrael.com/as-ultra-orthodox-women-bring-

home-the-bacon-dont-say-the-f-word/, accessed 15 October 2017.

31. Melanie Lidman, ‘As ultra-Orthodox women bring home the bacon,

don’t say the F-word’, Times of Israel, 1 January 2016,

https://www.timesoisrael.com/as-ultra-Orthodox-women-bring-

home-the-bacon-dont-say-the-f-word/, accessed 15 October 2017;

‘Statistical Report on Ultra-Orthodox Society in Israel’, Israel

Democracy Institute and Jerusalem Institute for Israel Studies 18

(2016), https://en.idi.org.il/media/4240/shnaton-e_8-9-

16_web.pdf, accessed 15 October 2017. Бақыт (өмірге көңілі

толу) реи тингісінде Израиль 11-орында (ЭЫДҰ-ның 38 елі

ішінде): ‘Life Satisfaction’, OECD Better Life Index,

http://www.oecdbetterlifeindex.org/topics/life-satisfaction/,

accessed 15 October 2017.

32. ‘2017 Statistical Report on Ultra-Orthodox Society in Israel’, Israel

Democracy Institute and Jerusalem Institute for Israel Studies (2017),

https://en.idi.org.il/articles/20439, accessed 1 January 2018.

   

1. Margaret Thatcher, ‘Interview for Woman’s Own (“no such thing as

society”)’, Margaret Thatcher Foundation, 23 September 1987,

https://www.margaretthatcher.org/document/106689, accessed 7

January 2018.

2. Keith Stanovich, Who Is Rational? Studies of Individual Differences in

Reasoning (New York: Psychology Press, 1999).

3. Richard Dawkins, ‘Richard Dawkins: We Need a New Party – the

European Party’, NewStatesman, 29 March 2017,

https://www.newstatesman.com/politics/uk/2017/03/richard-

dawkins-we-need-new-party-european-party, accessed 1 March

2018.

4. Steven Swinford, ‘Boris Johnson’s allies accuse Michael Gove of

“systematic and calculated plot” to destroy his leadership hopes’,

Telegraph, 30 June 2016,

http://www.telegraph.co.uk/news/2016/06/30/boris-johnsons-

allies-accuse-michael-gove-of-systematic-and-calc/, accessed 3

September 2017; Rowena Mason and Heather Stewart, ‘Gove’s

thunderbolt and Boris’s breaking point: a shocking Tory morning’,

Guardian, 30 June 2016,

https://www.theguardian.com/politics/2016/jun/30/goves-

thunderbolt-boris-johnson-tory-morning, accessed 3 September

2017.

5. James Tapsield, ‘Gove presents himself as the integrity candidate

for Downing Street job but sticks the knife into Boris AGAIN’, Daily

Mail, 1 July 2016, http://www.dailymail.co.uk/news/article-

3669702/I-m-not-great-heart-s-right-place-Gove-makes-bizarre-

pitch-Downing-Street-admitting-no-charisma-doesn-t-really-want-

job.html, accessed 3 September 2017.

6. 2017 жылы Стэнфорд Университетінің бір топ зерттеушісі

адамның гетеросексуал не гомосексуал екенін 91% дәлдікпен

анықтаи алады делінген aлгоритм жасап шығарған. Алгоритм

адамның бірнеше суретін талдауға құрылған

(https://osf.io/zn79k/). Дегенмен бұл алгоритм талдаи тын

суреттерді адам өзі таңдап жүктеи ді, сондықтан ол, шын

мәнінде, адамдардың мәдени идеалдары арасындағы

аи ырмашылықты аи қындап беруі мүмкін. Геи дің бет-әлпеті

гетеросексуалдың бет-әлпетінен өзгеше болады делінген жоқ.

Мәселе геи лердің танысуына арналған саи ттарға фотосын

жүктеген ер адам, гетеросексуал ерлердің әи елдермен

танысуына арналған саи ттарға жүктеи тін фотоларына

қарағанда, өзгеше мәдени идеалдарға саи болуға тырысуында

шығар.

7. David Chan, ‘So Why Ask Me? Are Self-Report Data Really That

Bad?’ in Charles E. Lance and Robert J. Vandenberg (eds.), Statistical

and Methodological Myths and Urban Legends (New York, London:

Routledge, 2009), 309–36; Delroy L. Paulhus and Simine Vazire,

‘The Self-Report Method’ in Richard W. Robins, R. Chris Farley and

Robert F. Krueger (eds.), Handbook of Research Methods in

Personality Psychology (London, New York: The Guilford Press,

2007), 228–33.

8. Elizabeth Dwoskin and Evelyn M. Rusli, ‘The Technology that

Unmasks Your Hidden Emotions’, Wall Street Journal, 28 January

2015, https://www.wsj.com/articles/startups-see-your-face-

unmask-your-emotions-1422472398, accessed 6 September 2017.

9. Norberto Andrade, ‘Computers Are Getting Better Than Humans at

Facial Recognition’, Atlantic, 9 June 2014,

https://www.theatlantic.com/technology/archive/2014/06/bad-

news-computers-are-getting-better-than-we-are-at-facial-

recognition/372377/, accessed 10 December 2017; Elizabeth

Dwoskin and Evelyn M. Rusli, ‘The Technology That Unmasks Your

Hidden Emotions’, Wall Street Journal, 28 June 2015,

https://www.wsj.com/articles/startups-see-your-face-unmask-

your-emotions-1422472398, accessed 10 December 2017; Sophie

K. Scott, Nadine Lavan, Sinead Chen and Carolyn McGettigan, ‘The

Social Life of Laughter’, Trends in Cognitive Sciences 18:12 (2014),

618–20.

10. Daniel First, ‘Will Big Data algorithms dismantle the foundations

of liberalism?’, AI & Soc, 10.1007/s00146-017-0733-4.

11. Carole Cadwalladr, ‘Google, Democracy and the Truth about

Internet Search’, Guardian, 4 December 2016,

https://www.theguardian.com/technology/2016/dec/04/google-

democracy-truth-internet-search-facebook, accessed 6 September

2017.

12. Jeff Freak and Shannon Holloway, ‘How Not to Get to Straddie’, Red

Land City Bulletin, 15 March 2012,

http://www.redlandcitybulletin.com.au/story/104929/how-not-

to-get-to-straddie/, accessed 1 March 2018.

13. Michelle McQuigge, ‘Woman Follows GPS; Ends Up in Ontario

Lake’, Toronto Sun, 13 May 2016,

http://torontosun.com/2016/05/13/woman-follows-gps-ends-up-

in-ontario-lake/wcm/fddda6d6-6b6e-41c7-88e8-aecc501faaa5,

accessed 1 March 2018; ‘Woman Follows GPS into Lake’,

News.com.au, 16 May 2016,

http://www.news.com.au/technology/gadgets/woman-follows-

gps-into-lake/news-story/a7d362dfc4634fd094651afc63f853a1,

accessed 1 March 2018.

14. Henry Grabar, ‘Navigation Apps Are Killing Our Sense of Direction.

What if They Could Help Us Remember Places Instead?’ Slate,

http://www.slate.com/blogs/moneybox/2017/07/10/google_and_

waze_are_killing_out_sense_of_direction_what_if_they_could_help.ht

ml, accessed 6 September 2017.

15. Joel Delman, ‘Are Amazon, Netlix, Google Making Too Many

Decisions For Us?’, Forbes, 24 November 2010,

https://www.forbes.com/2010/11/24/amazon-netlix-google-

technology-cio-network-decisions.html, accessed 6 September

2017; Cecilia Mazanec, ‘Will Algorithms Erode Our Decision-Making

Skills?’, NPR, 8 February 2017,

http://www.npr.org/sections/alltechconsidered/2017/02/08/514

120713/will-algorithms-erode-our-decision-making-skills,

accessed 6 September 2017.

16. Jean-Francois Bonnefon, Azim Shariff and Iyad Rawhan, ‘The

Social Dilemma of Autonomous Vehicles’, Science 352:6293 (2016),

1573–6.

17. Christopher W. Bauman et al., ‘Revisiting External Validity:

Concerns about Trolley Problems and Other Sacriicial Dilemmas in

Moral Psychology’, Social and Personality Psychology Compass 8:9

(2014), 536–54.

18. John M. Darley and Daniel C. Batson, ‘“From Jerusalem to Jericho”:

A Study of Situational and Dispositional Variables in Helping

Behavior’, Journal of Personality and Social Psychology 27:1 (1973),

100–8.

19. Kristofer D. Kusano and Hampton C. Gabler, ‘Safety Beneits of